​

ओवी १: अर्जुन उवाच ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः । तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः ॥ १७-१ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे कृष्ण, जे शास्त्रविधि (शास्त्राचे नियम) उल्लंघन करून श्रद्धा (विश्वास) ने यज्ञ करतात, त्यांची निष्ठा (निष्ठा) कशी आहे? ती सात्त्विक (सत्त्व), राजसिक (रजस) किंवा तामसिक (तमस) आहे?'

ओवी २: श्रीभगवानुवाच त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा । सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥ १७-२ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे अर्जुन, श्रद्धा (विश्वास) त्रीविध (तीन प्रकारची) असते, जी देहीन (शरीरधारी) लोकांच्या स्वभावानुसार असते. ती सात्त्विक (सत्त्विक), राजसिक (रजस) आणि तामसिक (तमस) आहे, ती ऐक.'

ओवी ३: सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः ॥ १७-३ ॥

अर्थ: 'हे भारत (अर्जुन), प्रत्येकाची श्रद्धा (विश्वास) त्याच्या सत्त्वानुरूप (स्वभावानुसार) असते. जो श्रद्धामय (विश्वासयुक्त) आहे, जो जशी श्रद्धा (विश्वास) असतो, तो तसाच असतो.'

ओवी ४: यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान्भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ १७-४ ॥

अर्थ: 'सात्त्विक लोक देवतांची पूजा करतात, राजसिक लोक यक्ष आणि राक्षसांची पूजा करतात. प्रेत (भूत) आणि भूतगणांची (प्राण्यांच्या समूहांची) पूजा तामसिक लोक करतात.'

ओवी ५: अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः । दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः ॥ १७-५ ॥

अर्थ: 'जे लोक अशास्त्रविहित (शास्त्रानुसार न) घोर (कठोर) तपस्या करतात, ते दम्भ (ढोंग) आणि अहंकार (अहंकार) युक्त, कामराग (इच्छा) आणि बल (बल) युक्त असतात.'

ओवी ६: कर्शयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः । मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान्‌ ॥ १७-६ ॥

अर्थ: 'ते लोक शरीरातील भूतग्राम (प्राण्यांच्या समूहाला) करशयन्त (पीडित) करतात, आणि माझ्यात, अर्थात शरीरात स्थित, तान (त्या लोकांना) आसुरनिश्चयान (राक्षसी) समजून कर.'

ओवी ७: आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः । यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु ॥ १७-७ ॥

अर्थ: 'जेवण (अन्न), यज्ञ (यज्ञ), तपस्या (तप) आणि दान (दान) हे त्रीविध (तीन प्रकारचे) असतात. त्यांचा भेद (विभाजन) ऐक.'

ओवी ८: आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः । रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥ १७-८ ॥

अर्थ: 'जीवनशक्ती, सत्त्व (शुद्धता), बल (बल), आरोग्य (आरोग्य), सुख (सुख) आणि प्रीति (आनंद) वाढवणारे, रसिक (स्वादिष्ट), स्निग्ध (तैलयुक्त), स्थिर (स्थित), आणि हृदयाला आवडणारे आहार (अन्न) सात्त्विकप्रिय (सात्त्विकांना प्रिय) असतात.'

ओवी ९: कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ १७-९ ॥

अर्थ: 'कटु (तिखट), अम्ल (आम्लिक), लवण (खारट), अत्युष्ण (अत्यंत गरम), तीक्ष्ण (तीव्र), रूक्ष (कठोर), आणि विदाहि (जाळणारे) अन्न, हे राजसिकांना प्रिय असतात. ते दुःख (दुःख), शोक (शोक), आणि अमय (रोग) प्रदान करणारे असतात.'

ओवी १०: यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत्‌ । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम्‌ ॥ १७-१० ॥

अर्थ: 'यातयाम (कालबाह्य), गतरस (स्वाद रहित), पूति (सडलेले), पर्युषित (शिळे), उच्छिष्ट (जेवणाचा उरलेला अंश) आणि अमेध्य (अपवित्र) भोजन तामसांना प्रिय असते.'

ओवी ११: अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥ १७-११ ॥

अर्थ: 'जो यज्ञ, अफलाकाङ्क्षी (फलाची इच्छा न करता) लोकांनी, विधिदृष्ट (शास्त्रानुसार) केला जातो, जो केवळ यष्टव्य (यज्ञ करणे) म्हणून केलेला असतो, तो सात्त्विक (सात्त्विक) असतो.'

ओवी १२: अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत्‌ । इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम्‌ ॥ १७-१२ ॥

अर्थ: 'हे भरतश्रेष्ठ (अर्जुन), जो यज्ञ फळाच्या (फळाच्या) इच्छेने, दम्भ (ढोंग) आणि अर्थाच्या (धनाच्या) इच्छेने केला जातो, तो यज्ञ राजस (रजस) म्हणून ओळखा.'

ओवी १३: विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम्‌ । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ १७-१३ ॥

अर्थ: 'विधिहीन (शास्त्रनिरूपण) अन्न, मंत्रहीन (मंत्र विरहित), अदक्षिण (दान रहित), श्रद्धाविरहित (विश्वास रहित) यज्ञ, तामस (तमस) म्हणून परिचक्षते (घोषित) केला जातो.'

ओवी १४: देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम्‌ । ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १७-१४ ॥

अर्थ: 'देव (देवता), द्विज (ब्राह्मण), गुरु (गुरू) आणि प्राज्ञ (विद्वान) पूजा, शौच (शुद्धता), आर्जव (सरळपणा), ब्रह्मचर्य (ब्रह्मचर्य) आणि अहिंसा (हिंसा रहितता) शारीर (शारीरिक) तप (तपस्या) म्हणून ओळखले जातात.'

ओवी १५: अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्‌ । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ १७-१५ ॥

अर्थ: 'जो वाक्य (वचन) अनुद्वेगकर (चिंता रहित), सत्य (सत्य), प्रिय (प्रिय) आणि हितकारी (हितकारी) आहे, स्वाध्याय (स्वतःचा अभ्यास) आणि अभ्यसन (अभ्यास) केले जाते, वाङ्मय (वाचिक) तप (तपस्या) म्हणून ओळखले जाते.

ओवी १६: मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः । भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ॥ १७-१६ ॥

अर्थ: 'मनःप्रसाद (मनाची प्रसन्नता), सौम्यत्व (मृदुता), मौन (शांतता), आत्मविनिग्रह (आत्मसंयम), भावसंशुद्धि (भावांची शुद्धता) हे मानस (मानसिक) तप (तपस्या) म्हणून ओळखले जाते.'

ओवी १७: श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १७-१७ ॥

अर्थ: 'अफलाकाङ्क्षी (फलाची इच्छा न करणारे) लोक श्रद्धा (विश्वास) आणि परया (श्रेष्ठ) द्वारा तप्त (तप्त केलेले) तप (तपस्या) त्रीविध (तीन प्रकारचे) आहे. हे सात्त्विक (सात्त्विक) म्हणून परिचक्षते (घोषित) केले जाते.'

ओवी १८: सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत्‌ । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम्‌ ॥ १७-१८ ॥

अर्थ: 'जो तप (तपस्या) सत्कार (आदर), मान (सन्मान) आणि पूजेच्या हेतूसाठी, दम्भ (ढोंग) ने केले जाते, ते येथे (या लोकात) राजस (रजसिक) म्हणून ओळखले जाते. ते चल (चंचल) आणि अध्रुव (स्थिर न) आहे.'

ओवी १९: मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः । परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १७-१९ ॥

अर्थ: 'जो तप (तपस्या) मूढग्राह (अज्ञानाने स्वीकारलेले) ने, आत्म्याच्या पीडा (पीडा) ने, किंवा परस्य (इतरांच्या) उत्सादन (नाश) च्या हेतूसाठी केले जाते, ते तामस (तमसिक) म्हणून उदाहृत (घोषित) केले जाते.'

ओवी २०: दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम्‌ ॥ १७-२० ॥

अर्थ: 'जे दान, 'दातव्य' (दान करावे) म्हणून, अनुपकार (आनुपचारिक) ने, योग्य देश (स्थान), काळ (समय) आणि पात्र (उपयुक्त) ला दिले जाते, ते दान सात्त्विक (सात्त्विक) म्हणून स्मृत (स्मरण) केले जाते.'

ओवी २१: यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम्‌ ॥ १७-२१ ॥

अर्थ: 'परंतु जे दान प्रत्युपकार (उपकाराची अपेक्षा) च्या हेतूसाठी, किंवा फल (फळ) उद्दिश्य (हेतु) ने दिले जाते, ते परिक्लिष्ट (कष्टपूर्वक) असलेले दान, राजस (रजसिक) म्हणून स्मृत (स्मरण) केले जाते.'

ओवी २२: अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १७-२२ ॥

अर्थ: 'जो दान अयोग्य देश (स्थान), काले (काळ) आणि अपात्र (अयोग्य) लोकांना दिले जाते, ते असत्कृत (असन्मानित) आणि अवज्ञात (अवज्ञा केलेले) आहे, ते तामस (तमसिक) म्हणून उदाहृत (घोषित) केले जाते.'

ओवी २३: ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः । ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ १७-२३ ॥

अर्थ: 'ॐ तत्‌ सत्‌ हे निर्देश ब्रह्माचा त्रिविध (तीन प्रकारे) स्मृत (स्मरण) केले जाते. ब्राह्मण, वेद आणि यज्ञ पूर्वी (प्राचीन काळात) द्वारे विहित (प्रतिपादित) केले गेले आहेत.'

ओवी २४: तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः । प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम्‌ ॥ १७-२४ ॥

अर्थ: 'म्हणून, 'ॐ' असे उदाहृत (उल्लेख) करून, यज्ञ, दान आणि तप (तपस्या) च्या क्रिया, विधान (नियम) अनुसार सतत ब्रह्मवादिन (ब्रह्मवादी) लोकांच्या द्वारे चालविल्या जातात.'

ओवी २५: तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः । दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ १७-२५ ॥

अर्थ: 'जे यज्ञ, तपस्या आणि दानाच्या विविध क्रिया फलाच्या (फळाच्या) इच्छेने न करता, मोक्षकांक्षी (मुक्तीच्या इच्छेने) केले जातात, ते 'तत्‌' म्हणून ओळखले जातात.'

ओवी २६: सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते । प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्दः पार्थ युज्यते ॥ १७-२६ ॥

अर्थ: 'सद्भाव (सत्यता) आणि साधुभाव (सद्गुण) मध्ये 'सत्‌' हे शब्द (शब्द) प्रयुज्यते (वापरले) जाते, प्रशस्त (योग्य) कर्म (कर्म) मध्ये तसा 'सत्‌' शब्द हे पार्थ (अर्जुन) युज्यते (लागू) होतो.'

ओवी २७: यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते । कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ॥ १७-२७ ॥

अर्थ: 'यज्ञ, तपस्या आणि दानाच्या स्थितीला 'सत्‌' असे म्हटले जाते, आणि त्याच हेतूसाठी केलेले कर्म (कर्म) 'सत्‌' म्हणून अभिधीयते (घोषित) केले जाते.'

ओवी २८: अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत्‌ । असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ॥ १७-२८ ॥

अर्थ: 'जो यज्ञ, दान किंवा तपस्या श्रद्धेने (विश्वासाने) न करता, असद (असत्य) म्हणून ओळखले जाते, हे पार्थ (अर्जुन), आणि ते न इथे (या लोकात) आणि न परलोकात (मृत्यूनंतर) फल देते.'

मूळ सतराव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥

अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील श्रद्धात्रयविभागयोग नावाचा हा सतरावा अध्याय समाप्त झाला.