ओवी १: श्रीभगवानुवाच इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्‌ । विवस्वन्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत्‌ ॥ ४-१ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'मी हे अव्यय (अविनाशी) योग विवस्वानाला (सूर्यदेव) सांगितले. विवस्वानाने (सूर्यदेवाने) मनु (प्रथम मानव) ला सांगितले, आणि मनुने इक्ष्वाकू (पहिला राजा) ला सांगितले.'

ओवी २: एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः । स कालेनेह महता योगो नष्टः परन्तप ॥ ४-२ ॥

अर्थ: 'या प्रकारे परंपरेने प्राप्त झालेला हा योग राजर्षींनी (राजे-मुनींनी) जाणला. परंतु कालांतराने, हे महायोग, परंतु, परंतप (अर्जुन), कालाच्या परिणामाने नष्ट झाला.'

ओवी ३: स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः । भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम्‌ ॥ ४-३ ॥

अर्थ: 'तोच योग, आज मी तुला सांगत आहे, कारण तू माझा भक्त आणि सखा आहेस. कारण हे अत्युत्तम रहस्य आहे.'

ओवी ४: अर्जुन उवाच अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः । कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४-४ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'तुझे जन्म अलीकडचे आहेत आणि विवस्वानाचे (सूर्यदेवाचे) जन्म पूर्वीचे आहेत. हे कसे कळेल की तू आदिमानव (प्रथम मानव) ला सांगितले?'

ओवी ५: श्रीभगवानुवाच बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन । तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप ॥ ४-५ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे परंतप (अर्जुन), माझी आणि तुझी अनेक जन्मे झाली आहेत. मी सर्व जाणतो, पण तू त्यांना जाणत नाहीस.'

ओवी ६: अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्‌ । प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया ॥ ४-६ ॥

अर्थ: 'मी अजन्मा आणि अविनाशी आत्मा असताना, सर्व भूतांचा ईश्वर असताना, मी माझ्या मायाद्वारे प्रकृतीमध्ये जन्म घेतो.'

ओवी ७: यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्‌ ॥ ४-७ ॥

अर्थ: 'हे भारत (अर्जुन), जेव्हा जेव्हा धर्माची हानी होते आणि अधर्माची वृद्धि होते, तेव्हा तेव्हा मी स्वतःचा अवतार घेतो.'

ओवी ८: परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्‌ । धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥ ४-८ ॥

अर्थ: 'साधूंचे रक्षण, दुष्कृतांचे विनाश आणि धर्माच्या स्थापना करण्यासाठी मी युगानुयुग अवतार घेतो.'

ओवी ९: जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः । त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ ४-९ ॥

अर्थ: 'जो माझ्या दिव्य जन्म आणि कर्मांचे तत्त्वतः जाणतो, तो देह त्यागून पुनर्जन्म प्राप्त करत नाही आणि मला प्राप्त करतो.'

ओवी १०: वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः । बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥ ४-१० ॥

अर्थ: 'वीतराग, भय, आणि क्रोध, मन्मया (माझ्या योगाने) होऊन, माझ्या आश्रयाने असलेले, अनेक ज्ञानतपसा (ज्ञानाच्या तपाने) पूत होऊन, माझ्या भावनेत आले आहेत.'

ओवी ११: ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम्‌ । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ४-११ ॥

अर्थ: 'हे पार्थ (अर्जुन), जे जसे माझ्याकडे येतात, तसाच मी त्यांच्यावर कृपा करतो. सर्व मानव माझ्या मार्गाचे अनुसरण करतात.'

ओवी १२: काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः । क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ॥ ४-१२ ॥

अर्थ: 'कर्माची सिद्धी प्राप्त करण्यासाठी, हे लोक देवतांची पूजा करतात. कारण मानवी लोकात कर्माद्वारे सिद्धी जलद प्राप्त होते.'

ओवी १३: चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः । तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्‌ ॥ ४-१३ ॥

अर्थ: 'चातुर्वर्ण्य (चार वर्ण) मी गुणकर्मविभागानुसार निर्माण केला आहे. मी त्यांचा कर्ता असलो तरी, तू मला अकर्तार आणि अविनाशी जाण.'

ओवी १४: न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा । इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते ॥ ४-१४ ॥

अर्थ: 'माझे कर्म मला लिंपत नाहीत, आणि मला कर्मफळाची स्पृहा (इच्छा) नाही. ज्याला हे जाणते, तो कर्मांद्वारे बंधनात पडत नाही.'

ओवी १५: एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः । कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम्‌ ॥ ४-१५ ॥

अर्थ: 'अशा प्रकारे, पूर्वीच्या मुमुक्षूंनी (मोक्षप्राप्तीची इच्छा असणाऱ्या) कर्म केले आहे. म्हणून, तू पूर्वीच्या लोकांनी केलेल्या कर्मांसारखेच कर्म कर.'

ओवी १६: किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः । तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्‌ ॥ ४-१६ ॥

अर्थ: 'कर्म काय आहे आणि अकर्म काय आहे, हे जाणून कवि देखील मोहित झाले आहेत. मी तुला कर्म सांगणार आहे, ज्याचे ज्ञान घेतल्यावर तू अशुभातून मुक्त होशील.'

ओवी १७: कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः । अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥ ४-१७ ॥

अर्थ: 'कर्माला, विकर्माला आणि अकर्माला जाणून घेणे आवश्यक आहे. कर्माची गती (मार्ग) गहन आहे.'

ओवी १८: कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः । स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत्‌ ॥ ४-१८ ॥

अर्थ: 'जो कर्मामध्ये अकर्म पाहतो आणि अकर्मामध्ये कर्म पाहतो, तो मनुष्य बुद्धिमान आणि सर्व प्रकारच्या कर्मात युक्त असतो.'

ओवी १९: यस्य सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिताः । ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः ॥ ४-१९ ॥

अर्थ: 'ज्याच्या सर्व आरंभ कामना आणि संकल्प (इच्छा) सोडून केलेले आहेत, ज्याची कर्मे ज्ञानाच्या अग्नीत दग्ध (जळलेली) आहेत, त्याला पंडित (ज्ञानी) म्हणतात.'

ओवी २०: त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः । कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति सः ॥ ४-२० ॥

अर्थ: 'जो कर्मफलाच्या आसक्तीचा त्याग करून, नित्यतृप्त (सतत तृप्त) आणि निराश्रय (आश्रयरहित) राहतो, तो कर्मात संलग्न असूनही काहीही करत नाही.'

ओवी २१: निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः । शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्‌ ॥ ४-२१ ॥

अर्थ: 'जो निराशी (आशारहित), यतचित्तात्मा (नियंत्रित मन आणि आत्मा) आणि सर्व परिग्रह (अधिकारे) त्यागून, केवळ शारीर (शारीरिक) कर्म करतो, तो पाप प्राप्त करत नाही.'

ओवी २२: यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः । समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते ॥ ४-२२ ॥

अर्थ: 'जो यदृच्छालाभ (सहज प्राप्त) मध्ये संतुष्ट, द्वंद्वातीत (विरोधविना), विमत्सर (मत्सररहित) आहे, तो सिद्धी आणि असिद्धीमध्ये समान राहून, कर्म करूनही बंधनात पडत नाही.'

ओवी २३: गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः । यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥ ४-२३ ॥

अर्थ: 'जो गतसंग (आसक्तीरहित), मुक्त आणि ज्ञानावस्थितचेतस (ज्ञानाने स्थिरचित्त) असतो, त्याचे यज्ञासाठी केलेले कर्म पूर्णरूपेण वितळते.'

ओवी २४: ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम्‌ । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना ॥ ४-२४ ॥

अर्थ: 'ब्रह्मार्पण (ब्रह्मासाठी अर्पण केलेले), ब्रह्म हवन (हवन केलेले), ब्रह्म अग्नी, ब्रह्मणा हुतम् (ब्रह्माद्वारे आहुति दिलेली) आहे. ब्रह्मकर्मसमाधीमध्ये (ब्रह्मकर्माच्या समाधीत) ब्रह्मालाच प्राप्त होणार आहे.'

ओवी २५: दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते । ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥ ४-२५ ॥

अर्थ: 'योगी दैव (देवता) यांच्या यज्ञाची पूजा करतात. काही ब्रह्म अग्नीत यज्ञ करतात, यज्ञाने आहुति देतात.'

ओवी २६: श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति । शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति ॥ ४-२६ ॥

अर्थ: 'काही श्रोत्रादी (श्रोत्रादि) इंद्रियांवर संयमाग्नीत आहुति देतात, आणि काही शब्दादी विषयांचे इंद्रियाग्नीत आहुति देतात.'

ओवी २७: सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे । आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ ४-२७ ॥

अर्थ: 'काही सर्व इंद्रियकर्म आणि प्राणकर्म (श्वासाच्या क्रिया) आत्मसंयमयोगाग्नीत, ज्ञानाने दीपित करून, आहुति देतात.'

ओवी २८: द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे । स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ ४-२८ ॥

अर्थ: 'काही द्रव्ययज्ञ (धनाने यज्ञ), तपोयज्ञ (तपाने यज्ञ), योगयज्ञ (योगाने यज्ञ) आणि स्वाध्यायज्ञानयज्ञ (स्वाध्यायाने यज्ञ) करतात, संशितव्रत (दृढव्रत) असलेल्या यतिनांनी.'

ओवी २९: अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे । प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ ४-२९ ॥

अर्थ: 'काही प्राणायामात (प्राणायाम) प्राण आणि अपान, आणि प्राण आणि अपानाचे गती रुद्ध (विसर्जित) करून, प्राणायामाच्या अनुयायी असतात.'

ओवी ३०: अपरे नियताहाराः प्राणान्प्राणेषु जुह्वति । सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः ॥ ४-३० ॥

अर्थ: 'काही नियताहार (नियत आहार) असलेले प्राणांना प्राणांमध्ये (श्वासाच्या क्रिये) यज्ञ करतात. हे सर्व यज्ञवीद (यज्ञ जाणणारे) आहेत आणि यज्ञाने त्यांच्या कल्मषांना (पापांना) नष्ट करतात.'

ओवी ३१: यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम्‌ । नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ४-३१ ॥

अर्थ: 'हे कुरुसत्तम (अर्जुन), यज्ञशिष्टामृताचे भक्षण करणारे सनातन ब्रह्म प्राप्त करतात. यज्ञ न करणाऱ्यासाठी ह्या लोकात आणि अन्यत्र काहीही नाही.'

ओवी ३२: एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे । कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥ ४-३२ ॥

अर्थ: 'हे बहुविध यज्ञ ब्रह्माच्या मुखातून वितरित झाले आहेत. त्यांना कर्मजन (कर्मातून उत्पन्न) समज. असे जाणून, तू मुक्त होशील.'

ओवी ३३: श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परन्तप । सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ४-३३ ॥

अर्थ: 'हे परंतप (अर्जुन), ज्ञानयज्ञ द्रव्ययज्ञापेक्षा श्रेष्ठ आहे. सर्व कर्मे ज्ञानाने परिसमाप्त होतात.'

ओवी ३४: तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ॥ ४-३४ ॥

अर्थ: 'तू ते ज्ञान प्रणिपात, परिप्रश्न आणि सेवेद्वारे जाणून घे. तत्त्वदर्शी ज्ञानी तुला ते ज्ञान उपदेश करतील.'

ओवी ३५: यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव । येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ ४-३५ ॥

अर्थ: 'हे पाण्डव (अर्जुन), ते ज्ञान प्राप्त केल्यावर, तू पुन्हा मोहात जाणार नाहीस. त्या ज्ञानाने तू सर्व भूतांना आत्म्यात आणि माझ्यात पाहशील.'

ओवी ३६: अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः । सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि ॥ ४-३६ ॥

अर्थ: 'जर तू सर्व पापांमध्ये पापकृत्तम (सर्वात मोठा पापी) असलास, तरीही तू ज्ञानाच्या प्लव (नाव) द्वारे सर्व पापांमधून पार होशील.'

ओवी ३७: यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ४-३७ ॥

अर्थ: 'हे अर्जुन, जसा अग्नि इंधनाला भस्मसात करतो, तसाच ज्ञानाची अग्नि सर्व कर्मांना भस्मसात करते.'

ओवी ३८: न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ४-३८ ॥

अर्थ: 'या जगात ज्ञाना सारखे पवित्र काहीही नाही. योगासिद्ध मनुष्य वेळेने ते ज्ञान आत्म्यात प्राप्त करतो.'

ओवी ३९: श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ४-३९ ॥

अर्थ: 'श्रद्धावान, तत्पर आणि संयमित इंद्रिये असलेला मनुष्य ज्ञान प्राप्त करतो. ज्ञान प्राप्त करून, तो लवकरच परमा शांती प्राप्त करतो.'

ओवी ४०: अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति । नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥ ४-४० ॥

अर्थ: 'अज्ञानी आणि अश्रद्ध (संशयात्मा) मनुष्य नष्ट होतो. त्याच्यासाठी हा लोक नाही, ना परलोक आहे, ना सुख आहे.'

ओवी ४१: योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम्‌ । आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय ॥ ४-४१ ॥

अर्थ: 'हे धनंजय (अर्जुन), योगाने कर्म संन्यास घेणारा आणि ज्ञानाने संशय छिन्न (नष्ट) करणारा आत्मवंत मनुष्य कर्मांनी बंधित होत नाही.'

ओवी ४२: तस्मादज्ञानसम्भूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः । छित्त्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४-४२ ॥

अर्थ: 'म्हणून, हे भारत (अर्जुन), अज्ञानाद्वारे उत्पन्न आणि हृदयातील स्थित असलेला हा संशय ज्ञानाच्या तलवारीने छिन्न (छिन्न) करून, योगात उभा राहा.'

मूळ चवथ्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील ज्ञानकर्मसंन्यासयोग नावाचा हा चौथा अध्याय समाप्त झाला.