ओवी १: अर्जुन उवाच संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि । यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम्‌ ॥ ५-१ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे कृष्ण, तू कर्मसंन्यास आणि योग दोन्हीचे वर्णन करतोस. यांतून श्रेष्ठ कोणते आहे ते निश्चितपणे सांग.'

ओवी २: श्रीभगवानुवाच संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते ॥ ५-२ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'कर्मसंन्यास आणि कर्मयोग दोन्ही निःश्रेयस (श्रेष्ठ) आहेत, परंतु कर्मसंन्यासापेक्षा कर्मयोग श्रेष्ठ आहे.'

ओवी ३: ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति । निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते ॥ ५-३ ॥

अर्थ: 'जो न द्वेष करतो, ना काङ्क्षा (इच्छा) करतो, तो नित्यसंन्यासी (सदैव संन्यासी) आहे. हे महाबाहो (अर्जुन), जो निर्द्वन्द्व (विरोधविना) राहतो, तो सुखपूर्वक बंधनातून मुक्त होतो.'

ओवी ४: सांख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः । एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम्‌ ॥ ५-४ ॥

अर्थ: 'सांख्ययोग आणि कर्मयोग या दोन मार्गांना बालक (अज्ञानी) वेगळे मानतात, पंडित (ज्ञानी) नाहीत. एकाच मार्गाचा पालन करूनही, दोन मार्गांचे फळ प्राप्त करतो.'

ओवी ५: यत्सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते । एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति ॥ ५-५ ॥

अर्थ: 'ज्या स्थानाला सांख्ययोगाद्वारे प्राप्त करतो, तेच स्थान योगद्वारे (कर्मयोग) प्राप्त होते. जो सांख्ययोग आणि योग (कर्मयोग) एक समान पाहतो, तोच खरा पाहतो.'

ओवी ६: संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः । योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म नचिरेणाधिगच्छति ॥ ५-६ ॥

अर्थ: 'हे महाबाहो (अर्जुन), योगाशिवाय संन्यास दुःखाद्वारे प्राप्त होतो. योगयुक्त मुनि (तपस्वी) लवकरच ब्रह्म प्राप्त करतो.'

ओवी ७: योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः । सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥ ५-७ ॥

अर्थ: 'योगयुक्त (योगद्वारे एकरूप) विशुद्धात्मा, विजितात्मा (जीतलेला आत्मा) आणि जितेन्द्रिय (जीतलेली इंद्रिये) आहे. तो सर्वभूतात्मभूत (सर्व प्राण्यांच्या आत्म्यात असलेला) आहे आणि कर्म करूनही लिप्त होत नाही.'

ओवी ८: नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित्‌ । पश्यञ्शृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपञ्श्वसन्‌ ॥ ५-८ ॥

अर्थ: 'योगयुक्त तत्त्वज्ञानी "मी काहीही करत नाही" असे मानतो, जरी तो पाहत असला, ऐकत असला, स्पर्श करत असला, गंध घेत असला, खात असला, चालत असला, झोपत असला किंवा श्वास घेत असला.'

ओवी ९: प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन्‌ ॥ ५-९ ॥

अर्थ: 'जो बोलत असतो, विसर्जित करत असतो, घेत असतो, डोळे उघडत असतो, मिटत असतो, त्याच्या इंद्रिये त्यांच्या विषयांमध्येच वर्तन करत असतात, असे जाण.'

ओवी १०: ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः । लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ ५-१० ॥

अर्थ: 'जो ब्रह्माला अर्पण करून, आसक्ती त्यागून कर्म करतो, तो पापाद्वारे लिप्त होत नाही, जसा पद्मपत्र (कमळाचे पान) पाण्याद्वारे लिप्त होत नाही.'

ओवी ११: कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि । योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये ॥ ५-११ ॥

अर्थ: 'योगी केवळ शरीर, मन, बुद्धी आणि इंद्रियांनी कर्म करतात, आसक्ती त्यागून आत्मशुद्धीसाठी.'

ओवी १२: युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम्‌ । अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते ॥ ५-१२ ॥

अर्थ: 'युक्त (योगी) मनुष्य कर्मफळाचा त्याग करून नैष्ठिकी शांती प्राप्त करतो, अयुक्त (अयोगी) मनुष्य कामना आणि फळाच्या आसक्तीतून बंधनात पडतो.'

ओवी १३: सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी । नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन्‌ ॥ ५-१३ ॥

अर्थ: 'सर्व कर्मे मनाने संन्यास घेऊन, वश (नियंत्रित) देही (आत्मा) नवद्वाराच्या (नवद्वारांच्या) पुरात सुखाने राहतो, ना काही करत नाही, ना करवून घेतो.'

ओवी १४: न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ ५-१४ ॥

अर्थ: 'प्रभू (भगवंत) ना कर्तृत्व (कर्तेपणा) निर्माण करतो, ना कर्मे, ना कर्मफळाचा संयोग (जोडणी). स्वभाव (प्रकृती) ने प्रवर्तन करते.'

ओवी १५: नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः । अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ॥ ५-१५ ॥

अर्थ: 'विभु (सर्वव्यापी) ना कोणाचे पाप घेतो, ना सुकृत (पुण्य). अज्ञानाने ज्ञान आच्छादित होते, त्यामुळे जन्तू (प्राणी) मोहून जातात.'

ओवी १६: ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः । तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम्‌ ॥ ५-१६ ॥

अर्थ: 'ज्यांचे आत्मज्ञानाने अज्ञान नष्ट झाले आहे, त्यांचे ज्ञान आदित्य (सूर्य) प्रमाणे प्रकाशमान होते.'

ओवी १७: तद्‍बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः । गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः ॥ ५-१७ ॥

अर्थ: 'ज्यांची बुद्धी, आत्मा, निष्ठा आणि परायणता त्या ब्रह्मामध्ये आहेत, ज्ञानाने निर्विण्म कल्मष (पापरहित) झालेले ते पुन्हा आवृत्ती (जन्म-मरणाच्या चक्रात) जाणार नाहीत.'

ओवी १८: विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ ५-१८ ॥

अर्थ: 'विद्या आणि विनय यांत संपन्न ब्राह्मण, गायी, हत्ती, श्वान (कुत्रा) आणि श्वपाक (श्वानाशी मैत्री करणारा) यांत पंडित समदर्शी (समान पाहणारे) आहेत.'

ओवी १९: इहैव तैर्जितः सर्गो एषां साम्ये स्थितं मनः । निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद्ब्रह्मणि ते स्थिताः ॥ ५-१९ ॥

अर्थ: 'ज्यांचे मन साम्यत्वात (समानतेत) स्थित आहे, त्यांचा सर्ग (सृष्टि) येथेच जिंकला आहे. ते निर्दोष आणि समान ब्रह्मामध्ये स्थित आहेत.'

ओवी २०: न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम्‌ । स्थिरबुद्धिरसम्मूढो ब्रह्मविद्‌ ब्रह्मणि स्थितः ॥ ५-२० ॥

अर्थ: 'प्रिय प्राप्त करून जो आनंदित होत नाही, अप्रिय प्राप्त करून जो उद्विग्न होत नाही, स्थिरबुद्धी, असम्मूढ आणि ब्रह्मवेत्ता तो ब्रह्मामध्ये स्थित आहे.'

ओवी ২১: बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम्‌ । स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते ॥ ५-२१ ॥

अर्थ: 'बाह्यस्पर्शात (बाह्य संसर्गांमध्ये) असक्ती रहित आत्मा जो आत्म्यातील सुख प्राप्त करतो, तो ब्रह्मयोगयुक्त आत्मा अक्षय सुख प्राप्त करतो.'

ओवी २२: ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते । आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ ५-२२ ॥

अर्थ: 'हे कौन्तेय (अर्जुन), संसर्गातून उत्पन्न भोग दुःखाचे कारण आहेत. ते आदि आणि अंतवाले आहेत. बुध (ज्ञानी) मनुष्य त्यांच्यात रममाण होत नाही.'

ओवी २३: शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक्शरीरविमोक्षणात्‌ । कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः ॥ ५-२३ ॥

अर्थ: 'जो मनुष्य शरीरविमोक्षण (शरीरत्याग) पूर्वी काम आणि क्रोधातून उत्पन्न वेग सहन करू शकतो, तो युक्त (योगयुक्त) आणि सुखी आहे.'

ओवी २४: योऽन्तः सुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः । स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ॥ ५-२४ ॥

अर्थ: 'जो अंतः सुख (आंतरिक सुख), अंतराराम (आंतरिक आनंद) आणि अंतरज्योति (आंतरिक प्रकाश) असलेला योगी आहे, तो ब्रह्मनिर्वाण आणि ब्रह्मभूत (ब्रह्मस्वरूप) प्राप्त करतो.'

ओवी २५: लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः । छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः ॥ ५-२५ ॥

अर्थ: 'जे ऋषी क्षीणकल्मष (पापविहीन), छिन्नद्वैधा (द्वंद्वविहीन) आणि आत्म्याच्या यत्नात राहणारे, सर्वभूतांच्या हितात रत राहणारे आहेत, ते ब्रह्मनिर्वाण प्राप्त करतात.'

ओवी २६: कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम्‌ । अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम्‌ ॥ ५-२६ ॥

अर्थ: 'जे यती (संन्यासी) काम आणि क्रोध वियुक्त आहेत, ज्यांचे चित्त संयमित आहे, जे आत्मज्यानी आहेत, त्यांचे ब्रह्मनिर्वाण सर्व ठिकाणी स्थित आहे.'

ओवी २७: स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः । प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ ॥ ५-२७ ॥

अर्थ: 'बाह्यस्पर्शांना बाहेर ठेवून, नेत्रांना भुवयांच्या मध्यात स्थिर ठेवून, प्राण आणि अपान वायूंना नासिकेच्या अंतर्भागातून समान ठेवून.'

ओवी २८: यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः । विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ ५-२८ ॥

अर्थ: 'ज्याने इंद्रिये, मन, बुद्धी संयमित केली आहे, जो मुनि (तपस्वी) मोक्षपरायण (मोक्षाच्या यत्नात) आहे, ज्याच्या इच्छा, भय आणि क्रोध गळाले आहेत, तो सदा मुक्त आहे.'

ओवी २९: भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम्‌ । सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ॥ ५-२९ ॥

अर्थ: 'यज्ञ आणि तपांचे भोक्ता (उपभोक्ता), सर्व लोकांचे महेश्वर (सर्वश्रेष्ठ ईश्वर) आणि सर्व भूतांचे सुहृद (मित्र) जाणून, माझ्या शांतीस प्राप्त करतो.'

मूळ पाचव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मसंन्यासयोगो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील कर्मसंन्यासयोग नावाचा हा पाचवा अध्याय समाप्त झाला.