ओवी १: अर्जुन उवाच किं तद्ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम । अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते ॥ ८-१ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे पुरुषोत्तम (कृष्ण), ब्रह्म काय आहे, अध्यात्म काय आहे, कर्म काय आहे, अधिभूत काय आहे आणि अधिदैव काय आहे असे म्हणतात?'

ओवी २: अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन्मधुसूदन । प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ ८-२ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे मधुसूदन (कृष्ण), अधियज्ञ कोण आहे आणि तो या देहात कसा स्थित आहे? नियतात्म (नियंत्रित मन) व्यक्ती मृत्युच्या वेळी तुला कसा जाणू शकतो?'

ओवी ३: श्रीभगवानुवाच अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते । भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसञ्ज्ञितः ॥ ८-३ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'अक्षर ब्रह्म परम आहे. स्वभाव अध्यात्म (आत्मा) म्हटले जाते. भूतभाव (जीवांचे जन्म आणि नाश) करणारा विसर्ग (उत्सर्जन) कर्म म्हणतात.'

ओवी ४: अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम्‌ । अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ८-४ ॥

अर्थ: 'अधिभूत (भूतांचे तत्व) क्षर (नाशवान) भाव आहे. पुरुष अधिदैव (देवांचे तत्व) आहे. अधियज्ञ (यज्ञातील आत्मा) मीच आहे, हे देहभृतांवर (देहधारी).'

ओवी ५: अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम्‌ । यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ८-५ ॥

अर्थ: 'जो मनुष्य अंतकाळी (मृत्युकाळी) मला स्मरून देहत्याग करतो, तो माझ्या भावाला (स्वरूपाला) प्राप्त होतो. यात काहीही संदेह नाही.'

ओवी ६: यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम्‌ । तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ ८-६ ॥

अर्थ: 'हे कौन्तेय (अर्जुन), जो मनुष्य ज्या भावाने देहत्याग करतो, तो त्या भावाला प्राप्त होतो. कारण तो सदा त्या भावाने भावित (प्रभावित) राहतो.'

ओवी ७: तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम्‌ ॥ ८-७ ॥

अर्थ: 'म्हणून, सर्व काळामध्ये माझा स्मरण कर आणि युद्ध कर. मन आणि बुद्धी मला अर्पण करून, तू निश्चित माझ्याकडे येशील.'

ओवी ८: अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना । परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन्‌ ॥ ८-८ ॥

अर्थ: 'अभ्यासयोगयुक्त (अभ्यास योगाने युक्त) चित्त, अन्यत्र न जाणारा, हे पार्थ (अर्जुन), दिव्य परम पुरुषाला चिंतन करतो.'

ओवी ९: कविं पुराणमनुशासितारमणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः । सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपमादित्यवर्णं तमसः परस्तात्‌ ॥ ८-९ ॥

अर्थ: 'जो कवी (द्रष्टा), पुराण (प्राचीन), अनुशासितार (शासनकर्ता), अणु-अणू पेक्षा लहान, सर्वांचे धाता (धारण करणारा), अचिन्त्यरूप (अकल्पनीय), आदित्यवर्ण (सूर्यप्रकाश) आणि तमसः (अंधकार) पर आहे, त्याला स्मरतो.'

ओवी १०: प्रयाणकाले मनसाचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव । भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक्‌ स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम्‌ ॥ ८-१० ॥

अर्थ: 'जो मनुष्य प्रयाणकाळी (मृत्युकाळी) अचल मन, भक्ती, योगबल आणि भ्रुवो (भुवया) मध्ये प्राण ठेवून, तो सम्यक (संपूर्णपणे) दिव्य परम पुरुषाला प्राप्त होतो.'

ओवी ११: यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं सङ्ग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ८-११ ॥

अर्थ: 'जे अक्षर वेदविद (वेदवेत्य) वदतात, जे यती (संन्यासी) वीतराग (रागविहीन) होऊन प्राप्त करतात, ज्याला इच्छून ब्रह्मचर्य पालन करतात, ते पद (स्थान) तुला संक्षेपाने सांगतो.'

ओवी १२: सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च । मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम्‌ ॥ ८-१२ ॥

अर्थ: 'सर्व द्वार (इंद्रिये) संयमित करून, मनाला हृदयामध्ये निरुद्ध (स्थिर) करून, मूर्ध्नि (डोक्यात) आत्म्याचा प्राण ठेवून योगधारणा (योगाच्या धारणेत) स्थित राहतो.'

ओवी १३: ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन्‌ । यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम्‌ ॥ ८-१३ ॥

अर्थ: 'जो मनुष्य ओम (एकाक्षर) ब्रह्माचा उच्चार करून आणि मला स्मरून देहत्याग करतो, तो परम गतीला प्राप्त करतो.'

ओवी १४: अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ ८-१४ ॥

अर्थ: 'जो अनन्यचेतास (निरंतर चित्त) असलेला, सतत, नित्य मला स्मरतो, हे पार्थ (अर्जुन), त्याला मी सुलभ (सहज) आहे. तो नित्ययुक्त (सदैव युक्त) योगी आहे.'

ओवी १५: मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम्‌ । नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥ ८-१५ ॥

अर्थ: 'जे महात्मे (महान आत्मा) माझ्या शरण येतात, ते पुनर्जन्म (पुन्हा जन्म) नाहीत. ते दुःखालय (दुःखाचे स्थान) आणि अशाश्वत (क्षणभंगुर) प्राप्त होत नाहीत. ते परम सिद्धीला (संपूर्णता) प्राप्त होतात.'

ओवी १६: आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन । मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ ८-१६ ॥

अर्थ: 'हे कौन्तेय (अर्जुन), ब्रह्मलोकापासून अन्य लोकांपर्यंत सर्व लोक पुनरावर्ती (पुन्हा जन्म घेणारे) आहेत. परंतु माझ्या शरण येऊन, ते पुन्हा जन्म घेणार नाहीत.'

ओवी १७: सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रह्मणो विदुः । रात्रिं युगसहस्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ ८-१७ ॥

अर्थ: 'जे अहोरात्र जाणतात, ते हजारो युगांच्या पर्यंतचा ब्रह्माचा दिवस आणि युगांच्या हजारो अंतातील रात्र जाणतात.'

ओवी १८: अव्यक्ताद्व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे । रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसञ्ज्ञके ॥ ८-१८ ॥

अर्थ: 'सर्व व्यक्त (दृश्य) अव्यक्त (अदृश्य) भावातून अहोरात्राच्या प्रारंभात उत्पन्न होतात. रात्र्यागमे तेच अव्यक्त भावात प्रलीन होतात.'

ओवी १९: भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते । रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ॥ ८-१९ ॥

अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), हा भूतग्राम (प्राण्यांचा समूह) पुन्हा पुन्हा उत्पन्न होऊन प्रलीन होतो. रात्र्यागमे अवश (नियंत्रणात) होऊन, अहोरात्राच्या प्रारंभात उत्पन्न होतो.'

ओवी २०: परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः । यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ ८-२० ॥

अर्थ: 'परंतु त्या अव्यक्त भावाच्या पलीकडे एक अन्य अव्यक्त सनातन (शाश्वत) भाव आहे, जो सर्व भूतांमध्ये नष्ट होत नाही.'

ओवी २१: अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम्‌ । यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ८-२१ ॥

अर्थ: 'तो अव्यक्त (अदृश्य) अक्षर (अविनाशी) म्हणतात. त्याला परम गती म्हणतात. त्याला प्राप्त करून, ते पुनरावर्ती होत नाहीत. ते माझे परम धाम (श्रेष्ठ स्थान) आहे.'

ओवी २२: पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया । यस्यान्तः स्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम्‌ ॥ ८-२२ ॥

अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), तो पर पुरुष भक्तीने, अनन्य (एकमात्र) भक्तीने प्राप्त होतो. ज्याच्या अंतर्गत सर्व भूत स्थित आहेत आणि ज्याद्वारे सर्व हे व्यापून आहे.'

ओवी २३: यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः । प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ ८-२३ ॥

अर्थ: 'हे भरतर्षभ (अर्जुन), त्या काळाला (वेळे) सांगतो, ज्याच्या द्वारे योगी अवृत्ती (पुनर्जन्म) आणि अनावृत्ती (मोक्ष) प्राप्त करतात.'

ओवी २४: अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम्‌ । तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ ८-२४ ॥

अर्थ: 'अग्नी, ज्योति (प्रकाश), अहः (दिवस), शुक्ल पक्ष (उजवी बाजू) आणि उत्तरायण (उत्तरायन) मध्ये षण्मास (सहा महिने), त्याद्वारे ब्रह्म (ब्रह्मविद्या) जाणणारे लोक ब्रह्म प्राप्त करतात.'

ओवी २५: धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम्‌ । तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते ॥ ८-२५ ॥

अर्थ: 'धूम (धुंवा), रात्र, कृष्ण पक्ष (काळी बाजू) आणि षण्मास (सहा महिने) दक्षिणायन (दक्षिणायन) मध्ये, चंद्रमस ज्योति (चंद्र प्रकाश) प्राप्त करून, योगी पुनरावर्ती होतो.'

ओवी २६: शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते । एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः ॥ ८-२६ ॥

अर्थ: 'शुक्ल (उजवी) आणि कृष्ण (काळी) या दोन्ही गती जगात शाश्वत मते आहेत. एकाने (शुक्ल) अनावृत्ती (मोक्ष) प्राप्त करतो आणि दुसऱ्या (कृष्ण) ने पुनः आवृत्ती (पुनर्जन्म) होतो.'

ओवी २७: नैते सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन । तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ॥ ८-२७ ॥

अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), जो योगी या दोन्ही गती जाणतो, तो कधीही मोहून जात नाही. म्हणून, सर्व काळामध्ये योगयुक्त राहा.'

ओवी २८: वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम्‌ । अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम्‌ ॥ ८-२८ ॥

अर्थ: 'वेद, यज्ञ, तप आणि दानांमध्ये ज्याला पुण्यफल प्रदान केले आहे, ते सर्व जाणून योगी त्या सर्वाला अति (पार) करतो आणि परम स्थान (श्रेष्ठ स्थान) प्राप्त करतो.'

मूळ आठव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अक्षरब्रह्मयोगो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील अक्षरब्रह्मयोग नावाचा हा आठवा अध्याय समाप्त झाला.