ॐ

ओवी १: तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् । विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ २-१ ॥

अर्थ: मधुसूदन (कृष्ण) ने अश्रूंनी भरलेल्या आणि दुःखाने खचलेल्या अर्जुनाला असे म्हणाले.

ओवी २: श्रीभगवानुवाच कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् । अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥ २-२ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'अर्जुन, तुला हे कश्मल (दुःख आणि निराशा) या विषम स्थितीत कसे आले? हे अनार्यांना शोभणारे, स्वर्गप्राप्तीस अयोग्य आणि अपकीर्ती करणारे आहे.' 

ओवी ३: क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते । क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ २-३ ॥

अर्थ: श्रीकृष्ण म्हणाले, 'हे पार्थ (अर्जुन), तू हे क्लीब्य (नपुंसकता) सोडून दे. हे तुझ्या योग्य नाही. हे क्षुद्र हृदयदौर्बल्य सोडून दे आणि युद्धासाठी उभा राहा.'

ओवी ४: अर्जुन उवाच कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन । इषुभिः प्रति योत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ २-४ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे मधुसूदन (कृष्ण), मी युद्धात भीष्म आणि द्रोण यांना बाणांनी कसा लढेन? ते पूजेच्या योग्य आहेत, शत्रूनाशक (कृष्ण).'

ओवी ५: गुरूनहत्वा हि महानुभावान् श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके । हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥ २-५ ॥

अर्थ: 'हे महानुभावी गुरु न मारता भीक मागून खाणे हेच मला या जगात श्रेष्ठ वाटते. पण ह्या गुरुंना मारून, मला रक्ताने माखलेल्या भोगांचा उपभोग घेणे योग्य वाटत नाही.'

ओवी ६: न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः । यानेव हत्वा न जिजीविषाम- स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ २-६ ॥

अर्थ: 'आणि हेही मला माहीत नाही की आम्ही त्यांना जिंकणार की ते आम्हाला जिंकणार. ज्या लोकांना मारून आम्हाला जगायचे नाही, तेच लोक धार्तराष्ट्रांच्या सैन्यात प्रमुख म्हणून उभे आहेत.'

ओवी ७: कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः । यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥ २-७ ॥

अर्थ: 'मी स्वभावाने कार्पण्यदोषाने ग्रस्त झालो आहे आणि धर्मामुळे गोंधळलो आहे. त्यामुळे तुझ्या शिकवणीला शरण येऊन मी तुझी मदत मागत आहे, काय करायला हवे हे मला सांग.'

ओवी ८: न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद् यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् । अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥ २-८ ॥

अर्थ: 'मला हे कळत नाही की कोणत्या वस्तू माझ्या शोकाचे निवारण करतील आणि माझ्या इंद्रियांना तृप्त करतील. जरी मी पृथ्वीवरील नि:स्पर्ध राज्य आणि देवांचे आधिपत्य मिळवले तरी.'

ओवी ९: सञ्जय उवाच एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप । न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ २-९ ॥

अर्थ: संजय म्हणतो, 'हृषीकेश (कृष्ण) ला असे सांगून, गुडाकेश (अर्जुन), गोविंद (कृष्ण) ला "मी लढणार नाही" असे सांगून गप्प बसला.'

ओवी १०: तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ॥ २-१० ॥

अर्थ: 'हृषीकेश (कृष्ण) ने हसत हसत त्या दोन्ही सैन्यांच्या मध्ये उभ्या असलेल्या अर्जुनाला हे वचन सांगितले.'

ओवी ११: श्रीभगवानुवाच अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे । गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ २-११ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'तू अशोच्य (ज्यांना शोक करायला नको) अशा व्यक्तींवर शोक करत आहेस आणि प्रज्ञावादी बोलत आहेस. पंडित (ज्ञानी) मृत आणि जीवंतांवर शोक करत नाहीत.'

ओवी १२: न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः । न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥ २-१२ ॥

अर्थ: 'मी, तू आणि हे सर्व जनाधिपति (राजे) कधीही नव्हतो असं कधीही नाही. आणि आपण सर्व भविष्यकाळातही अस्तित्वात राहणार.'

ओवी १३: देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा । तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥ २-१३ ॥

अर्थ: 'जसे या शरीरात वय (बालपण, तारुण्य, वृद्धावस्था) येते, तसेच आत्म्याला दुसरे शरीर प्राप्त होते. त्यामुळे धीर (ज्ञानी) मनुष्य यात शोक करत नाही.'

ओवी १४: मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥ २-१४ ॥

अर्थ: 'हे कौन्तेय (अर्जुन), इंद्रियांनी जे शीत आणि उष्णतेचे, सुख-दुःखाचे स्पर्श येतात, ते अनित्य (क्षणिक) आणि येणारे-जात आहेत. त्यामुळे तू त्यांना सहन कर, हे भारत (अर्जुन).'

ओवी १५: यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ । समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ २-१५ ॥

अर्थ: 'हे पुरुषर्षभ (अर्जुन), ज्याला या सुख-दुःखांचे स्पर्श व्यथित करत नाहीत आणि जो त्यांवर समान राहतो, तो धीर मनुष्य अमृतत्वाला (मोक्ष) पात्र होतो.'

ओवी १६: नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः । उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ २-१६ ॥

अर्थ: 'असत (जे नाही) त्याला अस्तित्व नाही आणि सत (जे आहे) त्याचा अभाव नाही. या दोन्हींचा अंत तत्त्वदर्शी (ज्ञानी) लोकांनी पाहिला आहे.'

ओवी १७: अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् । विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥ २-१७ ॥

अर्थ: 'ज्याने सर्व काही व्यापले आहे ते अविनाशी आहे, असे समज. त्या अव्यय (अक्षय) चा विनाश करण्यास कोणीही समर्थ नाही.'

ओवी १८: अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः । अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ॥ २-१८ ॥

अर्थ: 'हे देह (शरीर) अंती आहेत, पण या शरीरधारी आत्म्याला अनाशिन (नाश होणार नाही) आणि अप्रमेय (मोजमापातीत) म्हटले आहे. त्यामुळे तू युद्ध कर, हे भारत (अर्जुन).'

ओवी १९: य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ २-१९ ॥

अर्थ: जो ह्या आत्म्याला मारणारा मानतो आणि जो ह्या आत्म्याला मारलेला मानतो, ते दोघेही समजत नाहीत. कारण हा आत्मा ना मारतो, ना मारला जातो.

ओवी २०: न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः । अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २-२० ॥

अर्थ: हा आत्मा कधी जन्मला जात नाही आणि कधी मरत नाही. तो नेहमीच अस्तित्वात असतो आणि भविष्यातही राहील. हा आत्मा अजन्मा, नित्य, शाश्वत आणि पुराण (अतीतकालीन) आहे. शरीराचा नाश झाला तरी हा आत्मा नष्ट होत नाही.

ओवी २१: वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् । कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥ २-२१ ॥

अर्थ: हे पार्था (अर्जुन), जो पुरुष हा आत्मा नाशरहित, नित्य, न जन्मणारा आणि न बदलणारा आहे, हे जाणतो, तो कोणाला कसा ठार करवील किंवा कोणाला कसा ठार करील? ॥ २-२१ ॥

ओवी २२: वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥ २-२२ ॥

अर्थ: जसा मनुष्य जुने कपडे सोडून नवे कपडे घेतो, तसाच देही (आत्मा) जुने शरीर सोडून नवे शरीर घेतो. ॥ २-२२ ॥

ओवी २३: नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ २-२३ ॥

अर्थ: हा आत्मा शस्त्रांनी कापला जात नाही, अग्निने जळत नाही, पाण्याने ओला होत नाही आणि वाऱ्याने सुकत नाही. ॥ २-२३ ॥

ओवी २४: अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च । नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २-२४ ॥

अर्थ: हा आत्मा न कापता येणारा, न जाळता येणारा, न ओलाचिंब होणारा, न सुकवता येणारा आहे. तो नित्य, सर्वव्यापी, स्थिर, अचल आणि सनातन आहे. ॥ २-२४ ॥

ओवी २५: अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते । तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २-२५ ॥

अर्थ: हा आत्मा अव्यक्त, अचिन्त्य आणि अविकार्य (बदलता येत नाही) आहे. त्यामुळे, असे जाणून, तुला यावर शोक करणे आवश्यक नाही. ॥ २-२५ ॥

ओवी २६: अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् । तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥ २-२६ ॥

अर्थ: आणि जर तु ह्याला नित्यजन्मा किंवा नित्य मृत मानतोस, तरीही, हे महाबाहो (अर्जुन), तुला शोक करणे आवश्यक नाही. ॥ २-२६ ॥

ओवी २७: जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-२७ ॥

अर्थ: ज्याचा जन्म झालेला आहे, त्याला मृत्यू निश्चित आहे आणि जो मृत झाला आहे, त्याला पुनर्जन्म निश्चित आहे. त्यामुळे, अपरिहार्य गोष्टींसाठी तुला शोक करणे आवश्यक नाही. ॥ २-२७ ॥

ओवी २८: अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २-२८ ॥

अर्थ: हे भारत (अर्जुन), सर्व प्राणी अव्यक्त (अजाणते) मध्येच प्रारंभ होतात, व्यक्त (जाणते) मध्ये असतात आणि अव्यक्त (अजाणते) मध्येच समाप्त होतात. त्यामुळे येथे शोक करण्याची गरज नाही. ॥ २-२८ ॥

ओवी २९: आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनमाश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः । आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥ २-२९ ॥

अर्थ: कुणीतरी ह्या आत्म्याला आश्चर्याने पाहतो, कुणीतरी ह्याविषयी आश्चर्याने बोलतो, कुणीतरी ह्याला आश्चर्याने ऐकतो, पण ऐकल्यानंतरही कुणी ह्याला समजू शकत नाही. ॥ २-२९ ॥

ओवी ३०: देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत । तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-३० ॥

अर्थ: हे भारत (अर्जुन), हा आत्मा नित्य अवध्य (न मारता येणारा) आहे. त्यामुळे सर्व प्राण्यांसाठी तुला शोक करणे आवश्यक नाही. ॥ २-३० ॥

ओवी ३१: स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि । धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ २-३१ ॥

अर्थ: स्वधर्माचा विचार करता, तुला विकल होणे योग्य नाही. क्षत्रियासाठी धर्मयुद्धापेक्षा श्रेष्ठ काहीही नाही. ॥ २-३१ ॥

ओवी ३२: यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् । सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥ २-३२ ॥

अर्थ: हे पार्थ, स्वर्गाचे द्वार उघडे असलेले असे युद्ध जे सहज मिळते, ते भाग्यवान क्षत्रियांना मिळते. ॥ २-३२ ॥

ओवी ३३: अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि । ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ २-३३ ॥

अर्थ: आणि जर तू हे धर्मयुद्ध न केलास, तर तू स्वधर्म आणि कीर्ति त्यागून पाप प्राप्त करशील. ॥ २-३३ ॥

ओवी ३४: अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् । सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥ २-३४ ॥

अर्थ: तुझ्या अव्यय (शाश्वत) अकीर्तिची चर्चा लोक करतील. आणि सन्मान्य मनुष्याची अकीर्ति ही मृत्यूपेक्षा अधिक असह्य असते. ॥ २-३४ ॥

ओवी ३५: भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः । येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥ २-३५ ॥

अर्थ: महारथी तुला भयामुळे युद्धातून परावृत्त झालेले समजतील. ज्यांचा तु मोठ्या प्रमाणात आदर केला आहेस, त्यांच्यापासून तुला हलकेपणाचे प्राप्त होईल. ॥ २-३५ ॥

ओवी ३६: अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः । निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ॥ २-३६ ॥

अर्थ: तुझ्या शत्रू तुला अनेक अशोभनीय शब्दांनी निंदा करतील. ते तुझ्या सामर्थ्याची निंदा करतील, आणि त्यापेक्षा दुःखतर काय असेल? ॥ २-३६ ॥

ओवी ३७: हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् । तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ २-३७ ॥

अर्थ: मरण झाल्यास स्वर्ग मिळेल, किंवा विजय मिळवून पृथ्वीवर राज्य करशील. म्हणून, हे कौन्तेय (अर्जुन), युद्धासाठी निश्चित निश्चयाने उठ. ॥ २-३७ ॥

ओवी ३८: सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ । ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ २-३८ ॥

अर्थ: सुख-दुःख, लाभ-हानी, जय-पराजय यांना समान मानून, युद्धासाठी सज्ज हो. असे केल्याने तू पाप प्राप्त करणार नाहीस. ॥ २-३८ ॥

ओवी ३९: एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु । बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥ २-३९ ॥

अर्थ: हे पार्थ, सांख्य विचारातून तुला हे सांगितले गेले आहे, आता योग बुद्धी ऐक. ज्यामुळे तू कर्मबंधन सोडू शकशील. ॥ २-३९ ॥

ओवी ४०: नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते । स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥ २-४० ॥

अर्थ: इथे प्रयत्नांचा नाश नाही आणि प्रत्यवाय (अप्राप्त) नाही. ह्या धर्माचा थोडासा अंशही मोठ्या भयापासून रक्षण करतो. ॥ २-४० ॥

ओवी ४१: व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन । बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥ २-४१ ॥

अर्थ: हे कुरुनंदन (अर्जुन), एकाग्र आणि निश्चित बुद्धी असावी. अव्यवसायी (अनिश्चित) बुद्धी अनेक शाखांत विभागली जाते आणि अनंत असते. ॥ २-४१ ॥

ओवी ४२: यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः । वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ॥ २-४२ ॥

अर्थ: हे पार्थ (अर्जुन), जे अज्ञानी लोक वेदाच्या वाक्यांमध्ये रमण पावत नाहीत आणि म्हणतात की अन्य काहीच सत्य नाही, ते पुष्पित वाणी बोलतात. ॥ २-४२ ॥

ओवी ४३: कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् । क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥ २-४३ ॥

अर्थ: जे कामनांमध्ये फसलेले आहेत, स्वर्ग प्राप्तीची इच्छा बाळगतात आणि जन्मकर्मांच्या फलामध्ये विश्वास ठेवतात, ते अनेक विशेष क्रियांनी भोग आणि ऐश्वर्याचा मार्ग अनुसरतात. ॥ २-४३ ॥

ओवी ४४: भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् । व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥ २-४४ ॥

अर्थ: भोग आणि ऐश्वर्याने वशीभूत झालेल्या आणि ज्यांचे चित्त अपहृत झालेले आहे, त्यांची निश्चित बुद्धी समाधीमध्ये स्थिर होऊ शकत नाही. ॥ २-४४ ॥

ओवी ४५: त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन । निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥ २-४५ ॥

अर्थ: वेद त्रिगुणांच्या विषयांमध्ये रममाण आहेत. तू त्रिगुणांच्या पलीकडे जा, हे अर्जुन. तू निर्द्वंद्व (विरोधविना), नित्यसत्त्वस्थ (सात्त्विक) राहून, योगक्षेमाच्या पलीकडे जा आणि आत्मवान बन. ॥ २-४५ ॥

ओवी ४६: यावानर्थ उदपाने सर्वतः संप्लुतोदके । तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ २-४६ ॥

अर्थ: जसा सर्वीकडे पाण्याने भरलेल्या जलाशयाने तलावाला मिळतो तसा, ज्ञानी ब्राह्मणासाठी सर्व वेदांचा अर्थ समजतो. ॥ २-४६ ॥

ओवी ४७: कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥ २-४७ ॥

अर्थ: तुझा अधिकार फक्त कर्मावर आहे, फलावर नाही. कर्माचे फल कधीही तुझ्या हेतूचे कारण होऊ नये, आणि तू अक्रियेमध्ये असू नये. ॥ २-४७ ॥

ओवी ४८: योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनंजय । सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ २-४८ ॥

अर्थ: हे धनंजय (अर्जुन), संग (आसक्ति) सोडून योगामध्ये स्थित होऊन कर्म कर. सिद्धी (यश) आणि असिद्धी (अयश) यांत समान होऊन, ते समत्व योग म्हणतात. ॥ २-४८ ॥

ओवी ४९: दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनंजय । बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥ २-४९ ॥

अर्थ: हे धनंजय (अर्जुन), बुद्धियोगाच्या तुलनेत कर्म खूपच कमी आहे. तू बुद्धीमध्ये शरण जा, कारण फलेच्छा करणारे कृपण (कंजूस) आहेत. ॥ २-४९ ॥

ओवी ५०: बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते । तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥ २-५० ॥

अर्थ: बुद्धियुक्त मनुष्य येथेच सुकृत (पुण्य) आणि दुष्कृत (पाप) सोडतो. त्यामुळे तू योगासाठी युज्यस्व (संयुक्त) हो, कारण योग हे कर्मांमध्ये कौशल्य आहे. ॥ २-५० ॥

ओवी ५१: कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः । जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥ २-५१ ॥

अर्थ: बुद्धियुक्त मनीषी (ज्ञानी) कर्मफळाचा त्याग करून, जन्मबंधनातून मुक्त होऊन, अनामय (सर्व दुःखरहित) पद प्राप्त करतात. ॥ २-५१ ॥

ओवी ५२: यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति । तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ २-५२ ॥

अर्थ: जेव्हा तुझी बुद्धी मोहाच्या दलदलीतून पार पडेल, तेव्हा तू श्रवणीय आणि श्रुतविषयकांपासून निर्वेद (वैराग्य) प्राप्त करशील. ॥ २-५२ ॥

ओवी ५३: श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला । समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥ २-५३ ॥

अर्थ: जेव्हा तुझी बुद्धी श्रुतीच्या विपरीत पण स्थिर आणि समाशीत होईल, तेव्हा तू समाधीच्या अवस्थेत योग प्राप्त करशील. ॥ २-५३ ॥

ओवी ५४: अर्जुन उवाच स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव । स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ २-५४ ॥

अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'केशव (कृष्ण), स्थितप्रज्ञ व्यक्तीची (समाधीमध्ये स्थिर राहणाऱ्या) भाषा कशी असते? स्थितधीर (समाधीमध्ये स्थिर) व्यक्ती कशी बोलते, कशी बसते आणि कशी चालते?' ॥ २-५४ ॥

ओवी ५५: श्रीभगवानुवाच प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान् । आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ २-५५ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे पार्थ (अर्जुन), जेव्हा मनुष्य मनातील सर्व कामना सोडतो आणि आत्म्यामध्ये आत्म्याद्वारे तुष्ट होतो, तेव्हा तो स्थितप्रज्ञ (स्थिर बुद्धीचा) म्हणून ओळखला जातो.' ॥ २-५५ ॥

ओवी ५६: दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २-५६ ॥

अर्थ: 'दुःखांमध्ये उद्विग्न नसलेला, सुखांमध्ये विगतस्पृह (निःस्पृह) असलेला, राग, भय आणि क्रोध यांतून मुक्त असलेला मनुष्य स्थितधी (स्थिर बुद्धीचा) आणि मुनि म्हणून ओळखला जातो.' ॥ २-५६ ॥

ओवी ५७: यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् । नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५७ ॥

अर्थ: 'जो मनुष्य सर्वत्र अनभिस्नेही (निर्विकार) असतो, शुभ आणि अशुभ मिळवूनही आनंद किंवा द्वेष करत नाही, त्याची प्रज्ञा स्थिर आहे.' ॥ २-५७ ॥

ओवी ५८: यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५८ ॥

अर्थ: 'जसा कासव आपल्या अंगांना सर्व बाजूंनी आत घेते, तसा मनुष्य आपल्या इंद्रियांना त्यांच्या विषयांपासून आत घेतो, त्याची प्रज्ञा स्थिर आहे.' ॥ २-५८ ॥

ओवी ५९: विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २-५९ ॥

अर्थ: 'निराहार देहीच्या (मनुष्याच्या) विषया (विषयासक्ती) नष्ट होतात. रसाशिवाय, उच्च रसाचा अनुभव घेतल्यावर त्याचे विषया (विषयासक्ती) नष्ट होतात.' ॥ २-५९ ॥

ओवी ६०: यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २-६० ॥

अर्थ: 'हे कौन्तेय (अर्जुन), जरी विद्वान मनुष्य प्रयत्न करत असला, तरीही इंद्रिये प्रमाथी (प्रबल) होऊन मनाला जबरदस्तीने हरण करतात.' ॥ २-६० ॥

ओवी ६१: तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः । वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६१ ॥

अर्थ: सर्व इंद्रियांवर संयम ठेवून, आत्म्यावर नियंत्रण असलेला मनुष्य माझ्यापर (भगवंत) बनतो. ज्याच्या इंद्रियांवर वश आहे, त्याची प्रज्ञा स्थिर आहे. ॥ २-६१ ॥

ओवी ६२: ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते । सङ्गात्संजायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ २-६२ ॥

अर्थ: जो मनुष्य विषयांवर ध्यान करतो, त्याच्या मनात त्यांचा संग उत्पन्न होतो. संगाने कामना उत्पन्न होतात आणि कामनेतून क्रोध उत्पन्न होतो. ॥ २-६२ ॥

ओवी ६३: क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ २-६३ ॥

अर्थ: क्रोधाने संमोह (विस्मरण) उत्पन्न होते, संमोहतून स्मृतिविभ्रम (स्मृतीचा भ्रम) होतो, स्मृतिविभ्रमाने बुद्धिनाश होतो आणि बुद्धिनाशाने मनुष्य नाश पावतो. ॥ २-६३ ॥

ओवी ६४: रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् । आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २-६४ ॥

अर्थ: जो मनुष्य राग आणि द्वेष यांतून मुक्त होऊन इंद्रियांद्वारे विषयांचा अनुभव घेतो, तो आत्म्यावर वशीभूत आणि विधेयात्मा होऊन प्रसाद (शांतता) प्राप्त करतो. ॥ २-६४ ॥

ओवी ६५: प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते । प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥ २-६५ ॥

अर्थ: प्रसादाने (शांततेने) सर्व दुःखांची हानी होते. प्रसन्नचित्त मनुष्याची बुद्धी लवकरच स्थिर होते. ॥ २-६५ ॥

ओवी ६६: नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना । न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ॥ २-६६ ॥

अर्थ: अयुक्त मनुष्याला बुद्धी नाही, आणि त्याला भावना नाही. अभाव असणाऱ्याला शांती नाही, आणि अशांत मनुष्याला सुख कसे मिळेल? ॥ २-६६ ॥

ओवी ६७: इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनु विधीयते । तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥ २-६७ ॥

अर्थ: इंद्रिये चरताना, ज्या मनाचा त्यांचा पिच्छा करतो, ती मनुष्याची प्रज्ञा जशी वारा जलातील नौकेला उचलतो, तशी हरतो. ॥ २-६७ ॥

ओवी ६८: तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६८ ॥

अर्थ: म्हणून, हे महाबाहो (अर्जुन), ज्याची सर्व इंद्रिये त्यांच्या विषयांपासून निगृहित आहेत, त्याची प्रज्ञा स्थिर आहे. ॥ २-६८ ॥

ओवी ६९: या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी । यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ २-६९ ॥

अर्थ: जे सर्व प्राण्यांसाठी निशा (रात्र) आहे, त्या वेळी संयमी जागतो. ज्यात प्राणी जागतात, ती निशा (रात्र) पंडिताला दिसते. ॥ २-६९ ॥

ओवी ७०: आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् । तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥ २-७० ॥

अर्थ: जसा अचल (स्थिर) समुद्र पाण्याने भरत असतो, पण स्थिर राहतो, तसाच सर्व कामना त्याला प्राप्त होतात, तरी तो स्थिर राहतो. तो शांती प्राप्त करतो, जो कामनांचा इच्छुक नाही. ॥ २-७० ॥

ओवी ७१: विहाय कामान्यः सर्वान् पुमांश्चरति निःस्पृहः । निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति ॥ २-७१ ॥

अर्थ: जो सर्व कामना सोडून निःस्पृह (कामनारहित) राहतो, निर्मम (ममतेपासून मुक्त) आणि निरहंकार असतो, तो शांती प्राप्त करतो. ॥ २-७१ ॥

ओवी ७२: एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति । स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥ २-७२ ॥

अर्थ: हे पार्थ, ही ब्राह्मी अवस्था (ब्रह्मस्थिती) आहे. हिला प्राप्त करून माणूस विस्मृतीत जात नाही. या स्थितीमध्ये असताना, मृत्युकाळीही ब्रह्मनिर्वाण प्राप्त होतो. ॥ २-७२ ॥

मूळ अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे सांख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥