मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अध्याय १ अर्जुनविषादयोग
अथ प्रथमोऽध्यायः
ओवी: धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः । मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥ १-१ ॥
अर्थ: धर्मक्षेत्रे, म्हणजे पवित्र भूमी, कुरुक्षेत्र या स्थानी एकत्र जमलेल्या, युद्धासाठी आतूर असलेल्या माझ्या आणि पांडवांसहित योद्ध्यांनी काय केलं, हे सांग सञ्जय.
ओवी: सञ्जय उवाच दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा । आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत्‌ ॥ १-२ ॥
अर्थ: सञ्जय म्हणतो, पांडवांच्या सेना व्यूहरचनेत उभी असल्याचे पाहून, त्या वेळी राजा दुर्योधन आचार्य द्रोणांच्या जवळ जाऊन बोलला.
ओवी ३: पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम्‌ । व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ १-३ ॥
अर्थ: हे आचार्य, पांडुपुत्रांची ही विशाल सेना पाहा, जी तुझ्या बुद्धिमान शिष्याने, द्रुपदपुत्र धृष्टद्युम्नाने, युद्धासाठी व्यवस्थित मांडली आहे.
ओवी ४: अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥ १-४ ॥
अर्थ: इथे युद्धात भीम आणि अर्जुनांसारखे शूरवीर आणि मोठ्या धनुर्धारी योद्धे आहेत, ज्यात युयुधान, विराट आणि महान योद्धा द्रुपद आहेत.
ओवी ५: धृष्टकेतुश्‍चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान्‌ । पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥ १-५ ॥
अर्थ: त्यात धृष्टकेतु, चेकितान, वीर्यवान काशीराज, पुरुजित, कुन्तिभोज आणि महान नरपुंगव शैब्य आहेत.
ओवी ६: युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान्‌ । सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥ १-६ ॥
अर्थ: तसेच विक्रांत युधामन्यु आणि वीर्यवान उत्तमौजा, अभिमन्यू (सुभद्र पुत्र) आणि सर्व द्रौपदीपुत्र, जे सर्व महारथी आहेत.
ओवी ७: अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम । नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ १-७ ॥
अर्थ: आमच्या सैन्यातील प्रमुख योद्ध्यांची ओळख करुन देतो.
ओवी ८: भवान्‌ भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः । अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥ १-८ ॥
अर्थ: तुझ्या रक्षणासाठी भीष्म, कर्ण, युद्धात विजयी कृपाचार्य, अश्वत्थामा, विकर्ण आणि सौमदत्त हे प्रमुख आहेत.
ओवी ९: अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः । नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ १-९ ॥
अर्थ: अनेक शूरवीर आहेत, जे माझ्यासाठी आपल्या जीवनाचा त्याग करण्यास तयार आहेत, सर्व युद्धतंत्रामध्ये निपुण आहेत.
ओवी १०: अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम्‌ । पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम्‌ ॥ १-१० ॥
अर्थ: आमचे सैन्य, भीष्मद्वारा संरक्षित असलेले, अपर्याप्त आहे. परंतु त्यांचे सैन्य, भीमाद्वारा संरक्षित असलेले, पर्याप्त आहे.
ओवी ११: अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ १-११ ॥
अर्थ: आपण सर्वजण, आपल्या निर्धारित स्थानी स्थिर राहून, सर्व बाजूंनी भीष्मांचे संरक्षण करा.
ओवी १२: तस्य सञ्जनयन्‌ हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः । सिंहनादं विनद्यौच्चै: शङ्खं दध्मौ प्रतापवान्‌ ॥ १-१२ ॥
अर्थ: कुरुवृद्ध भीष्म पितामहाने सगळ्यांना आनंदाने प्रेरित करून सिंह गर्जना केली आणि मोठ्या आवाजात शंख फुंकला.
ओवी १३: ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः । सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत्‌ ॥ १-१३ ॥
अर्थ: त्यांच्या नंतर, शंख, नगारे, ढोल आणि गोमुख वाद्ये एकाच वेळी वाजवली गेली आणि तो आवाज खूप मोठा झाला.
ओवी १४: ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ । माधवः पाण्डवाश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ १-१४ ॥
अर्थ: नंतर, पांढऱ्या घोड्यांनी जोडलेल्या मोठ्या रथात उभे राहून, माधव (कृष्ण) आणि पांडवांनी आपापले दिव्य शंख वाजवले.
ओवी १५: पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः । पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १-१५ ॥
अर्थ: हृषीकेश (कृष्ण) ने पाञ्चजन्य शंख वाजवला, धनंजय (अर्जुन) ने देवदत्त शंख वाजवला, भीमकर्मा वृकोदर (भीम) ने मोठा पौण्ड्र शंख वाजवला.
ओवी १६: अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥ १-१६ ॥
अर्थ: कुन्तीपुत्र राजा युधिष्ठिराने अनन्तविजय शंख वाजवला, नकुल आणि सहदेव यांनी सुघोष आणि मणिपुष्पक शंख वाजवले.
ओवी १७: काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः । धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥ १-१७ ॥
अर्थ: कश्य, परम धनुर्धारी, शिखंडी महारथी, धृष्टद्युम्न, विराट, सात्यकि आणि अपराजित योद्धे ह्यांनी आपापले शंख वाजवले.
ओवी १८: द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते । सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक्‌ ॥ १-१८ ॥
अर्थ: द्रुपद, द्रौपदीचे पुत्र, महान बाहुवीर सौभद्र (अभिमन्यू) यांनी आपापले शंख वाजवले.
ओवी १९: स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत्‌ । नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन्‌ ॥ १-१९ ॥
अर्थ: त्या घोषाने धृतराष्ट्रांच्या मुलांचे हृदय विदीर्ण केले आणि तो मोठा आवाज आकाश व पृथ्वीमध्ये गूंजला.
ओवी २०: अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्‌ कपिध्वजः । प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ १-२० ॥ हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ।
अर्थ: नंतर, कपिध्वज (अर्जुन) ने धृतराष्ट्रांच्या मुलांची सैन्य पहिली. युद्धास तयार झाल्यानंतर अर्जुनाने धनुष्य उचलले आणि हृषीकेश (कृष्ण) ला म्हटले.
ओवी २१: अर्जुन उवाच सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ १-२१ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, "हे अच्युत (कृष्ण), माझा रथ सेनादोन्ही बाजूंमध्ये उभा कर."
ओवी २२: यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान्‌ । कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन्‌ रणसमुद्यमे ॥ १-२२ ॥
अर्थ: "मला बघायचे आहे की कोण कोण युद्धासाठी उत्सुक आहे, ज्यांच्याशी मला ह्या युद्धप्रयत्नामध्ये लढायचे आहे."
ओवी २३: योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः । धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥ १-२३ ॥
अर्थ: "माझ्या पाहण्यास आहेत की कोण हे युद्धासाठी आलेले आहेत, जे धृतराष्ट्रांच्या दुर्बुद्धीच्या मुलाच्या युद्धामध्ये लढण्यास उत्सुक आहेत."
ओवी २४: सञ्जय उवाच एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम्‌ ॥ १-२४ ॥
अर्थ: संजय म्हणतो, "असे म्हटल्यावर, हृषीकेश (कृष्ण) ने सर्वोत्कृष्ट रथ दोन सैन्यांच्या मध्ये ठेवला."
ओवी २५: भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम्‌ । उवाच पार्थ पश्यैतान्‌ समवेतान्‌ कुरुनिति ॥ १-२५ ॥
अर्थ: "भीष्म, द्रोण आणि सर्व राजे यांचे पुढे उभे असलेल्या पांडवाला (अर्जुन) म्हणाला, हे पाहा कुरु जमलेल्या सर्व लोकांनाही."
ओवी २६: तत्रापश्यत्स्थितान्‌ पार्थः पितॄनथ पितामहान्‌ । आचार्यान्मातुलान्‌ भ्रातॄन्‌ पुत्रान्‌ पौत्रान्‌ सखींस्तथा ॥ १-२६ ॥ श्वशुरान्‌ सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि ।
अर्थ: "तिथे अर्जुनाने आपल्या वडिलांना, आजोबांना, गुरुजनांना, मामा-मावशींना, भावांना, मुलांना, नातवांना आणि मित्रांना दोन्ही बाजूंच्या सैन्यामध्ये पाहिले."
ओवी २७: तान्‌ समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्‌ बन्धूनवस्थितान्‌ ॥ १-२७ ॥ कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत्‌ ।
अर्थ: "सर्व नातेवाईक आणि मित्रांना पहाताच, कौन्तेय अर्जुन कृतज्ञतेने भावविभोर झाला आणि दुःखाने म्हणाला."
ओवी २८: दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम्‌ ॥ १-२८ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे कृष्ण, या स्वजनांना युद्धासाठी तयार पाहून माझे सर्व शरीर थरथरते, माझे मुख कोरडे पडते.'
ओवी २९: सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति । वेपुथश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥ १-२९ ॥
अर्थ: 'माझ्या अंगातील त्राण जात आहेत, माझे मुख कोरडे पडते, माझे शरीर थरथरते आणि रोमहर्ष होतो.'
ओवी ३०: गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते । न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमवतीव च मे मनः ॥ १-३० ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'गांडीव माझ्या हातातून सटकत आहे, माझी त्वचा जळत आहे. मी उभं राहू शकत नाही आणि माझं मनही भेदरल्यासारखं होतं आहे.'
ओवी ३१: निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ॥ १-३१ ॥
अर्थ: 'केशव, मला विपरीत संकेत दिसत आहेत. आणि स्वजनांचा युद्धात वध केल्याने काहीही चांगलं दिसत नाही.'
ओवी ३२: न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च । किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥ १-३२ ॥
अर्थ: 'कृष्ण, मला विजय, राज्य किंवा सुख नकोय. गोविंद, राज्याने, भोगांनी आणि जीवनाने काय करायचं?'
ओवी ३३: येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च । त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ॥ १-३३ ॥
अर्थ: 'ज्यांच्या कारणासाठी आम्ही राज्य, भोग आणि सुखांची इच्छा केली आहे, ते हे सर्वजण युद्धात प्राण आणि धनाचा त्याग करून उभे आहेत.'
ओवी ३४: आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः । मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥ १-३४ ॥
अर्थ: 'आचार्य, पितर, पुत्र, तसेच पितामह, मामा, सासरे, पौत्र, मेव्हणे आणि इतर नातेवाईक.'
ओवी ३५: एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन । अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ॥ १-३५ ॥
अर्थ: 'मधुसूदन, मी हे सर्व लोक, त्रैलोक्याचे राज्य मिळालं तरी, मारायला इच्छुक नाही; तर पृथ्वीच्या राज्यासाठी तर नक्कीच नाही.'
ओवी ३६: निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन । पापमेवाश्रयेदस्मान्‌ हत्वैतानाततायिनः ॥ १-३६ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'धृतराष्ट्रांचे पुत्र मारून आम्हाला काय आनंद मिळेल, जनार्दन? या युद्धात हे हत्यारे मारले तरी आम्हाला पापच लागेल.'
ओवी ३७: तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्‌ स्वबान्धवान्‌ । स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥ १-३७ ॥
अर्थ: 'म्हणून आम्ही धृतराष्ट्रांच्या मुलांना, आपल्या स्वजनांना मारण्यास योग्य नाही. आपल्या स्वजनांना मारून आम्ही सुखी कसे होऊ, माधव?'
ओवी ३८: यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः । कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम्‌ ॥ १-३८ ॥
अर्थ: 'जरी हे लोभाने प्रभावित झालेले आहेत आणि त्यांना कळत नाही की कुलाचा नाश करणे आणि मित्रांचा विश्वासघात करणे हे पाप आहे.'
ओवी ३९: कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम्‌ । कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥ १-३९ ॥
अर्थ: 'पण आम्हाला हे कसे कळणार नाही की कुलाचा नाश करण्यामुळे होणारे दोष आम्हाला पापापासून परावृत्त करू शकतात, जनार्दन.'
ओवी ४०: कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः । धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ १-४० ॥
अर्थ: 'कुलाचा नाश होताच, सनातन धर्म नष्ट होतात. धर्माचा नाश झाल्यावर, संपूर्ण कुल अधर्माने व्यापले जाते.'
ओवी ४१: अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः । स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ॥ १-४१ ॥
अर्थ: 'अधर्म वाढल्यामुळे, कृष्ण, कुलातील स्त्रिया प्रदूषित होतात. स्त्रिया दूषित झाल्यावर, वर्णसंकर होतो.'
ओवी ४२: सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च । पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ १-४२ ॥
अर्थ: 'वर्णसंकरामुळे, कुलघ्न लोक आणि त्यांच्या कुलास नरकाची प्राप्ती होते. त्यांच्या पित्यांना पिंड आणि जलाच्या क्रिया थांबल्यामुळे नरकात राहावे लागते.'
ओवी ४३: दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः । उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥ १-४३ ॥
अर्थ: 'हे दोष, कुलघ्न लोकांमुळे आणि वर्णसंकर होण्यामुळे, जातिधर्म आणि सनातन कुलधर्म नष्ट होतात.'
ओवी ४४: उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन । नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ १-४४ ॥
अर्थ: 'ज्यांच्या कुलधर्मांचा नाश झाला आहे, त्यांना नरकात अनिश्चित काळासाठी राहावे लागते, हे आम्ही ऐकले आहे, जनार्दन.'
ओवी ४५: अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम्‌ । यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥ १-४५ ॥
अर्थ: अरेरे! किती खेदाची गोष्ट आहे! आम्ही बुद्धिमान असूनही राज्य आणि सुख यांच्या लोभाने स्वजनांना ठार मारायला तयार झालो, हे केवढे मोठे पाप करायला उद्युक्त झालो बरे! ॥ १-४५ ॥
ओवी ४६: यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः । धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत्‌ ॥ १-४६ ॥
अर्थ: जरी शस्त्ररहित व प्रतिकार न करणाऱ्या मला हातात शस्त्र घेतलेल्या धृतराष्ट्रपुत्रांनी रणात ठार मारले, तरी ते मला अधिक कल्याणकारक ठरेल. ॥ १-४६ ॥
ओवी ४७: सञ्जय उवाच एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत्‌ । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥ १-४७ ॥
अर्थ: संजय म्हणाले, रणांगणावर दुःखाने मन उद्विग्न झालेला अर्जुन एवढे बोलून बाणासह धनुष्य टाकून देऊन रथाच्या मागील भागात बसला. ॥ १-४७ ॥
मूळ पहिल्या अध्यायाची समाप्ती:
ओवी: ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील अर्जुनविषादयोग नावाचा हा पहिला अध्याय समाप्त झाला. ॥ १ ॥