​ म्हणजे संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी रचलेली भगवद्गीतेवरील मराठी टीका होय, ज्याला "भावार्थ दीपिका" असेही म्हणतात. हे ज्ञानेश्वरी नावाने लोकप्रिय आहे. ज्ञानेश्वरी ही गीतेच्या संस्कृत श्लोकांचे साध्या मराठी भाषेत केलेले विवेचन आहे, जे समाजातील सर्व स्तरांपर्यंत पोहोचावे, हा संत ज्ञानेश्वरांचा उद्देश होता. त्यातील प्रत्येक ओवीमध्ये तात्त्विक अर्थ स्पष्ट करून, जीवनात ते कसे लागू करावे हे सांगितले आहे.

सार्वत्रिक विवेचन (संपूर्ण ज्ञानेश्वरीचा उद्देश्य)

ज्ञानेश्वरी हा ग्रंथ भगवद्गीतेवर आधारीत आहे. भगवद्गीतेतील तत्त्वज्ञान मराठीतून सर्वसामान्यांना समजावे यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी याचे भाषांतर केले. गीतेतील विचार हे योग, भक्ती, कर्म, आणि ज्ञान यांची सांगड घालणारे आहेत.

1. योगमार्ग: भगवद्गीतेतील अनेक अध्याय योगशास्त्रांवर आधारित आहेत. ज्ञानेश्वरीमध्ये संत ज्ञानेश्वरांनी योगमार्गाचे तत्त्वज्ञान, योगाभ्यासाचे प्रकार आणि योगाने प्राप्त होणारे आत्मज्ञान याबद्दल स्पष्टपणे विवेचन केले आहे.

2. भक्तीमार्ग: ज्ञानेश्वरीत भक्तीला खूप महत्त्व दिलेले आहे. भगवंतावर श्रद्धा आणि त्याची भक्ती हे मोक्षप्राप्तीचे प्रमुख साधन आहे, असे ज्ञानेश्वर मांडतात. जीवनात शुद्ध भाव आणि भक्तीला प्राधान्य द्यावे, हा संदेश ज्ञानेश्वरीतून मिळतो.

3. कर्मयोग: कर्म करणे आवश्यक आहे, परंतु त्याच्यामध्ये आसक्ती न ठेवता कर्म केले पाहिजे, हा गीतेतील कर्मयोगाचा संदेश ज्ञानेश्वरीतून स्पष्ट होतो. ज्ञानेश्वरांनी कर्माचे फलित इश्वरावर सोपवून निःस्वार्थ कर्म करण्याचा संदेश दिला आहे.

4. ज्ञानमार्ग: जीवनातील अज्ञान नष्ट करून आत्मज्ञान प्राप्त करण्याचा मार्गही ज्ञानेश्वरीत स्पष्ट आहे. ईश्वराचे खरे स्वरूप ओळखणे, त्याला जाणून घेणे आणि आपल्या आतमध्येच तो आहे, हे समजून घेणे, हे ज्ञानमार्गाचे मुख्य तत्त्व आहे.

ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान

संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत सुंदर आणि साध्या भाषेत गीतेचे गूढार्थ सांगितले आहेत. ते म्हणतात की, प्रत्येकाने आपल्या कर्मानेच जीवनात पुढे जायला हवे. आपण फक्त कर्म करायचे, फळाच्या अपेक्षेने कर्म करू नये. भगवद्गीतेतील श्रीकृष्णाने अर्जुनाला दिलेला संदेश हेच ज्ञानेश्वरीचे मुख्य तत्त्व आहे.

श्रीकृष्णाने अर्जुनाला युद्धभूमीवर असताना जो उपदेश दिला, तो जीवनात कसा लागू करायचा हे ज्ञानेश्वर यांनी ज्ञानेश्वरीतून उलगडले आहे. त्यामुळेच हे एक अत्यंत सखोल तत्त्वज्ञान आहे, जे केवळ धार्मिक दृष्टिकोनातूनच नव्हे, तर जीवनाच्या तत्त्वज्ञानातूनही मांडले गेले आहे.

ज्ञानेश्वरीतील काही प्रमुख तत्त्वे

1. समत्वयोग: सर्व परिस्थितींमध्ये मन स्थिर ठेवणे, याला समत्वयोग म्हणतात. गीतेतील हे तत्त्वज्ञान ज्ञानेश्वरीतून स्पष्ट होते. हे तत्त्वज्ञान जीवनात सुख आणि दुःख या दोन्ही गोष्टींना सारखेच मानायला शिकवते.

2. निःस्वार्थ सेवा: कर्माचे फळ अपेक्षेने न करता, निःस्वार्थीपणे समाजाची सेवा करणे हे गीतेचे प्रमुख तत्त्वज्ञान आहे. ज्ञानेश्वरांनी हे तत्त्वज्ञान अगदी सुलभतेने मांडले आहे.

3. आत्मसाक्षात्कार: आत्मसाक्षात्कार हा ज्ञानेश्वरीत महत्त्वाचा विचार आहे. आपले शरीर आणि आत्मा हे वेगवेगळे आहेत, आत्मा अजर-अमर आहे, हे समजून घेणे आत्मसाक्षात्काराच्या मार्गातील पहिले पाऊल आहे.

ज्ञानेश्वरीचे महत्त्व:

ज्ञानेश्वरीने मराठी भाषेचे आध्यात्मिक साहित्यिक मूल्य उंचावले. त्यात भगवद्गीतेचे शुद्ध, सुलभ आणि समर्पक विवेचन आहे. ज्ञानेश्वरीत समाजासाठी मानवता, सेवाभाव, निःस्वार्थता आणि योग साधनेचे महत्त्व सांगितले आहे.

ज्ञानेश्वरी वाचून फक्त धार्मिक विचार न सुटता, जीवनात सत्य आणि धर्माने चालण्याचा मार्ग सापडतो. हे एक असा ग्रंथ आहे, ज्याचा उद्देश लोकांना आत्मज्ञान मिळवून मोक्ष प्राप्तीच्या मार्गावर चालण्याचा आहे.