मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अध्याय १८ मोक्षसंन्यासयोग
ओवी १:अर्जुन उवाच संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम्‌ । त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ॥ १८-१ ॥
अर्थ:अर्जुन म्हणतो, 'हे महाबाहो (कृष्ण), मी संन्यासाचा तत्त्व (तत्त्वज्ञान) जाणून घेऊ इच्छितो. त्यागाचे (त्याग) तत्त्व पृथक (स्वतंत्र) जाणून घेऊ इच्छितो, हे हृषीकेश (कृष्ण), केशिनिषूदन (केशीचा संहार करणारा).'
ओवी २:श्रीभगवानुवाच काम्यानां कर्माणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः । सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ १८-२ ॥
अर्थ:श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'कवी (ज्ञानी) लोक काम्यानां (इच्छित) कर्मांच्या न्यास (त्याग) ला संन्यास (संन्यास) म्हणून ओळखतात. सर्वकर्मफल (सर्व कर्मांचे फळ) त्याग करणे, हे विचक्षण (विद्वान) लोक त्याग (त्याग) म्हणून म्हणतात.'
ओवी ३: त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ १८-३ ॥
अर्थ: 'काही विद्वान कर्म दोषयुक्त (दोषयुक्त) आहे म्हणून त्याग्य (त्याग करावे) असे म्हणतात, तर काही इतर विद्वान यज्ञ, दान आणि तपस्या या कर्मांचे त्याग करणे योग्य नाही असे म्हणतात.'
ओवी ४: निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम । त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ॥ १८-४ ॥
अर्थ: 'हे भरतसत्तम (अर्जुन), त्यागाच्या बाबतीत माझे निश्चय (निश्चित) मत ऐक. त्याग पुरुषव्याघ्र (श्रेष्ठ पुरुष) तीन प्रकारे मांडले गेले आहे.'
ओवी ५: यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्‌ । यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्‌ ॥ १८-५ ॥
अर्थ: 'यज्ञ, दान आणि तपस्या हे कर्म त्याग्य (त्याग करणे) योग्य नाही, ते कार्य (कर्तव्य) आहे. यज्ञ, दान आणि तपस्या हे विद्वानांसाठी पावन (पवित्र) करणारे आहे.'
ओवी ६: एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम्‌ ॥ १८-६ ॥
अर्थ: 'परंतु हे सर्व कर्मे संग (आसक्ति) आणि फळांचा त्याग करून कर्तव्य म्हणून करणे आवश्यक आहे. हे माझे निश्चित उत्तम मत आहे, हे पार्थ (अर्जुन).'
ओवी ७: नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ १८-७ ॥
अर्थ: 'नियत (नियत) कर्मांचा संन्यास करणे उचित नाही. मोहामुळे जो त्याग करतो, तो तामस (तमसिक) म्हणून परिकीर्तित (घोषित) केला जातो.'
ओवी ८: दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत्‌ । स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत्‌ ॥ १८-८ ॥
अर्थ: 'जो कर्म दुःख आहे म्हणून, आणि शरीरक्लेश (शारीरिक कष्ट) च्या भीतीने त्याग करतो, तो राजस (रजसिक) त्याग करून, त्यागाचे फळ प्राप्त करू शकत नाही.'
ओवी ९: कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन । सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥ १८-९ ॥
अर्थ: 'जो नियत (नियत) कर्म केवळ कर्तव्य म्हणून करतो, हे अर्जुन, आसक्ति आणि फळांचा त्याग करून, तो त्याग सात्त्विक (सात्त्विक) म्हणून मत आहे.'
ओवी १०: न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते । त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ॥ १८-१० ॥
अर्थ: 'जो त्यागी (त्यागी) आहे, तो अकुशल (अयोग्य) कर्माचा द्वेष करत नाही, आणि कुशल (योग्य) कर्मात आसक्त होत नाही. तो सत्त्वसमाविष्ट (सत्त्वयुक्त), मेधावी (बुद्धिमान) आणि छिन्नसंशय (संशयरहित) असतो.'
ओवी ११: न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः । यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥ १८-११ ॥
अर्थ: 'देहभृता (शरीरधारी) ला सर्व कर्मांचा त्याग करणे शक्य नाही. जो कर्मफळाचा (कर्माचे फळ) त्याग करतो, तो त्यागी (त्याग करणारा) म्हणून अभिधीयते (घोषित) केला जातो.'
ओवी १२: अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम्‌ । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित्‌ ॥ १८-१२ ॥
अर्थ: 'अनिष्ट (अप्रिय), इष्ट (प्रिय) आणि मिश्र (मिश्रित) असे त्रीविध (तीन प्रकारचे) कर्माचे फळ असते. त्याग करणाऱ्यांसाठी ते प्रेत्य (मृत्यूनंतर) होते, परंतु संन्यासिनांसाठी (संन्यास घेणाऱ्यांसाठी) कधीही नाही.'
ओवी १३: पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे । साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम्‌ ॥ १८-१३ ॥
अर्थ: 'हे महाबाहो (अर्जुन), या पाच कारणांना माझ्याकडून जाणून घे. साङ्ख्य (सांख्य) च्या कृतान्त (तत्त्वज्ञान) मध्ये सर्व कर्मांच्या सिद्धीसाठी सांगितले आहे.'
ओवी १४: अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्‌ । विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम्‌ ॥ १८-१४ ॥
अर्थ: 'अधिष्ठान (स्थान), कर्ता (कर्म करणारा), करण (साधन) आणि पृथक (विभिन्न) प्रकार, विविध (विविध) प्रकारच्या पृथक चेष्टा (कर्म) आणि दैव (दैव) हे पाचवे आहेत.'
ओवी १५: शरीरवाङ्‍मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः । न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ १८-१५ ॥
अर्थ: 'जो मनुष्य शरीर, वाणी आणि मनाने कोणतेही कर्म प्रारंभ करतो, ते न्याय्य (न्याययुक्त) असेल किंवा विपरीत (अन्याययुक्त), त्या पाच कारणांचे हेतू आहेत.'
ओवी १६: तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः । पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ॥ १८-१६ ॥
अर्थ: 'जो व्यक्ती त्या पाच कारणांच्या अस्तित्वात असताना, केवळ आत्म्याला कर्ता (कर्ते) मानतो, त्याला अकृतबुद्धि (अज्ञान) मुळे दुर्मति (विकृत बुद्धि) असते, आणि तो योग्यतेने पाहत नाही.'
ओवी १७: यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वापि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ १८-१७ ॥
अर्थ: 'ज्याचा अहंकारयुक्त भाव (अहंकाराचा भाव) नाही, आणि ज्याची बुद्धि (विवेक) लिप्यते (लिप्त) होत नाही, तो इथे लोकांना (प्राण्यांना) मारूनही न हन्ति (मारेकऱ्यांमध्ये) गृहित होत नाही, आणि न बंधन (बंधन) होतो.'
ओवी १८: ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना । करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ॥ १८-१८ ॥
अर्थ: 'ज्ञान (ज्ञान), ज्ञेय (ज्ञानाचे लक्ष्य) आणि परिज्ञाता (जाणणारा) हे त्रीविध (तीन प्रकारचे) कर्मचोदना (कर्म प्रेरणा) आहेत. करण (साधन), कर्म (कर्म) आणि कर्ता (कर्ते) हे त्रीविध (तीन प्रकारचे) कर्मसंग्रह (कर्माचा संग्रह) आहेत.'
ओवी १९: ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः । प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १८-१९ ॥
अर्थ: 'ज्ञान (ज्ञान), कर्म (कर्म) आणि कर्ता (कर्ते) हे त्रीविध (तीन प्रकारे) गुणभेद (गुणांच्या भिन्नता) अनुसार आहेत. गुणसङ्ख्याने (गुणांच्या गुणांनुसार) त्यांचा यथावत (योग्यतेने) श्रवण (ऐक).'
ओवी २०: सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम्‌ ॥ १८-२० ॥
अर्थ: 'जो सर्व भूत (प्राणी) मध्ये एक (अखंड) आणि अव्यय (अविनाशी) भाव (भावना) पाहतो, जो अविभक्त (विभाजित नसलेला) आहे, तो सात्त्विक (सात्त्विक) ज्ञान (ज्ञान) म्हणून जाण.'
ओवी २१: पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान्‌ । वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम्‌ ॥ १८-२१ ॥
अर्थ: 'जे ज्ञान पृथक्त्वे (विभागाने) सर्व भूतांमध्ये नाना भाव (विविध भाव) पृथक (स्वतःचे) अस्तित्व म्हणून जाणते, ते ज्ञान राजस (राजसिक) म्हणून जाण.'
ओवी २२: यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम्‌ । अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-२२ ॥
अर्थ: 'जे ज्ञान एका कार्यामध्ये अत्यधिक आसक्त आणि हेतुरहित आहे, अतत्त्वार्थ (अतत्त्व) म्हणून मांडलेले आणि अल्प (छोटे) ज्ञान, ते तामस (तमसिक) म्हणून उदाहृत (घोषित) केलेले आहे.'
ओवी २३: नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम्‌ । अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥ १८-२३ ॥
अर्थ: 'जे नियत (नियत) कर्म संग (आसक्ति) रहित, राग (इच्छा) आणि द्वेष (द्वेष) पासून रहित, अफलप्रेप्सु (फलाची इच्छा न करणारे) करणारा, ते कर्म सात्त्विक (सात्त्विक) म्हणून म्हटले जाते.'
ओवी २४: यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-२४ ॥
अर्थ: 'जे कर्म कामेप्सु (इच्छा) ने, आणि अहंकार (अहंकार) ने पुनः (पुन्हा) केले जाते, बहुलायास (अत्यधिक कष्ट) केलेले, ते राजस (राजसिक) म्हणून उदाहृत (घोषित) केले जाते.'
ओवी २५: अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम्‌ । मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ॥ १८-२५ ॥
अर्थ: 'जे कर्म अनुबन्ध (बंधन), क्षय (नाश), हिंसा (हिंसा) आणि पौरुष (पुरुषार्थ) न पाहता केले जाते, मोहेने प्रारंभ केलेले, ते तामस (तमसिक) म्हणून म्हटले जाते.'
ओवी २६: मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥ १८-२६ ॥
अर्थ: 'जो मुक्तसंग (आसक्ती रहित), अनहंवादी (अहंकार रहित), धृत्य (धैर्य) आणि उत्साह (उत्साह) युक्त आहे, सिद्धि (यश) आणि असिद्धि (अपयश) मध्ये निर्विकार (विकार रहित) आहे, तो कर्ता सात्त्विक (सात्त्विक) म्हणून ओळखला जातो.'
ओवी २७: रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ १८-२७ ॥
अर्थ: 'जो रागी (रागयुक्त), कर्मफळप्रेप्सु (कर्माचे फळ इच्छित) आहे, लोभी (लोभी), हिंसात्मक (हिंसक) आणि अशुचि (अशुद्ध) आहे, हर्ष (आनंद) आणि शोक (दुःख) यांनी युक्त आहे, तो कर्ता राजस (राजसिक) म्हणून परिकीर्तित (घोषित) केला जातो.'
ओवी २८: अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥ १८-२८ ॥
अर्थ: 'जो अयुक्त (अयोग्य), प्राकृत (सर्वसामान्य), स्तब्ध (दुर्दम्य), शठ (धूर्त), नैष्कृतिक (अन्यायिक) आहे, आलस (आळस) युक्त, विषादी (दुःखी) आणि दीर्घसूत्री (दीर्घसूत्री) आहे, तो कर्ता तामस (तमसिक) म्हणून ओळखला जातो.'
ओवी २९: बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु । प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय ॥ १८-२९ ॥
अर्थ: 'बुद्धीचा (विवेक) आणि धृतीचा (धैर्य) त्रिविध (तीन प्रकारे) गुणानुसार भेद (भिन्नता) ऐक. संपूर्णपणे प्रोच्यमान (व्याख्या) केलेले पृथक्त्वे (विभाग) ऐक, हे धनञ्जय (अर्जुन).'
ओवी ३०: प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये । बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३० ॥
अर्थ: 'जी बुद्धि (विवेक) प्रवृत्ति (योग्य आचरण) आणि निवृत्ति (योग्य निवृत्ति), कार्य (कर्म) आणि अकार्य (अकार्य), भय (भीती) आणि अभय (निर्भयता), बंधन (बंधन) आणि मोक्ष (मुक्ती) जाणते, ती बुद्धि सात्त्विकी (सात्त्विक) आहे, हे पार्थ (अर्जुन).'
ओवी ३१: यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च । अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३१ ॥
अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), जी बुद्धि (विवेक) धर्म (धर्म) आणि अधर्म (अधर्म) कार्य (कर्तव्य) आणि अकार्य (अकर्तव्य) योग्यतेने न जाणते, ती बुद्धि राजस (राजसिक) आहे.'
ओवी ३२: अधर्मं धर्ममिति या मन्यसे तमसावृता । सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३२ ॥
अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), जी बुद्धि अधर्माला (अधर्म) धर्म (धर्म) म्हणून समजते, आणि तमस (तमस) ने आवृत्त (आवरण) झालेली आहे, सर्वार्थ (सर्व विषयांमध्ये) विपरीत (विरोधी) अर्थ आहे, ती बुद्धि तामस (तमसिक) आहे.'
ओवी ३३: धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः । योगोनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३३ ॥
अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), जी धृति (धैर्य) मन (मन), प्राण (श्वास) आणि इंद्रियक्रिया (इंद्रियांच्या क्रिया) धारण करते, योग (योग) द्वारा अव्यभिचारिणी (अखंड) आहे, ती धृति सात्त्विकी (सात्त्विक) आहे.'
ओवी ३४: यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन । प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३४ ॥
अर्थ: 'परंतु जी धृति धर्म, काम आणि अर्थ यांना धारण करते, हे अर्जुन, प्रसंग (आसक्त) आणि फलाकाङ्क्षी (फळाची इच्छा) आहे, ती धृति राजसी (राजसिक) आहे.'
ओवी ३५: यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३५ ॥
अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), जी धृति स्वप्न (स्वप्न), भय (भीती), शोक (शोक), विषाद (निराशा) आणि मद (मद) सोडत नाही, दुर्मेधा (विकृत बुद्धि) धृति आहे, ती धृति तामसी (तमसिक) आहे.'
ओवी ३६: सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ । अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ॥ १८-३६ ॥
अर्थ: 'हे भरतर्षभ (अर्जुन), आता त्रीविध (तीन प्रकारच्या) सुखांबद्दल माझे ऐक. जो अभ्यास (अभ्यास) द्वारा रमतो, आणि दुःखाचा अंत करतो.'
ओवी ३७: यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम्‌ । तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम्‌ ॥ १८-३७ ॥
अर्थ: 'जे सुख प्रारंभी विष (विष) सारखे आहे, परंतु परिणामे (परिणाम) अमृत (अमृत) सारखे आहे, ते सुख आत्मबुद्धिप्रसाद (आत्म्याच्या शुद्ध बुद्धि) द्वारा उत्पन्न होते, ते सात्त्विक (सात्त्विक) सुख आहे.'
ओवी ३८: विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम्‌ । परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम्‌ ॥ १८-३८ ॥
अर्थ: 'विषयेन्द्रियसंयोग (विषय आणि इंद्रियांचा संयोग) द्वारा प्रारंभी अमृत (अमृत) सारखे आहे, परिणामे विष (विष) सारखे आहे, ते सुख राजस (राजसिक) म्हणून स्मृत (स्मरण) केले जाते.'
ओवी ३९: यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः । निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-३९ ॥
अर्थ: 'जे प्रारंभी आणि अनुवंध (संपर्क) मध्ये आत्म्याला मोहित करणारे सुख आहे, जे निद्र (निद्रा), आलस (आळस) आणि प्रमाद (चुकी) ने उत्पन्न होते, ते तामस (तमसिक) म्हणून उदाहृत (घोषित) केले जाते.'
ओवी ४०: न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु व पुनः । सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥ १८-४० ॥
अर्थ: 'प्रकृतिज (प्रकृतीच्या) द्वारा उत्पन्न तीन गुणांपासून मुक्त सत्त्व (सत्त्व) पृथ्वीवर किंवा दिवि (स्वर्ग) मध्ये नाही, ज्याने हे त्रीगुण (तीन गुण) केलेले आहे.'
ओवी ४१: ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप । कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ १८-४१ ॥
अर्थ: हे परन्तप (अर्जुन), ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र यांच्या कर्मांना त्यांचे स्वभावप्रभव (स्वभावाने) गुणानुसार विभागले गेले आहे.'
ओवी ४२: शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम्‌ ॥ १८-४२ ॥
अर्थ: 'शम (मनाचा संयम), दम (इंद्रियांचे संयम), तप (तपस्या), शौच (शुद्धता), क्षांति (क्षमाशीलता) आणि आर्जव (सरळपणा), ज्ञान (ज्ञान), विज्ञान (विज्ञान) आणि आस्तिक्य (विश्वास) हे ब्राह्मणांचे स्वभावज (स्वभावाने उत्पन्न) कर्म आहे.'
ओवी ४३: शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम्‌ । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम्‌ ॥ १८-४३ ॥
अर्थ: 'शौर्य (शूरवीरता), तेज (तेजस्विता), धृति (धैर्य), दक्षता (कुशलता), युद्धात न पळता (धैर्य) राहणे, दान (दान) आणि ईश्वरभाव (ईश्वराचे अनुकरण) हे क्षत्रियांचे स्वभावज (स्वभावाने उत्पन्न) कर्म आहे.'
ओवी ४४: कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम्‌ । परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम्‌ ॥ १८-४४ ॥
अर्थ: 'कृषि (शेती), गौरक्षण (गुरांचा रक्षण) आणि वाणिज्य (व्यवसाय) हे वैश्यांचे स्वभावज (स्वभावाने उत्पन्न) कर्म आहे. परिचर्या (सेवा) करणे हे शूद्रांचे स्वभावज (स्वभावाने उत्पन्न) कर्म आहे.'
ओवी ४५: स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः । स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥ १८-४५ ॥
अर्थ: 'जो व्यक्ती आपल्या स्वकर्मात (स्वतःच्या कर्मात) अभिरत (आसक्त) होतो, तो संसिद्धि (संपूर्णता) प्राप्त करतो. स्वकर्मनिरत (स्वतःच्या कर्मात आसक्त) व्यक्तीला सिद्धि (संपूर्णता) कसे प्राप्त होते, ते ऐक.'
ओवी ४६: यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम्‌ । स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ १८-४६ ॥
अर्थ: 'ज्याच्यामुळे सर्व भूत (प्राणी) उत्पन्न झाले, आणि ज्याने सर्व हे व्यापलेले आहे, स्वकर्म (स्वतःच्या कर्मा) ने त्याची उपासना करून, मानव (मनुष्य) सिद्धि (संपूर्णता) प्राप्त करतो.'
ओवी ४७: श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्‌ । स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्‌ ॥ १८-४७ ॥
अर्थ: 'स्वधर्म (स्वतःचा धर्म) विगुण (अयोग्य) असला तरी परधर्माच्या (इतर धर्माच्या) योग्यतेपेक्षा श्रेष्ठ आहे. स्वभावनियतर (स्वभावानुसार) कर्म करून, तो किल्बिष (पाप) प्राप्त करत नाही.'
ओवी ४८: सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्‌ । सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ॥ १८-४८ ॥
अर्थ: 'हे कौन्तेय (अर्जुन), सहज (स्वभावानुसार) कर्म सदोष (दोषयुक्त) असले तरी त्यागू नये. जसे सर्व आरंभ (प्रारंभ) दोषाने (दोषाने) आवृत (आवरण) आहेत, जसे धूम (धूर) अग्निला आवृत आहे.'
ओवी ४९: असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः । नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ १८-४९ ॥
अर्थ: 'जो असक्तबुद्धि (आसक्ती रहित बुद्धि), सर्वत्र (सर्वत्र) जितात्मा (आत्म्यावर विजय प्राप्त करणारा) आणि विगतस्पृह (इच्छा रहित) आहे, तो संन्यासाने (संन्यास द्वारा) नैष्कर्म्यसिद्धि (कर्मरहिततेची सिद्धि) प्राप्त करतो.'
ओवी ५०: सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे । समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ १८-५० ॥
अर्थ: 'जो ब्रह्म (सत्य) प्राप्त करून सिद्धि (संपूर्णता) प्राप्त करतो, ते समजून घे, हे कौन्तेय (अर्जुन). समास (संक्षेप) मध्ये सांगतो, ज्ञानाच्या (ज्ञानाची) सर्वोच्च निष्ठा काय आहे.'
ओवी ५१:बुद्ध्या विशुद्ध्या युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च । शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥ १८-५१ ॥
अर्थ:'विशुद्ध (शुद्ध) बुद्धि (विवेक) द्वारा युक्त, धृतीने (धैर्याने) आत्म्याला (आत्मा) नियमन करून, शब्द (ध्वनी) आणि इतर विषयांचा त्याग करून, राग (इच्छा) आणि द्वेष (द्वेष) दूर करून.'
ओवी ५२:विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः । ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥ १८-५२ ॥
अर्थ:'विविक्तसेवी (एकांतप्रिय), लघ्वाशी (हलका आहार), यतवाक्‌ (संयमित वाणी), यतकाय (संयमित शरीर) आणि यतमनस (संयमित मन), ध्यानयोग (ध्यानयोग) मध्ये नित्य (सदैव) परायण, वैराग्य (विरक्ति) ने समुपाश्रित (आश्रय) होणारा.'
ओवी ५३:अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम्‌ । विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १८-५३ ॥
अर्थ:'जो अहंकार (अहंकार), बल (बल), दर्प (गर्व), काम (इच्छा), क्रोध (क्रोध) आणि परिग्रह (संपत्ति) त्याग करतो, निर्मम (ममता रहित) आणि शांत (शांत) होऊन, ब्रह्मभूय (ब्रह्म स्थान) ला प्राप्त करण्यासाठी योग्य होतो.'
ओवी ५४:ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति । समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम्‌ ॥ १८-५४ ॥
अर्थ:'जो ब्रह्मभूत (ब्रह्मस्थित) होतो, प्रसन्नात्मा (प्रसन्न आत्मा), तो न शोचति (शोक) करतो, न काङ्क्षति (इच्छा) करतो, तो सर्व भूतांमध्ये (प्राण्यांमध्ये) सम (समान) होऊन, माझी परा भक्ती (सर्वोच्च भक्ती) प्राप्त करतो.'
ओवी ५५:भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्‌ ॥ १८-५५ ॥
अर्थ:'जो माझ्या भक्तीद्वारे (भक्तीद्वारे) मला जाणतो, जसा मी आहे, तत्त्वतः (तत्त्वानुसार), मग मला तत्त्वतः जाणून, तो त्या नंतर (माझ्या) प्राप्त करतो.'
ओवी ५६:सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः । मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम्‌ ॥ १८-५६ ॥
अर्थ:'जो सर्व कर्म (कर्म) सदा (सदैव) करत असून, माझ्या आश्रयाने (आश्रयाने) राहतो, माझ्या प्रसादाने (कृपेने) शाश्वत (सदैव) पद (स्थान) अव्यय (अविनाशी) प्राप्त करतो.'
ओवी ५७:चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः । बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ॥ १८-५७ ॥
अर्थ:'जो चेतसा (मनाने) सर्व कर्म (कर्म) माझ्यात संन्यस्य (संन्यास) करून, माझा परम (सर्वोच्च) होतो, बुद्धियोग (विवेकाचे योग) द्वारा माझेच चित्त (मन) सतत (सदैव) धरतो.'
ओवी ५८:मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि । अथ चेत्त्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥ १८-५८ ॥
अर्थ:'तू माझेच चित्त (मन) सर्व दुर्ग (अडचणी) माझ्या प्रसादाने (कृपेने) पार करशील. जर तू अहंकारामुळे (अहंकाराने) नाही ऐकशील, तर तू विनाश पावशील.'
ओवी ५९:यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे । मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ १८-५९ ॥
अर्थ:'जो तू अहंकाराने (अहंकाराने) आश्रित होऊन, युद्ध न करण्याची विचार करतो, ते तुझा मिथ्या (असत्य) व्यवसाय आहे, आणि प्रकृति (स्वभाव) तुला नियोक्ष्यति (युक्त) करील.'
ओवी ६०:स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा । कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत्‌ ॥ १८-६० ॥
अर्थ:'हे कौन्तेय (अर्जुन), तू स्वभावज (स्वभावाने उत्पन्न) स्वकर्म (स्वतःच्या कर्म) ने निबद्ध (बांधलेला) आहेस, तू मोहाने (मोहाने) करणे न इच्छास, परंतु तू अवश्य ते करशील.'
ओवी ६१: ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ १८-६१ ॥
अर्थ: 'हे अर्जुन, ईश्वर सर्व भूतांच्या (प्राण्यांच्या) हृदयी (हृदयात) स्थित आहे. तो सर्व भूतांना (प्राण्यांना) आपले यंत्र (शक्ती) मुळे भ्रमित करतो.'
ओवी ६२: तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत । तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्‌ ॥ १८-६२ ॥
अर्थ: 'हे भारत (अर्जुन), त्या ईश्वराच्या शरण (आश्रय) जा सर्वभावेने (पूर्ण भावनेने). त्याच्या प्रसादाने (कृपेने) परम शांति (शांतता) आणि शाश्वत (सदैव) स्थान प्राप्त करशील.'
ओवी ६३: इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्‍गुह्यतरं मया । विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥ १८-६३ ॥
अर्थ: 'असे मी तुला अत्यंत गूढ (गोपनीय) ज्ञान सांगितले आहे. हे संपूर्णपणे विचार कर, आणि जशी इच्छा आहे तशी कर.'
ओवी ६४: सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः । इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम्‌ ॥ १८-६४ ॥
अर्थ: 'हे सर्वांत गुप्त (गोपनीय) आणि सर्वोच्च वचन माझे पुन्हा ऐक. तू माझा दृढ (प्रेमाने) प्रिय आहेस, म्हणून तुझे हित सांगतो.'
ओवी ६५: मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥ १८-६५ ॥
अर्थ: 'माझ्या मनाने विचार कर, माझा भक्त हो, माझ्यासाठी यज्ञ कर, आणि मला नमस्कार कर. मला तू प्राप्त करशील, हे सत्य आहे, कारण तू माझा प्रिय आहेस.'
ओवी ६६: सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ १८-६६ ॥
अर्थ: 'सर्व धर्मांचा त्याग करून, माझ्या एकट्या (ईश्वराच्या) शरण ये. मी तुला सर्व पापांपासून मुक्त करेन, चिंता करू नको.'
ओवी ६७: इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥ १८-६७ ॥
अर्थ: 'हे ज्ञान न तपस्वी (तप न करणारे) आणि न भक्त (भक्त नाही) लोकांना कधीही सांगू नकोस. नाही अश्रूषू (अश्रवण करणारे) आणि नाही जो मला द्वेष करतो, त्यांना सांगू नकोस.'
ओवी ६८: य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति । भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥ १८-६८ ॥
अर्थ: 'जो हा परम गुप्त (गोपनीय) ज्ञान माझ्या भक्तांमध्ये सांगतो, तो माझी परा भक्ती (सर्वोच्च भक्ती) करून, मला प्राप्त करतो, यात संशय नाही.'
ओवी ६९: न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः । भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥ १८-६९ ॥
अर्थ: 'माझ्या भक्तांमध्ये जो हा ज्ञान सांगतो, तो माझ्या मनुष्यांमध्ये (लोकांमध्ये) प्रियकृत्तम (सर्वोच्च प्रिय) होतो. आणि तो माझ्या प्रियात (सर्वोच्च प्रिय) मध्ये सर्वात प्रिय असतो, या पृथ्वीवर.'
ओवी ७०: अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः । ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ १८-७० ॥
अर्थ: 'जो हा धर्म संवाद (धर्माच्या विषयावर संवाद) माझ्याबरोबर (माझ्यासोबत) अभ्यास करतो, तो ज्ञानयज्ञ (ज्ञानाचा यज्ञ) करून, मला इच्छित (प्रिय) होतो, हे माझे मत आहे.'
ओवी ७१: श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः । सोऽपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम्‌ ॥ १८-७१ ॥
अर्थ: 'जो मनुष्य श्रद्धावान (श्रद्धा असलेला) आणि अनसूय (द्वेष रहित) आहे, जो या गुप्त ज्ञानाला श्रवण करतो, तो मुक्त होतो आणि पुण्य कर्मांच्या शुभ लोकांना प्राप्त करतो.'
ओवी ७२: कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा । कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ॥ १८-७२ ॥
अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), तू एकाग्र चित्ताने (एकचित्ताने) हे ऐकले का? अज्ञानाचा सम्मोह (भ्रम) तू नष्ट झाला का, हे धनञ्जय (अर्जुन)?'
ओवी ७३: अर्जुन उवाच नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत । स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ॥ १८-७३ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'अच्युत (कृष्ण), माझा मोह (भ्रम) नष्ट झाला आहे, आणि मी तुझ्या प्रसादाने (कृपेने) स्मृती (स्मरण) प्राप्त केले आहे. मी स्थिर (स्थिर) आहे आणि माझा संशय (संशय) गेला आहे. मी तुझे वचन (आदेश) पालन करेन.'
ओवी ७४: सञ्जय उवाच इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः । संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम्‌ ॥ १८-७४ ॥
अर्थ: संजय म्हणतो, 'अशा प्रकारे, मी वासुदेव (कृष्ण) आणि महात्मा पार्थ (अर्जुन) यांचा संवाद ऐकला, जो अद्भुत (आश्चर्यकारक) आणि रोमांचकारी (रोमहर्षण) होता.'
ओवी ७५: व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्‍गुह्यमहं परम्‌ । योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम्‌ ॥ १८-७५ ॥
अर्थ: 'व्यासाच्या कृपेने (प्रसादाने) मी हे गुप्त (गोपनीय) परम (सर्वोच्च) योग (योग) योगेश्वर कृष्ण (कृष्ण) कडून साक्षात्क बोलत (कथन करत) ऐकले.'
ओवी ७६: राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम्‌ । केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥ १८-७६ ॥
अर्थ: 'हे राजन (धृतराष्ट्र), पुन्हा पुन्हा याद (स्मरण) करून, केशव (कृष्ण) आणि अर्जुन यांच्या अद्भुत (आश्चर्यकारक) संवादाचा, मी पुण्य (पुण्य) आणि हर्ष (आनंद) होतो, पुन्हा पुन्हा.'
ओवी ७७: तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः । विस्मयो मे महान्‌ राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ॥ १८-७७ ॥
अर्थ: 'आणि पुन्हा पुन्हा हरी (कृष्ण) चे अत्यद्भुत (अत्यंत आश्चर्यकारक) रूप स्मरण करून, माझा महान विस्मय (विस्मय) होतो, आणि मी पुन्हा पुन्हा हर्ष (आनंद) होतो.'
ओवी ७८: यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥ १८-७८ ॥
अर्थ: 'जिथे योगेश्वर (योगाचे स्वामी) कृष्ण आहे, जिथे धनुर्धर (धनुष्यधर) पार्थ (अर्जुन) आहे, तिथे श्री (समृद्धि), विजय (जिंकणे), भूत (प्रगति) आणि ध्रुवा (स्थिर) नीती (नीती) आहे, हे माझे मत आहे.'
मूळ अठराव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे मोक्षसंन्यासयोगो नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥
अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील मोक्षसंन्यासयोग नावाचा हा अठरावा अध्याय समाप्त झाला.