मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अध्याय १० विभूतियोग
ओवी १: श्रीभगवानुवाच भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः । यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १०-१ ॥
अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे महाबाहो (अर्जुन), पुन्हा माझे परम वचन ऐक. जे तुझ्या प्रिय असलेल्या आणि हिताच्या इच्छेसाठी मी सांगत आहे.'
ओवी २: न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः । अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ १०-२ ॥
अर्थ: 'सुरगण (देवता) आणि महर्षी (महान ऋषी) माझा प्रभव (उत्पत्ती) जाणत नाहीत. कारण, मी सर्व देवतांचा आणि महर्षींचा आदि (प्रारंभ) आहे.'
ओवी ३: यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्‌ । असम्मूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ १०-३ ॥
अर्थ: 'जो व्यक्ती मला अजन्मा (जन्मरहित) आणि अनादी (आदीपूर्व) लोकमहेश्वर (जगाचा ईश्वर) म्हणून जाणतो, तो असम्मूढ (निर्मोह) होऊन सर्व पापांपासून मुक्त होतो.'
ओवी ४: बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः । सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥ १०-४ ॥ अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः । भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ १०-५ ॥
अर्थ: 'बुद्धी, ज्ञान, असम्मोह (निर्मोह), क्षमा, सत्य, दमन (आत्मसंयम), शम (शांती), सुख, दुःख, भव (उत्पत्ती), अभव (नाश), भय आणि अभय, अहिंसा, समता (समानता), तुष्टि (तृप्ती), तप, दान, यश आणि अयश. या सर्व भाव (भावना) विविध प्रकारचे भूतांमध्ये माझ्याद्वारे निर्माण केलेले आहेत.'
ओवी ६: महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा । मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ १०-६ ॥
अर्थ: 'महर्षी सप्त (सात) आणि पूर्वीचे चत्वार (चार) मनु माझ्या भावातून (माझ्या संकल्पातून) निर्माण झालेले आहेत. यांमध्ये सर्व लोकांची प्रजा आहे.'
ओवी ७: एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः । सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ १०-७ ॥
अर्थ: 'जो माझ्या या विभूति (महिमा) आणि योगाला तत्त्वतः जाणतो, तो अविकम्प (अचल) योगाने युक्त होतो. यात काहीही संशय नाही.'
ओवी ८: अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥ १०-८ ॥
अर्थ: 'मी सर्वाचा प्रभव (उत्पत्तिकर्ता) आहे, माझ्यापासून सर्व काही प्रवर्तते (चालते). हे जाणून, बुध (ज्ञानी) मला भावसमन्वित (भावपूर्ण) होऊन भजतात.'
ओवी ९: मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्‌ । कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ १०-९ ॥
अर्थ: 'माझ्या चित्तात राहून, माझ्या प्राणात समर्पित होऊन, परस्परांना बोध (ज्ञान) देतात. नित्य (सदैव) माझ्या कथा सांगून तृप्त होतात आणि रमण (आनंद) प्राप्त करतात.'
ओवी १०: तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम्‌ । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ १०-१० ॥
अर्थ: 'सतत (सदैव) युक्त (योग्य) राहून, प्रेमपूर्वक मला भजणाऱ्या (पूजणाऱ्या) लोकांना, मी बुद्धियोग (बुद्धीचा योग) देतो, ज्यामुळे ते मला प्राप्त होतात.'
ओवी ११: तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः । नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ १०-११ ॥
अर्थ: 'अशा लोकांना अनुकंपा (दया) करण्यासाठी, मी त्यांचे अज्ञानज (अज्ञानातून उत्पन्न) तामस (अंधकार) नष्ट करतो, आत्मभाव (आत्म्याच्या स्थितीत) स्थित राहून, ज्ञानदीप (ज्ञानाच्या प्रकाशाने) ने.'
ओवी १२: अर्जुन उवाच परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान्‌ । पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम्‌ ॥ १०-१२ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'तू परब्रह्म, परम धाम (श्रेष्ठ स्थान), परम पवित्र आहेस. तू शाश्वत (शाश्वत), दिव्य पुरुष, आदिदेव (आदि देव) आणि अजन्मा (जन्मरहित) विभु (सर्वव्यापी) आहेस.'
ओवी १३: आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा । असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥ १०-१३ ॥
अर्थ: 'सर्व ऋषी, देवर्षी नारद, तसेच असित, देवळ, व्यास यांनीही असेच सांगितले आहे. तू स्वतः मला सांगतोस.'
ओवी १४: सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव । न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ॥ १०-१४ ॥
अर्थ: 'हे केशव (कृष्ण), तू जे काही सांगतोस, ते सर्व मला सत्य (ऋत) वाटते. कारण, तुझ्या व्यक्त (स्वरूप) ला देव आणि दानव (राक्षस) जाणत नाहीत.'
ओवी १५: स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम । भूतभावन भूतेष देवदेव जगत्पते ॥ १०-१५ ॥
अर्थ: 'हे पुरुषोत्तम (कृष्ण), तू स्वतः आत्माने आत्म्याला जाणतोस. तू भूतभावन (जीवांचे सृजनकर्ता), भूतांच्या देव आणि जगत्पति (जगाचा स्वामी) आहेस.'
ओवी १६: वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः । याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १०-१६ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'तू योग्यतेने दिव्य आत्मविभूतयांची (दिव्य महिमा) पूर्णपणे वर्णन कर. ज्यांच्या द्वारे तू या लोकांना व्यापून स्थित आहेस.'
ओवी १७: कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन्‌ । केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥ १०-१७ ॥
अर्थ: 'हे योगी (कृष्ण), तुला कसा जाणू? सदा तुझे चिंतन करीत राहून, कोणत्या भावांनी मला तुला चिंतन करायला हवे?'
ओवी १८: विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन । भूयः कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम्‌ ॥ १०-१८ ॥
अर्थ: 'हे जनार्दन (कृष्ण), विस्ताराने तुझ्या योग आणि विभूति (महिमा) चे वर्णन कर. कारण, मला तुझ्या अमृत वचनांची तृप्ती (समाधान) होत नाही.'
ओवी १९: श्रीभगवानुवाच हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः । प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥ १०-१९ ॥
अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे कुरुश्रेष्ठ (अर्जुन), मी तुला माझ्या दिव्य आत्मविभूतयांचे (दिव्य महिमा) प्राधान्याने वर्णन करतो. कारण, माझ्या विस्तृत महिमांचा अंत नाही.'
ओवी २०: अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः । अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥ १०-२० ॥
अर्थ: 'हे गुडाकेश (अर्जुन), मी आत्मा आहे, जो सर्व भूतांच्या हृदयात स्थित आहे. मी भूतांचा आदि (प्रारंभ), मध्य (मध्य) आणि अंत (अंत) आहे.'
ओवी २१: आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान्‌ । मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ॥ १०-२१ ॥
अर्थ: 'मी आदित्यांमध्ये विष्णु आहे, ज्योतीषांमध्ये (प्रकाश) मध्ये रवी (सूर्य) आहे, मरीचांमध्ये (तारांमध्ये) मरीचि आहे, नक्षत्रांमध्ये (तारकांमध्ये) शशी (चंद्र) आहे.'
ओवी २२: वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः । इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥ १०-२२ ॥
अर्थ: 'मी वेदांमध्ये सामवेद आहे, देवांमध्ये वासव (इंद्र) आहे, इंद्रियांमध्ये मन आहे, भूतांमध्ये चेतना आहे.'
ओवी २३: रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम्‌ । वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम्‌ ॥ १०-२३ ॥
अर्थ: 'मी रुद्रांमध्ये शंकर आहे, यक्ष आणि राक्षसांमध्ये वित्तेश (कुबेर) आहे, वसूंमध्ये पावक (अग्नि) आहे, शिखरांमध्ये मेरू (पर्वतांचा राजा) आहे.'
ओवी २४: पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम्‌ । सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥ १०-२४ ॥
अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), पुरोधांमध्ये (पुरोहितांमध्ये) मुख्य बृहस्पति मला जाण. सेनानायांमध्ये (सेनापतींमध्ये) स्कंद (कार्तिकेय) आहे, सरांमध्ये (जलाशयांमध्ये) सागर (समुद्र) आहे.'
ओवी २५: महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम्‌ । यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ॥ १०-२५ ॥
अर्थ: 'मी महर्षींमध्ये भृगु आहे, गिरामध्ये (वाणीमध्ये) एकमात्र अक्षर (ओंकार) आहे, यज्ञांमध्ये जपयज्ञ (मंत्रजप) आहे, स्थावरांमध्ये (स्थिर वस्तूंमध्ये) हिमालय आहे.'
ओवी ২৬: अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः । गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ॥ १०-२६ ॥
अर्थ: 'मी सर्व वृक्षांमध्ये अश्वत्थ (पिंपळ) आहे, देवर्षींमध्ये नारद आहे, गंधर्वांमध्ये चित्ररथ आहे, सिद्धांमध्ये कपिल मुनि आहे.'
ओवी २७: उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम्‌ । ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम्‌ ॥ १०-२७ ॥
अर्थ: 'मी अश्वांमध्ये उच्चैःश्रवस (अमृतातून उत्पन्न अश्व) आहे, गजेन्द्रांमध्ये ऐरावत (इंद्राचा हत्ती) आहे, नरांमध्ये नराधिप (राजा) आहे.'
ओवी २८: आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक्‌ । प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ १०-२८ ॥
अर्थ: 'मी आयुधांमध्ये वज्र (इंद्राचा वज्र) आहे, धेनूंमध्ये (गाईंमध्ये) कामधुक्‌ (कामधेनू) आहे, प्रजनांमध्ये (प्रजजनांमध्ये) कंदर्प (कामदेव) आहे, सर्पांमध्ये वासुकि आहे.'
ओवी २९: अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम्‌ । पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम्‌ ॥ १०-२९ ॥
अर्थ: 'मी नागांमध्ये अनंत आहे, यादसांमध्ये (जलचरांमध्ये) वरुण आहे, पितरांमध्ये (पूर्वजांमध्ये) अर्यमा आहे, संयमतांमध्ये (नियंत्रकांमध्ये) यम आहे.'
ओवी ३०: प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम्‌ । मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम्‌ ॥ १०-३० ॥
अर्थ: 'मी दैत्यानांमध्ये प्रह्लाद आहे, कलयतांमध्ये (कालगणनेमध्ये) काल आहे, मृगांमध्ये मृगेन्द्र (सिंह) आहे, पक्षिणांमध्ये वैनतेय (गरुड) आहे.'
ओवी ३१: पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम्‌ । झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ॥ १०-३१ ॥
अर्थ: 'मी पवतांमध्ये (वाऱ्यामध्ये) पवन (वायू) आहे, शस्त्रभृतांमध्ये (शस्त्रधारींमध्ये) राम आहे, झषांमध्ये (माशांमध्ये) मकर आहे, आणि स्रोतांमध्ये (नद्यांमध्ये) जाह्नवी (गंगा) आहे.'
ओवी ३२: सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन । अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम्‌ ॥ १०-३२ ॥
अर्थ: 'हे अर्जुन, मी सर्गांमध्ये (सृष्टींमध्ये) आदि (प्रारंभ), अंत आणि मध्य आहे. विद्यानांमध्ये (विद्यांमध्ये) अध्यात्मविद्या आहे, प्रवदतांमध्ये (वक्ता) वाद आहे.'
ओवी ३३: अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च । अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ॥ १०-३३ ॥
अर्थ: 'मी अक्षरांमध्ये अकार आहे, सामासिक (वाक्यरचना) मध्ये द्वंद्व (जोड़ी) आहे. मी अक्षय (अविनाशी) काळ आहे, धाता (पालक) आहे आणि विश्वतोंमुख (सर्वव्यापी) आहे.'
ओवी ३४: मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम्‌ । कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ॥ १०-३४ ॥
अर्थ: 'मी सर्वहर (सर्व नष्ट करणारा) मृत्यू आहे, आणि भविष्य (भविष्यातील उत्पत्ति) आहे. नारींमध्ये कीर्ति (यश), श्री (समृद्धि), वाक् (वाणी), स्मृति (स्मरणशक्ती), मेधा (बुद्धी), धृति (धैर्य) आणि क्षमा (क्षमाशीलता) आहे.'
ओवी ३५: बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम्‌ । मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥ १०-३५ ॥
अर्थ: 'मी सामांमध्ये (सामवेदांमध्ये) बृहत्साम आहे, छंदांमध्ये (छंद) गायत्री आहे. मासांमध्ये मार्गशीर्ष (मार्गशीर्ष मास) आहे, ऋतू (हंगाम) मध्ये कुसुमाकर (वसंत ऋतू) आहे.'
ओवी ३६: द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्‌ । जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम्‌ ॥ १०-३६ ॥
अर्थ: 'मी छलयताम (द्वेष करणारे) मध्ये द्यूत (जुगार) आहे, तेजस्वी मध्ये तेज आहे. मी जय (विजय) आहे, व्यवसाय (व्यवसाय) आहे, सत्त्ववत (सत्त्वशील) मध्ये सत्त्व आहे.'
ओवी ३७: वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः । मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ॥ १०-३७ ॥
अर्थ: 'मी वृष्णींमध्ये वासुदेव (कृष्ण) आहे, पांडवांमध्ये धनंजय (अर्जुन) आहे. मुनींमध्ये (मुनि) व्यास आहे, कवींमध्ये (कवि) उशना (शुक्राचार्य) आहे.'
ओवी ३८: दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम्‌ । मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम्‌ ॥ १०-३८ ॥
अर्थ: 'मी दमयताम (शासन करणारे) मध्ये दंड (शिक्षा) आहे, जिगीषतांमध्ये (जिंकण्याची इच्छा करणारे) निती (नीती) आहे. गुह्यानांमध्ये (गुप्त गोष्टींमध्ये) मौन (शांतता) आहे, ज्ञानवतांमध्ये ज्ञान आहे.'
ओवी ३९: यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन । न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्‌ ॥ १०-३९ ॥
अर्थ: 'हे अर्जुन, सर्व भूतांचे बीज (सुरवात) मी आहे. माझ्याशिवाय कोणतेही चराचर भूत (चल-अचल) उत्पन्न होऊ शकत नाही.'
ओवी ४०: नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परंतप । एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥ १०-४० ॥
अर्थ: 'हे परंतप (अर्जुन), माझ्या दिव्य विभूतींचा (दिव्य महिमा) अंत नाही. म्हणून, मी तुला थोडक्यात माझ्या विभूतींचा विस्तार सांगितला.'
ओवी ४१: यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम्‌ ॥ १०-४१ ॥
अर्थ: 'जे जे विभूतिमान (महान) सत्त्व, श्रीमद (समृद्ध) आणि उर्जित (तेजस्वी) आहे, ते सर्व माझ्या तेजाच्या अंशातून उत्पन्न झालेले आहे असे तू जाण.'
ओवी ४२: अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन । विष्टभ्याहमिदं कॄत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्‌ ॥ १०-४२ ॥
अर्थ: 'हे अर्जुन, हे सर्व जाणून तुला काय मिळेल? मी या संपूर्ण जगाला एक अंशाने व्यापून स्थित आहे.'
मूळ दहाव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥
अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील विभूतियोग नावाचा हा दहावा अध्याय समाप्त झाला.