मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अध्याय ३ कर्मयोग
ओवी १: अर्जुन उवाच ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन । तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ ३-१ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे जनार्दन (कृष्ण), जर तुझ्या मते बुद्धी कर्मापेक्षा श्रेष्ठ आहे, तर मग तू मला या भयंकर कर्म (युद्ध) करण्यास का प्रवृत्त करतो आहेस?'
ओवी २: व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे । तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम्‌ ॥ ३-२ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'तुझे मिश्रित वाक्य माझी बुद्धी मोहून टाकत आहे असे वाटते. म्हणून कृपया एकच गोष्ट निश्चयपूर्वक सांग, ज्यामुळे मला श्रेय प्राप्त होईल.'
ओवी ३: श्रीभगवानुवाच लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ । ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्‌ ॥ ३-३ ॥
अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे अनघ (निर्मळ), ह्या जगात दोन प्रकारच्या निष्ठा पूर्वी मी सांगितल्या होत्या. ज्ञानयोग साङ्ख्य लोकांसाठी आणि कर्मयोग योगींसाठी.' ॥ ३-३ ॥
ओवी ४: न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते । न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ॥ ३-४ ॥
अर्थ: मनुष्य कर्म न करता नैष्कर्म्य (कर्मरहित अवस्था) प्राप्त करू शकत नाही. आणि संन्यास घेतल्यानेच सिद्धी प्राप्त करू शकत नाही. ॥ ३-४ ॥
ओवी ५: न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्‌ । कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिर्जैगुणैः ॥ ३-५ ॥
अर्थ: कोणीही क्षणभरही अकर्म (कर्म न करता) राहू शकत नाही. सर्वजण प्रकृतीद्वारे प्रेरित कर्म करतात. ॥ ३-५ ॥
ओवी ६: कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्‌ । इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ॥ ३-६ ॥
अर्थ: जो मनुष्य कर्मेन्द्रियांवर संयम ठेवून, मनाने इंद्रियार्थांचे स्मरण करतो, तो विमूढ आत्मा आणि मिथ्याचार (पाखंडी) म्हणून ओळखला जातो. ॥ ३-६ ॥
ओवी ७: यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन । कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते ॥ ३-७ ॥
अर्थ: हे अर्जुन, जो मनुष्य इंद्रियांवर संयम ठेवून कर्मेन्द्रियांद्वारे कर्मयोग करतो, तो आसक्ती रहित होऊन विशिष्ट ठरतो. ॥ ३-७ ॥
ओवी ८: नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः । शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः ॥ ३-८ ॥
अर्थ: नियत कर्म कर, कर्म अकर्मापेक्षा श्रेष्ठ आहे. शरीर यात्रा (जीवन) देखील अकर्माद्वारे संभवत नाही. ॥ ३-८ ॥
ओवी ९: यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः । तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर ॥ ३-९ ॥
अर्थ: यज्ञासाठीचे कर्म सोडून अन्यत्र हे लोक कर्मबंधनात आहेत. त्यामुळे, हे कौन्तेय (अर्जुन), मुक्तसंग (आसक्ती रहित) होऊन कर्म कर. ॥ ३-९ ॥
ओवी १०: सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः । अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक्‌ ॥ ३-१० ॥
अर्थ: प्रजापतींनी यज्ञासह प्रजांची निर्मिती केली आणि म्हटले, "यज्ञाने तुम्ही वाढशील आणि हे तुम्हाला इच्छित कामधेनु (सर्व इच्छांची पूर्तता करणारे) होवो." ॥ ३-१० ॥
ओवी ११: देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः । परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ॥ ३-११ ॥
अर्थ: "यज्ञाद्वारे देवतांना समृद्ध करा, देवता तुम्हाला समृद्ध करतील. परस्परांना समृद्ध करून, तुम्ही श्रेय प्राप्त कराल." ॥ ३-११ ॥
ओवी १२: इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः । तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ ३-१२ ॥
अर्थ: "देवता यज्ञाद्वारे समृद्ध होऊन तुम्हाला इष्ट भोग देतील. त्यांच्याकडून दिलेले भोग न देणारा चोर आहे." ॥ ३-१२ ॥
ओवी १३: यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः । भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्‌ ॥ ३-१३ ॥
अर्थ: "यज्ञशेष (यज्ञानंतर उरलेले) खाणारे संत सर्व पापांतून मुक्त होतात. परंतु पाप्यांना, जे स्वतःच्या कारणासाठी पचवतात, पाप प्राप्त होते." ॥ ३-१३ ॥
ओवी १४: अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः । यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥ ३-१४ ॥
अर्थ: "अन्नातून प्राण्यांची निर्मिती होते, पर्जन्याद्वारे अन्न प्राप्त होते. यज्ञातून पर्जन्य प्राप्त होतो आणि यज्ञ कर्मातून संभवतो." ॥ ३-१४ ॥
ओवी १५: कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम्‌ । तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम्‌ ॥ ३-१५ ॥
अर्थ: "कर्म ब्रह्मातून संभवते, ब्रह्म अक्षरातून संभवते. म्हणून सर्वव्यापी ब्रह्म नित्य यज्ञामध्ये प्रतिष्ठित आहे." ॥ ३-१५ ॥
ओवी १६: एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः । अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ॥ ३-१६ ॥
अर्थ: "एव्हरे प्रकारे प्रवर्तित चक्र अनुवर्तित नाही तो अघायू (पापयूपी) आहे, इंद्रियांच्या आहारीन आहे आणि मोघ (निरर्थक) जीवन जगतो, हे पार्थ (अर्जुन)." ॥ ३-१६ ॥
ओवी १७: यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः । आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥ ३-१७ ॥
अर्थ: "जो मनुष्य आत्मरती, आत्मतृप्त आणि आत्मनिमग्न असतो, त्याचे कार्य नाही." ॥ ३-१७ ॥
ओवी १८: नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन । न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ ३-१८ ॥
अर्थ: "त्याला कृतेन (कर्माने) किंवा अकृतेन (अकर्माने) काहीही साध्य नाही. त्याच्यासाठी सर्व प्राण्यांत कोणताही उद्देश्य नाही." ॥ ३-१८ ॥
ओवी १९: तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर । असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ ३-१९ ॥
अर्थ: "म्हणून, सतत असक्ती रहित होऊन कार्य कर. असक्त होऊन कर्म करून पुरुष परम प्राप्त करतो." ॥ ३-१९ ॥
ओवी २०: कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । लोकसङ्ग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि ॥ ३-२० ॥
अर्थ: "जनक आणि अन्याने केवळ कर्माने संसिद्धी (संपूर्णता) प्राप्त केली आहे. लोकसंग्रहासाठी कार्य करणे उचित आहे." ॥ ३-२० ॥
ओवी २१: यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ ३-२१ ॥
अर्थ: श्रेष्ठ पुरुष जे जे आचरण करतात, इतर लोक तेच अनुसरतात. त्यांच्याद्वारे केलेले प्रमाण लोक पाळतात. ॥ ३-२१ ॥
ओवी २२: न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन । नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ ३-२२ ॥
अर्थ: हे पार्थ (अर्जुन), मला तिन्ही लोकात काहीही कर्तव्य नाही. न मिळवायचं असं काहीही नाही, जे मिळवण्यासारखं आहे, आणि मी कर्म करतो. ॥ ३-२२ ॥
ओवी २३: यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ३-२३ ॥
अर्थ: जर मी कर्म न केले तर, हे पार्थ (अर्जुन), सर्व मानव माझ्या मार्गाचे अनुसरण करतील. ॥ ३-२३ ॥
ओवी २४: उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम्‌ । सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ ३-२४ ॥
अर्थ: जर मी कर्म न केले तर, हे सर्व लोक नष्ट होतील. संकर (संशय) निर्माण होईल आणि या प्रजांना नष्ट करीन. ॥ ३-२४ ॥
ओवी २५: सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत । कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसङ्ग्रहम्‌ ॥ ३-२५ ॥
अर्थ: हे भारत (अर्जुन), अविद्वान जे कर्म करतात तशाच प्रकारे, विद्वान असक्त राहून लोकसंग्रहासाठी कर्म करतो. ॥ ३-२५ ॥
ओवी २६: न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम्‌ । जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन्‌ ॥ ३-२६ ॥
अर्थ: अज्ञानी आणि कर्मसंगिन लोकांची बुद्धिभेद निर्माण करू नये. विद्वान सर्व कर्मात योग्य असावा. ॥ ३-२६ ॥
ओवी २७: प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ॥ ३-२७ ॥
अर्थ: प्रकृतीद्वारे सर्व कर्म गुणांद्वारे केले जातात. अहंकाराने विमूढ झालेला आत्मा "मी कर्ता आहे" असे मानतो. ॥ ३-२७ ॥
ओवी २८: तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः । गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥ ३-२८ ॥
अर्थ: हे महाबाहो (अर्जुन), तत्त्वज्ञानी व्यक्ती गुणकर्मविभागात जाणतो की गुण गुणांमध्येच वर्तन करतात, त्यामुळे तो आसक्त होत नाही. ॥ ३-२८ ॥
ओवी २९: प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु । तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत्‌ ॥ ३-२९ ॥
अर्थ: प्रकृतीद्वारे गुणांमध्ये भ्रमित झालेले लोक गुणकर्मांमध्ये आसक्त होतात. तत्त्वज्ञानी व्यक्तीने तत्त्वज्ञानात अज्ञानी लोकांना विचलित करू नये. ॥ ३-२९ ॥
ओवी ३०: मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा । निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ३-३० ॥
अर्थ: सर्व कर्म मला अर्पण करून, आत्मनिष्ठ चित्ताने, निराशा आणि निर्ममता सोडून युद्ध कर. ॥ ३-३० ॥
ओवी ३१: ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः । श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ३-३१ ॥
अर्थ: जे लोक माझ्या या मताचे नित्य अनुसरण करतात, श्रद्धावंत आणि अनसूयक आहेत, ते सर्व कर्मांपासून मुक्त होतात. ॥ ३-३१ ॥
ओवी ३२: ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्‌ । सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३-३२ ॥
अर्थ: जे हे मत न पाळता, त्याला विरोध करतात, सर्व ज्ञानांमध्ये विमूढ आहेत, त्यांना तू नष्ट आणि अचेतस समज. ॥ ३-३२ ॥
ओवी ३३: सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि । प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३-३३ ॥
अर्थ: ज्ञानवान माणूस देखील आपल्या प्रकृतीप्रमाणेच वर्तन करतो. सर्व प्राणी प्रकृतीमध्येच राहतात. निग्रह (संयम) काय करणार? ॥ ३-३३ ॥
ओवी ३४: इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ । तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥ ३-३४ ॥
अर्थ: प्रत्येक इंद्रियाच्या विषयांमध्ये राग आणि द्वेष स्थिर आहेत. ते मनुष्याच्या वश येऊ नये, कारण ते त्याचे शत्रू आहेत. ॥ ३-३४ ॥
ओवी ३५: श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्‌ । स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥ ३-३५ ॥
अर्थ: स्वधर्म विगुण असला तरी, स्वधर्मात निधन (मृत्यू) श्रेयस्कर आहे. परधर्म भयावह आहे. ॥ ३-३५ ॥
ओवी ३६: अर्जुन उवाच अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः । अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३-३६ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे वार्ष्णेय (कृष्ण), मनुष्य अनिच्छेनेही जणू बलपूर्वक प्रवृत्त होऊन पाप का करतो?'
ओवी ३७: श्रीभगवानुवाच काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः । महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम्‌ ॥ ३-३७ ॥
अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे काम आणि क्रोध रजोगुणातून उत्पन्न होतात. हे महाशन (अतिभुकेलेले) आणि महापापी आहेत, हे तुझ्या वैरी आहेत, असे जाण.'
ओवी ३८: धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च । यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम्‌ ॥ ३-३८ ॥
अर्थ: 'जसा धूराने अग्नी झाकला जातो, जसा मलेन आरसा झाकला जातो आणि जसा गर्भ गर्भाशयात झाकला जातो, तसाच हा काम तुमच्या ज्ञानाला झाकतो.'
ओवी ३९: आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३-३९ ॥
अर्थ: 'हे कौन्तेय (अर्जुन), ज्ञान हे या ज्ञानाच्या नित्य वैरी, कामरूप आणि दुष्पूर अनल (अतृप्त ज्वाळा) द्वारे झाकले गेले आहे.'
ओवी ४०: इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते । एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम्‌ ॥ ३-४० ॥
अर्थ: 'इंद्रिये, मन आणि बुद्धी या कामाचे निवासस्थान म्हटली जातात. हा काम या मन, बुद्धी व इंद्रियांच्या द्वारा ज्ञानाला आच्छादित करून देही (जीव) ला मोहित करतो.'
ओवी ४१: तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ । पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम्‌ ॥ ३-४१ ॥
अर्थ: 'हे भरतर्षभ (अर्जुन), आधी इंद्रियांना नियंत्रित करून, या पापी, ज्ञान आणि विज्ञान नाशकाला नष्ट कर.'
ओवी ४२: इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ३-४२ ॥
अर्थ: 'इंद्रिये पर (श्रेष्ठ) आहेत, इंद्रियांपेक्षा मन श्रेष्ठ आहे, मनापेक्षा बुद्धी श्रेष्ठ आहे आणि बुद्धीपेक्षा जो आत्मा आहे, तो श्रेष्ठ आहे.'
ओवी ४३: एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना । जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम्‌ ॥ ३-४३ ॥
अर्थ: 'बुद्धीपेक्षा पर आत्म्याला जाणून, आत्माद्वारे आत्म्याला संयमित करून, हे महाबाहो (अर्जुन), त्या कामरूप दुरासद (अशक्य) शत्रूला नष्ट कर.'
मूळ तिसऱ्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
अर्थ: