​

ओवी १: श्रीभगवानुवाच अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः । स संन्यासी च योगी च निरग्निर्न चाक्रियः ॥ ६-१ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'जो मनुष्य कर्मफळाच्या आश्रयाशिवाय कर्म करतो, तो संन्यासी आणि योगी आहे. तो निरग्नि (अग्निहीन) आणि अक्रिय (क्रियाशून्य) नाही.'

ओवी २: न संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव । न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन ॥ ६-२ ॥

अर्थ: 'हे पांडव (अर्जुन), जी संन्यास नाही, ती योग आहे असे समज. कोणताही मनुष्य संकल्पाचा त्याग न करता योगी होऊ शकत नाही.'

ओवी ३: आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते । योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ६-३ ॥

अर्थ: 'जो योगाची आरूरुक्ष (इच्छा) असणारा मुनि आहे, त्यासाठी कर्म कारण म्हटले जाते. जो योगारूढ आहे, त्यासाठी शम (शांतता) कारण म्हटले जाते.'

ओवी ४: यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते । सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते ॥ ६-४ ॥

अर्थ: 'जो इंद्रियांच्या विषयांमध्ये आणि कर्मांमध्ये आसक्त होत नाही, जो सर्व संकल्पांचा संन्यासी आहे, तो योगारूढ (योगाच्या शिखरावर पोहोचलेला) म्हणाला जातो.'

ओवी ५: उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत्‌ । आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ६-५ ॥

अर्थ: 'मनुष्याने आत्म्याच्या द्वारा आत्म्याला उध्दृत (उन्नत) करावे, आत्म्याला अवसादित करू नये. आत्माच आत्म्याचा बंधू आहे, आत्माच आत्म्याचा रिपु (शत्रू) आहे.'

ओवी ६: बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः । अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्‌ ॥ ६-६ ॥

अर्थ: 'जो आत्म्याला आत्म्याने जितले आहे, त्याचा आत्मा बंधू आहे. जो अनात्मा (आत्म्याला न जिंकलेला) आहे, त्याच्या शत्रुत्वात आत्माच शत्रूप्रमाणे वर्तन करतो.'

ओवी ७: जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः । शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ६-७ ॥

अर्थ: 'जितात्मा (आत्म्याला जिंकलेला) आणि प्रशांत (शांत) व्यक्तीचा परमात्मा समाहित (समाहित) आहे, शीत, उष्ण, सुख, दुःख, मान आणि अपमान यांत.'

ओवी ८: ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः । युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥ ६-८ ॥

अर्थ: 'ज्ञान आणि विज्ञानाने तृप्त आत्मा, कूटस्थ (स्थिर) विजितेन्द्रिय (इंद्रियांना जिंकलेला), जो योगी आहे, तो युक्त (योगी) आहे. समलोष्ट (माती), अश्म (पाषाण) आणि काञ्चन (सोन्य) मध्ये समान भावाने पाहतो.'

ओवी ९: सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु । साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥ ६-९ ॥

अर्थ: 'जो सुहृद (मित्र), मित्र, आर्य (सज्जन), उदासीन (निष्क्रिय), मध्यस्थ (मध्यस्थ), द्वेष्य (द्वेष करणारे) आणि बंधु (नातेवाईक) मध्ये, तसेच साधु (सज्जन) आणि पापी लोकांमध्ये समान बुद्धी ठेवतो, तो श्रेष्ठ आहे.'

ओवी १०: योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः । एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ॥ ६-१० ॥

अर्थ: 'योगी सतत आत्म्यामध्ये संयमित राहील, एकाकी, यतचित्तात्मा (नियंत्रित मन आणि आत्मा), निराशी (आशारहित) आणि अपरिग्रह (अधिकारेहिट) स्थित राहतो.'

ओवी ११: शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः । नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम्‌ ॥ ६-११ ॥

अर्थ: 'पवित्र स्थानी स्थिर आसन (बैठक) स्थापना करून, ना खूप उंच ना खूप नीच, चैल, अजिन (मृगचर्म) आणि कुश (दरवाजा) यांवर ठेऊन.'

ओवी १२: तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः । उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये ॥ ६-१२ ॥

अर्थ: 'तिथे एकाग्र मन, नियंत्रित चित्त आणि इंद्रियांच्या क्रिया ठेवून, आसनावर उपविष्ट होऊन, आत्म्याच्या शुद्धीसाठी योग करावा.'

ओवी १३: समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः । सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन्‌ ॥ ६-१३ ॥

अर्थ: 'काया, शिर आणि ग्रीवा यांना समसमान आणि स्थिर ठेवून, नासिकाग्र (नाकाच्या टोक) कडे लक्ष्य करून आणि दिशांकडे पाहत नाही.'

ओवी १४: प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः । मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ ६-१४ ॥

अर्थ: 'प्रशांत आत्मा, विगतभी (भीतीविरहित) आणि ब्रह्मचारिव्रत स्थित राहून, मनाला संयमित करून, माझ्या चित्तात राहून, योगी मत्पर (माझ्या विश्रांत) राहतो.'

ओवी १५: युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः । शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ ६-१५ ॥

अर्थ: 'अशा प्रकारे सदैव आत्म्याच्या योगाने स्थित राहून, योगी नियतमानस (स्थिर मन) झाला, तो निर्वाणपरमा (अंतिम मोक्ष) शांती आणि माझ्या विश्रांतीत स्थित राहतो.'

ओवी १६: नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः । न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ ६-१६ ॥

अर्थ: 'हे अर्जुन, जास्त अन्न सेवन करणाराला योग नाही, एकांती उपवास करणाऱ्यासाठीही नाही. जास्त झोपणाऱ्यासाठी नाही, जागरण करणाऱ्यासाठीही नाही.'

ओवी १७: युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु । युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ ६-१७ ॥

अर्थ: 'योगी, युक्त आहार, विहार, कर्मात युक्त क्रिया आणि युक्त स्वप्न आणि जागरण करणारा मनुष्य, योग दुःख दूर करणारा होतो.'

ओवी १८: यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते । निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ ६-१८ ॥

अर्थ: 'जेव्हा विनियतम (नियंत्रित) चित्त आत्म्यात स्थिर राहते, सर्व कामनांमध्ये निःस्पृह (आसक्तीरहित) होते,

ओवी १९:यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता । योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ ६-१९ ॥

अर्थ:'जसा वातशून्य स्थानी असलेला दीपक (दिवा) हलत नाही, तसाच यतचित्त योगी जो आत्म्याचा योग करतो त्याच्या चित्ताची स्थिती तशीच स्थिर राहते.'

ओवी २०:यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया । यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ ६-२० ॥

अर्थ:'योगसेवेने निरुद्ध चित्त जिथे उपरमते (शांत) होते, आणि जिथे आत्म्यामध्ये आत्म्याला पाहून तृप्त होते.'

ओवी २१: सुखमात्यन्तिकं यत्तद्‍बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्‌ । वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ ६-२१ ॥

अर्थ: 'जो सुख आत्मिक आहे, बुद्धीद्वारे ग्रहण केलेले, इंद्रियांच्या पलीकडे आहे, ते स्थितीमध्ये जाणतो आणि तत्त्वतः त्यातून विचलित होत नाही.'

ओवी २२: यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः । यस्मिन्‌ स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ ६-२२ ॥

अर्थ: 'जो लाभ प्राप्त करून अन्य लाभ श्रेष्ठ मानत नाही, ज्यामध्ये स्थित होऊन तो मनुष्य गुरू (मोठ्या) दुःखानेही विचलित होत नाही.'

ओवी २३: तं विद्याद्‌ दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम्‌ । स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ ६-२३ ॥

अर्थ: 'जो दुःखसंयोगाच्या वियोगात आहे, त्याला योग असे समजावे. तो निश्चयपूर्वक योगाने अनिर्विण्ण चित्ताने (निस्संगचित्ताने) संयमित करावा.'

ओवी २४: सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः । मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ ६-२४ ॥

अर्थ: 'सर्व संकल्पप्रभव (संकल्पांतून उत्पन्न) कामना सोडून, मनाद्वारे इंद्रियांच्या समूहाला समंततः नियंत्रित करून.'

ओवी २५: शनैः शनैरुपरमेद्‍बुद्ध्या धृतिगृहीतया । आत्मसंस्थं मनःकृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत्‌ ॥ ६-२५ ॥

अर्थ: 'धीरे धीरे बुद्धीच्या धृतीने (संयमाने) ग्रहण करून मनाला आत्म्यात स्थिर ठेवावे आणि कशाचीही चिंता करू नये.'

ओवी २६: यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम्‌ । ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत्‌ ॥ ६-२६ ॥

अर्थ: 'जेव्हा जेव्हा मन चञ्चल (अस्थिर) आणि अस्थिर होते, तेव्हा तेथेच नियंत्रित करून, आत्म्यात वश करावे.'

ओवी २७: प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम्‌ । उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम्‌ ॥ ६-२७ ॥

अर्थ: 'प्रशान्त मनाचे योगी उत्तम सुख प्राप्त करतो, जो शान्त रजोगुण असलेला आणि ब्रह्मभूत (ब्रह्मस्वरूप) आणि कल्मष (पाप) रहित आहे.'

ओवी २८: युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः । सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ ६-२८ ॥

अर्थ: 'अशा प्रकारे आत्म्याच्या योगात सदैव स्थित राहून, योगी विगतकल्मष (पापरहित) होतो आणि सुखपूर्वक ब्रह्मसंपर्काने अत्यंत सुख प्राप्त करतो.'

ओवी २९: सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ ६-२९ ॥

अर्थ: 'योगयुक्त आत्मा सर्वत्र समदर्शन (समान दृष्टि) असलेला सर्व प्राण्यांमध्ये आत्म्याला आणि आत्म्यामध्ये सर्व प्राण्यांना पाहतो.'

ओवी ३०: यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति । तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ६-३० ॥

अर्थ: 'जो मनुष्य मला सर्वत्र पाहतो आणि सर्व मला पाहतो, त्याच्यासाठी मी नष्ट होत नाही आणि तो माझ्यासाठी नष्ट होत नाही.'

ओवी ३१: सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः । सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ६-३१ ॥

अर्थ: 'जो सर्व प्राण्यांमध्ये स्थित मला एकत्व (एकता) मध्ये पूजा करतो, तो योगी सर्व प्रकारे माझ्यामध्ये वर्तन करतो.'

ओवी ३२: आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन । सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ६-३२ ॥

अर्थ: 'जो मनुष्य सर्वत्र आत्मौपम्य (आत्मसमानता) ने समान पाहतो, हे अर्जुन, सुख किंवा दुःखाने तो योगी परमो (श्रेष्ठ) मानला जातो.'

ओवी ३३: अर्जुन उवाच योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन । एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम्‌ ॥ ६-३३ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे मधुसूदन (कृष्ण), तू सांगितलेल्या या योगाला साम्यने (समानतेने) मी स्थिर स्थिती पाहत नाही, कारण मन चञ्चल आहे.'

ओवी ३४: चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्‍दृढम्‌ । तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्‌ ॥ ६-३४ ॥

अर्थ: 'हे कृष्ण, मन खूप चञ्चल, प्रमाथी (व्याकुळ) आणि बलवान आहे. त्याचे नियंत्रण करणे मला वायूसारखे सुदुष्कर (अत्यंत कठीण) वाटते.'

ओवी ३५: श्रीभगवानुवाच असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्‌ । अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ६-३५ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे महाबाहो (अर्जुन), मन निश्चितच दुर्निग्रह (नियंत्रित करणे कठीण) आणि चञ्चल आहे. परंतु अभ्यास आणि वैराग्याने ते नियंत्रित करता येते.'

ओवी ३६: असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः । वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ६-३६ ॥

अर्थ: 'असंयतात्मा (नियंत्रित न केलेला आत्मा) असलेल्या व्यक्तीला योग प्राप्त करणे कठीण आहे, परंतु वश्यात्मा (नियंत्रित आत्मा) असलेल्या व्यक्तीला यत्नाने प्राप्त होतो.'

ओवी ३७: अर्जुन उवाच अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः । अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ६-३७ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे कृष्ण, यती (संन्यासी) जो श्रद्धा असलेला आहे, पण योगाच्या अभ्यासात चलित मनाचा आहे, योगसंसिद्धि (योगाची पूर्णता) प्राप्त न करता त्याची कोणती गती (स्थिती) होते?'

ओवी ३८: कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति । अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ६-३८ ॥

अर्थ: 'हे महाबाहो (अर्जुन), तो मनुष्य दोन गोष्टींमध्ये विभ्रष्ट (विलग) होऊन, छिन्न (तुटलेले) मेघाप्रमाणे नष्ट होतो का? तो ब्रह्माच्या पथात अप्रतिष्ठित (अस्थित) आणि विमूढ (गोंधळलेला) होतो का?'

ओवी ३९: एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः । त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते ॥ ६-३९ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे कृष्ण, कृपया माझ्या या संपूर्ण संशयाचे छेदन कर. तुझ्या शिवाय या संशयाचे छेदन करणारा दुसरा कोणीही नाही.'

ओवी ४०: श्रीभगवानुवाच पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते । न हि कल्याणकृत्कश्चिद्‍दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ६-४० ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे पार्थ (अर्जुन), त्या व्यक्तीचा ना या जगात ना परलोकात विनाश आहे. कारण जो कल्याणकारी कर्म करतो, तो कधीही दुर्गतिला प्राप्त होत नाही.'

ओवी ४१: प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः । शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ६-४१ ॥

अर्थ: 'जो योगात भ्रष्ट होतो, तो पुण्यकृत लोकांना प्राप्त करतो, शाश्वत काळासाठी तिथे राहतो आणि नंतर पवित्र आणि श्रीमंत घराण्यात जन्म घेतो.'

ओवी ४२: अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्‌ । एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम्‌ ॥ ६-४२ ॥

अर्थ: 'किंवा तो योगींच्या ज्ञानवान घराण्यात जन्म घेतो. असे जन्म हे जगात फार दुर्मिळ असतात.'

ओवी ४३: तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम्‌ । यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ६-४३ ॥

अर्थ: 'हे कुरुनंदन (अर्जुन), तेथे त्याला आपल्या पूर्व जन्माचे बुद्धिसंयोग प्राप्त होते आणि तो पुन्हा संसिद्धीसाठी प्रयत्न करतो.'

ओवी ४४: पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः । जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ६-४४ ॥

अर्थ: 'जो पूर्वाभ्यासाने (पूर्व जन्माच्या अभ्यासाने) हकनाक चालू होतो, तो योगाच्या जिज्ञासू असला तरी शब्दब्रह्म (वेदांच्या तात्त्विक ज्ञानाच्या) पलीकडे जातो.'

ओवी ४५: प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः । अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌ ॥ ६-४५ ॥

अर्थ: 'प्रयत्नपूर्वक योग करीत असलेला योगी, संशुद्धकिल्बिष (पाप मुक्त) होतो आणि अनेक जन्मांच्या संसिद्धीनंतर परम गती (मोक्ष) प्राप्त करतो.'

ओवी ४६: तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः । कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ॥ ६-४६ ॥

अर्थ: 'योगी तपस्वीं पेक्षा श्रेष्ठ, ज्ञानी व्यक्तीपेक्षा श्रेष्ठ आणि कर्मकांड करणाऱ्यांपेक्षा श्रेष्ठ आहे. म्हणून, हे अर्जुन, तू योगी बन.'

ओवी ४७: योगिनामपि सर्वेषां मद्‍गतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ६-४७ ॥

अर्थ: 'सर्व योगींमध्ये, जो श्रद्धावान, अंतर्गत आत्म्याने मला पूजतो, तो माझ्या मते सर्वात युक्त (योग्य) आहे.'

मूळ सहाव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील आत्मसंयमयोग नावाचा हा सहावा अध्याय समाप्त झाला.