ओवी १:आतां हृदय हें आपुलें । चौफाळुनियां भलें ।
वरी बैसऊं पाउलें । श्रीगुरूंचीं ॥

अर्थ:
आता माझे शुद्ध अंत:करण चौरंग करून त्यावर श्रीगुरूंच्या पावले ठेवू.

ओवी २:ऐक्यभावाची अंजुळी । सर्वेंद्रिय कुड्मुळी ।
भरूनियां पुष्पांजुळी । अर्घ्यु देवों ॥

अर्थ:
श्रीगुरु आणि आपण एक आहोत, अशा ऐक्यतेच्या ओंजळीत सर्व इंद्रियांच्या कमळकळ्या भरून त्या पुष्पांजुळीचे अर्घ्य श्रीगुरुचरणांवर देऊ.

ओवी ३:अनन्योदकें धुवट । वासना जे तन्निष्ठ ।
ते लागलेसे अबोट । चंदनाचें ॥

अर्थ:
एकनिष्ठतारूपी स्वच्छ पाण्याने स्नान घालून, श्रीगुरूंच्या विषयी असलेली वासना तेच श्रीगुरूस गंधाचे बोट लावून देऊ.

ओवी ४:प्रेमाचेनि भांगारें । निर्वाळूनि नूपरें ।
लेवऊं सुकुमारें । पदें तियें ॥

अर्थ:
श्रीगुरुविषयीचे प्रेमरूपी सोने शुद्ध करून त्याचे घागर्‍यांचे वाळे सद्गुरूच्या सुकुमार पायात घालू.

ओवी ५:घणावली आवडी । अव्यभिचारें चोखडी ।
तिये घालूं जोडी । आंगोळिया ॥

अर्थ:
अनन्यतेने शुद्ध झालेले सद्गुरुविषयीचे दृढ प्रेम हेच कोणी रणजोडवी, ती सद्गुरूंच्या पायांच्या अंगठ्यात घालू.

ओवी ६:आनंदामोदबहळ । सात्त्विकाचें मुकुळ ।
तें उमललें अष्टदळ । ठेऊं वरी ॥

अर्थ:
आनंदरूपी सुवासाने भरलेली अष्टसात्विक भावांची उमललेली कमळकळी हेच एक आठ पाकळ्यांचे कमळ, ते सद्गुरूंच्या पायावर वाहू.

ओवी ७:तेथे अहं हा धूप जाळूं । नाहं तेजें वोवाळूं ।
सामरस्यें पोटाळूं । निरंतर ॥

अर्थ:
जी अहंवृत्ती देहादिकांचा अभिनिवेश घेते, ती धूप श्रीगुरुचरणांजवळ जाळू. आणि "मी" नाही अशी जी निरभिमानता आहे, ती श्रीगुरूस ओवाळू.

ओवी ८:माझी तनु आणि प्राण । इया दोनी पाउवा लेऊं श्रीगुरुचरण ।
करूं भोगमोक्ष निंबलोण । पायां तयां ॥

अर्थ:
श्रीगुरूच्या दोन्ही पायात माझे शरीर व प्राण घालून ऐहिक व पारत्रिक भोग व मोक्ष यांना ओवाळून टाकू.

ओवी ९:इया श्रीगुरुचरणसेवा । हों पात्र तया दैवा ।
जे सकळार्थमेळावा । पाटु बांधे ॥

अर्थ:
ज्याच्या योगाने धर्म, अर्थ, काम व मोक्ष या सर्व पुरुषार्थांच्या सिंहासनावर राज्याभिषेक होतो, त्या दैवास या श्रीगुरुचरणांच्या उपासनेस योग्य होऊ.

ओवी १०:ब्रह्मींचें विसवणेंवरी । उन्मेख लाहे उजरी ।
जें वाचेतें इयें करी । सुधासिंधु ॥

अर्थ:
ज्या दैवाच्या योगाने ब्रह्माच्या ठिकाणी विश्रांती मिळते व जे दैव या वाचेला अमृताचा समुद्र करते.

जर तुम्हाला आणखी काही हवे असल्यास, कृपया सांगा!

ओवी ११:पूर्णचंद्राचिया कोडी । वक्तृत्वा घापें कुरोंडी ।
तैसी आणी गोडी । अक्षरांतें
अर्थ:
कोट्यावधी पूर्णचंद्र ओवाळून टाकावेत अशी गोडी जे दैव अक्षरांना आणते.

ओवी १२:सूर्यें अधिष्ठिली प्राची । जगा राणीव दे प्रकाशाची ।
तैशी वाचा श्रोतयां ज्ञानाची । दिवाळी करी
अर्थ:
ज्याप्रमाणे सूर्याने पूर्वदिशेचा अंगीकार केला, त्याप्रमाणे वाचा श्रोत्यांना ज्ञानाची दिवाळी करते.

ओवी १३:नादब्रह्म खुजें । कैवल्यही तैसें न सजे ।
ऐसा बोलु देखिजे । जेणें दैवें
अर्थ:
ज्या दैवाच्या योगाने असे व्याख्यान स्फुरते की त्या व्याख्यानापुढे मोक्षही शोभत नाही.

ओवी १४:श्रवणसुखाच्या मांडवीं । विश्व भोगी माधवीं ।
तैसी सासिन्नली बरवी । वाचावल्ली
अर्थ:
श्रवणसुखाच्या मांडवामधे सर्व जगाला वसंतऋतूचा उपभोग घेता येईल अशा प्रकारे व्याख्यानरूप वेली चांगली भरास येते.

ओवी १५:ठावो न पवता जयाचा । मनेंसी मुरडली वाचा ।
तो देवो होय शब्दाचा । चमत्कारु
अर्थ:
ज्या देवाचा पत्ता लागत नाही, त्या देवाची वाचा परतते, तो दैववान पुरुषाच्या शब्दाचा विषय होतो, हे आश्चर्य आहे.

ओवी १६:जें ज्ञानासि न चोजवे । ध्यानासिही जें नागवे ।
तें अगोचर फावे । गोठीमाजीं
अर्थ:
जे ज्ञानाला कळत नाही आणि ध्यानासही सापडत नाही, ते निर्विषय ब्रह्म बोलण्यात सापडते.

ओवी १७:येवढें एक सौभग । वळघे वाचेचें आंग ।
श्रीगुरुपादपद्मपराग । लाहे जैं कां
अर्थ:
गुरूंच्या चरणरूपी कमलातील सुगंध प्राप्त झाल्यावर वाचेकडे चांगले भाग्य येते.

ओवी १८:तरी बहु बोलूं काई । आजि तें आनीं ठाईं ।
मातेंवाचूनि नाहीं । ज्ञानदेवो म्हणे
अर्थ:
या संबंधाने फार काय सांगू? आज हे दैव माझ्याशिवाय दुसऱ्या ठिकाणी नाही असे ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात.

ओवी १९:जे तान्हेनि मियां अपत्यें । आणि माझे गुरु एकलौतें ।
म्हणौनि कृपेंसि एकहातें । जालें तिये
अर्थ:
मी श्रीगुरूचे तान्हे मूल आहे आणि माझे गुरु एकपुत्री आहेत. म्हणून मी त्या कृपेला एकटा ठिकाण झालो.

ओवी २०:पाहा पां भरोवरी आघवी । मेघ चातकांसी रिचवी ।
मजलागीं गोसावी । तैसें केलें
अर्थ:
ज्याप्रमाणे मेघाने चातकांना रिचवले, त्याप्रमाणे मजलागी गोसावी केले.

ओवी २१:
म्हणौनि रिकामें तोंड । करूं गेलें बडबड ।
कीं गीता ऐसें गोड । आतुडलें
अर्थ:
माझे रिकामे (शास्त्र वगैरे न शिकलेले) तोंड बडबड करू गेले, तर त्या बोलण्यात गीतेसारखे म्हणजे ब्रह्मरसाने भरलेले गोड शास्त्र सहज सापडले.

ओवी २२:
होय अदृष्ट आपैतें । तैं वाळूचि रत्‍नेंच परते ।
उजू आयुष्य तैं मारितें । लोभु करी
अर्थ:
दैव जर अनुकूल झाले तर वाळूची रत्ने होतात अथवा जर आयुष्य अनुकूल असले तर जीव घ्यावयास आलेलाही प्रेम करतो.

ओवी २३:
आधणीं घातलिया हरळ । होती अमृताचे तांदुळ ।
जरी भुकेची राखे वेळ । श्रीजगन्नाथु
अर्थ:
श्री जगन्नाथाच्या मनातून जर कोणाच्या भुकेची वेळ निभावून न्यावी असे आले तर आधणात घातलेले वाळूचे खडेही अमृताचे तांदूळ बनतात.

ओवी २४:
तयापरी श्रीगुरु । करिती जैं अंगीकारु ।
तैं होऊनि ठाके संसारु । मोक्षमय आघवा
अर्थ:
त्याप्रमाणे श्रीगुरु जेव्हा एखाद्याचा अंगीकार करतात, तेव्हा त्याचे सर्व जीवित सुखमय होऊन रहाते.

ओवी २५:
पाहा पां श्रीनारायणें । तया पांडवांचें उणें ।
कीजेचि ना पुराणें । विश्ववंद्यें ?
अर्थ:
असे पहा की त्या पांडवांच्या ठिकाणी कित्येक प्रकारची वैगुण्ये असताही जगास पूज्य अशी त्यांची (त्या पांडवांच्या वैगुण्यांची) पुराणे श्रीकृष्णाने करून टाकली नाहीत काय?

ओवी २६:
तैसें श्रीनिवृत्तिराजें । अज्ञानपण हें माझें ।
आणिलें वोजें । ज्ञानाचिया
अर्थ:
त्याप्रमाणे श्रीनिवृत्तिनाथांनी माझे अज्ञपण ज्ञानाच्या योग्यतेस आणले.

ओवी २७:
परी हें असो आतां । प्रेम रुळतसे बोलतां ।
कें गुरुगौरव वर्णितां । उन्मेष असे ?
अर्थ:
पण आता हे गुरुकृपेचे वर्णन राहू द्या, कारण की त्या वर्णनाने गुरुविषयीचे शुद्ध प्रेम मलीन होते. श्रीगुरूचे महत्व वर्णन करणारे ज्ञान कोठे आहे?

ओवी २८:
आतां तेणेंचि पसायें । तुम्हां संताचे मी पायें ।
वोळगेन अभिप्रायें । गीतेचेनि
अर्थ:
आता त्याच श्रीगुरूच्या प्रसन्नतेच्या जोरावर गीतेचे हृद्गत सांगाण्याच्या साधनाने मी (ज्ञानदेव) तुम्हा संतांच्या चरणांची सेवा करीन.

ओवी २९:
तरी तोचि प्रस्तुतीं । चौदाविया अध्यायाच्या अंतीं ।
निर्णयो कैवल्यपती । ऐसा केला
अर्थ:
तर आता तोच अभिप्राय ऐका की मोक्षाचे स्वामी जे श्रीकृष्ण परमात्मा त्यांनी चौदाव्या अध्यायाच्या शेवटी असा सिद्धांत केला.

ओवी ३०:
जें ज्ञान जयाच्या हातीं । तोचि समर्थु मुक्ति ।
जैसा शतमख संपत्ती । स्वर्गींचिये
अर्थ:
ज्याप्रमाणे शंभर यज्ञ केलेला पुरुष स्वर्गाचे ऐश्वर्य (इंद्रपद) मिळावण्य़ास समर्थ होतो, त्याप्रमाणे ज्ञान ज्याच्या हस्तगत झालेले आहे, तोच मोक्ष मिळवण्य़ास समर्थ होतो.

ओवी ३१:
कां शत एक जन्मां । जो जन्मोनि ब्रह्मकर्मा ।
करी तोचि ब्रह्मा । आनु नोहे
अर्थ:
अथवा लागोपाठ शंभर ब्राह्मण जन्म प्राप्त होऊन त्या त्या जन्मात जो ब्रह्मकर्म करतो तोच काय तो ब्रह्मदेव होतो, दुसरा कोणी होत नाही.

ओवी ३२:
नाना सूर्याचा प्रकाशु । लाहे जेवीं डोळसु ।
तेवीं ज्ञानेंचि सौरसु । मोक्षाचा तो
अर्थ:
अथवा ज्याप्रमाणे डोळसालाच सूर्यप्रकाशाचा लाभ घेता येतो, त्याप्रमाणे ज्ञानानेच (ज्ञानी पुरुषाला) मोक्षाची योग्यता प्राप्त होते.

ओवी ३३:
तरी तया ज्ञानालागीं । कवणा पां योग्यता आंगीं ।
हें पाहतां जगीं । देखिला एकु
अर्थ:
तर त्या ज्ञानाकरिता कोणाच्या अंगात योग्यता आहे, याचा विचार करता, तशीयोग्यता असणारा जगात एक नजरेस पडला.

ओवी ३४:
जें पाताळींचेंही निधान । दावील कीर अंजन ।
परी होआवे लोचन । पायाळाचे
अर्थ:
हे जमिनीत खोल पुरलेले देखील द्रव्य निश्चयेकरून दाखवतील, परंतु ते द्रव्यांजन घालण्यास पायाळूचे डोळे पाहिजेत.

ओवी ३५:
तैसें मोक्ष देईल ज्ञान । येथें कीर नाहीं आन ।
परी तेंचि थारे ऐसें मन । शुद्ध होआवें
अर्थ:
अशा प्रकारे ज्ञानच मोक्ष देईल; येथे आणखी काही नाही. परंतु तेच तुमच्या मनात शुद्धता आणो.

ओवी ३६:
तरी विरक्तीवांचूनि कहीं । ज्ञानासि तगणेंचि नाहीं ।
हें विचारूनि ठाईं । ठेविलें देवें
अर्थ:
तर वैराग्यावाचून कोठेही ज्ञान टिकावयाचे नाही, हे देवाने आपल्याशी विचार करून ठेवले आहे.

ओवी ३७:
आतां विरक्तीची कवण परी । जे येऊनि मनातें वरी ।
हेंही सर्वज्ञें श्रीहरी । देखिलें असे
अर्थ:
आता वैराग्याचा असा कोणता प्रकार आहे की जो आपण होऊन येऊन मुमुक्षूच्या मनाला माळ घालील? हे देखील सर्व जाणणार्‍या श्रीहरीने विचार करून पाहिले आहे.

ओवी ३८:
जे विषें रांधिली रससोये । जैं जेवणारा ठाउवी होये ।
तैं तो ताटचि सांडूनि जाये । जयापरी
अर्थ:
ज्याप्रमाणे विष घालून तयार केलेले अन्न जेव्हा जेवणारास माहीत होते तेव्हा तो जसा त्याच्यापुढे असलेले अन्न वाढलेले पात्रच टाकून निघून जातो.

ओवी ३९:
तैसी संसारा या समस्ता । जाणिजे जैं अनित्यता ।
तैं वैराग्य दवडितां । पाठी लागे
अर्थ:
त्याप्रमाणे या सर्व संसाराला अनित्यता आहे, असे ज्यावेळेला कळेल त्यावेळी वैराग्याला घालवून दिले तरी ते वैराग्य आपण होऊन साधकाच्या पाठीमागे लागेल.

ओवी ४०:
आतां अनित्यत्व या कैसें । तेंचि वृक्षाकारमिषें ।
सांगिजत असे विश्वेशें । पंचदशीं
अर्थ:
आता या संसाराला क्षणभंगुरता कशी आहे तेच वृक्षाच्या रूपकाने जगाचे स्वामी श्रीकृष्ण परमात्मा पंधराव्या अध्यायात सांगतात.

ओवी ४१:
उपडिलें कवतिकें । झाड येरिमोहरा ठाके ।
तें वेगें जैसें सुके । तैसें हें नोहे
अर्थ:
सहज उन्मळून पडलेले झाड, शेंडा खाली व बूड वर असे पडले असता ते लवकर सुकते, त्याप्रमाणे हा संसारवृक्ष नाही. असे समज.

ओवी ४२:
यातें एकेपरी । रूपकाचिया कुसरी ।
सारीतसे वारी । संसाराची
अर्थ:
याच एका प्रकारच्या (म्हणजे संसार हाच कोणी एक, बूड वर व शेंडा खाली असलेला वृक्ष आहे अशा) रूपकाच्या चातुर्याने (भगवान) जन्ममृत्युरूपी संसाराची येरझार संपवतात.

ओवी ४३:
करूनि संसार वावो । स्वरूपीं अहंते ठावो ।
होआवया अध्यावो । पंधरावा हा
अर्थ:
संसाराचे मिथ्यात्व दाखवून आत्मस्वरूपाचे ठिकाणी जीवाच्या अहंतेचे ठिकाण होण्याकरता हा पंधरावा अध्याय आहे.

ओवी ४४:
आतां हेंचि आघवें । ग्रंथगर्भींचें चांगावें ।
उपलविजेल जीवें । आकर्णिजे
अर्थ:
आता हेच ग्रंथातील सर्व चांगले सिद्धांत विस्ताराने स्पष्ट सांगण्यात येतील ते तुम्ही श्रोत्यांनी मन लावून ऐकावे.

ओवी ४५:
तरी महानंद समुद्र । जो पूर्ण पूर्णीमा चंद्र ।
तो द्वारकेचा नरेंद्र । ऐसें म्हणे
अर्थ:
तर ब्रह्मानंदाचा समुद्र, पूर्ण पौर्णिमेचा चंद्र व द्वारकेचा राजा, जो भगवान श्रीकृष्ण परमात्मा तो असे म्हणाला.

ओवी ४६:
अगा पैं पंडुकुमरा । येतां स्वरूपाचिया घरा ।
करीतसे आडवारा । विश्वाभासु जो
अर्थ:
अरे बाबा अर्जुना, आपण आपल्या स्वरूपाच्या घराकडे येत असतांना जे विश्वरूपी दृश्य मधे अडथळा करते.

ओवी ४७:
तो हा जगडंबरु । नोहे येथ संसारु ।
हा जाणिजे महातरु । थांवला असे
अर्थ:
ते हे विश्वरूपी दृश्य हा संसार नाही तर हा एक प्रकारचा मोठा बळावलेला वृक्ष आहे असे समज.

ओवी ४८:
परी येरां रुखांसारिखा । हा तळीं मूळें वरी शाखा ।
तैसा नोहे म्हणौनि लेखा । नयेचि कवणा
अर्थ:
परंतु इतर सामान्य वृक्षांसारखा, खाली मुळे व वर फांद्या असलेला असा हा वृक्ष नाही. म्हणून याचा कोणाला अंत लागत नाही.

ओवी ४९:
आगी कां कुर्‍हाडी । होय रिगावा जरी बुडीं ।
तरी हो कां भलतेवढी । वरिचील वाढी
अर्थ:
जर इतर वृक्षांप्रमाणे याच्या बुडाशी अग्नि अथवा कुर्‍हाड यांचा प्रवेश झाला असता तर वरचा विस्तार केवढा का असेना.

ओवी ५०:
जे तुटलिया मूळापाशीं । उलंडेल कां शाखांशीं ।
परी तैशी गोठी कायशी । हा सोपा नव्हे
अर्थ:
जेव्हा तुटलेले मूळ शाखांशी उलटेल, परंतु तशी गोठी कायशी आहे, हे सोपे नाही.

ओवी ५१:
अर्जुना हें कवतिक । सांगतां असे अलौकिक ।
जे वाढी अधोमुख । रुखा यया
अर्थ:
अर्जुना, या संसारवृक्षाचे आश्चर्य सांगावयास लागले तर लोकोत्तर आहे. कारण की या संसारवृक्षाची वाढ खाली आहे.

ओवी ५२:
जैसा भानू उंची नेणों कें । रश्मिजाळ तळीं फांके ।
संसार हें कावरुखें । झाड तैसें
अर्थ:
ज्याप्रमाणे सूर्य किती उंच आहे हे कळत नाही, परंतु त्याचा किरणसमुदाय खाली पसरतो, तसा हा संसारवृक्ष आश्चर्यकारक आहे.

ओवी ५३:
आणि आथी नाथी तितुकें । रुंधलें असे येणेंचि एकें ।
कल्पांतींचेनि उदकें । व्योम जैसें
अर्थ:
ज्याप्रमाणे प्रळयकाळच्या उदकाने आकाश व्यापले जाते त्याप्रमाणे जितके म्हणून आहे व नाही तेवढे या एकट्या संसारवृक्षाने अडवले (व्यापले) आहे.

ओवी ५४:
कां रवीच्या अस्तमानीं । आंधारेनि कोंदे रजनी ।
तैसा हाचि गगनीं । मांडला असे
अर्थ:
अथवा सूर्याचा अस्त झाला म्हणजे जशी रात्र अंधाराने व्यापून जाते, त्याप्रमाणे ह्याच एका वृक्षाने आकाश व्यापले आहे.

ओवी ५५:
यया फळ ना चुंबितां । फूल ना तुरंबितां ।
जें कांहीं पंडुसुता । तें रुखुचि हा
अर्थ:
अर्जुना या संसारवृक्षाचे फळ खाण्याकरता पाहू गेले तर याला फळ नाही व वास घेण्याकरता फूल पाहू गेले तर याला फूल नाही मग जे काही आहे ते हा वृक्षच आहे.

ओवी ५६:
हा ऊर्ध्वमूळ आहे । परी उन्मूळिला नोहे ।
येणेंचि हा होये । शाड्वळु गा
अर्थ:
हा संसारवृक्ष वर मूळ असलेला आहे, परंतु हा उपटून पडलेला नाही. याच कारणाने अर्जुना हा संसारवृक्ष नेहेमी हिरवागार आहे.

ओवी ५७:
आणि ऊर्ध्वमूळ ऐसें । निगदिलें कीर असे ।
परी अधींही असोसें । मूळें यया
अर्थ:
आणि हा संसारवृक्ष वर मूळ असलेला आहे असे सांगितले खरे, परंतु याला खालीही पुष्कळ मुळे आहेत.

ओवी ५८:
प्रबळला चौमेरी । पिंपळा कां वडाचिया परी ।
जे पारंबियांमाझारीं । डहाळिया असती
अर्थ:
झपाट्याने वाढणार्‍या लव्हाळ्याच्या गवताप्रमाणे जो आहे, तसाच पिंपळाप्रमाणे अथवा वडाच्या वृक्षाप्रमाणे हा संसारवृक्ष आहे. कारण की पिंपळाप्रमाणे अथवा वडाप्रमाणे याच्या पारंब्यांमध्ये डहाळ्या आहेत.

ओवी ५९:
तेवींचि गा धनंजया । संसारतरु यया ।
अधींचि आथी खांदिया । हेंही नाहीं
अर्थ:
त्याचप्रमाणे अर्जुना, या संसारवृक्षाला खालीच फांद्या आहेत असेही नाही.

ओवी ६०:
तरी ऊर्ध्वाहीकडे । शाखांचे मांदोडे ।
दिसताति अपाडें । सासिन्नलें
अर्थ:
तरी वरच्या दिशेला शाखांचे समूह दिसतात, तेही अपूरणीय आहेत.

ओवी ६१:
जालें गगनचि पां वेलिये । कां वारा मांडला रुखाचेनि आयें ।
नाना अवस्थात्रयें । उदयला असे
अर्थ:
हा संसारवृक्ष म्हटला म्हणजे आकाशच जणु काय वेलाच्या रूपाने नटले आहे अथवा (संसार) वृक्षाच्या रूपाने अवस्थात्रयाने उदय केला आहे.

ओवी ६२:
ऐसा हा एकु । विश्वाकार विटंकु ।
उदयला जाण रुखु । ऊर्ध्वमूळु
अर्थ:
असा हा एक वर मूळ असलेला विश्वाकार वृक्ष घनदाट उगवलेला आहे असे समज.

ओवी ६३:
आतां ऊर्ध्व या कवण । येथें मूळ तें किं लक्षण ।
कां अधोमुखपण । शाखा कैसिया
अर्थ:
आता या संसारवृक्षाचा वरचा भाग काय आहे ? संसारवृक्षाचे जे मूळ आहे, त्याचे लक्षण काय आहे ? याचा खाली वाढण्याचा का स्वभाव आहे ? व याच्या फांद्या कशा आहेत ?

ओवी ६४:
अथवा द्रुमा यया । अधीं जिया मूळिया ।
तिया कोण कैसिया । ऊर्ध्व शाखा
अर्थ:
अथवा या वृक्षाला खाली ज्या मुळ्या आहेत, त्या कोणत्या व वरच्या शाखा कोणत्या व कशा आहेत ?

ओवी ६५:
आणि अश्वत्थु हा ऐसी । प्रसिद्धी कायसी ।
आत्मविदविलासीं । निर्णयो केला
अर्थ:
आणि याची अश्वत्थ अशी प्रसिद्धी कशाकरता आहे ? आणि आत्मज्ञानी लोकांनी या अश्वत्थाबद्दल जो काही निर्णय केला आहे.

ओवी ६६:
हें आघवेंचि बरवें । तुझिये प्रतीतीसि फावे ।
तैसेनि सांगों सोलिंवें । विन्यासें गा
अर्थ:
अर्जुना, या सर्व गोष्टी तुझ्या चांगल्या अनुभवाला येतील तशा निर्मळ खुलाशाने तुला सांगू.

ओवी ६७:
परी ऐकें गा सुभगा । हा प्रसंगु असे तुजचि जोगा ।
कानचि करीं हो सर्वांगा । हियें आथिलिया
अर्थ:
परंतु हे भाग्यवान अर्जुना, ऐक. हे अंत:करणसंपन्न अर्जुना, तू आपल्या सर्व अंगास कानच कर.

ओवी ६८:
ऐसें प्रेमरसें सुरफुरें । बोलिलें जंव यादववीरें ।
तंव अवधान अर्जुनाकारें । मूर्त जालें
अर्थ:
जेव्हा श्रीकृष्ण परमात्म्यांनी प्रेमरसाच्या अतिशय भराने असे भाषण केले, तेव्हा अर्जुनाच्या आकाराने अवधान प्रकट झाले.

ओवी ६९:
देव निरूपिती तें थेंकुलें । येवढें श्रोतेपण फांकलें ।
जैसे आकाशा खेंव पसरिलें । दाही दिशीं
अर्थ:
आकाश एवढे अपरिमित असून त्यास जसे दाही दिशांनी कवटाळले आहे, त्याप्रमाणे श्रीकृष्णाचे बोलणे व्यापक असताही ते अर्जुनाच्या अवधानापुढे अगदी अल्प असे झाले, इतके अर्जुनाचे अवधान वाढले.

ओवी ७०:
श्रीकृष्णोक्तिसागरा । हा अगस्तीचि दुसरा ।
म्हणोनि घोंटु भरों पाहे एकसरा । अवघेयाचा
अर्थ:
श्रीकृष्णाच्या निरूपणरूप समुद्रास गट्ट करणारा अर्जुन हा दुसरा अगस्ति ऋषीच उत्पन्न झाला. म्हणून तो श्रीकृष्णाच्या संपूर्ण निरूपणाचा एकदम घोट घेण्यास पाहू लागला.

ओवी ७१:
ऐसी सोय सांडूनि खवळिली । आवडी अर्जुनीं देवें देखिली ।
तेथ जालेनि सुखें केली । कुरवंडी तया
अर्थ:
ऐसी सोय सांडून अर्जुनाचा आनंद गगनात झळाळला, त्यामुळे तिथे सुखप्राप्ती झाली.

ओवी ७२:
मग म्हणे धनंजया । तें ऊर्ध्व गा तरू यया ।
येणें रुखेंचि कां जया । ऊर्ध्वता गमे
अर्थ:
मग भगवान म्हणतात, हे अर्जुना, या संसारवृक्षाला ब्रह्म हे ऊर्ध्व (वर) आहे आणि ब्रह्माच्या ठिकाणी ऊर्ध्वपणा (खाली असलेल्या या) संसारवृक्षामुळे वाटत आहे.

ओवी ७३:
एर्‍हवीं मध्योर्ध्व अध । हे नाहीं जेथ भेद ।
अद्वयासीं एकवद । जया ठायीं
अर्थ:
वास्तविक विचार केला तर ज्या ब्रह्माच्या ठिकाणी वरील मधला व खालचा असे भेद नाहीत, फार काय सांगावे ? ज्याच्या ठिकाणी दुसरे नाही अशाविषयी एकवाक्यता आहे.

ओवी ७४:
जो नाइकिजतां नादु । जो असौरभ्य मकरंदु ।
जो आंगाथिला आनंदु । सुरतेविण
अर्थ:
जो कानाला विषय न होणारा नाद व नाकाने सुवास न घेता येण्यासारखा मकरंद आणि मैथुनादि साधनाशिवाय असलेला मूर्तिमंत आनंद होये.

ओवी ७५:
जया जें आर्‍हां परौतें । जया जें पुढें मागौतें ।
दिसतेविण दिसतें । अदृश्य जें
अर्थ:
ज्याला जे अलीकडे व पलीकडे आहे, ज्याला जे पुढे व मागे आहे व पहाणार्‍यावाचून जे पहाणे आहे व स्वभावत: इंद्रियांना जे अगोचर आहे.

ओवी ७६:
उपाधीचा दुसरा । घालितां वोपसरा ।
नामरूपाचा संसारा । होय जयातें
अर्थ:
ज्या ब्रह्माच्या ठिकाणी मायोपाधीचा दुसरा संबंध कल्पिला असता नामरूपाचा व्यवहार होतो.

ओवी ७७:
ज्ञातृज्ञेयाविहीन । नुसधेंचि जें ज्ञान ।
सुखा भरलें गगन । गाळींव जें
अर्थ:
जे ब्रह्म ज्ञाता आणि ज्ञेय यावाचून केवळ ज्ञानमात्र आहे आणि जे ब्रह्म आकाशातून गाळलेले (आकाशापासून सूक्ष्म) असून जे सुखाने भरलेले आहे.

ओवी ७८:
जें कार्य ना कारण । जया दुजें ना एकपण ।
आपणयां जें जाण । आपणचि
अर्थ:
जे कोणाचे कार्य नाही व जे कोणाचे कारणही नाही, ज्याला कोणी दुसरे नाही व दुसर्‍याच्या अपेक्षेने येणारा एकपणाही त्याच्या ठिकाणी नाही, जे आपणच आपल्याला आहे असे समज.

ओवी ७९:
ऐसें वस्तु जें साचें । तें ऊर्ध्व गा यया तरूचें ।
तेथ आर घेणें मूळाचें । तें ऐसें असे
अर्थ:
अशी जी सत्यवस्तु (ब्रह्मवस्तु), ती या संसारवृक्षाचे ऊर्ध्व आहे. तिचे ठिकाणी संसारवृक्षाच्या मुळाचे अंकूर निघाले ते असे आहे.

ओवी ८०:
तरी माया ऐसी ख्याती । नसतीच यया आथी ।
कां वांझेची संतती । वानणें जैशी
अर्थ:
तर या संसारवृक्षाच्या मुळाची माया म्हणून जी प्रसिद्धी आहे ती नसलेलीच आहे किंवा ज्याप्रमाणे वांझेच्या संततीचे वर्णन करणे हे केवळ नुसते शब्द आहेत.

ओवी ८१:
तैशी सत् ना असत् होये । जे विचाराचें नाम न साहे ।
ऐसेया परीची आहे । अनादि म्हणती
अर्थ:
त्याप्रमाणे जी माया ‘आहे’ म्हणता येणार नाही व ‘नाही’ म्हणता येत नाही (कारण ‘आहे’ म्हणावे तर विचाराने तिचा बाध होतो व नाही’ म्हणावे तर जगत्कार्यावरून ती असावी, असे तिचे अनुमान करता येते) जिला विचाराचे नाव सहन होत नाही, अशा प्रकारची ती आहे व तिला अनादि (आरंभरहित) असे म्हणतात.

ओवी ८२:
जे नानातत्त्वांची मांदुस । जे जगदभ्राचें आकाश ।
जे आकारजाताचें दुस । घडी केलें
अर्थ:
जी माया संसारवृक्षाचे बीज आहे व जी माया प्रपंचरूप वृक्षाची जमीन आहे व जी माया विपरीतज्ञानास प्रकाशन करणारी प्रज्वलित मशाल आहे.

ओवी ८३:
जे भवद्रुमबीजिका । जे प्रपंचचित्र भूमिका ।
विपरीत ज्ञानदीपिका । सांचली जे
अर्थ:
जी माया अनेक शक्तींची पेटी आहे, जी माया जगद्रूपी ढग येण्याचे आकाश आहे, अथवा जी माया संपूर्ण विश्वाकाररूपी वस्त्राची घडी केलेली आहे.

ओवी ८४:
ते माया वस्तूच्या ठायीं । असे जैसेनि नाहीं ।
मग वस्तुप्रभाचि पाही । प्रगट होये
अर्थ:
ती माया ब्रह्माच्या ठिकाणी जशी नाही, अशी आहे. मग वस्तूचा प्रकाशच (जगद्रूपाने) प्रगट होतो.

ओवी ८५:
जेव्हां आपणया आली निद । करी आपणपें जेवीं मुग्ध ।
कां काजळी आणी मंद । प्रभा दीपीं
अर्थ:
जेव्हा आपल्याला झोप येते तेव्हा ती आपल्याला जशी मूढ करते, अथवा दिव्याच्या ज्योतीच्या ठिकाणी काजळी वाढली असता ती काजळी (जशी) दिव्याचा प्रकाश मंद करते.

ओवी ८६:
स्वप्नीं प्रियापुढें तरुणांगी । निदेली चेववूनि वेगीं ।
आलिंगिलेनिवीण आलिंगी । सकामु करी
अर्थ:
स्वप्नात आपल्या नवर्‍यापुढे निजलेली तरुण स्त्री स्वप्नातच नवर्‍याला जागे करून त्याला खरे खरे आलिंगन दिल्याशिवाय स्वप्नातच आलिंगन देऊन त्याला खरोखर सकाम करते.

ओवी ८७:
तैसी स्वरूपीं जाली माया । आणी स्वरूप नेणे धनंजया ।
तेंचि रुखा यया । मूळ पहिलें
अर्थ:
त्याप्रमाणे स्वरूपाच्या ठिकाणी झलेली माया आपला आश्रय जे स्वरूप, त्याच्या ठिकाणी नेणणे (अज्ञान) आणते, तेच या संसारवृक्षाला पहिले मूळ आहे.

ओवी ८८:
वस्तूसी आपुला जो अबोधु । तो ऊर्ध्वीं आठुळैजे कंदु ।
वेदांतीं हाचि प्रसिद्धु । बीजभावो
अर्थ:
वस्तूसी आपुला जो अबोध आहे, तो ऊर्ध्वात कंदुक आहे. वेदांतींमध्ये हाच बीजभाव म्हणून प्रसिद्ध आहे.

ओवी ८९:
घन अज्ञान सुषुप्ती । तो बीजांकुरभावो म्हणती ।
येर स्वप्न हन जागृती । हा फळभावो तियेचा
अर्थ:
पूर्ण अज्ञान अशी जी निद्रावस्था, तिला वस्तूच्या अबोधरूपी बीजाची अंकुरावस्था असे म्हणतात व इतर ज्या दोन जागृति व स्वप्न अवस्था आहेत त्यास त्या सुषुप्तिरूपी अंकुराची फलावस्था आहे असे म्हणतात.

ओवी ९०:
ऐसी यया वेदांतीं । निरूपणभाषाप्रतीती ।
परी तें असो प्रस्तुतीं । अज्ञान मूळ
अर्थ:
वेदांतामधे प्रतिपादन करावयाच्या भाषेत, या संज्ञांना वरीलप्रमाणे प्रसिद्धी आहे, परंतु ते राहू दे. या सर्वास कारण अज्ञान आहे.

ओवी ९१:
तें ऊर्ध्व आत्मा निर्मळें । अधोर्ध्व सूचिती मूळें ।
बळिया बांधोनि आळें । मायायोगाचें
अर्थ:
त्या उपाधिरहित व सर्वांचे पलीकडे असलेल्या चैतन्याचे ठिकाणी मायेचा दृढ संबंध होणे हे आळे तयार होऊन त्यातील मुळे संसारवृक्षाचा खालचा व वरचा भाग दाखवतात.

ओवी ९२:
मग आधिलीं सदेहांतरें । उठती जियें अपारें ।
ते चौपासि घेऊनि आगारें । खोलावती
अर्थ:
मग अपार असे निरनिराळे देह खाली चोहीकडे अंकुर घेऊन खोल जातात.

ओवी ९३:
ऐसें भवद्रुमाचें मूळ । हें ऊर्ध्वीं करी बळ ।
मग आणियांचें बेंचळ । अधीं दावी
अर्थ:
असे जे संसारवृक्षचे मूळ (माया) ते वरच्या बाजूस ब्रह्माच्या ठिकाणी बळ बांधण्यास लागले, म्हणजे मग अग्राचे जुंबाडे खाली येतात.

ओवी ९४:
तेथ चिद्‌वृत्ति पहिलें । महत्तत्त्व उमललें ।
तें पान वाल्हेंदुल्हें । एक निघे
अर्थ:
त्या जुंबाडात, चिद्वृत्ती म्हणजे माया, त्या मायेपासून पहिल्या प्रथम महतत्व हेच काय ते एक उमलेले कोवळे लुसलुशीत पान निघते.

ओवी ९५:
मग सत्त्वरजतमात्मकु । त्रिविध अहंकारु जो एकु ।
तो तिवणा अधोमुखु । डिरु फुटे
अर्थ:
मग त्या पानास सत्वरजतमात्मक जो तीन प्रकारचा अहंकार आहे, तोच खाली मुख असलेला असा तीन पानांचा एक शेंडा फुटतो.

ओवी ९६:
तो बुद्धीची घेऊनि आगारी । भेदाची वृद्धी करी ।
तेथे मनाचे डाळ धरी । साजेपणें
अर्थ:
तो (त्रिगुणात्मक अहंकार) सत्वापासून उपन्न होणार्‍या बुद्धीचे शेंडे घेऊन भेदाची वृद्धी करतो, तेव्हा टवटवीत अशा मनाची डहाळी वाढावयास लागते.

ओवी ९७:
ऐसा मूळाचिया गाढिका । विकल्परस कोंवळिका ।
चित्तचतुष्टय डाहाळिका । कोंभैजे तो
अर्थ:
याप्रमाणे मुळाच्या दृढतेबरोबर विकल्परूपी रसाच्या कोवळेपणाने भरलेल्या अशा मन, बुद्धी, चित्त, अहंकाररूपी लहान फांद्या, या त्रिगुणात्मक अहंकारात फुटतात.

ओवी ९८:
मग आकाश वायु द्योतक । आप पृथ्वी हें पांच फोंक ।
महाभूतांचें सरोख । सरळे होती
अर्थ:
मग (तामस अहंकारापासून उत्पन्न होणार्‍या आकाश, वायु, तेज, उदक व पृथ्वी या पंचमहाभूतांचे फोक सरळ जोराने फुटतात.

ओवी ९९:
तैसीं श्रोत्रादि तन्मात्रें । तियें अंगवसां गर्भपत्रें ।
लुळलुळितें विचित्रें । उमळती गा
अर्थ:
त्याचप्रमाणे श्रोत्रादी पंचज्ञानेंद्रिये व सूक्ष्म विषय, ती ढगाळ्यांचे शेवटास असलेली पूर्णपणे न उमललेली लुसलुशीत व एकसारखी एक नसलेली पाने व्यक्त होतात.

ओवी १००:
तेथ शब्दांकुर वरिपडी । श्रोत्रा वाढी देव्हडी ।
होता करित कांडीं । आकांक्षेचीं
अर्थ:
तेथे शब्दांकुर वरच्या दिशेला वाढत जातो आणि श्रोत्राच्या क्षेत्रात देव्हडी बनवतो, ज्यामुळे आकांक्षेची कांडी वाढते.

ओवी १०१:
अंगत्वचेचे वेलपल्लव । स्पर्शांकुरीं घेती धांव ।
तेथ बांबळ पडे अभिनव । विकारांचें
अर्थ:
शरीरातील त्वगिंद्रियाचे वेल आणि पाने स्पर्शांकुरापर्यंत धाव घेतात. त्यावेळी नव्या नव्या विकारांची पुष्कळ वृद्धी होते.

ओवी १०२:
पाठीं रूपपत्र पालोवेलीं । चक्षु लांब तें कांडें घाली ।
ते वेळीं व्यामोहता भली । पाहाळीं जाय
अर्थ:
नंतर रूपाविषयीची पाने वाढली असता तेथपर्यंत चक्षु-इंद्रिय लांबलचक कांडे घालते, त्यावेळी भ्रमाचा चांगला विस्तार होतो.

ओवी १०३:
आणि रसाचें आंगवसें । वाढतां वेगें बहुवसें ।
जिव्हे आर्तीची असोसें । निघती बेंचें
अर्थ:
आणि रसविषयरूपी ढगळे फार वेगाने वाढले असता जिव्हेला इच्छेची अतिशय पानात पाने फुटतात.

ओवी १०४:
तैसेंचि कोंभैलेनि गंधें । घ्राणाची डिरी थांबुं बांधे ।
तेथ तळु घे स्वानंदें । प्रलोभाचा
अर्थ:
त्याचप्रमाणे गंधविषयरूप अंकुराची वाढ होण्यास लागली म्हणजे घ्राणेंद्रियाचा शेंडा बळ बांधण्यास लागतो, तेव्हा घ्राणेंद्रिय आनंदाने अतिशय लोभाचा तळ घेते.

ओवी १०५:
एवं महदहंबुद्धि । मनें महाभूतसमृद्धी ।
इया संसाराचिया अवधी । सासनिजे
अर्थ:
याप्रमाणे महतत्वापासून उत्पन्न झालेला अहंकार, बुद्धि, मन व पंचमहाभूतांचा समुदाय ही सर्व संसाराची मर्यादा तयार होते.

ओवी १०६:
किंबहुना इहीं आठें । आंगीं हा अधिक फांटे ।
परी शिंपीचियेवढें उमटे । रुपें जेवीं
अर्थ:
फार काय सांगावे? या आठ अंगांनी हा संसारवृक्ष अधिक वाढतो, परंतु (हा संसार किती वाढला तरी त्याचे अधिष्ठान जे ब्रह्म, त्याच्यापेक्षा अधिक वाढत नाही).

ओवी १०७:
कां समुद्राचेनि पैसारें । वरी तरंगता आसारे ।
तैसें ब्रह्मचि होय वृक्षाकारें । अज्ञानमूळ
अर्थ:
अथवा समुद्राच्या विस्ताराइतका त्यावर लाटपणा पसरतो, त्याप्रमाणे ब्रह्मच अज्ञानमूळ असलेल्या संसारवृक्षाच्या आकाराने तयार होते.

ओवी १०८:
आतां याचा हाचि विस्तारु । हाचि यया पैसारु ।
जैसा आपणपें स्वप्नीं परिवारु । येकाकिया
अर्थ:
जसा एखादा पुरुष स्वप्नात आपण एकटाच आपला सर्व परिवार होतो, त्याप्रमाणे एकाकी जे ब्रह्म त्याचा सर्व विस्तार हाच संसारवृक्ष आहे.

ओवी १०९:
परी तें असो हें ऐसें । कावरें झाड उससे ।
यया महदादि आरवसें । अधोशाखा
अर्थ:
परंतु हे वरील वर्णन करणे राहू दे. अशा या तर्‍हेने हा भ्रमात्मक संसारवृक्ष वाढत असून, महत्-तत्वादिकांच्या अंकुरापासून यास खाली फांद्या उत्पन्न होतात.

ओवी ११०:
आणि अश्वत्थु ऐसें ययातें । म्हणती जे जाणते ।
तेंही परिस हो येथें । सांगिजैल
अर्थ:
आणि ज्ञाते पुरुष याला अश्वत्थ असे म्हणतात. त्याचे कारण काय? तेही येथे सांगण्यात येईल, ऐक.

ओवी १११:
तरी श्वः म्हणिजे उखा । तोंवरी एकसारिखा ।
नाहीं निर्वाहो यया रुखा । प्रपंचरूपा
अर्थ:
तर श्वः म्हणजे उद्या, तोपर्यंत या प्रपंचरूप वृक्षाला एकसारखे टिकणे नाही. म्हणून याला अश्वत्थ असे म्हणतात.

ओवी ११२:
जैसा न लोटतां क्षणु । मेघु होय नानावर्णु ।
कां विजु नसे संपूर्णु । निमेषभरी
अर्थ:
ज्याप्रमाणे एक क्षण लोटला नाही तोच मेघ नाना रंगांचा होतो, अथवा वीज ही एक पूर्ण निमिषभर देखील टिकत नाही.

ओवी ११३:
ना कांपतया पद्मदळा । वरीलिया बैसका नाहीं जळा ।
कां चित्त जैसें व्याकुळा । माणुसाचें
अर्थ:
अथवा हलणार्‍या कमळाच्या पाकळीवरील पाण्याच्या थेंबाला जशी स्थिरता नाही अथवा व्याकुळ मानसाच्या चित्ताला जशी स्थिरता नसते.

ओवी ११४:
तैसीचि ययाची स्थिती । नासत जाय क्षणक्षणाप्रती ।
म्हणौनि ययातें म्हणती । अश्वत्थु हा
अर्थ:
त्याप्रमाणेच या संसारवृक्षाची स्थिती आहे, म्हणजे हा प्रतिक्षणाला नाश पावतो, म्हणून याला ज्ञाते लोक अश्वत्थ असे म्हनतात.

ओवी ११५:
आणि अश्वत्थु येणें नांवें । पिंपळु म्हणती स्वभावें ।
परी तो अभिप्राय नव्हे । श्रीहरीचा
अर्थ:
आणि अश्वत्थ या नावाने स्वभावत: पिंपळ असे म्हणतात, परंतु भगवंताचा तो अभिप्राय नाही.

ओवी ११६:
एर्‍हवीं पिंपळु म्हणतां विखीं । मियां गति देखिली असे निकी ।
परी तें असो काय लौकिकीं । हेतु काज
अर्थ:
एरवी पिंपळ या अर्थाने संसाराला भगवंतांनी अश्वत्थ उपमा दिली असती तरी सुद्धा मला ती चांगली पटली असती. परंतु ते राहू द्या, आपल्याला लौकिकार्थाशी काय करायचे आहे?

ओवी ११७:
म्हणौनि हा प्रस्तुतु । अलौकिकु परियेसा ग्रंथु ।
तरी क्षणिकत्वेंचि अश्वत्थु । बोलिजे हा
अर्थ:
म्हणूना आता (या संसारवृक्षासंबंधी) अलौकिक व्याख्यान ऐका. तर या वृक्षास क्षणभंगुरतेच्याच दृष्टीने शास्त्रात अश्वत्थ असे म्हटले जाते.

ओवी ११८:
आणीकुही येकु थोरु । यया अव्ययत्वाचा डगरु ।
आथी परी तो भीतरु । ऐसा आहे
अर्थ:
आणखी एक याच्या अविनाशीपणाबद्दल मोठी प्रसिद्धी आहे. परंतु तो अविनाशीपणा आतून असा आहे.

ओवी ११९:
जैसा मेघांचेनि तोंडें । सिंधु एके आंगें काढे ।
आणि नदी येरीकडे । भरितीच असती
अर्थ:
ज्याप्रमाणे मेघांच्या मुखांनी समुद्र एका बाजूने उपसला जातो व दुसर्‍या बाजूने नद्या त्यास भरीतच असतात.

ओवी १२०:
तेथ वोहटे ना चढे । ऐसा परिपूर्णुचि आवडे ।
परी ते फुली जंव नुघडे । मेघानदींची
अर्थ:
त्याचप्रमाणे समुद्रावर वाऱ्याच्या लाटा येऊन त्याच्या पाण्याच्या वर पांढरे फुलांचे बिंदू निघतात, पण तेथे नेहमीच्या पाण्यात वाढत नाहीत.

ओवी १२१:ऐसें या रुखाचें होणें जाणें

न तर्के होतेनि वहिलेपणें।
म्हणौनि ययातें लोकु म्हणे
अव्ययु हा॥

अर्थ:या संसारवृक्षाचे अस्तित्व आणि त्याचे बदल जाणून घेणे कठीण आहे, कारण त्याचे होणे आणि जाणे तर्काने समजून घेता येत नाही. म्हणून लोक याला "अव्यय" म्हणजेच अविनाशी मानतात.

ओवी १२२:एर्‍हवीं दानशीळु पुरुषु
वेंचकपणेंचि संचकु।
तैसा व्ययेंचि हा रुखु
अव्ययो गमे॥

अर्थ:जसाप्रमाणे एक दान करणारा व्यक्ती दान देताना त्याचा खर्च करतो असे दिसते, पण वास्तवात तो त्याच खर्चाच्या रूपाने अधिक संपत्ती जमा करतो, तसाच हा संसारवृक्ष नाश पावत असतानाही अविनाशासारखा दिसतो.

ओवी १२३:जातां वेगें बहुवसें
न वचे कां भूमीं रुतलें असे।
रथाचें चक्र दिसे।
जियापरी॥

अर्थ:जसाप्रमाणे रथाचे चाक वेगाने फिरताना देखील ते स्थिर असल्यासारखे दिसते, तसंच या संसाराच्या घटनाही वेगाने होत असल्या तरी त्यांना स्थिर मानले जाते.

ओवी १२४:तैसें काळातिक्रमें जे वाळे
ते भूतशाखा जेथ गळे।
तेथ कोडीवरी उमाळे
उठती आणिक॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे काळाच्या वेगाने काही फांद्या वाळून गळतात, तसंच त्या ठिकाणी अनेक नवीन अंकूर तयार होतात.

ओवी १२५:परी येकी केधवां गेली।
शाखाकोडी केधवां जाली।
हें नेणवे जेवीं उमललीं
आषाढाभ्रें॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे आषाढ महिन्यातील ढगांमध्ये एक ढग नाहीसा झाला की त्याच्या जागी अनेक नवीन ढग येतात, तसंच संसारवृक्षाची एक फांदी केव्हा नाश पावते हे कळत नाही.

ओवी १२६:महाकल्पाच्या शेवटीं
उदेलिया उमळती सृष्टी।
तैसेंचि आणिखीचें दांग उठी
सासिन्नलें॥

अर्थ:महाकल्पाच्या समाप्तीला सृष्टी नष्ट होते आणि पुन्हा नव्या समुदायांचा उगम होतो, जसा एक महाकल्प संपल्यावर नवीन कल्प सुरू होतो.

ओवी १२७:संहारवातें प्रचंडें
पडती प्रळयांतींचीं सालडें।
तंव कल्पादीचीं जुंबाडें
पाल्हेजती॥

अर्थ:महाप्रलयाच्या काळात जीर्ण झालेली सृष्टी गळून जाते आणि त्याच वेळी नवीन सृष्टीचे समुदाय निर्माण होतात.

ओवी १२८:रिगे मन्वंतर मनूपुढें
वंशावरी वंशांचे मांडे।
जैसी इक्षुवृद्धी कांडेंनकांडें
जिंके जेवीं॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे ऊस वाढत जातो, तसंच एका मनूच्या काळापासून दुसऱ्या मनूच्या काळाकडे वंशांची वाढ होते.

ओवी १२९:कलियुगांतीं कोरडीं
चहुं युगांची सालें सांडी।
तंव कृतयुगाची पेली देव्हडी
पडे पुढती॥

अर्थ:कलियुगाच्या अखेरीस चार युगांची जीर्ण झालेली साल गळून पडते, आणि त्याचवेळी कृतयुगाची नवीन सुरुवात होते.

ओवी १३०:वर्ततें वर्ष जाये
तें पुढिला मुळहारी होये।
जैसा दिवसु जात कीं येत आहे
हें चोजवेना॥

अर्थ:जसे एक वर्ष संपते तसंच दुसऱ्या वर्षाची सुरुवात होते, ज्याप्रमाणे दिवस जातात आणि येतात, हे कळत नाही.

ओवी १३१:जैशा वारियाच्या झुळकां
सांदा ठाउवा नव्हे देखा।
तैसिया उठती पडती शाखा
नेणों किती॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे वाऱ्याच्या झुळुकांमागून झुळुकांचा ठाव नाहीसा झाला आहे, तसंच या संसारवृक्षाच्या शाखा किती आहेत हे समजणे कठीण आहे.

ओवी १३२:एकी देहाची डिरी तुटे
तंव देहांकुरीं बहुवी फुटे।
ऐसेनि भवतरु हा वाटे
अव्ययो असा॥

अर्थ:या संसारवृक्षाच्या शरीररूपी एक शेंड्याचा नाश झाला, की त्याच्यापासून अनेक देहरूपी अंकुर फुटतात. अशाप्रकारे हा संसारवृक्ष अविनाशी आहे असे दिसते.

ओवी १३३:जैसें वाहतें पाणी जाय वेगें
तैसेंचि आणिक मिळे मागें।
येथ असंतचि असिजे जगें
मानिजे संत॥

अर्थ:जसाप्रमाणे वहाणारे पाणी वेगाने जात असताना त्याला मागून तसंच पाणी मिळतं, तसंच या संसारवृक्षाच्या अस्थिरतेसांठी लोक याला स्थिर मानतात.

ओवी १३४:कां लागोनि डोळां उघडे
तंव कोडीवरी घडे मोडे।
नेणतया तरंगु आवडे
नित्यु ऐसा॥

अर्थ:जेव्हा डोळे बंद करून उघडले जातात, त्यावेळी अनेक लाटा एकत्रित होऊन मोडतात, तरी त्या लाटांचा क्रम ज्याला समजत नाही, त्याला लाट नित्यसारखी वाटतात.

ओवी १३५:वायसा एकें बुबुळें दोहींकडे
डोळा चाळीतां अपाडें।
दोन्ही आथी ऐसा पडे
भ्रमु जेवीं जगा॥

अर्थ:एक बुबुळ दोन्ही डोळ्यात असलेल्या कावळ्याच्या फिरण्यामुळे लोकांना असा भास होतो की त्याच्या दोन्ही डोळ्यात बुबुळे आहेत.

ओवी १३६:पैं भिंगोरी निधिये पडली
ते गमे भूमीसी जैसी जडली।
ऐसा वेगातिशयो भुली
हेतु होय॥

अर्थ:जेव्हा भिंगोरी वेगाने फिरते, तेव्हा ती जमिनीवर उभी असल्यासारखी दिसते. याप्रमाणे, वेग स्थिरतेचा भ्रम निर्माण करतो.

ओवी १३७:हें बहु असो झडती
आंधारें भोवंडितां कोलती।
ते दिसे जैसी आयती
चक्राकार॥

अर्थ:हे राहू, अंधारात जेव्हा कोलती फिरवली जाते, तेव्हा ती अखंड चक्राच्या आकाराची दिसते.

ओवी १३८:हा संसारवृक्षु तैसा
मोडतु मांडतु सहसा।
न देखोनि लोकु पिसा
अव्ययो मानी॥

अर्थ:हा संसारवृक्ष झपाट्याने नाश पावत आहे, तरीही लोक त्याला अविनाशी मानतात, कारण ते याला पाहत नाहीत.

ओवी १३९:परि ययाचा वेगु देखे
जो हा क्षणिक ऐसा वोळखे।
जाणे कोडिवेळां निमिखें
होत जात॥

अर्थ:जो याच्या वेगाला पाहतो आणि समजतो की हा क्षणभंगुर आहे, तो जाणतो की एका निमिषात कोट्यावधी वेळा हा उत्पन्न होतो आणि नष्ट होतो.

ओवी १४०:नाहीं अज्ञानावांचूनि मूळ
ययाचें असिलेंपण टवाळ।
ऐसें झाड सिनसाळ
देखिलें जेणें॥

अर्थ:अज्ञानाशिवाय या संसारवृक्षाची खरी स्थिती समजणे अशक्य आहे. अशा प्रकारे, या झाडाचं स्वरूप देखील तसंच आहे.

ओवी १४१:तयातें गा पंडुसुता
मी सर्वज्ञुही म्हणें जाणता।
पैं वाग्ब्रह्म सिद्धांता
वंद्यु तोची॥

अर्थ:अर्जुना, जो संसारवृक्षाच्या क्षणिक स्वरूपाला समजून घेतो, त्याला मी सर्वज्ञ मानतो आणि तो वेदांच्या सिद्धांतानुसार पूज्य आहे.

ओवी १४२:योगजाताचें जोडलें
तया एकासीचि उपेगा गेलें।
किंबहुना जियालें
ज्ञानही त्याचेनी॥

अर्थ:योगाच्या अभ्यासातून मिळालेले सर्व फळ त्या एकट्याच्याच उपयोगाला गेले. त्या पुरुषाच्या योगाने ज्ञान देखील प्रकट झाले.

ओवी १४३:हें असो बहु बोलणें
वानिजैल तो कवणें।
जो भवरुखु जाणें
उखि ऐसा॥

अर्थ:हे लक्षात ठेवा, ज्या व्यक्तीने भवरुख (संसारवृक्ष) जाणून घेतला, त्याला बोलण्यात किंवा संवादात कितीही गहन असले तरी काही महत्व नाही.

ओवी १४४:मग ययाचि प्रपंचरूपा
अधोशाखिया पादपा।
डाहाळिया जाती उमपा
ऊर्ध्वाही उजू॥

अर्थ:मग या संसारवृक्षाच्या खाली अनेक शाखा आहेत, त्या सरळ वर देखील जातात.

ओवी १४५:आणि अधीं फांकली डाळें
तिये होती मूळें।
तयाही तळीं पघळे
वेल पालवु॥

अर्थ:आणि त्या संसारवृक्षाच्या खाली ज्या फांद्या विस्तारलेल्या आहेत, त्या फांद्या मूळे होतात व त्या मुळांपासून खाली वेल व पाला फुटतो.

ओवी १४६:ऐसें जें आम्हीं
म्हणितलें उपक्रमीं।
तेंही परिसें सुगमीं
बोलीं सांगों॥

अर्थ:असे जे आम्ही आरंभात म्हटले होते, तेही सोप्या भाषेत सांगतो. ऐक.

ओवी १४७:तरी बद्धमूळ अज्ञानें
महदादिकीं सासिनें।
वेदांचीं थोरवनें
घेऊनियां॥

अर्थ:तरी अज्ञानरूपी बळकट बनलेल्या मुळाने महतत्वादिकांच्या भराने व वेदरूपी मोठी पाने फुटून हा संसारवृक्ष वाढतो.

ओवी १४८:परी आधीं तंव स्वेदज
जारज उद्भिज अंडज।
हे बुडौनि महाभुज
उठती चारी॥

अर्थ:परंतु प्रारंभात स्वेदज, जारज, अंडज व उद्भिज हे बुडापासून चार मोठे फोक उत्पन्न होतात.

ओवी १४९:यया एकैकाचेनि आंगवटें
चौर्‍यांशीं लक्षधा फुटे।
ते वेळीं जीवशाखीं फांटे
सैंधचि होती॥

अर्थ:या एकेक खाणीच्या मुळापासून अंकुर फुटून एकंदर चौर्‍यांशी लक्ष प्रकारचे अंकूर फुटतात. त्यावेळी जीवरूपी फांदीच्या ठिकाणी पुष्कळसे फाटे उत्पन्न होतात.

ओवी १५०:प्रसवती शाखा सरळिया
नानासृष्टि डाहाळिया।
आड फुटती माळिया
जातिचिया॥

अर्थ:मागे सांगितलेल्या चार खाणीरूप सरळ शाखांनी आणखी सृष्टीरूपी डहाळ्या फुटतात, आणि अनेक जातीरूपी आडव्या फांद्या या संसारवृक्षाला उत्पन्न होतात.

ओवी १५१:स्त्री पुरुष नपुंसकें
हे व्यक्तिभेदांचे टके।
आंदोळती आंगिकें
विकारभारें॥

अर्थ:स्त्री, पुरुष व नपुंसक हे भेदात्मक आकाराचे घटक कामादिक विकारांच्या भाराने एकमेकांवेर आदळतात.

ओवी १५२:जैसा वर्षाकाळु गगनीं
पाल्हेजे नवघनीं।
तैसें आकारजात अज्ञानीं
वेलीं जाय॥

अर्थ:जसे वर्षाच्या काळात गगनात नवीन वारे येतात, तसे अज्ञानी व्यक्तींचे आकारही वेलीं जातात.

ओवी १५३:मग शाखांचेनि आंगभारें
लवोनि गुंफिती परस्परें।
गुणक्षोभाचे वारे
उदयजती॥

अर्थ:मग शाखा आपल्या अंगभाराने लवून एकमेकांमध्ये गुंततात, आणि गुणक्षोभाच्या उत्कर्षाचे वारे उत्पन्न होतात.

ओवी १५४:तेथ तेणें अचाटें
गुणांचेनि झडझडाटें।
तिहीं ठायीं हा फांटे
ऊर्ध्वमूळ॥

अर्थ:तेव्हा गुणक्षोभरूपी भयंकर वाहणार्‍या वार्‍याच्या जोराने, ज्याचे वर मूळ आहे, असा हा संसारवृक्ष तीन ठिकाणी फाटतो.

ओवी १५५:ऐसा रजाचिया झुळुका
झडाडितां आगळिका।
मनुष्यजाती शाखा
थोरावती॥

अर्थ:याप्रमाणे रजोगुणाचा वारा अधिक जोराने वाहू लागला असता, मनुष्यजातिरूपी फांद्या जोराने वाढतात.

ओवी १५६:तिया ऊर्ध्वीं ना अधीं
माझारींचि कोंदाकोंदी।
आड फुटती खांदी
चतुर्वर्णांच्या॥

अर्थ:त्या मनुष्यरूपी शाखा वरही नसतात व खालीही नसतात, तर मधल्या भागातच त्यांची अतिशय गर्दी होऊन, त्या मनुष्यरूपी शाखांना ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र अशा चार वर्णांच्या आडव्या फांद्या फुटतात.

ओवी १५७:तेथ विधिनिषेध सपल्लव
वेदवाक्यांचें अभिनव।
पालव डोलती बरव
नीच नवे॥

अर्थ:विधिनिषेधरूपी कोवळ्या पानांचे झुपके असलेली अशी वेदवाक्यांची डोलत असलेली पालवी त्या मनुष्य शाखांना अपूर्व शोभा आणते.

ओवी १५८:अर्थु कामु पसरे
अग्रवनें घेती थारे।
तेथ क्षणिकें पदांतरें
इहभोगाचीं॥

अर्थ:तेव्हा ऐहिक भोगांची नाशवंत अशी अनेक स्थाने हेच कोणी अंकुर, ते अर्थ व काम यांच्या विस्ताराने जोराने वाढतात.

ओवी १५९:तेथ प्रवृत्तीचेनि वृद्धिलोभें
खांकरेजती शुभाशुभें।
नानाकर्मांचे खांबे
नेणों किती॥

अर्थ:त्या वेळेस संसाराची वृद्धी व्हावी या लोभाने अनेकानेक शुभाशुभ कर्मांचे सोट किती फुटतात हे कळत नाही.

ओवी १६०:तेवींचि भोगक्षीणें मागिलें
पडती देहांतींचीं बुडसळें।
तंव पुढां वाढी पेले
नवेया देहांची॥

अर्थ:त्या वेळी भोगक्षीण झाल्यावर मागील देहांतील बुडसळ येते. त्यावेळी पुढे नवीन देहांची वाढ होते.

ओवी १६१:आणि शब्दादिक सुहावे
सहज रंगें हवावे।
विषयपल्लव नवे
नीत्य होती॥

अर्थ:आणि नैसर्गिक असलेल्या आकर्षक शोभेने सुशोभित झालेली जी शब्दादिक विषयरूप पालवी, ती नेहेमीच नवीन नवीन तयार होत असते.

ओवी १६२:ऐसे रजोवातें प्रचंडें
मनुष्यशाखांचे मांदोडे।
वाढती तो एथ रुढे
मनुष्यलोकु॥

अर्थ:याप्रमाणे रजोगुणाच्या प्रचंड वार्‍याने मनुष्यशाखांचे समुदाय तयार होतात. त्यास या संसारवृक्षाचे ठिकाणी मनुष्यलोक म्हणण्याचा प्रचार आहे.

ओवी १६३:तैसाचि तो रजाचा वारा
नावेक धरी वोसरा।
मग वाजों लागे घोरा
तमाचा तो॥

अर्थ:त्याचप्रमाणे तो रजोगुणाचा वारा क्षणभर वहाण्याचा बंद होतो, मग तमोगुणाचा भयंकर वारा वहाण्यास लागतो.

ओवी १६४:तेधवां याचिया मनुष्यशाखा
नीच वासना अधीं देखा।
पाल्हेजती डाहाळिका
कुकर्माचिया॥

अर्थ:तेव्हा तमोगुणाचा वारा सुटल्यावर याच मनुष्यरूपी शाखांना खालच्या बाजूस वाईट कर्मांची नीच वासना, ह्याच कोणी फांद्या, त्या विस्ताराला पावतात असे समज.

ओवी १६५:अप्रवृत्तींचे खणुवाळे
कोंभ निघती सरळे।
घेत पान पालव डाळे
प्रमादाचीं॥

अर्थ:(निषिद्ध कर्मरूपी खणु असलेले सरळ फोक हे मनुष्यरूपी शाखेला) प्रमादरूपी पाने व पाला व डहाळ्या उत्पन्न करीत फुटतात.

ओवी १६६:बोलती निषेधनियमें
जिया ऋचा यजुःसामें।
तो पाला तया घुमें
टकेयावरी॥

अर्थ:यजुर्वेद व सामवेद यांच्यातील जे मंत्र निश्चयाने निषिद्ध कर्मे (अमूक आहेत असे) सांगतात, ते मंत्ररूपी पल्लव त्या डहाळ्यांच्या अग्रभागावर वाजू लागतात.

ओवी १६७:प्रतिपादिती अभिचार
आगम जे परमार।
तिहीं पानीं घेती प्रसर
वासना वेली॥

अर्थ:दुसर्‍याच्या नाशाकरता जारणमारण प्रतिपादन करणारी जी शास्त्रे, ही कोणी पाने त्या पानांसह वासनारूप वेल विस्तारतात.

ओवी १६८:तंव तंव होतीं थोराडें
अकर्मांचीं तळबुडें।
आणि जन्मशाखा पुढें पुढें
घेती धांव॥

अर्थ:(मागील ओवीत सांगितल्याप्रमाणे जो जो वासना वेली विस्तारतात) तो तो निषिद्ध कर्मांची तळातील मुळे मोठी होतात आणि यामुळे जन्मरूपी शाखा पुढे पुढे धाव घेतात.

ओवी १६९:तेथ चांडाळादि निकृष्टा
दोषजातीचा थोर फांटा।
जाळ पडे कर्मभ्रष्टां
भुलोनियां॥

अर्थ:तेव्हा तमोगुणामुळे मोहित झालेल्या कर्मभ्रष्टांना चांडाळादि निकृष्ट पापयोनीरूपी मोठ्या फांद्यांचे जाळे पडते.

ओवी १७०:पशु पक्षी सूकर
व्याघ्र वृश्चिक विखार।
हे आडशाखा प्रकार
पैसु घेती॥

अर्थ:पशु, पक्षी, डुक्कर, वाघ, विंचू साप ह्या आड शाखांचे समुदाय विस्तार पावतात.

ओवी १७१:परी ऐशा शाखा पांडवा
सर्वांगींहि नित्य नवा।
निरयभोग यावा
फळाचा तो॥

अर्थ:परंतु अर्जुना, (तमोगुणाच्या उत्कर्षात) अशा या मनुष्यशाखांना सर्व अंगांचे ठिकाणी नित्य नवी नरकभोग हीच फलाची प्राप्ती होते.

ओवी १७२:आणि हिंसाविषयपुढारी
कुकर्मसंगें धुर धुरी।
जन्मवरी आगारी
वाढतीचि असे॥

अर्थ:आणि तेथे हिंसा व मैथुन ह्या गोष्टी मुख्य आहेत व वाईट कर्मांची संगती ही तेथे अग्रगण्य आहे व ते हिंसादि निषिद्ध कर्मांचे अंकूर अनेक जन्मातून वाढतच असतात.

ओवी १७३:ऐसे होती तरु तृण
लोह लोष्ट पाषाण।
इया खांदिया तेवीं जाण
फळेंही हेंची॥

अर्थ:(ज्या माणसांमधे तमोगुणाचा अशा रीतीने उत्कर्ष झालेला आहे) ती माणसे अशा या प्रकारची अवस्था भोगता भोगता मग पुढे अखेरीस गवत, लोखंड, माती, दगड अशा जड योनीत जातात. येथे शाखा तरी ह्या आणि फळे तरी हीच.

ओवी १७४:अर्जुना गा अवधारीं
मनुष्यालागोनि इया परी।
वृद्धि स्थावरांतवरी
अधोशाखांची॥

अर्थ:अर्जुना, ऐक. याप्रमाणे या संसारवृक्षाच्या खालच्या शाखांची वाढ मनुष्यापासून तो स्थावरापर्यंत होते.

ओवी १७५:म्हणौनि जीं मनुष्यडाळें
तियें जाणावीं अधींचि मूळें।
जे एथूनि हा पघळे
संसारतरु॥

अर्थ:म्हणजे, ज्या मनुष्य शाखा आहेत, त्यांना त्यांच्या आधींच्या मूळांचा परिचय असावा. जे एथून गळून पडतात, त्यांना संसारवृक्ष असं समजलं जातं.

ओवी १७६:एर्‍हवीं ऊर्ध्वींचें पार्था
मुद्धल मूळ पाहतां।
अधींचिया मध्यस्था
शाखा इया॥

अर्थ:अर्जुना, संसारवृक्षाचे वरच्या बाजूचे मुख्य अज्ञानरूपी मूळ जर पाहिले तर खाली वाढलेल्या शाखांमध्ये मनुष्यप्राणी ह्या मध्यावर असलेल्या शाखा आहेत.

ओवी १७७:परी तामसी सात्त्विकी
सुकृतदुष्कृतात्मकी।
विरुढती या शाखीं
अधोर्ध्वींचिया॥

अर्थ:परंतु चांगल्या व वाईट कर्मांनी भरलेल्या ज्या सत्वगुणी व तमोगुणी वरच्या व खालच्या फांद्या आहेत, त्यारूपाने मनुष्यरूपी शाखाच वाढतात.

ओवी १७८:आणि वेदत्रयाचिया पाना
नये अन्यत्र लागों अर्जुना।
जे मनुष्यावांचूनि विधाना
विषय नाहीं॥

अर्थ:अर्जुना, तीन वेदरूपी पाने ह्या मनुष्यरूपी शाखेशिवाय दुसर्‍या ठिकाणी लागत नाहीत, कारण की तिन्ही वेदांच्या आज्ञेला मनुष्याशिवाय दुसरे कोणी पात्र नाही.

ओवी १७९:म्हणौनि तनु मानुषा
इया ऊर्ध्वमूळौनि जरी शाखा।
तरी कर्मवृद्धीसि देखा
इयेंचि मूळें॥

अर्थ:म्हणून मनुष्यतनु ह्या जरी संसारवृक्षाच्या वरच्या मूळच्या दृष्टीने शाखा आहेत, तरी कर्माच्या विस्ताराला याच शाखा मूळ आहेत असे समज.

ओवी १८०:आणि आनीं तरी झाडीं
शाखा वाढतां मुळें गाढीं।
मूळ गाढें तंव वाढी
पैस आथी॥

अर्थ:आणि इतर प्राकृत वृक्षांचेही असे आहे की त्यांच्या फांद्या जसजशा वाढतात, तसतशी त्यांची मुळे जमिनीमध्ये खोल बळावलेली असतात. जसजशी त्यांची मुळे जमिनीमधे खोल बळावलेली असतात, तसतसा त्या वृक्षांचा वरचा विस्तारही अधिकाधिक फैलावतो.

ओवी १८१:तैसेंचि इया शरीरा
कर्म तंव देहा संसारा।
आणि देह तंव व्यापारा
ना म्हणोंचि नये॥

अर्थ:या मनुष्यशरीराच्या बाबतीतही त्याचप्रमाणे आहे. (ते असे की) जेथेपर्यंत कर्मे आहेत, तेथपर्यंत देहाचे रहाणे आहे आणि जेथेपर्यंत देह आहे, तो पर्यंत कर्मे करण्यास नाही म्हणताच येत नाही.

ओवी १८२:म्हणौनि देहें मानुषें
इयें मुळें होती न चुके।
ऐसें जगज्जनकें
बोलिलें तेणें॥

अर्थ:म्हणून मनुष्य देह ही (या संसारवृक्षाच्या खालच्या व वरच्या शाखांची) मुळे आहेत. यात चूक नही असे त्या जगाच्या जनकाने (श्रीकृष्णाने) सांगितले.

ओवी १८३:मग तमाचें तें दारुण
स्थिरावलेया वाउधाण।
सत्त्वाची सुटे सत्राण
वाहुटळी॥

अर्थ:मग ती तमाची भयंकर सुटलेली वाहुटळ शांत झाल्यावर सत्वाची वाहुटळ जोराने सुटते.

ओवी १८४:तैं याचि मनुष्याकारा
मुळीं सुवासना निघती आरा।
घेऊनि फुटती कोंबारा
सुकृतांकुरीं॥

अर्थ:त्याचवेळी ह्या मनुष्याकाररूपी मुळांस सुवासनारूपी मोड निघतात व ते मोड कोंबास येऊन (म्हणजे त्यास सद्वासना दृढ होऊन जातात), नंतर त्यास (त्या कोंबास) सत्कर्मरूपी अंकुर फुटतात.

ओवी १८५:उकलतेनि उन्मेखें
प्रज्ञाकुशलतेंची तिखें।
डिरिया निघती निमिखें
बाबळैजुनी॥

अर्थ:विकासणार्‍या ज्ञानाच्या योगाने बुद्धिचातुर्याचे तीक्ष्ण अंकूर एका क्षणात विस्तारून निघतात.

ओवी १८६:मतीचे सोट वांवे
घालिती स्फूर्तींचेनि थांवें।
बुद्धि प्रकाश घे धांवे
विवेकावरी॥

अर्थ:विवेकाची स्फूर्ती प्रकट होताना, मनाची गती तेजीत येते, आणि बुद्धीचे प्रकाश वाढतो.

ओवी १८७:तेथ मेधारसें सगर्भ
अस्थापत्रीं सबोंब।
सरळ निघती कोंभ
सद्‍वृत्तीचे॥

अर्थ:त्यावेळी मेधारस (धारणाशक्तिरूपी रस) ज्याच्या आत भरलेला आहे व जे आस्था (आदर) रूपी पानांनी सुशोभित आहेत, असे सद्वृत्तींचे सरळ कोंब फुटतात.

ओवी १८८:सदाचाराचिया सहसा
टका उठती बहुवसा।
घुमघुमिति घोषा
वेदपद्याच्या॥

अर्थ:सदाचाराचे अंकुर एकदम पुष्कळच फुटतात, व ते वेदपद्यांच्या गर्जना करू लागतात.

ओवी १८९:शिष्टागमविधानें
विविधयागवितानें।
इये पानावरी पानें
पालेजती॥

अर्थ:श्रेष्ठ पुरुष व शास्त्रे यांनी सांगितले आचरण व नाना प्रकारच्या यज्ञांचे विस्तार हीच कोणी पानांवर पाने पसरतात.

ओवी १९०:ऐशा यमदमीं घोंसाळिया
उठती तपाचिया डाहाळिया।
देती वैराग्यशाखा कोंवळिया
वेल्हाळपणें॥

अर्थ:अशा यमदमांचे घोस असलेल्या तपांच्या डहाळ्या उत्पन्न होतात, व त्यास वैराग्यरूपी शाखा विस्ताराने आलिंगन देतात.

ओवी १९१:विशिष्टां व्रतांचे फोक
धीराच्या अणगटी तिख।
जन्मवेगें ऊर्ध्वमुख
उंचावती॥

अर्थ:आणि जे धैर्याच्या अंकुराने तीक्ष्ण असतात, असे श्रेष्ठ व्रतरूपी फोक उत्पत्तीच्या वेगाने वर टोक असलेले उंच वाढतात.

ओवी १९२:माजीं वेदांचा पाला दाट
तो करी सुविद्येचा झडझडाट।
जंव वाजे अचाट
सत्त्वानिळु तो॥

अर्थ:जोपर्यंत सत्वगुणाचा प्रचंड वारा सुटतो, तोपर्यंत (मनुष्यरूपी शाखेच्या) मधे असलेला वेदरूपी दाट पाला विद्यांचा (ज्ञानांचा) झडझडाट (गर्जना) करतो.

ओवी १९३:तेथ धर्मडाळ बाहाळी
दिसती जन्मशाखा सरळी।
तिया आड फुटती फळीं
स्वर्गादिकीं॥

अर्थ:तेव्हा धर्मरूपी शाखेच्या विस्तारात जन्माच्या सरळ वाढलेल्या फांद्या दिसतात, व त्या फांद्यांना स्वर्गादिक फळाने युक्त असे अनेक आडफाटे फुटतात.

ओवी १९४:पुढां उपरति रागें लोहिवी
धर्ममोक्षाची शाखा पालवी।
पाल्हाजत नित्य नवी
वाढतीचि असे॥

अर्थ:पुढे रंगाने तांबड्या असलेल्या वैराग्यरूपी शाखेस धर्म व मोक्षरूप लुसलुशित पालवी नित्य नवीन येऊन वाढतच रहाते.

ओवी १९५:पैं रविचंद्रादि ग्रहवर
पितृ ऋषी विद्याधर।
हे आडशाखा प्रकार
पैसु घेती॥

अर्थ:नंतर याच धर्मरूपी शाखेला सूर्य, चंद्र वगैरे श्रेष्ठ ग्रह, पितर, ऋषि, विद्याधर हे आणखी आडव्या शाखांचे प्रकार विस्तार घेतात.

ओवी १९६:याहीपासून उंचवडें
गुढले फळाचेनि बुडें।
इंद्रादिक ते मांदोडे
थोर शाखांचे॥

अर्थ:याहीपासून उंचवडें इंद्रादिक थोर शाखांचे मांदोडे आणि गूढ फळे गूढतेत लपलेली आहेत.

ओवी १९७:मग तयांही उपरी डाहाळिया
तपोज्ञानीं उंचावलिया।
मरीचि कश्यपादि इया
उपरी शाखा॥

अर्थ:मग त्याही डहाळ्यांवर (इंद्रादि शाखेवर) तपाने व ज्ञानाने उंच वाढलेल्या मरीचि-कश्यापादि वरच्या शाखा आहेत.

ओवी १९८:एवं माळोवाळी उत्तरोत्तरु
ऊर्ध्वशाखांचा पैसारु।
बुडीं साना अग्रीं थोरु
फळाढ्यपणें॥

अर्थ:याप्रमाणे वर असलेल्या शाखांचा शाखोपशाखी अधिकाधिक होणारा हा विस्तार, या फांद्यांच्या बुडाशी लहान व शेंड्यास जास्त फळे असल्यामुळे थोर असा आहे.

ओवी १९९:वरी उपरिशाखाही पाठीं
येती फळभार जे किरीटी।
ते ब्रह्मेशांत अणगटीं
कोंभ निघती॥

अर्थ:अर्जुना, शिवाय या वरच्या शाखांनंतर या संसारवृक्षाला जे फळभार येतात, ते ब्रह्मदेव आणि शंकररूपी अणकुचीदार कोंब येतात.

ओवी २००:फळाचेनि वोझेपणें
ऊर्ध्वीं वोवांडें दुणें।
जंव माघौतें बैसणें
मूळींचि होय॥

अर्थ:हा संसारवृक्ष, मनुष्यरूपी शाखेत वरच्या भागाला इतका लवलेला आहे की ती मनुष्यरूपी शाखा (सत्कर्मांच्या) फळांच्या भाराने, मूळ जे माया, त्याला पुन्हा येऊन टेकते.

ओवी २०१:प्राकृताही तरी रुखा
जें फळें दाटलीं होय शाखा।
ते वोवांडली देखा
बुडासि ये॥

अर्थ:आणि हे पहा, इतर लौकिक वृक्षाला तरी फळांनी लगडलेली जी फांदी असते ती लवली आता पुन्हा मुळाकडे येते.

ओवी २०२:तैसें जेथूनि हा आघवा
संसारतरूचा उठावा।
तियें मूळीं टेंकती पांडवा
वाढतेनि ज्ञानें॥

अर्थ:त्याप्रमाणे येथून या संसारवृक्षाचा सर्व विस्तार उत्पन्न झाला आहे, अर्जुना, त्या मुळाच्या ठिकाणी वाढणार्‍या ज्ञानाच्या योगाने मनुषरूपी शाखा येऊन टेकतात.

ओवी २०३:म्हणौनि ब्रह्मेशानापरौतें
वाढणें नाहीं जीवातें।
तेथूनि मग वरौतें
ब्रह्मचि कीं॥

अर्थ:म्हणून ब्रह्मदेव आणि शंकर यांच्या पलीकडे जीवांना वाढणे नाही. मग तेथून वर केवळ ब्रह्मच आहे.

ओवी २०४:परी हें असो ऐसें
ब्रह्मादिक ते आंगवसें।
ऊर्ध्वमुळासरिसें
न तुकती गा॥

अर्थ:परंतु हे असू दे. याप्रमाणे अर्जुना, ब्रह्मादिक या डहाळ्या या संसारवृक्षाचे वरचे मूळ जी माया, तिच्या तुलनेला येत नाहीत.

ओवी २०५:आणीकही शाखा उपरता
जिया सनकादिक नामें विख्याता।
तिया फळीं मूळीं नाडळता
भरलिया ब्रह्मीं॥

अर्थ:आणखी काही उपरी शाखा आहेत, ज्यांचे नाव सनकादिक आहे. त्या फळांची मूळांना नाडळत नाहीत, तर ती ब्रह्मात भरलेली आहेत.

ओवी २०६:ऐसी मनुष्यापासूनि जाणावी
ऊर्ध्वीं ब्रह्मादिशेष पालवी।
शाखांची वाढी बरवी
उंचावे पैं॥

अर्थ:याप्रमाणे मनुष्यापासून तो थेट वरचे जे ब्रह्मादिक, ही जी (संसारवृक्षाची) शेवटची पालवी तेथपर्यंत, या संसारवृक्षाच्या फांद्यांची वाढ चांगली उंचावते हे समज.

ओवी २०७:पार्था ऊर्ध्वींचिया ब्रह्मादि
मनुष्यत्वचि होय आदि।
म्हणौनि इयें अधीं
म्हणितलीं मूळें॥

अर्थ:अर्जुना, ऊर्ध्व भागातील ब्रह्मादि पर्यंत मनुष्यत्वचि आहे, म्हणूनच या मूळांना (संसारवृक्षाच्या) अधीन मानले जाते.

ओवी २०८:एवं तुज अलौकिकु
हा अधोर्ध्वशाखु।
सांगितला भवरुखु
ऊर्ध्वमूळु ॥

अर्थ:याप्रमाणे खाली आणि वर शाखा असलेला व वर मूळ असलेला हा लोकोत्तर संसारवृक्ष तुला सांगितला.

ओवी २०९:आणि अधींचीं हीं मूळें
उपपत्ती परिसविली सविवळें।
आतां परिस उन्मूळें
कैसेनि हा ॥

अर्थ:आणि खालची ही मुळे तुला खुलाशासह स्पष्ट दाखवली. आता हा संसारवृक्ष कशा प्रकाराने उपटला जातो ते ऐक.

ओवी २१०:परी तुझ्या हन पोटीं
ऐसें गमेल किरीटी।
जे एवढें झाड उत्पाटी
ऐसें कायि असे ? ॥

अर्थ:परंतु अर्जुना, तुझ्या मनात कदाचित असे वाटेल की या एवढ्या झाडाला उपटील असे एवढे साधन काही आहे काय?

ओवी २११:कें ब्रह्मयाच्या शेवटवरी
ऊर्ध्व शाखांची थोरी।
आणि मूळ तंव निराकारीं
ऊर्ध्वीं असे ॥

अर्थ:कोठे शेवट ब्रह्मदेवापर्यंत याच्या वरच्या शाखांचा विस्तार आणि मूळ तर (कोठे) वर निराकार ब्रह्मामधे आहे.

ओवी २१२:हा स्थावराही तळीं
फांकत असे अधींच्या डाळीं।
माजीं धांवतसे दुजा मूळीं
मनुष्यरूपीं ॥

अर्थ:हा संसारवृक्ष खालच्या फांद्यांनी शेवटी असलेल्या वृक्षादि स्थावरापर्यंत विस्तारतो व दुसर्‍या मनुष्यरूपी मुळांनी मधे विस्तारतो.

ओवी २१३:ऐसा गाढा आणि अफाटु
आतां कोण करी यया शेवटु।
तरी झणीं हा हळुवटु
धरिसी भावो ॥

अर्थ:असा हा संसारवृक्ष बळकट व अमर्याद आहे, तर आता याचा शेवट (उपटून टाकणे) कोण करील? असा क्षुद्र विचार तू कदाचित मनात आणशील तर आणू नकोस.

ओवी २१४:परी हा उन्मूळावया दोषें
येथ सायासचि कायिसे।
काय बाळा बागुल देशें
दवडावा आहे ? ॥

अर्थ:परंतु याला उपटून टाकण्याचा हेतु जर असेल तर याला उपटून टाकण्याच्या कामी श्रमच ते काय आहेत?

ओवी २१५:गंधर्वदुर्ग कायी पाडावे
काय शशविषाण मोडावें।
होआवें मग तोडावें
खपुष्प कीं ? ॥

अर्थ:ढगांच्या आकृतीत दिसणारे किल्ले पाडून टाकले पाहेत काय? सशाचे शिंग मोडून टाकले पाहिजे काय?

ओवी २१६:तैसा संसारु हा वीरा
रुख नाहीं साचोकारा।
मा उन्मूळणीं दरारा
कायिसा तरी ? ॥

अर्थ:त्याप्रमाणे अर्जुना, हा संसारवृक्ष जर खरा नाही (केवळ मिथ्याभास आहे) तर मग त्याला उपटून टाकण्याची भीती तरी कसली?

ओवी २१७:आम्हीं सांगितली जे परी
मूळडाळांची उजरी।
ते वांझेचीं घरभरी
लेकुरें जैशीं ॥

अर्थ:आम्ही संसारवृक्षाच्या मुळाच्या व फांद्यांच्या उत्कर्षाचा (विस्ताराचा) जो प्रकार सांगितला तो प्रकार जसे काही वांझेची घर भरून लेकरे आहेत.

ओवी २१८:काय कीजती चेइलेपणीं
स्वप्नींचीं तिये बोलणीं।
तैशी जाण ते काहाणी
दुबळीचि ते ॥

अर्थ:जागे झाल्यावर मग ती स्वप्नातील बडबड काय कामाची? त्याप्रमाणे ह्या संसारवृक्षाची गोष्ट पोकळ आहे असे समज.

ओवी २१९:वांचूनि आम्हीं निरूपिलें
जैसें ययाचे अचळ मूळ असे तैसें।
आणि तैसाचि जरी हा असे
साचोकारा ॥

अर्थ:याशिवाय आम्ही ज्याप्रमाणे सांगितले त्याप्रमाणे याचे मूळ जर दृढ असते आणि हा संसारवृक्ष जर आम्ही सांगितल्याप्रमाणेच (स्वरूपे करून) खरा असता.

ओवी २२०:तरी कोणाचेनि संतानें
निपजती तया उन्मूळणें।
काय फुंकिलिया गगनें
जाइजेल गा ॥

अर्थ:तरी कोणाचेनि संतानें निपजती तया उन्मूळणें? काय फुंकिलिया गगनें?

ओवी २२१:म्हणौनि पैं धनंजया
आम्हीं वानिलें रूप तें माया।
कासवीचेनि तुपें राया
वोगरिलें जैसें ॥

अर्थ:म्हणून अर्जुना, आम्ही जे या संसारवृक्षाचे वर्णन केले ते खोटे आहे. जशी राजाला कासवीच्या तुपाने मेजवानी करावी तसे.

ओवी २२२:मृगजळाचीं गा तळीं
तिये दिठी दुरूनि न्याहाळीं।
वांचूनि तेणें पाणियें
साळी केळी लाविसी काई ? ॥

अर्थ:बा अर्जुना, मृगजळाची तळी आहेत ती दृष्टीने दुरूनच पहा, याशिवाय त्या मृगजळाच्या पाण्याने भात व केळी लावता येतील काय?

ओवी २२३:मूळ अज्ञानचि तंव लटिकें
मा तयाचें कार्य हें केतुकें।
म्हणौनि संसाररुख सत्यकें
वावोचि गा ॥

अर्थ:बा अर्जुना, या संसारवृक्षाचे मूळ जे अज्ञान तेच आधी खोटे आहे, तर मग त्याचे कार्य ते केवढे? म्हणून संसारवृक्ष खरा कोठून असणार? तर तो मिथ्याच आहे.

ओवी २२४:आणि अंतु यया नाहीं
ऐसें बोलिजे जें कांहीं।
तेंही साचचि पाहीं
येकेन परी ॥

अर्थ:आणि या संसारवृक्षाला अंत नाही असे जे म्हणतात तेही एक प्रकाराने खरे आहे असे समज.

ओवी २२५:तरी प्रबोधि जंव नोहे
तंव निद्रे काय अंतु आहे?
कीं रात्री न सरे तंव
न पाहे तया आरौतें? ॥

अर्थ:तर जोपर्यंत जाग येत नाही तोपर्यंत झोपेला अंत आहे काय? अथवा रात्र सरली नाही तोपर्यंत त्याच्या आधी उजाडत नाही.

ओवी २२६:तैसा जंव पार्था
विवेकु नुधवी माथा।
तंव अंतु नाहीं
अश्वत्था भवरूपा या ॥

अर्थ:त्याप्रमाणे अर्जुना, जोपर्यंत विचाराने डोके वर काढले नाही तोपर्यंत या संसाररूपी वृक्षाला अंत नाही.

ओवी २२७:वाजतें वारें निवांत
जंव न राहे जेथिंचें तेथ।
तंव तरंगतां अनंत
म्हणावीचि कीं ॥

अर्थ:जोपर्यंत वहाणारा वारा जागच्या जागी शांत रहात नाही, तोपर्यंत लाटपणा अनंतच म्हटला पाहिजे.

ओवी २२८:म्हणौनि सूर्यु जैं हारपे
तैं मृगजळाभासु लोपे।
कां प्रभा जाय दीपें
मालवलेनि ॥

अर्थ:येवढ्याकरता सूर्य जेव्हा मावळतो, तेव्हा मृगजळ भासण्याचे नाहीसे होते अथवा दिवा मालवल्याने दिव्याचा प्रकाश नाहीसा होतो.

ओवी २२९:तैसें मूळ अविद्या खाये
ते ज्ञान जैं उभें होये।
तैंचि यया अंतु आहे
एर्‍हवीं नाहीं ॥

अर्थ:त्याप्रमाणे संसारवृक्षास मूळ असलेल्या अविद्येला खाऊन टाकणारे ज्ञान उठाव करेल तेव्हाच या संसार-वृक्षाला शेवट आहे, एरवी नाही.

ओवी २३०:तेवींचि हा अनादी
ऐसी ही आथी शाब्दी।
तो आळु नोहे अनुरोधी
बोलातें या ॥

अर्थ:त्याप्रमाणे हा संसारवृक्ष अनादि आहे असे जे म्हणतात ते म्हणणे या संसारवृक्षावर आरोप नाही तर एका दृष्टीने ते म्हणणे या संसारवृक्षाच्या अनादित्वास अनुसरून आहे.

ओवी २३१:जें संसारवृक्षाच्या ठायीं
साचोकार तंव नाहीं।
मा नाहीं तया आदि काई
कोण होईल? ॥

अर्थ:कारण की संसारवृक्ष तर स्वरूपाने खरा नाही. तर मग जो (स्वरूपाने खरा) नाही त्याला कोणी आरंभ असेल काय?

ओवी २३२:जो साच जेथूनि उपजे
तयातें आदि हें साजे।
आतां नाहींचि तो म्हणिजे
कोठूनियां? ॥

अर्थ:जो खरोखर जेथून (कोठून तरी) उत्पन्न होतो त्याला आरंभ आहे हे म्हणणे शोभते. आता जो स्वरूपेकरून नाहीच, त्याचा आरंभ कोठून म्हणावयाचा?

ओवी २३३:म्हणौनि जन्मे ना आहे
ऐसिया सांगों कवण माये।
यालागीं नाहींपणेंचि होये
अनादि हा ॥

अर्थ:म्हणून जो उत्पन्न होत नाही व ज्याला अस्तित्व नाही, तशाला कोण आई आहे म्हणून सांगू?

ओवी २३४:वांझेचिया लेंका
कैंची जन्मपत्रिका।
नभीं निळी भूमिका
कें कल्पूं पां ॥

अर्थ:वांझेच्या मुलाला जन्मपत्रिका कोठची? आकाशात निळी जमीन कोठे कल्पावयाची?

ओवी २३५:व्योमकुसुमांचा पांडवा
कवणें देंठु तोडावा।
म्हणौनि नाहीं ऐसिया भवा
आदि कैंची? ॥

अर्थ:व्योमकुसुमांचा पांडवा कवणें देंठु तोडावा? म्हणजे असं काही नाही, मग त्याला आरंभ कसला?

ओवी २३६:जैसें घटाचें नाहींपण
अस्तचि असे केलेनिवीण।
तैसा समूळ वृक्षु जाण
अनादि हा ॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे घटाचा नाहीपणा (प्रागभाव) हा कोणी उत्पन्न केल्याशिवाय आहेच आहे, त्याप्रमाणे हा संपूर्ण संसारवृक्ष अनादि आहे असे समज.

ओवी २३७:अर्जुना ऐसेनि पाहीं
आद्यंतु ययासि नाहीं।
माजीं स्थिती आभासे कांहीं
परी टवाळ ते ॥

अर्थ:अर्जुना, याप्रमाणे पहा की या संसारवृक्षाला आदि व अंत नाही. मध्ये स्थितिकाली तो काही भासत आहे, पण ते त्याचे भासणे मिथ्या आहे.

ओवी २३८:ब्रह्मगिरीहूनि न निगे
आणि समुद्रींही कीर न रिगे।
माजीं दिसे वाउगें
मृगांबु जैसें ॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे ब्रह्मगिरी पर्वतापासून निघत नाही आणि शेवटी खरोखर समुद्रासही मिळत नाही तरी मध्येच मृगजळ दिसते.

ओवी २३९:तैसा आद्यंती कीर नाहीं
आणि साचही नोहे काही।
परी लटिकेपणाची नवाई
पडिभासे गा ॥

अर्थ:त्याप्रमाणे हे अर्जुना, संसारवृक्ष आरंभी व अंती खरोखर नाही आणि तो कधीही खरा नाही. परंतु खोटेपणाचे नवल असे आहे की तो नसून भासतो.

२४०:नाना रंगीं गजबजे
जैसें इंद्रधनुष्य देखिजे।
तैसा नेणतया आपजे
आहे असा ॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे अनेक रंगांनी भरलेले इंद्रधनुष्य दिसते, त्याप्रमाणे अज्ञान्याला हा संसारवृक्ष आहे असे भासते.

ओवी २४१:ऐसेनि स्थितीचिये वेळे
भुलवी अज्ञानाचे डोळे।
लाघवी हरी मेखळे
लोकु जैसा ॥

अर्थ:अशा रीतीने स्थितिकाली हा संसारवृक्ष अज्ञानी मनुष्याच्या दृष्टीला चकवतो. तो कसा तर जसा बहुरूपी हा कफनी धारण करून (साधूची सोंगे आणून) लोकांना फसवतो.

ओवी २४२:आणि नसतीचि श्यामिका
व्योमीं दिसे तैसी दिसो कां।
तरी दिसणेंही क्षणा एका
होय जाय ॥

अर्थ:आणि नसलेलाच निळेपणा आकाशात दिसतो, तसा दिसेना का? तरी ते दिसणेही एका क्षणात होते व जाते.

ओवी २४३:स्वप्नींही मानिलें लटिकें
तरी निर्वाहो कां एकसारिखें।
तेवीं आभासु हा क्षणिकें
रिताचि गा ॥

अर्थ:स्वप्नातील खोटे पदार्थ वस्तुत: नाहीत, तरी पण ते खरे आहेत असे जरी मानले तरी एकसारखे टिकतात का? तर टिकत नाहीत. तशा क्षणिक भासणार्‍या पद्धतीचा हा संसारवृक्षाचा आभास आहे.

ओवी २४४:देखतां आहे आवडें
घेऊं जाइजे तरी नातुडे।
जैसा टिकु कीजे माकडें
जळामाजीं ॥

अर्थ:आपले पाण्यात दिसणारे प्रतिबिंब धरण्याकरता माकडाने ज्याप्रमाणे बोट घालावे, (तरी पण ते प्रतिबिंब त्यास सापडत नाही) त्याप्रमाणे हा संसारवृक्षाचा भास पाहिला असता आहे असा वाटतो आणि त्यास धरावयास गेले तर तो सापडत नाही.

ओवी २४५:तरंगभंगु सांडीं पडे
विजूही न पुरे होडे।
आभासासि तेणें पाडें
होणें जाणें गा ॥

अर्थ:बा अर्जुना, लाटांचे होणे व जाणे (ह्या संसारभासाच्या होण्या-जाण्याच्या उपमेला) कमी पडते. (विजेचा उदयास्त जरी अति त्वरित असतो तरी वीज देखील याच्या बरोबरीला येत नाही, तितक्या मानाने संसारभासाचे होणे-जाणे आहे.)

ओवी २४६:ज्याप्रमाणे ग्रीष्मशेषींचा वारा
नेणिजे समोर कीं पाठीमोरा।
तैसी स्थिती नाहीं तरुवरा
भवरूपा यया ॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे ग्रीष्मांतीचा वारा हा समोरून वाहतो की पाठीमागून वहातो हे कळत नाही (त्याची स्थिती जशी एकच नसते) त्याप्रमाणे या संसाररूपी श्रेष्ठ वृक्षाला स्थितिकाली एकच अवस्था नाही, म्हणजे प्रत्येक क्षणी त्याचे स्थित्यंतर होते.

ओवी २४७:एवं आदि ना अंतु स्थिती
ना रूप ययासि आथी।
आतां कायसी कुंथाकुंथी
उन्मूळणी गा ॥

अर्थ:याप्रमाणे संसारवृक्षाला आदि, अंत व स्थिति ही नाहीत व याला रूपही नाही. आता असे जर आहे तर हे अर्जुना, याला उपटून टाकण्यात श्रम ते काय?

ओवी २४८:आपुलिया अज्ञानासाठीं
नव्हता थांवला किरीटी।
तरी आतां आत्माज्ञानाच्या लोटीं
खांडेनि गा ॥

अर्थ:अर्जुना, हा नसलेला वृक्ष (केवळ) आपल्या अज्ञानामुळे बळावला आहे. तर आता त्याला आत्मज्ञानरूपी दुधारी तलवारीने नाहीसा कर.

ओवी २४९:वांचूणि ज्ञानेवीण ऐकें
उपाय करिसी जितुके।
तिहीं गुंफसि अधिकें
रुखीं इये ॥

अर्थ:याशिवाय एका ज्ञानावाचून त्याच्या नशाकरता जितके उपाय तू करशील त्यांच्या त्या उपायांच्या योगाने तू या संसारवृक्षात अधिक अडकशील.

ओवी २५०:मग किती खांदोखांदीं
यया हिंडावें ऊर्ध्वीं अधीं।
म्हणौनि मूळचि अज्ञान छेदीं
सम्यक् ज्ञानें ॥

अर्थ:मग किती खांदोखांदीं यया हिंडावें ऊर्ध्वीं अधीं. म्हणून मूळचि अज्ञान छेदीं सम्यक् ज्ञानें.

ओवी २५१:एर्‍हवीं दोरीचिया उरगा
डांगा मेळवितां पैं गा।
तो शिणुचि वाउगा
केला होय ॥

अर्थ:सहज विचार करून पाहिले तर दोरीवर भासणार्‍या सर्पाला मारण्याकरता लांब लांब काठ्या गोळा केल्या असता त्या काठ्यांचे ओझे उगीच गोळा केल्यासारखे होते.

ओवी २५२:तरावया मृगजळाची गंगा
डोणीलागीं धांवतां दांगा-।
माजीं वोहळें बुडिजे पैं गा
साच जेवीं ॥

अर्थ:मृगजळाची नदी उतरून जाण्याकरता नावेसाठी रानोमाळ धावावयास लागले तर त्याने खर्‍या ओढ्यात सापडून बुडावे.

ओवी २५३:तेवीं नाथिलिया संसारा
उपाईं जाचतया वीरा।
आपणपें लोपे वारा
विकोपीं जाय ॥

अर्थ:अर्जुना, त्याप्रमाणे खोट्या संसाराचा नाश करण्याच्या उपायांमधे खटपट करणाराला साधनांचे जिवापाड श्रम होऊन तो खटपट करणारा आपण स्वत: मरतो.

ओवी २५४:म्हणौनि स्वप्नींचिया घाया
ओखद चेवोचि धनंजया।
तेवीं अज्ञानमूळा यया
ज्ञानचि खड्ग ॥

अर्थ:म्हणून अर्जुना, स्वप्नातील भीतीला जागे होणे हेच औषध आहे, त्याप्रमाणे अज्ञानरूपी मूळ असलेल्या याला नाश करण्यास समर्थ एक ज्ञानखड्गच आहे.

ओवी २५५:परी तेचि लीला परजवे
तैसें वैराग्याचें नवें।
अभंगबळ होआवें
बुद्धीसी गा ॥

अर्थ:परंतु अरे तेच ज्ञानरूपी खड्ग सहज फिरवता येईल, तसे वैराग्याचे न खचणारे सामर्थ्य बुद्धीला नित्य नवे पाहिजे.

ओवी २५६:उठलेनि वैराग्यें जेणें
हा त्रिवर्गु ऐसा सांडणें।
जैसें वमुनियां सुणें
आतांचि गेलें ॥

अर्थ:ज्या वैराग्याचा उठाव झाला असता ह्या त्रिवर्गाचा (स्वर्ग, मृत्यु व पाताळाचा) असा त्याग होतो की जसे काही कुत्रे आताच ओकून गेले आहे.

ओवी २५७:हा ठायवरी पांडवा
पदार्थजातीं आघवा।
विटवी तो होआवा
वैराग्य लाठु ॥

अर्थ:अर्जुना, येथपर्यंत सर्व पदार्थमात्रसंबंधाने वीट उत्पन्न करील असे हे दांडगे वैराग्य पाहिजे.

ओवी २५८:मग देहाहंतेचें दळें
सांडूनि एकेचि वेळे।
प्रत्यक्‌बुद्धी करतळें
हातवसावें ॥

अर्थ:मग त्या ज्ञानखड्गावरील देहाभिमानरूपी म्यान एकदम काढून अंतर्मुख झालेल्या बुद्धिरूपी मुठीत ते धरावे.

ओवी २५९:निसळें विवेकसाहणें
जें ब्रह्माहमस्मिबोधें सणाणें।
मग पुरतेनि बोधें उटणें
एकलेचि ॥

अर्थ:ते ज्ञानरूपी खड्ग विवेकरूपी सहाणेवर पाजळलेले असावे व ‘अहं ब्रह्मास्मि’ (मी ब्रह्म आहे) अशा बोधाची त्यास सणसणीत धार असावी व मग ते एकट्या पूर्णबोधाने घासावे.

ओवी २६०:परी निश्चयाचें मुष्टिबळ
पाहावें एकदोनी वेळ।
मग तुळावें अति चोखाळ
मननवरी ॥

अर्थ:परंतु (मी ब्रह्म आहे अशा) निश्चयरूपी मुठीचे बळ एकदोन वेळ पहावे आणि मग ते अति शुद्ध मननापर्यंत तोलून धरावे.

ओवी २६१:पाठीं हतियेरां आपणयां
निदिध्यासें एक जालिया।
पुढें दुजें नुरेल घाया-
पुरतें गा ॥

अर्थ:नंतर (ज्ञानरूपी) हत्यार व आपण निजध्यासाने एक झाल्यावर (आपण ज्ञानरूप झाल्यावर) अर्जुना, आपल्यापुढे घाव मारण्यापुरते दुसरे (हत्यार) उरणार नाही.

ओवी २६२:तें आत्मज्ञानाचें खांडें
अद्वैतप्रभेचेनि वाडें।
नेदील उरों कवणेकडे
भववृक्षासी ॥

अर्थ:ती आत्मज्ञानरूपी दुधारी तलवार आपल्या अद्वैतप्रकाशाच्या आधिक्याने संसारवृक्षाला कोणीकडेही उरू देणार नाही.

ओवी २६३:शरदागमींचा वारा
जैसा केरु फेडी अंबरा।
का उदयला रवी आंधारा
घोंटु भरी ॥

अर्थ:शरद् ऋतूच्या आरंभीचा वारा जसा आकाशातील ढगरूपी कचरा नाहीसा करतो अथवा उगवलेला सूर्य जसा अंधाराचा घोट भरतो.

ओवी २६४:नाना उपवढ होतां खेंवो
नुरे स्वप्नसंभ्रमाचा ठावो।
स्वप्नप्रतीतिधारेचा वाहो
करील तैसें ॥

अर्थ:अथवा जागे होताक्षणीच स्वप्नांच्या गर्दीचा ठावठिकाणा उरत नाही. त्याप्रमाणे आत्मानुभवरूपी धारेचा प्रहार करील (म्हणजे संसारवृक्षाचा ठावठिकाणा उरू देणार नाही).

ओवी २६५:तेव्हां ऊर्ध्वींचें मूळ
कां अधींचें हन शाखाजाळ।
तें कांहींचि न दिसे मृगजळ
चांदिणां जेवीं ॥

अर्थ:तेव्हा ऊर्ध्वींचें मूळ कशाला अधींचें हन शाखाजाळ, तें कांहींचि न दिसे मृगजळ चांदिणां जेवीं.

ओवी २६६:ऐसेनि गा वीरनाथा
आत्मज्ञानाचिया खड्गलता।
छेदुनिया भवाश्वत्था
ऊर्ध्वमूळातें ॥

अर्थ:अर्जुना, अशा रीतीने आत्मज्ञानरूपी तरवारीच्या पात्याने वर मूळ आहे असा जो संसारवृक्ष, तो छेदून (म्हणजे आत्माविचाराने त्याचा निरास करून).

ओवी २६७:मग इदंतेसि वाळलें
जें मीपणेंवीण डाहारलें।
तें रूप पाहिजे आपलें
आपणचि ॥

अर्थ:मग इथेच वाळवून टाकावे जे मीपणामुळे डाहारलेले रूप आहे, ते रूप आपल्याला पाहिजे, कारण आपणच त्याचे साक्षात्कार करू शकतो.

ओवी २६८:परी दर्पणाचेनि आधारें
एकचि करून दुसरें।
मुख पाहाती गव्हारें
तैसें नको हो ॥

अर्थ:परंतु आरशाच्या आधाराने, जसे अज्ञानी लोक एका मुखाची दोन मुखे करून (म्हणजे बिंब व प्रतिबिंब अशा तर्‍हेने) आपल्याला पहातात, तसे हे आत्मस्वरूपाला (दृश्य-द्रष्टा करून) पहाणे नको.

ओवी २६९:हें पाहाणें ऐसें असे वीरा
जैसा न बोडलिया विहिरा।
मग आपलिया उगमीं झरा
भरोनि ठाके ॥

अर्थ:हे अर्जुना, आपल्या आत्मस्वरूपाचे पाहणे असे आहे की विहीर उकरण्याच्या पूर्वी झरा जसा आपल्या उगमाच्या ठिकाणी (पाण्याने) भरलेला असतोच.

ओवी २७०:नातरी आटलिया अंभ
निजबिंबीं प्रतिबिंब।
निहटे कां नभीं नभ
घटाभावीं ॥

अर्थ:अथवा पाणी आटाल्यावर प्रतिबिंब जसे आपल्या बिंबाच्या ठिकाणी मिळते, अथवा घट फुटल्यावर जसे घटाकाश महाकाशाच्या ठिकाणी मिळते.

ओवी २७१:नाना इंधनांशु सरलेया
वन्हि परते जेवीं आपणपयां।
तैसें आपेंआप धनंजया
न्याहाळणें जें गा ॥

अर्थ:अथवा अग्नीतील जळणारी लाकडे नि:शेष संपल्यावर अग्नि जसा मूळ स्वरूपात येऊन मिळातो, त्याचप्रमाणे अर्जुना, जे आपण आपल्याला सहज पहाणे आहे.

ओवी २७२:जिव्हे आपली चवी चाखणें
चक्षू निज बुबुळ देखणें।
आहे तया ऐसें निरीक्षणें
आपुलें पैं ॥

अर्थ:जिभेने जशी आपलीच चव चाखावी, अथवा डोळ्याने जसे आपले बुबुळ पहावे, त्याप्रमाणे आपण आपल्याला पहाणे आहे.

ओवी २७३:कां प्रभेसि प्रभा मिळे
गगन गगनावरी लोळे।
नाना पाणी भरलें खोळे
पाणियाचिये ॥

अर्थ:अथवा तेज तेजात मिसळावे, अथवा आकाशाने आकाशावर लोळावे, किंवा पाणी जसे पाण्याच्याच पदरात भरावे.

ओवी २७४:आपणचि आपणयातें
पाहिजे जें अद्वैतें।
तें ऐसें होय निरुतें
बोलिजतु असे ॥

अर्थ:आपणच आपणांत पाहिजे ते अद्वैत असावे. हे असेच निरुत्तरीत होईल, असे बोलले पाहिजे.

ओवी २७५:जें पाहिजतेनवीण पाहिजे
कांहीं नेणणाचि जाणिजे।
आद्यपुरुष कां म्हणिजे
जया ठायातें ॥

अर्थ:जे आत्मस्वरूप पहाणेपणा घेतल्याशिवाय पहावे, काही न जाणणे हेच त्याचे जाणणे होय, आणि ज्या ठिकाणाला आद्य पुरुष असे म्हणतात.

ओवी २७६:तेथही उपाधीचा वोथंबा
घेऊनि श्रुति उभविती जिभा।
मग नामरूपाचा वडंबा
करिती वायां ॥

अर्थ:त्या आत्मस्वरूपाच्या ठिकाणी देखील माया-उपाधीचा आश्रय घेऊन वेस आत्मस्वरूपाचे वर्णन करण्यास तयार होतात, आणि मग त्या ठिकाणी नामरूपाचा व्यर्थ गलबला करतात.

ओवी २७७:पैं भवस्वर्गा उबगले
मुमुक्षु योगज्ञाना वळघले।
पुढती न यों इया निगाले
पैजा जेथ ॥

अर्थ:संसार व स्वर्ग यांना कंटाळलेले व योग व ज्ञान यांचा आश्रय घेतलेले मुमुक्षु लोक पुन्हा स्वर्ग व संसार यांच्याकडे येणार नाहीत, अशा प्रतिज्ञेने ज्या आत्मस्वरूपाकडे जाण्यास निघाले.

ओवी २७८:संसाराचिया पायां पुढां
पळती वीतराग होडा।
ओलांडोनि ब्रह्मपदाचा
कर्मकडा घालिती मागां ॥

अर्थ:ते वैराग्यशील पुरुष संसाराच्या पायापुढे प्रतिज्ञेने पळतात, व कर्माचा शेवट म्हणजे ब्रह्मपद (सत्यलोक) हाच कोणी कडा, त्या कड्याचे उल्लंघन करून त्यास मागे टाकतात.

ओवी २७९:अहंतादिभावां आपुलियां
झाडा देऊनि आघवेया।
पत्र घेती ज्ञानिये जया
मूळघरासी ॥

अर्थ:आपल्या अहंकारादि सर्व अनात्मवृत्तींना झाडून, ज्या मूळ आत्मस्वरूपी घरास जाण्याकरता ज्ञानी लोक दाखला घेतात.

ओवी २८०:पैं जेथुनी हे एवढी
विश्वपरंपरेची वेलांडी।
वाढती आशा जैशी कोरडी
निदैवाची ॥

अर्थ:जेथून हे एवढे विश्वपरंपरेची वेलांडी वाढत आहे, तिथे आशा कोरडी असल्यासारखी दिसते, म्हणजेच हे सर्व निरर्थक आहे.

ओवी २८१:जिये कां वस्तूचें नेणणें
आणिलें थोर जगा जाणणें।
नाहीं तें नांदविलें जेणें
मी तूं जगी ॥

अर्थ:ज्याप्रमाणे निर्दैवी पुरुषाची पोकळ आशा वाढत असते, त्याप्रमाणे ज्या स्वरूपापासून विश्वपरंपरेच्या विस्ताराची एवढी वाढ होते.

ओवी २८२:पार्था तें वस्तु पहिलें
आपणपें आपुलें।
पाहिजे जैसें हिंवलें
हिंव हिंवें ॥

अर्थ:अर्जुना, ती आपली पहिली वस्तु (आपले मूळ आत्मस्वरूप) आपण आपल्याच ठिकाणी पहावी. ती कशी तर जसे थंडीने थंडी व्हावी, त्याप्रमाणे, (अभिप्राय असा की या हिंवाच्या दृष्टांतात त्रिपुटी जशी एक आहे असे समजणे, हेच आपण आपल्या मूळ स्वरूपाला पहाणे होय).

ओवी २८३:आणीकही एक तया
वोळखण असे धनंजया।
तरी जया कां भेटलिया
येणेंचि नाहीं ॥

अर्थ:अर्जुना, त्याला (आत्मवस्तूला) ओळखण्याची आणखी एक खूण आहे, ती ही की ज्याच्याशी ऐक्य झाले असता पुनर्जन्मच प्राप्त होत नाही.

ओवी २८४:परी तया भेटती ऐसें
जे ज्ञानें सर्वत्र सरिसे।
महाप्रळयांबूचे जैसें
भरलेपण ॥

अर्थ:परंतु महाप्रळयकाळच्या पाण्याने जसे सर्वत्र सारखे भरलेपण असते, तसे ज्ञानाने ज्यांचा आत्मभाव सर्वत्र सारखा पसरलेला असतो. असे जे पुरुष ते त्या आत्मवस्तूला भेटतात.

ओवी २८५:जया पुरुषांचें कां मन
सांडोनि गेलें मोह मान।
वर्षांतीं जैसें घन
आकाशातें ॥

अर्थ:
वर्षा ऋतूच्या शेवटी ढग आकाशाला टाकून जातात, त्याप्रमाणे ज्या पुरुषांच्या मनाला मोह व मान आपण स्वत: टाकून गेले.

ओवी २८६:निकवड्या निष्ठुरा
उबगिजे जेवीं सोयरा।
तैसें नागवती विकारां
वेटाळूं जे ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे दरिद्री व निर्दय अशा पुरुषाला त्याचे नातलग कंटाळतात, त्याप्रमाणे जे पुरुष विकारांच्या तावडीत सापडत नाहीत.

ओवी २८७:फळली केळी उन्मूळे
तैसी आत्मलाभें प्रबळे।
तयाची क्रिया ढाळेंढाळें
गळती आहे ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे फळे आलेले केळीचे झाड आपोआप उपटून पडते, त्याप्रमाणे प्रबल आत्मलाभामुळे ज्यांची प्रतिक्रिया हळू हळू (आपोआप) सुटत आहे.

ओवी २८८:आगी लगलिया रुखीं
देखोनि सैरा पळती पक्षी।
तैसें सांडिलें अशेखीं
विकल्पीं जे ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे वृक्षाला आग लागली असे पाहून पक्षी जिकडे रस्ता सापडेल तिकडे पळतात, त्याप्रमाणे सर्व विकल्पांनी ज्या पुरुषास टाकले.

ओवी २८९:आइकें सकळ दोषतृणीं
अंकुरिजती जिये मेदिनी।
तिये भेदबुद्धीची काहाणी
नाहीं जयातें ॥

अर्थ:
अर्जुना, ऐक. ज्या भेदरूपी जमिनीवर सर्व प्रकारचे दोषरूपी गवत वाढते, त्या भेदबुद्धीची ज्यांच्या ठिकाणी वार्ताही नसते.

ओवी २९०:सूर्योदयासरिसी
रात्री पळोनि जाय अपैसी।
गेली देहाहंता तैसी
अविद्येसवें ॥

अर्थ:
सूर्योदयाबरोबर ज्याप्रमाणे रात्र आपोआप पळून जाते, त्याप्रमाणे ज्या पुरुषापासून अविद्येसह देहाहंता पळून गेली.

ओवी २९१:पैं आयुष्यहीना जीवातें
शरीर सांडी जेवीं अवचितें।
तेवीं निदसुरें द्वैतें
सांडिले जे ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे आयुष्य नसलेल्या जीवाला शरीर एकदम टाकून देते, त्याप्रमाणे जे पुरुष अज्ञानात्मक द्वैताकडून टाकले गेलेले आहेत.

ओवी २९२:लोहाचें सांकडें परिसा
न जोडे अंधारु रवि जैसा।
द्वैतबुद्धीचा तैसा
सदा दुकाळ जया ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे परिसाला लोखंडाचा दुष्काळ असतो अथवा ज्याप्रमाणे सूर्याला काळोख माहीत नाही, त्याप्रमाणे ज्या पुरुषांना द्वैतबुद्धीचा नेहेमी दुष्काळ असतो.

ओवी २९३:अगा सुखदुःखाकारें
द्वंद्वें देहीं जियें गोचरें।
तियें जयां कां समोरें
होतीचिना ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, सुखदु:खरूपी द्वंद्वे, जी या देहात अनुभवास येतात, ती ज्या पुरुषांच्या समोर येतच नाहीत.

ओवी २९४:स्वप्नींचें राज्य कां मरण
नोहे हर्षशोकांसि कारण।
उपवढलिया जाण
जियापरी ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे जागे झाले असता स्वप्नातील राज्यप्राप्ती अथवा मरण ही आनंदास वा दु:खास कारण होत नाहीत असे समज.

ओवी २९५:तैसें सुखदुःखरूपीं
द्वंद्वीं जे पुण्यपापीं।
न घेपिजती सर्पीं
गरुड जैसें ॥

अर्थ:
सर्पाकडून गरुड जसा धरला जात नाही त्याप्रमाणे सुखदु:ख व पुण्यपापरूपी द्वंद्वाकडून जे वेढले जात नाहीत.

ओवी २९६:आणि अनात्मवर्गनीर
सांडूनि आत्मरसाचें क्षीर।
चरताति जे सविचार
राजहंसु ॥

अर्थ:
आणि जे ज्ञानीपुरुषरूपी राजहंस अनात्म पदार्थमात्ररूपी पाणी टाकून आत्मरसरूपी दूध सेवन करतात.

ओवी २९७:जैसा वर्षोनि भूतळीं
आपला रसु अंशुमाळी।
मागौता आणी रश्मिजाळीं
बिंबासीचि ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे सूर्य हा, आपलाच रस पृथ्वीवर वर्षून पुन्हा तोच रस आपल्या किरणसमुदायाच्या द्वारे (आकर्षून) आपल्या बिंबाच्या ठिकाणीच आणतो.

ओवी २९८:तैसें आत्मभ्रांतीसाठीं
वस्तु विखुरली बारावाटीं।
ते एकवटिती ज्ञानदृष्टी
अखंड जे ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जो आत्मभाव खर्‍या स्वरूपाच्या भ्रांतिमुळे देहादी अनेक अनात्म वस्तूंच्या ठिकाणी पसरलेला आहे, तो आत्मभाव जे सत्पुरुष (पुन्हा) आपल्या ज्ञानदृष्टीच्या द्वारा नेहेमी आपल्याच ठिकाणी एकत्र पहातात.

ओवी २९९:किंबहुना आत्मयाचा
निर्धारीं विवेकु जयांचा।
बुडाला वोघु गंगेचा
सिंधूमाजीं जैसा ॥

अर्थ:
फार काय सांगावे! गंगेचा ओघ जसा समुद्रात बुडतो, (म्हणजे तद्रूप होतो) तसा त्या सत्पुरुषांचा विवेक आत्म्याच्या निश्चयामधे तद्रूप होतो.

ओवी ३००:पैं आघवेंचि आपुलेंपणें
नुरेचि जया अभिलाषणें।
जैसें येथूनि पर्‍हां जाणें
आकाशा नाहीं ॥

अर्थ:
जेव्हा आत्मा आपल्या असलेल्या अस्मितेच्या अभिलाषेतून निघतो, तेव्हा त्याचं आकाशात जाणं असेल, त्याप्रमाणे एक विलक्षण अनुभूती मिळवली जाते.

ओवी ३०१:जैसा अग्नीचा डोंगरु
नेघे कोणी बीज अंकुरु।
तैसा मनीं जयां विकारु
उदैजेना ॥

अर्थ:
जसा अग्नीचा डोंगर कोणत्याही बीजाचा अंकूर घेत नाही, त्याप्रमाणे ज्यांच्या मनामधे कोणताच विकार उत्पन्न होत नाही.

ओवी ३०२:जैसा काढिलिया मंदराचळु
राहे क्षीराब्धि निश्चळु।
तैसा नुठी जयां सळु
कामोर्मीचा ॥

अर्थ:
समुद्रमंथनाचे वेळी मंदारपर्वताची रवी केली होती, ती मंदारपर्वताची रवी क्षीरसागरातून काढल्यावर तो क्षीरसागर जसा शांत राहिला, त्याप्रमाणे ज्यांच्या अंत:करणात कामरूपी लाटेची उसळी उत्पन्न होत नाही.

ओवी ३०३:चंद्रमा कळीं धाला
न दिसे कोणें आंगी वोसावला।
तेवीं अपेक्षेचा अवखळा
न पडे जयां ॥

अर्थ:
जसा षोडश कलांनी युक्त चंद्र कोणत्याही बाजूला अपूर्ण दिसत नाही, त्याप्रमाणे कसलीही इच्छा उत्पन्न होणे हे न्यून ज्यांचे ठिकाणी नसते.

ओवी ३०४:हें किती बोलूं असांगडें
जेवीं परमाणु नुरे वायूपुढें।
तैसें विषयांचें नावडे
नांवचि जयां ॥

अर्थ:
त्या पुरुषाची गोष्ट निरुपम आहे, तेव्हा त्या पुरुषाचे मी किती वर्णन करू? ज्याप्रमाणे वायूच्या जोरापुढे रज:कणांचा टिकाव लागत नाही, त्याप्रमाणे ज्यांना विषयांचे नाव देखील आवडत नाही.

ओवी ३०५:एवं जे जे कोणी ऐसे
केले ज्ञानाग्नि हुताशें।
ते तेथ मिळती जैसें
हेमीं हेम ॥

अर्थ:
याप्रमाणे आत्मज्ञान म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या अग्नीने जे कोणी असे (वर वर्णन केल्याप्रमाणे) केलेले आहेत, ते त्या आत्मस्वरूपात जसे सोन्यात सोने मिळाते त्याप्रमाणे मिळतात.

ओवी ३०६:तेथ म्हणिजे कवणें ठाईं
ऐसेंही पुससी कांहीं।
तरी तें पद गा नाहीं
वेंचु जया ॥

अर्थ:
परंतु येथे म्हणजे कोणात्या ठिकाणी असे देखील काही तू विचारशील (तर तुला सांगतो) तर ज्या ठिकाणाला नाश नाही, ते ते ठिकाण होय.

ओवी ३०७:दृश्यपणें देखिजे
कां ज्ञेयत्वें जाणिजे।
अमुकें ऐसें म्हणिजे
तें जें नव्हे ॥

अर्थ:
ज्या ठिकाणी दृश्यपणा आहे, तिथे ज्ञेयत्वाचा अनुभव देखील आहे. परंतु तिथे जे काही आहे, तेच असं सांगितलं जातं, ते खरे नसते.

ओवी ३०८:पैं दीपाचिया बंबाळीं
कां चंद्र हन जें उजळी।
हें काय बोलों अंशुमाळी
प्रकाशी जें ॥

अर्थ:
परंतु दिव्याच्या दिपवून टाकणार्‍या प्रकाशाने जे प्रकाशले जाते अथवा चंद्र ज्याला प्रकाशित करतो ह्या गोष्टींची काय कथा सांगावी?

ओवी ३०९:तें आघवेंचि दिसणें
जयाचें कां न देखणें।
विश्व भासतसे जेणें
लपालेनी ॥

अर्थ:
वरील तीन प्रकारच्या प्रकाशांनी जगातील सर्व वस्तूंचे दिसणे म्हणजे ज्याला (आत्मस्वरूपाला) न पहाणे होय. जे आत्मस्वरूप लपले असता विश्व भासते.

ओवी ३१०:जैसें शिंपीपण हारपे
तंव तंव खरें होय रुपें।
कां दोरी लोपतां सापें
फार होइजे ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे शिंपीच्या शिंप्यातील ज्ञान जसजसे नाहीसे होते, तसतसे त्या शिंपीवर मिथ्या भासणारे रूप खरे दिसू लागते. अथवा दोरीच्या यथार्थ स्वरूपाचे अज्ञान असता सापाचा भास अधिक दृढ होतो.

ओवी ३११:तैसीं चंद्रसूर्यादि थोरें
इयें तेजें जियें फारें।
तियें जयाचेनि आधारें
प्रकाशती ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे चंद्रसूर्य इत्यादिक जी ही मोठमोठाली तेजे आहेत, ती ज्या आत्मवस्तूच्या अज्ञानात प्रकाश करतात.

ओवी ३१२:ते वस्तु कीं तेजोराशी
सर्वभूतात्मक सरिसी।
चंद्रसूर्याच्या मानसीं
प्रकाशे जे ॥

अर्थ:
ती आत्मवस्तु केवळ तेजाची रास आहे आणि ती आत्मवस्तु सर्व प्राण्यांमधे आत्मत्वे करून सारखी व्याप्त आहे.

ओवी ३१३:म्हणौनि चंद्रसूर्य कडवसां
पडती वस्तूच्या प्रकाशा।
यालागीं तेज जें तेजसा
तें वस्तूचें आंग ॥

अर्थ:
म्हणून वस्तूच्या प्रकाशाच्या मानाने चंद्र, सूर्य हे अंधारात पडतात; त्याकरता तेजस्वी वस्तूंमधे जे तेज आहे ते वस्तूंचे अंग आहे.

ओवी ३१४:आणि जयाच्या प्रकाशीं
जग हारपे चंद्रार्केंसीं।
सचंद्र नक्षत्रें जैसीं
दिनोदयीं ॥

अर्थ:
आणि ज्याप्रमाणे सूर्योदयी चंद्रासह नक्षत्रे लोपतात, त्याप्रमाणे ज्या आत्मवस्तूच्या प्रकाशात चंद्रसूर्यांसह सर्व जग लोपून जाते.

ओवी ३१५:नातरी प्रबोधलिये वेळे
ते स्वप्नींची डिंडीमा मावळे।
कां नुरेचि सांजवेळे
मृगतृष्णिका ॥

अर्थ:
अथवा जागे झाल्यावर जसा स्वप्नातील पसारा नाहीसा होतो, तसे संध्याकाळी मृगजळ रहात नाही.

ओवी ३१६:तैसा जिये वस्तूच्या ठायीं
कोण्हीच कां आभासु नाहीं।
तें माझें निजधाम पाहीं
पाटाचें गा ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्या आत्मवस्तूच्या ठिकाणी कोणताच भास नाही, अर्जुना, ते माझे मुख्य ठिकाण आहे असे समज.

ओवी ३१७:पुढती जे तेथ गेले
ते न घेती माघौतीं पाउलें।
महोदधीं कां मिनले
स्रोत जैसे ॥

अर्थ:
तेथे निजधामाच्या ठिकाणी जे लोक गेले, ते पुन्हा मागे पाऊल घेत नाहीत; जसे महासागरास मिळालेले नद्यांचे ओघ.

ओवी ३१८:कां लवणाची कुंजरी
सूडलिया लवणसागरीं।
होयचि ना माघारी
परती जैसी ॥

अर्थ:
अथवा मिठाची हत्तीण ज्याप्रमाणे खार्‍या समुद्रात घातली असता, ती जशी माघारी येतच नाही.

ओवी ३१९:नाना गेलिया अंतराळा
न येतीचि वन्हिज्वाळा।
नाहीं तप्तलोहौनि जळा
निघणें जेवीं ॥

अर्थ:
अथवा आकाशात मिळालेल्या अग्नीच्या ज्वाळा जशा परत येत नाहीत, तसेच तापलेल्या लोखंडाकडून पाण्याला परत येणे नाही.

ओवी ३२०:तेवीं मजसीं एकवट
जे जाले ज्ञानें चोखट।
तयां पुनरावृत्तीची वाट
मोडली गा ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जे ज्ञानाने एकवटले आहेत, त्यांना पुनरावृत्तीची वाट मोडली गेली आहे.

ओवी ३२१:तेथ प्रज्ञापृथ्वीचा रावो
पार्थु म्हणे जी जी पसावो।
परी विनंती एकी देवो
चित्त देतु ॥

अर्थ:
येथे बुद्धिरूपी पृथ्वीचा राजा अर्जुन म्हणतो, "हे महाराज, हे आत्मबोध सांगणे खूप मोठा प्रसाद आहे; परंतु माझी एक विनंती आहे."

ओवी ३२२:तरी देवेंसि स्वयें एक होती
मग माघौते जे न येती।
ते देवेंसि भिन्न आथी
कीं अभिन्न जी ॥

अर्थ:
मग हे महाराज, जे पुरुष देवाशी स्वतः एक होतात आणि पुन्हा माघारी येत नाहीत, ते देवाशी मूळचे भिन्न आहेत की अभिन्न?

ओवी ३२३:जरी भिन्नचि अनादिसिद्ध
तरी न येती हें असंबद्ध।
जे फुलां गेलें षट्पद
ते फुलेंचि होती पां ॥

अर्थ:
जर ते पुरुष स्वरूपाने मूळचे अभिन्न असतील, तर हे सांगणे विसंगत आहे, कारण फुलात गुंग झालेल्या भ्रमरांनी खरोखर फुलांमध्ये येणे अपेक्षित आहे.

ओवी ३२४:पैं लक्ष्याहूनि अनारिसे
बाण लक्ष्यीं शिवोनि जैसें।
मागुते पडती तैसे
येतीचि ते ॥

अर्थ:
स्वरूपाने लक्ष्याहून वेगळे असलेले बाण, लक्ष्याला शिवून (लक्ष्यरूप न होता) जसे पुन्हा वेगळे पडतात, तसे ते पुरुष देवाच्या स्वरूपाला स्पर्श करून पुन्हा माघारी येतील.

ओवी ३२५:नातरी तूंचि ते स्वभावें
तरी कोणें कोणासि मिळावें।
आपणयासी आपण रुपावें
शस्त्रें केवीं? ॥

अर्थ:
जर ते पुरुष स्वभावतः तुझ्यासारखे असतील, तर मग कोणी कोणाला मिळवायचे? शस्त्राने आपण आपल्याला कसे रुपावयाचे?

ओवी ३२६:म्हणौनि तुजसी अभिन्नां जीवां
तुझा संयोगवियोगु देवा।
नये बोलों अवयवां
शरीरेंसीं ॥

अर्थ:
देवा, म्हणून तुझ्याशी अभिन्न जे जीव आहेत, त्यांचा तुझ्याशी संयोग अथवा वियोग बोलता येत नाही, जसे शरीर आणि शरीराचे अवयव यांचा संयोग अथवा वियोग बोलता येत नाही.

ओवी ३२७:आणि जे सदां वेगळें तुजसीं
तयां मिळणीं नाहीं कोणे दिवशीं।
मा येती न येती हे कायसी
वायबुद्धि? ॥

अर्थ:
आणि तुझ्याशी जे सदा भिन्न आहेत, त्यांना कोणत्याही दिवशी तुझ्यात मिळता येत नाही. मग ते तुझ्या स्वरूपाहून माघारी येतात की नाही, हे कसली व्यर्थ समजूत?

ओवी ३२८:तरी कोण गा ते तूंतें
पावोनि न येती माघौते।
हें विश्वतोमुखा मातें
बुझावीं जी ॥

अर्थ:
तरी तुला पावून माघारी येत नाहीत ते कोण? हे सर्वबाजूला मुख असलेल्या देवा, हे मला समजावून सांगा.

ओवी ३२९:इये आक्षेपीं अर्जुनाच्या
तो शिरोमणि सर्वज्ञांचा।
तोषला बोध शिष्याचा
देखोनियां ॥

अर्थ:
अर्जुनाने अशी शंका व्यक्त केल्यावर, तो जाणत्यांमधे श्रेष्ठ असलेला श्रीकृष्ण परमात्मा आपल्या शिष्याचा बोध पाहून संतुष्ट झाला.

ओवी ३३०:मग म्हणे गा महामती
मातें पावोनि न येती पुढती।
ते भिन्नाभिन्न रिती
आहाती दोनी ॥

अर्थ:
मग देव म्हणतात, "हे विशाल बुद्धीच्या अर्जुना, माझ्या स्वरूपी ऐक्याला पावून जे पुन्हा माघारी येत नाहीत, त्यांच्या मूळस्वरूपासंबंधाने ते वेगळे आहेत की वेगळे नाहीत, हे दोन्हीही संभाव्य आहे."

ओवी ३३१:जैं विवेकें खोलें पाहिजे
तरी मी तेचि ते सहजें।
ना आहाचवाहाच तरी दुजे
असेही गमती ॥

अर्थ:
जर खोल विचाराने पाहिले, तर ते पुरुष स्वभावतः मद्रूपच आहेत; आणि वरवरच्या दृष्टीने पाहिले तर ते भिन्न आहेत असेही वाटते.

ओवी ३३२:जैसे पाणियावरी वेगळ
तळपतां दिसती कल्लोळ।
एर्‍हवीं तरी निखिळ
पाणीचि तें ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे लाटा उत्पन्न होत असता, त्या पाण्याहून वेगळ्या आहेत असे दिसते, पण सहज विचार करून पाहिले तर त्या लाटा केवळ पाणीच आहेत.

ओवी ३३३:कां सुवर्णाहुनि आनें
लेणीं गमती भिन्नें।
मग पाहिजे तंव सोनें
आघवेंचि तें ॥

अर्थ:
अथवा आकाराच्या दृष्टीने पाहिले असता, दागिने सोन्याहून भिन्न आहेत असे वाटते; परंतु विचाराच्या दृष्टीने ते सर्व सोनेच आहेत.

ओवी ३३४:तैसें ज्ञानाचिये दिठी
मजसीं अभिन्नचि ते किरीटी।
येर भिन्नपण तें उठी
अज्ञानास्तव ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्ञानाच्या दृष्टीने पाहिले तर अर्जुना, ते पुरुष माझ्याशी अभिन्नच आहेत. दुसरे वेगळेपण अज्ञानामुळे उत्पन्न होते.

ओवी ३३५:आणि साचोकारेनि वस्तुविचारें
कैचें मज एकासि दुसरें।
भिन्नाभिन्नव्यवहारें
उमसिजेल ॥

अर्थ:
आणि या वस्तुविचारामुळे कधी कधी मला एकाच वस्तूचे दुसरे रूप दिसते. भिन्नाभिन्न व्यवहारांनी या गोंधळाची निर्मिती होते.

ओवी ३३६:आघवेंचि आकाश सूनि पोटीं
बिंबचि जैं आते खोटी।
तैं प्रतिबिंब कें उठी
कें रश्मि शिरे? ॥

अर्थ:
जर सर्व आकाश सूर्याच्या पोटात घालून बिंबाने ब्रह्मांड व्यापून टाकला, तर त्या सूर्याचे प्रतिबिंब कोठे उत्पन्न होईल? आणि त्याची किरणे कोठे शिरतील?

ओवी ३३७:कां कल्पांतींचिया पाणिया
काय वोत भरिती धनंजया?
म्हणौनि कैंचें अंश अविक्रिया
एकामज ॥

अर्थ:
अथवा कल्पांतकाळात आब्रह्मस्तंभापर्यंत असलेले जल अनेक नद्यांच्या प्रवाहाने भरले आहे का? एवढ्याकरता मी जो एक अविक्रीय आहे, त्याचे अंश कोठले?

ओवी ३३८:परी ओघाचेनि मेळें
पाणी उजू परी वांकुडें जालें।
रवी दुजेपण आलें
तोयबगें ॥

अर्थ:
परंतु नदीचे पाणी सरळ असले तरी पात्राच्या संबंधाने वाकडे झाले. पाण्याच्या संबंधाने सूर्याला दोनपणा आला (बिंबपणा व प्रतिबिंबपणा).

ओवी ३३९:व्योम चौफळें कीं वाटोळें
हें ऐसें कायिसयाही मिळे।
परी घटमठीं वेंटाळें
तैसेंही आथी ॥

अर्थ:
हे आकाश चौकोनी किंवा वाटोळे असे कशाने मिळणार आहे? परंतु जेव्हा आकाश घटाकडून अथवा मठाकडून वेष्टिले जाते तेव्हा तसेही असते.

ओवी ३४०:हां गा निद्रेचेनि आधारें
काय एकलेनि जग न भरे?
स्वप्नींचेनि जैं अवतरे
रायपणें ॥

अर्थ:
अरे निद्रेच्या आधारावर उत्पन्न झालेल्या स्वप्नात, जेव्हा आपण राजा म्हणून प्रगट होतो, तेव्हा त्या एकट्या व्यक्तीकडून (स्वप्नातील) सर्व जग भरले जात नाही का?

ओवी ३४१:कां मिनलेनि किडाळें
वानिभेदासि ये सोळें।
तैसा स्वमाये वेंटाळें
शुद्ध जैं मी ॥

अर्थ:
अथवा हिणकस धातु मिसळली असता शंभर नंबरी सोने जसे निरनिराळ्या कसाला येते, त्याप्रमाणे शुद्ध जो मी, तो जेव्हा आपल्या मायेने वेटाळला जातो.

ओवी ३४२:तैं अज्ञान एक रूढे
तेणें कोऽहंविकल्पाचें मांडे।
मग विवरूनि कीजे फुडें
देहो मी ऐसें ॥

अर्थ:
अज्ञानामुळे एक रुजलेली धारणा आहे, त्यामुळे मी कोणतेही विकल्प न करता हे देह आहे, असे विवेचन करावे लागेल.

ओवी ३४३:ऐसें शरीराचि येवढें
जै आत्मज्ञान वेगळें पडे।
तैं माझा अंशु आवडे
थोडेपणें ॥

अर्थ:
जेव्हा आत्मज्ञान हे शरीरापासून वेगळं होतं, तेव्हा या मर्यादित देहामुळे ते माझा एक भाग असल्यासारखं वाटतं.

ओवी ३४४:समुद्र कां वायुवशें
तरंगाकार उल्लसें।
तो समुद्रांशु ऐसा दिसे
सानिवा जेवीं ॥

अर्थ:
समुद्र हा वायूच्या परिणामामुळे लाटांच्या आकाराने प्रकट होतो, आणि लाटा जसा समुद्राचा लहानसा अंश दिसतो.

ओवी ३४५:तेवीं जडातें जीवविता
देहाहंता उपजविता।
मी जीव गमें पंडुसुता
जीवलोकीं ॥

अर्थ:
त्यानुसार, अर्जुन, जड देहाला जागरूक करणारा जो मी आहे, तो जीवलोकात जीव म्हणून दिसतो.

ओवी ३४६:पैं जीवाचिया बोधा
गोचरु जो हा धांदा।
तो जीवलोकशब्दा
अभिप्रावो ॥

अर्थ:
जीवाच्या ज्ञानामध्ये जी घडामोड चाललेली दिसते, ती "जीवलोक" या शब्दाचा अर्थ आहे.

ओवी ३४७:अगा उपजणें निमणें
हें साचचि जे कां मानणें।
तो जीवलोकु मी म्हणे
संसारु हन ॥

अर्थ:
जेव्हा शरीर उत्पन्न होते, तेव्हा "मी जन्माला आलो" आणि जेव्हा ते नाहीसे होते, तेव्हा "मी मेलो" अशी समजूत असते, तीच जीवलोक अथवा संसार आहे.

ओवी ३४८:एवंविध जीवलोकीं
तूं मातें ऐसा अवलोकीं।
जैसा चंद्रु कां उदकीं
उदकातीत ॥

अर्थ:
अशा प्रकारच्या जीवलोकात, मला चंद्राच्या प्रतिबिंबाप्रमाणे पहा, ज्याप्रमाणे चंद्र पाण्यात आणि पाण्याबाहेर असतो.

ओवी ३४९:पैं काश्मीराचा रवा
कुंकुमावरी पांडवा।
आणिका गमे लोहिवा
तो तरी नव्हे ॥

अर्थ:
अर्जुन, स्फटिकाचा तुकडा केशरावर ठेवला असता, तो तांबडा दिसतो, परंतु वास्तवात तो तांबडा नाही.

ओवी ३५०:तैसें अनादिपण न मोडे
माझें अक्रियत्व न खंडे।
परी कर्ता भोक्ता ऐसें
आवडे ते जाण गा भ्रांती ॥

अर्थ:
अनादि स्वरूपाचे खंड नाहीत आणि माझे अक्रियत्व कधीच भंग होत नाही, परंतु कर्ता आणि भोक्ता यांचा विचार करून जे जाणतात, ती एक भ्रांति आहे.

ओवी ३५१:किंबहुना आत्मा चोखटु
होऊनि प्रकृतीसी एकवटु।
बांधे प्रकृतिधर्माचा पाटु
आपणपयां ॥

अर्थ:
आत्मा निर्लेप असून, शरीराच्या अविद्येत एक होऊन, शरीराचे धर्म म्हणजे जन्म-मरणाचे अध्यास करतो.

ओवी ३५२:पैं मनादि साही इंद्रियें
श्रोत्रादि प्रकृतिकार्यें।
तियें माझीं म्हणौनि होये
व्यापारारूढ ॥

अर्थ:
मन आणि इंद्रिये जेव्हा कार्यरत असतात, तेव्हा त्या मला संबंधित वाटतात, त्यामुळे जीव व्यापार करण्यास प्रवृत्त होतो.

ओवी ३५३:जैसें स्वप्नीं परिव्राजें
आपणपयां आपण कुटुंब होईजे।
मग तयाचेनि धांविजे
मोहें सैरा ॥

अर्थ:
जसे स्वप्नात संन्याशाला आपले कुटुंब दिसते आणि तो मोहामुळे धावतो.

ओवी ३५४:तैसा आपलिया विस्मृती
आत्मा आपणचि प्रकृती-।
सारिखा गमोनि पुढती
तियेसीचि भजे ॥

अर्थ:
आत्मा आपल्या मूळ स्वरूपाला विसरून, स्वतःला प्रकृती मानून शरीरालाच भजतो.

ओवी ३५५:मनाच्या रथीं वळघे
श्रवणाचिया द्वारें निघे।
मग शब्दाचिया रिघे
रानामाजीं ॥

अर्थ:
जीवात्मा मनाच्या रथावर आरूढ होऊन श्रवणेंद्रियांच्या द्वारे बाहेर पडतो आणि शब्दांच्या रानात प्रवेश करतो.

ओवी ३५६:तोचि प्रकृतीचा वागोरा
त्वचेचिया मोहरा।
आणि स्पर्शाचिया घोरा
वना जाय ॥

अर्थ:
प्रकृतीचा लगाम त्वचेकडे वळवून स्पर्शाच्या भयंकर रानात जातो.

ओवी ३५७:कोणे एके अवसरीं
रिघोनि नेत्राच्या द्वारीं।
मग रूपाच्या डोंगरीं
सैरा हिंडे ॥

अर्थ:
कोणत्यातरी वेळी नेत्रांच्या द्वारे बाहेर पडून रूपाच्या डोंगरावर मोकळा फिरतो.

ओवी ३५८:कां रसनेचिया वाटा
निघोनि गा सुभटा।
रसाचा दरकुटा
भरोंचि लागे ॥

अर्थ:
जिव्हाद्वारे बाहेर पडून रसाची दरी भरावयास लागतो.

ओवी ३५९:नातरी येणेंचि घ्राणें
जैं देहांशु करी निघणें।
मग गंधाची दारुणें
आडवें लंघी ॥

अर्थ:
नाकाच्या द्वारे बाहेर निघून गंधाच्या भयंकर रानात प्रवेश करतो.

ओवी ३६०:ऐसेनि देहेंद्रियनायकें
धरूनि मन जवळिकें।
भोगिजती शब्दादिकें
विषयभरणें ॥

अर्थ:
देहाच्या इंद्रियांचा आधार घेऊन मन जवळ ठेवल्यास, जीव शब्द आणि अन्य विषयांचा अनुभव घेतो.

ओवी ३६१:परी कर्ता भोक्ता ऐसें
हें जीवाचे तैंचि दिसे।
जैं शरीरीं कां पैसे
एकाधिये ॥

अर्थ:
जीवाची कर्ता आणि भोक्ता अशी स्थिती तेव्हा दिसते, जेव्हा तो स्थूल देहात प्रवेश करतो.

ओवी ३६२:जैसा आथिला आणि विलासिया
तैंचि वोळखों ये धनंजया।
जैं राजसेव्या ठाया
वस्तीसि ये ॥

अर्थ:
जसा ऐश्वर्यसंपन्न व विलासी पुरुष ओळखला जातो, तो राजधानीत राहण्यास येतो.

ओवी ३६३:तैसा अहंकर्तृत्वाचा वाढु
कां विषयेंद्रियांचा धुमाडु।
हा जाणिजे तैं निवाडु
जैं देह पाविजे ॥

अर्थ:
अहंकार आणि इंद्रिये यांचा धुमाकूळ त्याचवेळी स्पष्ट होतो, जेव्हा जीव स्थूल देह प्राप्त करतो.

ओवी ३६४:अथवा शरीरातें सांडी
तर्‍ही इंद्रियांची तांडी।
हे आपणयांसवें काढी
घेऊनि जाय ॥

अर्थ:
जेव्हा जीव एक देह सोडतो, तेव्हा तो इंद्रियांचा समुदाय त्याच्याबरोबर दुसऱ्या शरीरात घेऊन जातो.

ओवी ३६५:जैसा अपमानिला अतिथी
ने सुकृताची संपत्ति।
कां साइखडेयाची गती
सूत्रतंतू ॥

अर्थ:
जसे अपमानित अतिथी पुण्यकर्मांची संपत्ति घेऊन जातो, तसेच दोरा तुटलेल्या सूत्रधाराला हलवण्याची गती मिळते.

ओवी ३६६:नाना मावळतेनि तपनें
नेइजेती लोकांचीं दर्शनें।
हें असो द्रुती पवनें
नेईजे जैसी ॥

अर्थ:
मावळत्या सूर्याकडून लोकांच्या दृष्ट्या जसा वार्‍याने सुवास नेला जातो.

ओवी ३६७:तेवीं मनःषष्ठां ययां
इंद्रियांतें धनंजया।
देहराजु ने देहा-
पासूनि गेला ॥

अर्थ:
अर्जुना, जीव देहराज म्हणून एका देहातून बाहेर पडतांना मनासह पाच ज्ञानेंद्रिये नेतो.

ओवी ३६८:मग येथ अथवा स्वर्गीं
जेथ जें देह आपंगी।
तेथ तैसेंचि पुढती पांगी
मनादिक ॥

अर्थ:
इथे किंवा स्वर्गात, जीव ज्या देहाचा आश्रय घेतो, तिथे मन आणि इंद्रियांचा तसाच विस्तार करतो.

ओवी ३६९:जैसा मालवलिया दिवा
प्रभेसी जाय पांडवा।
मग उजळिजे तेथ तेधवां
तैसाचि फांके ॥

अर्थ:
जसा दिवा मालवला असता, तो प्रभेसह जातो आणि लावलेल्या ठिकाणी पूर्वीसारखा उजळतो.

ओवी ३७०:तरी ऐसैसिया राहाटी
अविवेकियांचे दिठी।
येतुलें हें किरीटी
गमेचि गा ॥

अर्थ:
अविवेकी लोकांच्या दृष्टीत असे जगणे तसेच राहाते, हे स्पष्ट आहे.

ओवी ३७१:जे आत्मा देहासि आला
आणि विषयो येणेंचि भोगिला।
अथवा देहोनि गेला
हे साचचि मानिती ॥

अर्थ:
आत्मा देहात आला आणि विषयांचा भोग घेतला किंवा आत्मा देहातून गेला (मेला) हे सर्व तो खरेच मानतो.

ओवी ३७२:एर्‍हवीं येणें आणि जाणें
कां करणें हा भोगणें।
हें प्रकृतीचें तेणें
मानियेलें ॥

अर्थ:
हे जन्म घेणे आणि मृत्यू जाणे, तसेच भोग घेणे हे सर्व प्रकृतीचे कार्य मानले जाते.

ओवी ३७३:परी देहाचे मोटकें उभें
आणि चेतना तेथ उपलभे।
तिये चळवळेचेनि लोभें
आला म्हणती ॥

अर्थ:
जेव्हा लहानसा देह उत्पन्न झाला आणि त्या ठिकाणी चेतना प्रकट झाली, तेव्हा त्या हालचालींमुळे आत्मा जन्माला आला असे मानले जाते.

ओवी ३७४:तैसेंचि तयां संगती
इंद्रियें आपुलाल्या अर्थीं वर्तती।
तया नांव सुभद्रापती
भोगणें जया ॥

अर्थ:
त्या चेतनेच्या संगतीत इंद्रिये आपापल्या विषयांत व्यवहार करतात. हे व्यवहार अविचाराने भोगणे असे मानले जाते.

ओवी ३७५:पाठीं भोगक्षीण आपैसे
देह गेलिया ते न दिसे।
तेथें गेला गेला ऐसें
बोभाती गा ॥

अर्थ:
भोग क्षीण झाल्यावर देह पडतो, आणि ती हालचाल दिसत नाही; त्यावेळी आत्मा गेला असे म्हणतात.

ओवी ३७६:पैं रुखु डोलतु देखावा
तरी वारा वाजतु मानावा।
रुखु नसे तेथें पांडवा
नाहीं तो गा? ॥

अर्थ:
झाड हलत असताना वारा वहातो असे मानावे. अर्जुना, जेथे झाडच नाही, तेथे वारा नाही का?

ओवी ३७७:कां आरिसा समोर ठेविजे
आणि आपणपें तेथ देखिजे।
तरी तेधवांचि जालें मानिजे
काय आधीं नाहीं? ॥

अर्थ:
आरसा समोर ठेवून आपले प्रतिबिंब पाहता, आपण आधी नव्हतो असे मानणे योग्य आहे का?

ओवी ३७८:कां परता केलिया आरिसा
लोपु जाला तया आभासा।
तरी आपणपें नाहीं ऐसा
निश्चयो करावा? ॥

अर्थ:
आरसा बाजूला केल्यावर प्रतिबिंब लोप झाल्यावर आपण अस्तित्वात नाही असा निश्चय करणे योग्य आहे का?

ओवी ३७९:शब्द तरी आकाशाचा
परी कपाळीं पिटे मेघाचा।
कां चंद्रीं वेगु अभ्राचा
अरोपिजे ॥

अर्थ:
शब्द हा आकाशाचा गुण आहे, पण तो मेघाच्या कपाळावर मारला जातो.

ओवी ३८०:तैसें होइजे जाइजे देहें
तें आत्मसत्ते अविक्रिये।
निष्टंकिती गा मोहें
आंधळे ते ॥

अर्थ:
जन्म आणि मृत्यू हे देहाचे गुण आहेत, पण लोक ते आत्मसत्तेवर आरोपित करतात.

ओवी ३८१:येथ आत्मा आत्मयाच्या ठायीं
देखिजे देहींचा धर्मु देहीं।
ऐसें देखणें तें पाहीं
आन आहाती ॥

अर्थ:
त्या ठिकाणी आत्मा आत्म्याच्या ठिकाणी पहावा आणि देहाचे धर्म जन्म आणि मृत्यू असल्याचे जाणावे.

ओवी ३८२:ज्ञानें कां जयाचे डोळे
देखोनि न राहती देहींचे खोळे।
सूर्यरश्मी आणियाळे
ग्रीष्मीं जैसें ॥

अर्थ:
ज्यांची दृष्टी देहाला पाहून थांबत नाही, ती ज्ञानाची किरणे सूर्याच्या किरणांसारखी आहेत.

ओवी ३८३:तैसे विवेकाचेनि पैसें
जयांची स्फूर्ती स्वरूपीं बैसे।
ते ज्ञानिये देखती ऐसें
आत्मयातें ॥

अर्थ:
विवेकाने ज्या ज्ञान्यांची बुद्धि आत्मस्वरूपात स्थिर राहते, ते जाणतात.

ओवी ३८४:जैसें तारांगणीं भरलें
गगन समुद्रीं बिंबलें।
परी तें तुटोनि नाहीं पडिलें
ऐसें निवडे ॥

अर्थ:
नक्षत्रांनी भरलेले आकाश समुद्रात प्रतिबिंबित होते, पण ते तुटून समुद्रात पडले नाही.

ओवी ३८५:गगन गगनींचि आहे
हें आभासे तें वाये।
तैसा आत्मा देखती देहें
गंवसिलाही ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे आकाशात आभास असतो, त्याप्रमाणे आत्मा देखील देहात असतो, पण तो गमावलेला नाही.

ओवी ३८६:खळाळाच्या लगबगीं
फेडूनि खळाळाच्या भागीं।
देखिजे चंद्रिका कां उगी
चंद्रीं जेवीं ॥

अर्थ:
खळाळणार्‍या पाण्यातील चंचलता खळाळणार्‍या पाण्यातच आहे. चांदणे चंचल दिसत असले तरी चंद्राच्या ठिकाणी स्थिर आहे असे पाहावे.

ओवी ३८७:कां नाडरचि भरे शोषें
सूर्यु तो जैसा तैसाचि असे।
देह होतां जातां तैसें
देखती मातें ॥

अर्थ:
पाण्याचे डबके भरते आणि वाळते, तरी सूर्य आपल्या ठिकाणीच असतो; त्याप्रमाणे ज्ञानी लोक देहाच्या उत्पत्ती आणि नाशाबाबत तसाच विचार करतात.

ओवी ३८८:घटु मठु घडले
तेचि पाठीं मोडले।
परी आकाश तें संचलें
असितचि असे ॥

अर्थ:
घट व मठ तयार केले जातात आणि नंतर मोडले जातात, पण त्यामध्ये आकाश सदैव स्थिर राहते.

ओवी ३८९:तैसें अखंडे आत्मसत्ते
अज्ञानदृष्टि कल्पितें।
हें देहचि होतें जातें
जाणती फुडें ॥

अर्थ:
अखंड आत्मसत्तेवर अज्ञानाने कल्पित देह उत्पन्न होतात आणि नाश पावतात, हे ज्ञानी लोक जाणतात.

ओवी ३९०:चैतन्य चढे ना वोहटे
चेष्टवी ना चेष्टे।
ऐसें आत्मज्ञानें चोखटें
जाणती ते ॥

अर्थ:
चैतन्य वाढत नाही किंवा कमी होत नाही; ज्ञानी लोक शुद्ध आत्मज्ञानाने हे जाणतात.

ओवी ३९१:आणि ज्ञानही आपैतें होईल
प्रज्ञा परमाणुही उगाणा घेईल।
सकळ शास्त्रांचें येईल
सर्वस्व हातां ॥

अर्थ:
ज्ञान आपल्या स्वाधीन होईल, बुद्धि सर्व शास्त्रांचे सार मिळवेल.

ओवी ३९२:परी ते व्युत्पत्ति ऐसी
जरी विरक्ति न रिगे मानसीं।
तरी सर्वात्मका मजसीं
नव्हेचि भेटी ॥

अर्थ:
परंतु वैराग्याचा अभाव असल्यास, सर्वात्मका असलेल्या माझ्याशी विद्वत्तेने भेटता येणार नाही.

ओवी ३९३:पैं तोंड भरो कां विचारा
आणि अंतःकरणीं विषयांसि थारा।
तरी नातुडें धनुर्धरा
त्रिशुद्धी मी ॥

अर्थ:
अर्जुना, कितीही ज्ञानाचा संच भरलेला असला तरी अंतःकरणात विषयांची आस लागली असेल तर मी सापडणार नाही.

ओवी ३९४:हां गा वोसणतयाच्या ग्रंथीं
काई तुटती संसारगुंती?
कीं परिवसिलिया पोथी
वाचिली होय? ॥

अर्थ:
झोपेत ग्रंथ बडबडल्याने संसाराचे बंधन तुटते का? किंवा पोथी वाचल्याने पोथी वाचल्यासारखी होईल का?

ओवी ३९५:नाना बांधोनियां डोळे
घ्राणीं लाविजती मुक्ताफळें।
तरी तयांचें काय कळे
मोल मान? ॥

अर्थ:
डोळे बांधून मोती नाकाला लावले तरी त्या मोत्यांची किंमत कळेल का?

ओवी ३९६:तैसा चित्तीं अहंते ठावो
आणि जिभे सकळशास्त्रांचा सरावो।
ऐसेनि कोडी एक जन्म जावो
परी न पविजे मातें ॥

अर्थ:
अभिमान चित्तात असला आणि जिव्हेला सर्व शास्त्रांचा अभ्यास झाला तरी अशा व्यक्तीला आत्म्याची प्राप्ती होत नाही.

ओवी ३९७:जो एक मी कां समस्तीं
व्यापकु असें भूतजातीं।
ऐक तिये व्याप्ती
रूप करूं ॥

अर्थ:
जो एक मी सर्वत्र व्याप्त आहे, तो भूतजातींचा सर्वव्यापी आहे.

ओवी ३९८:तरी सूर्यासकट आघवी
हे विश्वरचना जे दावी।
ते दीप्ति माझी जाणावी
आद्यंतीं आहे ॥

अर्थ:
सूर्य आणि सर्व प्रकाशमान वस्तूंना एकत्र करून जी विश्वरचना होते, तो प्रकाश माझा आहे आणि तो विश्वाच्या आद्य व अंतात आहे, असे समजावे.

ओवी ३९९:जल शोषूनि गेलिया सविता
ओलांश पुरवीतसे जे माघौता।
ते चंद्रीं पंडुसुता
ज्योत्स्ना माझी ॥

अर्थ:
सूर्याने पृथ्वीतील पाणी (ओलावा) शोषून घेतल्यानंतर जो प्रकाश पुन्हा ओलावा पुरवतो, तो चंद्राच्या ठिकाणी असणारा प्रकाश माझा आहे.

ओवी ४००:आणि दहन-पाचनसिद्धी
करीतसे जें निरवधी।
ते हुताशीं तेजोवृद्धी
माझीचि गा ॥

अर्थ:
आणि ज्या दहन व पाचन प्रक्रियेद्वारे निरंतर तेज वाढवले जाते, तो तेज माझा आहे.

ओवी ४०१:मी रिगालों असें भूतळीं
म्हणौनि समुद्र महाजळीं।
हे पांसूचि ढेंपुळी
विरेचिना ॥

अर्थ:
मी पृथ्वीच्या खाली प्रवेश केला आहे, म्हणून समुद्राच्या महाजलाने ही पृथ्वीची माती विरघळून जात नाही.

ओवी ४०२:आणी भूतेंही चराचरें
हे धरितसे जियें अपारें।
तियें मीचि धरी धरे
रिगोनियां ॥

अर्थ:
आणि पृथ्वी ज्या असंख्य स्थावर आणि जंगम भूतांना धारण करते, त्या सर्व भूतांना मीच धारण करतो.

ओवी ४०३:गगनीं मी पंडुसुता
चंद्राचेनि मिसें अमृता।
भरला जालों चालता
सरोवरु ॥

अर्थ:
अर्जुना, आकाशात चंद्राच्या रूपाने अमृताने भरलेले चालते सरोवर मी झालो.

ओवी ४०४:तेथूनि फांकती रश्मिकर
ते पाट पेलूनि अपार।
सर्वौषधींचे आगर
भरित असें मी ॥

अर्थ:
त्या चंद्रापासून जी किरणे फाकतात, त्या असंख्य ओघांना धारण करून मी सर्व औषधींचे मळे भरत आहे.

ओवी ४०५:ऐसेनि सस्यादिकां सकळां
करी धान्यजाती सुकाळा।
दें अन्नद्वारां जिव्हाळा
भूतजातां ॥

अर्थ:
अशा प्रकारे मी सस्यादि सर्व धान्यजातींना विपुलता करतो व अन्नाच्या द्वारे सर्व प्राणिमात्रांना जीवन देतो.

ओवी ४०६:आणि निपजविलें अन्न
तरी तैसें कैचें दीपन।
जेणें जिरूनि समाधान
भोगिती जीव ॥

अर्थ:
आणि जेव्हा अन्न उत्पन्न होते, तेव्हा ते जीवांचे समाधान देणारे असते.

ओवी ४०७:म्हणौनि प्राणिजातांच्या घटीं
करूनि कंदावरी आगिठी।
दीप्ति जठरींही किरीटी
मीचि जालों ॥

अर्थ:
प्राणिमात्रांच्या शरीरात नाभिस्कंधावर आगटी तयार करून, अर्जुना, पोटातील अग्नी मीच झालो.

ओवी ४०८:प्राणापानाच्या जोडभातीं
फुंकफुंकोनियां अहोराती।
आटीतसें नेणों किती
उदरामाजीं ॥

अर्थ:
प्राण व अपान यांचा एकत्रित प्रभाव रात्री आणि दिवसा पोटात किती अन्न पचवतो, हे कळत नाही.

ओवी ४०९:शुष्कें अथवा स्निग्धें
सुपक्वें कां विदग्धें।
परी मीचि गा चतुर्विधें
अन्नें पचीं ॥

अर्थ:
कोरडी किंवा तुपट, चांगली शिजलेली किंवा करपलेली, अशा चार प्रकारच्या अन्नांना, अर्जुना, मीच पचवतो.

ओवी ४१०:एवं मीचि आघवें जन
जनाऽ निरवितें मीचि जीवन।
जीवनीं मुख्य साधन
वन्हिही मीचि ॥

अर्थ:
या प्रकारे सर्व प्राणी मीच आहे. प्राण्यांना जगवणारे जीवन (अन्न) मीच आहे व अन्नाच्या ठिकाणी अन्न जिरवण्याचे कामी मुख्य साधन म्हणजे जठराग्नी, तोही मीच आहे.

ओवी ४११:आतां ऐसियाहीवरी काई
सांगों व्याप्तीची नवाई।
येथ दुजें नाहींचि घेईं
सर्वत्र मी गा ॥

अर्थ:
आता माझ्या व्याप्तीची अपूर्वता यापेक्षा अधिक काय सांगू? अर्जुना, या विश्वात सर्व ठिकाणी माझ्याशिवाय दुसरे (कोणी) नाहीच, तर मीच सर्व ठिकाणी आहे असे समज.

ओवी ४१२:तरी कैसेनि पां वेखें
सदा सुखियें एकें।
एकें तियें बहुदुःखें
क्रांत भूतें ॥

अर्थ:
मग या विश्वात कित्येक प्राणी दिसण्यात सदा सुखी आणि कित्येक प्राणी दु:खाने व्याकूळ झालेले असे आढळतात. असे स्वरूपवैचित्र्य कशाने उत्पन्न झाले?

ओवी ४१३:जैसी सगळिये पाटणीं
एकेंचि दीपें दिवेलावणी।
जालिया कां न देखणी
उरलीं एकें ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे संपूर्ण नगरात एकाच दिव्याने दिवे लावल्यावर काही दिवे मंद प्रकाश देणारे राहिले आहेत.

ओवी ४१४:ऐसी हन उखिविखी
करित आहासि मानसीं कीं।
तरी परिस तेही निकी
शंका फेडुं ॥

अर्थ:
असे तर्कवितर्क तू आपल्या मनात करीत असलास तर त्याविषयी ऐक व तू आपल्या शंकेचे चांगले निवारण करून घे.

ओवी ४१५:पैं आघवा मीचि असें
येथ नाहीं कीर अनारिसें।
परी प्राणियांचिया उल्लासें
बुद्धि ऐसा ॥

अर्थ:
सर्वच मी आहे यात खरोखर अन्यथा नाही. परंतु ज्या प्राण्यांची अंत:करणाची उपाधी जशी शुद्ध अथवा अशुद्ध असेल, त्याप्रमाणे मी (त्यांच्या ठिकाणी) तसा व्यक्त होतो.

ओवी ४१६:जैसें एकचि आकाशध्वनी
वाद्यविशेषीं आनानीं।
वाजावें पडे भिन्नीं
नादांतरीं ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे एकच आकाशध्वनी, निरनिराळ्या अनेक नादांच्या रूपाने बाहेर पडतो.

ओवी ४१७:कां लोकचेष्टीं वेगळालां
जो हा एकचि भानु उदैला।
तो आनानी परी गेला
उपयोगासी ॥

अर्थ:
अथवा हा जो उगवलेला सूर्य एकच आहे, परंतु लोकांच्या वेगवेगळ्या व्यापारामध्ये निरनिराळ्या उपयोगास गेला.

ओवी ४१८:नाना बीजधर्मानुरूप
झाडीं उपजविलें आप।
तैसें परिणमलें स्वरूप
माझें जीवां ॥

अर्थ:
एकच पाणी निरनिराळ्या बीजांच्या धर्मानुसार निरनिराळ्या झाडात निरनिराळ्या रसांच्या परिणामाला पावते, त्याप्रमाणे माझे एकच स्वरूप निरनिराळ्या जीवांच्या ठिकाणी त्यांच्या बुद्धीप्रमाणे निरनिराळ्या परिणामाला पावले आहे.

ओवी ४१९:अगा नेणा आणि चतुरा
पुढां निळयांचा दुसरा।
नेणा सर्पत्वें जाला येरा
सुखालागीं ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, अज्ञानी व ज्ञानी यांच्यापुढे असलेला दोन सरांचा नील मण्यांचा हार अज्ञान्याला भीति उत्पन्न करणारा झाला व तोच हार ज्ञान्याला सुख उत्पन्न करणारा झाला.

ओवी ४२०:हें असो स्वातीचें उदक
शुक्तीं मोतीं व्याळीं विख।
तैसा सज्ञानांसी मी सुख
दुःख तों अज्ञानांसी ॥

अर्थ:
हे असो स्वातीच्या पाण्यात शुक्तींने तयार केलेले मोती, तसा सज्ञानांवर मी सुख देतो, तर दुःख अज्ञानांवर येते.

ओवी ४२१:एर्‍हवीं सर्वांच्या हृदयदेशीं
मी अमुका आहें ऐसी।
जे बुद्धि स्फुरे अहर्निशीं
ते वस्तु गा मी ॥

अर्थ:
अर्जुना, वास्तव विचार केल्यास सर्वांच्या हृदयात "मी अमुका आहे" अशी जी बुद्धि सतत कार्यरत आहे, ती वस्तु मीच आहे.

ओवी ४२२:परी संतासवें वसतां
योगज्ञानीं पैसतां।
गुरुचरण उपासितां
vairाग्येंसीं ॥

अर्थ:
परंतु संतांच्या संगतीत राहून, योग व ज्ञानाचे अभ्यास करून, वैराग्याने युक्त होऊन गुरुचरणांची सेवा केली असता.

ओवी ४२३:येणेंचि सत्कर्में
अशेषही अज्ञान विरमे।
जयांचें अहं विश्रामे
आत्मरूपीं ॥

अर्थ:
या सत्कर्मांच्या योगाने संपूर्ण अज्ञान नष्ट होते आणि ज्यांचा अहंकार आत्मस्वरूपात विश्रांती घेतो.

ओवी ४२४:ते आपेआप देखोनि देखीं
मियां आत्मेनि सदा सुखी।
येथें मीवांचून अवलोकीं
आन हेतु असे? ॥

अर्थ:
ते पुरुष आपले स्वरूप जाणून आपल्या आत्म्यात आनंदी असतात. याठिकाणी माझ्याशिवाय दुसरे कोणतेही कारण आहे का?

ओवी ४२५:अगा सूर्योदयो जालिया
सूर्यें सूर्यचि पहावा धनंजया।
तेवीं मातें मियां जाणावया
मीचि हेतु ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, जसे सूर्योदय झाल्यावर सूर्यने सूर्याला पहायचे आहे, त्याप्रमाणे मला जाणणे म्हणजे मीच कारण आहे.

ओवी ४२६:ना शरीरपरातें सेवितां
संसारगौरवचि ऐकतां।
देहीं जयांची अहंता
बुडोनि ठेली ॥

अर्थ:
शरीराच्या सेवेत गुंतलेल्या लोकांच्या संगतीत राहून, संसाराचे महत्व ऐकणारे, ज्यांचा अहंकार देहाच्या ठिकाणी स्थित झाला आहे.

ओवी ४२७:ते स्वर्गसंसारालागीं
धांवतां कर्ममार्गीं।
दुःखाच्या सेलभागीं
विभागी होती ॥

अर्थ:
ते (देहाचे उपासक) स्वर्ग व संसारासाठी कर्ममार्गाने धावतात, आणि दु:खाच्या शेलक्या भागांचे वाटेकरी बनतात.

ओवी ४२८:परी हेंही होणें अर्जुना
मजचिस्तव तया अज्ञानां।
जैसा जागताचि हेतु स्वप्ना
निद्रेतें होय ॥

अर्थ:
परंतु अर्जुना, त्या अज्ञानी लोकांचे हे होणे माझ्याचमुळे आहे, जसे जागा असलेला पुरुष निद्रा व स्वप्नाला कारण होतो.

ओवी ४२९:पैं अभ्रें दिवसु हरपला
तोहि दिवसेंचि जाणों आला।
तेवीं मी नेणोनि विषयो देखिला
मजचिस्तव भूतीं ॥

अर्थ:
ढगांच्या योगाने झाकलेला गेलेला सूर्य जसा सूर्यानेच जाणण्यात आला, त्याप्रमाणे प्राणिमात्रांनी माझ्यामुळे विषय पाहिला.

ओवी ४३०:एवं निद्रा कां जागणिया
प्रबोधुचि हेतु धनंजया।
तेवीं ज्ञाना अज्ञानां जीवां यां
मीचि मूळ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ज्या प्रमाणे प्राण्यांच्या निद्रेला जागृत होण्याला मूळ असते, त्याप्रमाणे जीवांच्या ज्ञान व अज्ञानाला मीच मूळ आहे.

ओवी ४३१:जैसें सर्पत्वा कां दोरा
दोरुचि मूळ धनुर्धरा।
तैसा ज्ञाना अज्ञानाचिया संसारा
मियांचि सिद्धु ॥

अर्थ:
अर्जुना, ज्या प्रमाणे सर्पत्वाला दोराचे यथार्थ ज्ञान मूळ आहे, त्याप्रमाणे ज्ञान आणि अज्ञानाच्या व्यवहारांना मीच सिद्ध करतो.

ओवी ४३२:म्हणौनि जैसा असें तैसया
मातें नेणोनि धनंजया।
वेदु जाणों गेला तंव तया
जालिया शाखा ॥

अर्थ:
म्हणून अर्जुना, जसा मी आहे तशा मला न जाणून वेद जाणायला गेले, तर तो वेदाच्या शाखा झाला.

ओवी ४३३:तरी तिहीं शाखाभेदीं
मीचि जाणिजे त्रिशुद्धी।
जैसा पूर्वापरा नदी
समुद्रचि ठी ॥

अर्थ:
तरी वेदाच्या त्या वेगवेगळ्या शाखांनी मीच एक खरोखर जाणला जातो, जसे पूर्वेकडून वहाणार्‍या नद्या शेवटी समुद्राला मिळतात.

ओवी ४३४:आणि महासिद्धांतापासीं
श्रुति हारपतीं शब्देंसीं।
जैसिया सगंधा आकाशीं
वातलहरी ॥

अर्थ:
आणि ‘एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म’ या महासिद्धांताजवळ, ज्या प्रमाणे वेद शब्दांसह नाहीसे होतात, तसेच वार्‍याच्या गंधयुक्त झुळुका आकाशात नाहीशा होतात.

ओवी ४३५:तैसें समस्तही श्रुतिजात
ठाके लाजिले ऐसें निवांत।
तें मीचि करीं यथावत
प्रकटोनियां ॥

अर्थ:
तसेच सर्व श्रुतींनी लाजलेले जसे निवांत होतात, त्यांना मीच यथावत प्रकट करतो.

ओवी ४३६:पाठीं श्रुतिसकट अशेष
जग हारपे जेथ निःशेष।
तें निजज्ञानही चोख
जाणता मीचि ॥

अर्थ:
ज्याद्वारे वेदांसह संपूर्ण जगत नष्ट होते, त्या शुद्ध आत्मज्ञानाचे जाणणारे मीच आहे.

ओवी ४३७:जैसें निदेलिया जागिजे
तेव्हां स्वप्नींचे कीर नाहीं दुजें।
परी एकत्वही देखों पाविजे
आपलेंचि ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे निद्रित व्यक्ती जागी झाल्यावर स्वप्नातील द्वैत नाहीसे होते, तसेच त्याला आपल्या एकाकीपणाचे भानही येते.

ओवी ४३८:तैसें आपलें अद्वयपण
मी जाणतसें दुजेनवीण।
तयाही बोधाकारण
जाणता मीचि ॥

अर्थ:
माझा अद्वैतपणा मी द्वैताशिवाय जाणतो. मीच एक आहे, हे जाणणे देखील माझ्या ज्ञानामुळेच आहे.

ओवी ४३९:मग आगी लागलिया कापुरा
ना काजळी ना वैश्वानरा।
उरणें नाहीं वीरा
जयापरी ॥

अर्थ:
मग जसे कापुराला आग लागल्यावर काजळी किंवा अग्नि उरत नाही, तसेच.

ओवी ४४०:तेवीं समूळ अविद्या खाये
तें ज्ञानही जैं बुडोनि जाये।
तर्‍ही नाहीं कीर नोहे
आणि न साहे असणेंही ॥

अर्थ:
तसेच संपूर्ण अविद्येला नष्ट करणारे ज्ञानही जेव्हा नष्ट होते, तेव्हा आत्मस्वरूप खरोखर अस्तित्वात असते.

ओवी ४४१:पैं विश्व घेऊनि गेला मागेंसीं
तया चोरातें कवण कें गिंवसी?
जे कोणी एकी दशा ऐसी
शुद्ध ते मी ॥

अर्थ:
ज्याने मागे विश्व घेऊन गेला, त्याला कुणी शोधेल का? जी एक शुद्ध अवस्था आहे, ती मी आहे.

ओवी ४४२:ऐसी जडाजडव्याप्ती
रूप करितां कैवल्यपती।
ठी केली निरुपहितीं
आपुल्या रूपीं ॥

अर्थ:
याप्रमाणे मोक्षाच्या स्वामींनी (श्रीकृष्णांनी) आपल्या व्याप्तीचे वर्णन करताना निरुपाधिक रूपात त्याचे वर्णन केले.

ओवी ४४३:तो आघवाचि बोधु सहसा
अर्जुनीं उमटला कैसा।
व्योमींचा चंद्रोदयो जैसा
क्षीरार्णवीं ॥

अर्थ:
तो सर्व बोध अर्जुनाच्या ठिकाणी एकदम कसा उमठला, जसे आकाशात चंद्राचा उदय क्षीरसमुद्रात प्रतिबिंबित होतो.

ओवी ४४४:कां प्रतिभिंती चोखटे
समोरील चित्र उमटे।
तैसा अर्जुनें आणि वैकुंठें
नांदतसे बोधु ॥

अर्थ:
जसे भिंतीवर चित्र काढले जातात, तसेच अर्जुन आणि श्रीकृष्ण यांच्यात एक बोध उमठत आहे.

ओवी ४४५:तरी बाप वस्तुस्वभावो
फावे तंव तंव गोडिये थांवो।
म्हणौनि अनुभवियांचा रावो
अर्जुन म्हणे ॥

अर्थ:
तरी काय आश्चर्य आहे! वस्तूचे स्वरूप अनुभवताना त्या संबंधीची गोडी अधिक वाढत जाते. म्हणून अनुभवलेल्यांचा राजा अर्जुन म्हणाला.

ओवी ४४६:जी व्यापकपण बोलतां
निरुपाधिक जें आतां।
स्वरूप प्रसंगता
बोलिले देवो ॥

अर्थ:
महाराज, आपल्या व्यापकपणाचे वर्णन करताना देवाने आपल्या निरुपाधिक स्वरूपाची सांगितले.

ओवी ४४७:ते एक वेळ अव्यंगवाणें
कीजो कां मजकारणें।
तेथ द्वारकेचा नाथु म्हणे
भलें केलें ॥

अर्थ:
ते निरुपाधिक स्वरूप मला पुन्हा एकदा काही कमी न ठेवता सांग. द्वारकेचे राजे श्रीकृष्ण म्हणाले, "तू चांगले केलेस."

ओवी ४४८:पैं अर्जुना आम्हांहि वाडेंकोडें
अखंडा बोलों आवडे।
परी काय कीजे न जोडे
पुसतें ऐसें ॥

अर्थ:
अर्जुना, आम्हाला देखील याविषयी बोलणे आवडते. परंतु काय करावे? तसा विचारणारा मिळत नाही.

ओवी ४४९:आजि मनोरथांसि फळ
जोडलासि तूं केवळ।
जे तोंड भरूनि निखळ
आलासि पुसों ॥

अर्थ:
आज तू एकटाच आमच्या मनोरथाला फळ मिळवले आहेस. कारण, तू हे निरुपाधिक स्वरूप जाणून विचारायला आला आहेस.

ओवी ४५०:जें अद्वैताहीवरी भोगिजे
तें अनुभवींच तूं विरजे।
पुसोनि मज माझें
देतासि सुख ॥

अर्थ:
ज्या अद्वितीय अनुभवांचा तू अनुभव घेतोस, त्यांचा ज्ञान मला देत आहे.

ओवी ४५१:जैसा आरिसा आलिया जवळां
दिसे आपणपें आपला डोळा।
तैसा संवादिया तूं निर्मळा
शिरोमणी ॥

अर्थ:
जसे आरसा जवळ आल्यानंतर आपले स्वरूप आपल्याला दिसते, त्याप्रमाणे तू संवादात निर्मळ आहेस, हे श्रेष्ठ आहे.

ओवी ४५२:तुवां नेणोनि पुसावें
मग आम्ही परिसऊं बैसावें।
तो गा हा पाडु नव्हे
सोयरेया ॥

अर्थ:
तू विचारताना आम्ही उत्तर देण्यास तयार होऊ, हे आवडत्या अर्जुना, पण हे काही सोपे नाही.

ओवी ४५३:ऐसें म्हणौनि आलिंगिलें
कृपादृष्टी अवलोकिलें।
मग देवो काय बोलिले
अर्जुनेंसीं ॥

अर्थ:
असे म्हणत देवांनी अर्जुनाला आलिंगन दिले व कृपादृष्टीने पाहिले आणि मग अर्जुनाशी काय बोलले?

ओवी ४५४:पैं दोहीं वोठीं एक बोलणें
दोहीं चरणीं एक चालणें।
तैसें पुसणें सांगणें
तुझें माझें ॥

अर्थ:
जसे दोन ओठ एकत्र बोलतात, तसेच दोन्ही पाय एकत्र चालतात; त्याप्रमाणे तू पुसणारा आणि मी सांगणारा, आमचा अभिप्राय एक आहे.

ओवी ४५५:ऐवं आम्ही तुम्ही येथें
देखावें एका अर्थातें।
सांगतें पुसतें येथें
दोन्ही एक ॥

अर्थ:
अर्जुना, आम्ही व तू एक वस्तुरूप आहोत; हे समज. या प्रसंगी उपदेशक मी आणि श्रोता तू, वास्तवात दोघेही एकच आहोत.

ओवी ४५६:ऐसा बोलत देवो भुलला मोहें
अर्जुनातें आलिंगूनि ठाये।
मग बिहाला म्हणे नोहें
आवडी हे ॥

अर्थ:
मग देवाने प्रेमाच्या ऐक्याने अर्जुनाला आलिंगन दिले आणि म्हणाला की हे ऐक्याचे प्रेम येथे उपयुक्त नाही.

ओवी ४५७:जाले इक्षुरसाचें ढाळ
तरी लवण देणें किडाळ।
जे संवादसुखाचें रसाळ
नासेल थितें ॥

अर्थ:
जसे मीठ लावले की पदार्थाला रुचि येते, परंतु उसाच्या रसाला मीठ लावणे चांगले नाही, कारण त्यामुळे गोडी नष्ट होईल; तसाच संवादाच्या प्रसंगी प्रेम चांगले आहे, परंतु तेच संवादसुखाची गोडी नष्ट करेल.

ओवी ४५८:आधींच आम्हां यया कांहीं
नरनारायणासी भिन्न नाहीं।
परी आतां जिरो माझ्या ठाईं
वेगु हा माझा ॥

अर्थ:
आम्ही नरनारायण असल्यामुळे आमच्यात मूळ भिन्नता नाही; पण आता माझ्या ठिकाणी ऐक्यप्रेमाची उकळी नाहीशी होवो.

ओवी ४५९:इया बुद्धी सहसा
श्रीकृष्ण म्हणे वीरेशा।
पैं गा तो तुवां कैसा
प्रश्नु केला? ॥

अर्थ:
अशा बुद्धीने श्रीकृष्ण म्हणाले, हे वीरश्रेष्ठ अर्जुना, तू तो प्रश्न कसा केला?

ओवी ४६०:जो अर्जुन श्रीकृष्णीं विरत होता
तो परतोनि मागुता।
प्रश्नावळीची कथा
ऐकों आला ॥

अर्थ:
जो अर्जुन श्रीकृष्णस्वरूपात विलीन होत होता, तो प्रश्नांची उत्तरे ऐकण्यासाठी पुन्हा माघारी आला.

ओवी ४६१:तेथ सद्‍गदें बोलें
अर्जुनें जी जी म्हणितलें।
निरुपाधिक आपुलें
रूप सांगा ॥

अर्थ:
अर्जुन कंठ दाटून म्हणाला, "महाराज, आपले निरुपाधिक स्वरूप सांगा."

ओवी ४६२:यया बोला तो शारङ्गी
तेंचि सांगावयालागीं।
उपाधी दोहीं भागीं
निरूपीत असे ॥

अर्थ:
अर्जुनाने म्हटल्यावर श्रीकृष्ण तेच सांगण्यासाठी उपाधी दोन प्रकारांनी सांगण्यास लागले.

ओवी ४६३:पुसिलिया निरुपहित
उपाधि कां सांगे येथ।
हें कोण्हाही प्रस्तुत
गमे जरी ॥

अर्थ:
अर्जुनाने निरुपाधिक स्वरूपाबद्दल विचारल्यावर देव येथे उपाधी का सांगत आहेत, असे जर कोणाला वाटत असेल.

ओवी ४६४:तरी ताकाचें अंश फेडणें
याचि नांव लोणी काढणें।
चोखाचिये शुद्धी तोडणें
कीडचि जेवीं ॥

अर्थ:
तर दहीतून ताकाचा भग वेगळा करणे याला लोणी काढणे म्हणतात, किंवा शुद्ध सोने शोधण्यास अशुद्ध धातु निवडून त्यातून हिणकस धातु बाहेर काढणे आवश्यक आहे.

ओवी ४६५:बाबुळीचि सारावी हातें
परी पाणी तंव असे आइतें।
अभ्रचि जावें गगन तें
सिद्धचि कीं ॥

अर्थ:
पाण्यावरचे गोंडाळ हाताने एका बाजूला सारावे, पण पाणी जसे आयते असते, अथवा आकाशातील ढग गेले की आकाश स्वत:सिद्ध आहे.

ओवी ४६६:वरील कोंडियाचा गुंडाळा
झाडूनि केलिया वेगळा।
कणु घेतां विरंगोळा
असे काई? ॥

अर्थ:
धान्यावरील कोंड्याचे आच्छादन झाडून दूर केले की शुद्ध धान्य घेण्यास हरकत आहे काय?

ओवी ४६७:तैसा उपाधि उपहितां
शेवटु जेथ विचारितां।
तें कोणातेंही न पुसतां
निरुपाधिक ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे विचार करावयास लागले असता अज्ञानादि उपाधि आणि त्या उपाधींच्या संबंधाने असणारे उपहित चैतन्य, या दोहोंचा शेवट निरुपाधिक (शुद्ध चैतन्य) होतो, हे कोणालाही न पुसता समजावे.

ओवी ४६८:जैसें न सांगणेंवरी
बाळा पतीसी रूप करी।
बोल निमालेपणें विवरी
अचर्चातें ॥

अर्थ:
जसे न सांगण्यावर मुलगा पतीला रूप देतो, तसेच बोलणे निमालेपणाने विवरीत होते, म्हणजे चर्चा होते.

ओवी ४६९:पैं सांगणेया जोगें नव्हे
तेथींचें सांगणें ऐसें आहे।
म्हणौनि उपाधि लक्ष्मीनाहे
बोलिजे आदीं ॥

अर्थ:
जे (निरुपाधिक स्वरूप) सांगण्यास योग्य नाही, ते स्वरूप सांगण्याचा प्रकार आहे. त्यामुळे श्रीकृष्ण उपाधीचे वर्णन करतात, कारण हे स्वरूप शब्दांनी व्यक्त करता येत नाही.

ओवी ४७०:पाडिव्याची चंद्ररेखा
निरुती दावावया शाखा।
दाविजे तेवीं औपाधिका
बोली इया ॥

अर्थ:
शुक्ल पक्षातील प्रतिपदेची चंद्रकोर स्पष्ट दाखवण्यासाठी झाडाची फांदी दाखवावी लागते; त्याचप्रमाणे उपाधीचे वर्णन करणे आवश्यक आहे.

ओवी ४७१:मग तो म्हणे गा सव्यसाची
पैं इये संसारपाटणींची।
वस्ती साविया टांची
दुपुरुषीं ॥

अर्थ:
मग श्रीकृष्ण अर्जुनाला म्हणतात, "हे सव्यसाची, हे संसारातील वस्तूंचे स्वरूप सांग."

ओवी ४७२:जैसी आघवांचि गगनीं
नांदत दिवोरात्री दोन्ही।
तैसे संसार राजधानीं
दोन्हीचि हे ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे आकाशात दिवस आणि रात्र दोन्ही आहेत, त्याप्रमाणे या संसारातील दोन्ही घटक आहेत.

ओवी ४७३:आणिकही तिजा पुरुष आहे
परी तो या दोहींचें नांव न साहे।
जो उदेला गांवेंसीं खाये
दोहींतें ययां ॥

अर्थ:
आणखी एक तिसरा पुरुष आहे, परंतु तो या दोघांच्या नावाने ओळखला जात नाही आणि तो त्यांना त्यांच्या गावासकट खातो.

ओवी ४७४:परी ते तंव गोठी असो
आधीं दोन्हींची हे परियेसों।
जें संसारग्रामा वसों
आले असती ॥

अर्थ:
पण त्या तिसऱ्या पुरुषाची गोष्ट लक्षात न घेता, आधी हे दोन संसारातील व्यक्तींविषयीच सांगतो.

ओवी ४७५:एक आंधळा वेडा पंगु
येर सर्वांगें पुरता चांगु।
परी ग्रामगुणें संगु
घडला दोघां ॥

अर्थ:
त्यांपैकी एक आंधळा (ज्ञानाने गूढ) आहे, दुसरा सर्वांगाने चांगला आहे, पण दोघे एकाच गावात राहात असल्यामुळे त्यांची संगती जडली आहे.

ओवी ४७६:तया एका नाम क्षरु
येरातें म्हणती अक्षरु।
इहीं दोहींचि परी संसारु
कोंदला असे ॥

अर्थ:
त्यांपैकी एकाचे नाव क्षर आहे आणि दुसऱ्याला अक्षर म्हणतात. हे दोघेच आहेत, पण त्यांच्यामुळे संपूर्ण संसार निर्माण झाला आहे.

ओवी ४७७:आतां क्षरु तो कवणु
अक्षरु तो किं लक्षणु।
हा अभिप्रायो संपूर्णु
विवंचूं गा ॥

अर्थ:
आता क्षर पुरुष कोण आहे आणि अक्षर पुरुषाचे लक्षण काय आहे, हे स्पष्ट कर.

ओवी ४७८:तरी महदहंकारा-
लागुनियां धनुर्धरा।
तृणांतींचा पांगोरा-
वरी पैं गा ॥

अर्थ:
(या ओवीपासून ४८६ पर्यंत क्षर पुरुषाच्या उपाधीचे वर्णन केले जाईल.) महत्त्व आणि अहंकारापासून ते शेवटच्या गवताच्या टोकापर्यंत.

ओवी ४७९:जें कांहीं सानें थोर
चालतें अथवा स्थिर।
किंबहुना गोचर
मनबुद्धींसि जें ॥

अर्थ:
जे काही लहान मोठे, जंगम आणि स्थिर आहेत, ते मन व बुद्धीच्या माध्यमातून जाणले जाते.

ओवी ४८०:जेतुलें पांचभौतिक घडतें
जें नामरूपा सांपडतें।
गुणत्रयाच्या पडतें
कामठां जें ॥

अर्थ:
पंचमहाभूतांनी जे तयार केले आहे, त्या नाम आणि रूपांमध्ये जे काही सापडते आणि जे गुणत्रयाच्या प्रभावाने उत्पन्न होते.

ओवी ४८१:भूताकृतीचें नाणें
घडत भांगारें जेणें।
काळासि जूं खेळणें
जिहीं कवडां ॥

अर्थ:
प्राणिमात्रांचे आकार जे नाणे बनतात, किंवा काळ ज्या धनाने जुगार खेळतो.

ओवी ४८२:जाणणेंचि विपरीतें
जें जें कांहीं जाणिजेतें।
जें प्रतिक्षणीं निमतें
होऊनियां ॥

अर्थ:
विपरीत ज्ञानाने जे जे काही समजले जाते, किंवा जे जे प्रत्येक क्षणात उत्पन्न होऊन नाहीसे होते.

ओवी ४८३:अगा काढूनि भ्रांतीचे दांग
उभवी सृष्टीचें आंग।
हें असो बहु जग
जया नाम ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, भ्रांतिरूपी जंगल कापून (त्या जंगलातील लाकडांनी) जो सृष्टीचा आकार उभारला जातो, हे जग असे म्हटले जाते.

ओवी ४८४:पैं अष्टधा भिन्न ऐसें
जें दाविलें प्रकृतिमिसें।
जें क्षेत्रद्वारां छत्तिसें
भागी केलें ॥

अर्थ:
जे आठ प्रकारचे वेगळे करून प्रकृतीच्या रूपाने दाखवले आहे आणि जे क्षेत्र म्हणून छत्तीस भाग केले आहेत.

ओवी ४८५:हें मागील सांगों किती
अगा आतांचि जें प्रस्तुतीं।
वृक्षाकार रूपाकृती
निरूपिलें ॥

अर्थ:
ते मागले किती सांगू? अरे अर्जुना, आताच या पंधराव्या अध्यायात वृक्षाच्या आकाराच्या रूपकाने जे काही सांगितले.

ओवी ४८६:तें आघवेंचि साकारें
कल्पुनी आपणपयां पुरे।
जालें असें तदनुसारें
चैतन्यचि ॥

अर्थ:
ते सर्व साकार जगत (स्थूल व सूक्ष्म देह) आपल्याला गाव असे कल्पून त्यासारखे चैतन्य आपण बनले.

ओवी ४८७:जैसा कुहां आपणचि बिंबें
सिंह प्रतिबिंब पाहतां क्षोभे।
मग क्षोभला समारंभें
घाली तेथ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे सिंह आपल्या प्रतिबिंबात पडलेले पाहून खवळतो आणि मग त्या आवेशाने उडी घालतो.

ओवी ४८८:कां सलिलीं असतचि असे
व्योमावरी व्योम बिंबे जैसें।
अद्वैत होऊनि तैसें
द्वैत घेपे ॥

अर्थ:
अथवा पाण्यामध्ये मूळचे आकाश असून त्या आकाशावरच बाहेरल्या आकाशाचे प्रतिबिंब पडते, त्याप्रमाणे चैतन्य हे मूळचे अद्वैत असून द्वैताशी तादात्म्य करते.

ओवी ४८९:अर्जुना गा यापरी
साकार कल्पूनि पुरीं।
आत्मा विस्मृतीचि करी
निद्रा तेथ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, याप्रमाणे आकारवान शरीर हेच नगर कल्पून आत्मा तेथे विसरतो, हीच झोप घेतो.

ओवी ४९०:पैं स्वप्नीं सेजार देखिजे
मग पहुडणें जैसें तेथ कीजे।
तैसें पुरीं शयन देखिजे
आत्मयासी ॥

अर्थ:
जसें स्वप्नात सेजार पाहिले जाते, तसें त्या ठिकाणी शयन देखील पाहिले जाते, आत्मा तिथे तसाच राहतो.

ओवी ४९१:पाठीं तिये निद्रेचेनि भरें
मी सुखी दुःखी म्हणत घोरें।
अहंममतेचेनि थोरें
वोसणायें सादें ॥

अर्थ:
त्या निद्रेच्या भरामुळे (विसररूपी गाढ झोप लागल्याने) मी सुखी, मी दु:खी असे भासणारे विचार करतो आणि मी, या गाढ झोपेत मोठ्याने बोलतो.

ओवी ४९२:हा जनकु हे माता
हा मी गौर हीन पुरता।
पुत्र वित्त कांता
माझें हें ना ॥

अर्थ:
हा माझा बाप, ही आई, हा मी गोरा, व्यंग असलेला किंवा पुरता, हा मुलगा, हे धन, ही स्त्री, ही माझी नाहीत काय?

ओवी ४९३:ऐसिया वेंघोनि स्वप्ना
धांवत भवस्वर्गाचिया राना।
तया चैतन्या नाम अर्जुना
क्षर पुरुषु गा ॥

अर्थ:
अशा स्वप्नावर स्वार होऊन जे चैतन्य संसार व स्वर्गरूपी रानात धावते, अर्जुना, त्या चैतन्याला क्षर पुरुष असे नाव आहे.

ओवी ४९४:आतां ऐक क्षेत्रज्ञु येणें
नामें जयातें बोलणें।
जग जीवु कां म्हणे
जिये दशेतें ॥

अर्थ:
आता अर्जुना, ऐक. क्षेत्रज्ञ या नावाने ज्याचा उल्लेख करतात अथवा ज्या अवस्थेला सर्व लोक जीव असे म्हणतात.

ओवी ४९५:जो आपुलेनि विसरें
सर्व भूतत्वें अनुकरें।
तो आत्मा बोलिजे क्षरें
पुरुष नामें ॥

अर्थ:
जो आपल्या स्वरूपाच्या विसरामुळे सर्व भूतांच्यासारखा होतो, त्याला क्षर पुरुष असे म्हणतात.

ओवी ४९६:जे तो वस्तुस्थिती पुरता
म्हणौनि आली पुरुषता।
वरी देहपुरीं निदैजतां
पुरुषनामें ॥

अर्थ:
जरी या क्षर चैतन्याने उपाधीशी तादात्म्य केले आहे तरी तो वस्तुस्थितीने पूर्ण आहे, म्हणून त्याचे ठिकाणी पुरुषपणा आला आहे.

ओवी ४९७:आणि क्षरपणाचा नाथिला
आळु यया असेनि आला।
जे उपाधींचि आतला
म्हणौनियां ॥

अर्थ:
आणि तो उपाधीशी तादात्म्य करून राहिला आहे म्हणून त्याच्यावर क्षरपणाचा आरोप झाला आहे.

ओवी ४९८:जैसी खळाळीचिया उदका-
सरसीं आंदोळे चंद्रिका।
तैसा विकारां औपाधिका
ऐसाचि गमे ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे खळखळ वहाणार्‍या पाण्यात चंद्राचे प्रतिबिंब उसळते, त्याप्रमाणे हा क्षर पुरुष उपाधीच्या विकारामुळे क्षर (नाश पावणारा) असाच वाटतो.

ओवी ४९९:कां खळाळु मोटका शोषे
आणि चंद्रिका तैं सरिसींच भ्रंशे।
तैसा उपाधिनाशीं न दिसे
उपाधिकु ॥

अर्थ:
अथवा खळखळ वाहणारे पाणी आटते आणि त्याबरोबरच चंद्राच्या तेजाचे प्रतिबिंब नाहीसे होते.

ओवी ५००:ऐसें उपाधीचेनि पाडें
क्षणिकत्व यातें जोडे।
तेणें खोंकरपणें घडे
क्षर हें नाम ॥

अर्थ:
अशा उपाधीच्या नाशामुळे क्षणिकत्व जोडले जाते; त्यामुळेच याला क्षर पुरुष असे नाव आहे.

ओवी ५०१:एवं जीवचैतन्य आघवें
हें क्षर पुरुष जाणावें।
आतां रूप करूं बरवें
अक्षरासी ॥

अर्थ:
याप्रमाणे सर्व जीवचैतन्य हे क्षर पुरुष आहे असे समजावे. आता अक्षर पुरुषाची चांगली कल्पना येईल असे वर्णन करून सांगतो.

ओवी ५०२:तरी अक्षरु जो दुसरा
पुरुष पैं धनुर्धरा।
तो मध्यस्थु गा गिरिवरां
मेरु जैसा ॥

अर्थ:
तर अर्जुना, दुसरा जो अक्षर पुरुष आहे, तो यथार्थज्ञान व विपरीत ज्ञान यांच्या मध्यभागी आहे. ज्याप्रमाणे मेरुपर्वत हा मोठमोठ्या पर्वतांच्या मध्यभागी आहे.

ओवी ५०३:जे तो पृथ्वी पाताळ स्वर्गीं
इहीं न भेदे तिहीं भागीं।
तैसा दोहीं ज्ञानाज्ञानांगीं
पडेना जो ॥

अर्थ:
कारण की तो मेरु पर्वत पृथ्वी, पाताळ व स्वर्ग या तीन लोकांमुळे तीन ठिकाणी वाटला जात नाही. त्याप्रमाणे जो ज्ञान व अज्ञान या दोहोंशी संबंध करीत नाही.

ओवी ५०४:ना यथार्थज्ञानें एक होणें
ना अन्यथात्वें दुजें घेणें।
ऐसें निखिळ जें नेणणें
तेंचि तें रूप ॥

अर्थ:
‘मी ब्रह्म’ अशा यथार्थ ज्ञानाने ब्रह्माशी एक न होणे किंवा विपरीत ज्ञानाने द्वैत न घेणे याप्रमाणे यथार्थ ज्ञान व विपरीत ज्ञान ही दोन्हीही जेथे नाहीत असे निव्वळ जे अज्ञान, तेच त्या अक्षर पुरुषाचे स्वरूप होय.

ओवी ५०५:पांसुता निःशेष जाये
ना घटभांडादि होये।
तया मृत्पिंडा ऐसें आहे
मध्यस्थ जें ॥

अर्थ:
(मातीचा) धूळपणा पूर्णपणे जातो व घागर अथवा भांडे वगैरे काही होत नाही अशा चिखलाच्या गोळ्यासारखे जे अक्षर पुरुषाचे स्वरूप आहे.

ओवी ५०६:पैं आटोनि गेलिया सागरु
मग तरंगु ना नीरु।
तया ऐशी अनाकारु
जे दशा गा ॥

अर्थ:
समुद्र आटल्यावर मग लाट नाही अथवा पाणीही नाही, त्यासारखी जी आकाररहित अवस्था आहे.

ओवी ५०७:पार्था जागणें तरी बुडे
परी स्वप्नाचें कांहीं न मांडे।
तैसिये निद्रे सांगडें
न्याहाळणें जें ॥

अर्थ:
अर्जुना, जगणे तर पार नाहीसे होते, परंतु स्वप्नाचा काही आरंभ होत नाही (अशी जी गाढ निद्रा) त्या गाढ निद्रेसारखे अक्षर पुरुषाचे स्वरूप समजावे.

ओवी ५०८:विश्व आघवेंचि मावळे
आणि आत्मबोधु तरी नुजळे।
तिये अज्ञानदशे केवळे
अक्षरु नाम ॥

अर्थ:
संपूर्ण विश्वाभास नाहीसा होतो आणि आत्मबोध तर प्रकाशित होत नाही त्या केवळ अज्ञानावस्थेला अक्षर असे नाव आहे.

ओवी ५०९:सर्वां कळीं सांडिलें जैसें
चंद्रपण उरे अंवसे।
रूप जाणावें तैसें
अक्षराचें ॥

अर्थ:
सर्व कळांनी रहित असे चंद्राचे कलाशून्य मूळ स्वरूप, जसे अमावास्येस असते, त्याप्रमाणे अक्षराचे स्वरूप आहे.

ओवी ५१०:पैं सर्वोपाधिविनाशें
हे जीवदशा जेथ पैसे।
फळपाकांत जैसें
झाड बीजीं ॥

अर्थ:
फळ पिकल्यावर झाड जसे (लीन रूपाने) बीजात रहाते, त्याप्रमाणे सर्व उपाधीचा नाश झाल्यावर ही जीवदशा जेथे लीन रूपाने असते.

ओवी ५११:तैसें उपाधी उपहित
थोकोनि ठाके जेथ।
तयातें अव्यक्त
बोलती गा ॥

अर्थ:
क्षर पुरुषाची देहादि उपाधि व त्या उपाधीचे संबंधाने असणारा क्षर पुरुष (उपहित) ही दोन्ही जेथे लीन होऊन रहातात, त्यास अर्जुना अव्यक्त असे म्हणतात.

ओवी ५१२:घन अज्ञान सुषुप्ती
तो बीजभावो म्हणती।
येर स्वप्न हन जागृती
फलभावो तयाचा ॥

अर्थ:
पूर्ण अज्ञान ज्या निद्रावस्थेंत असते, तिला ‘बीजभाव’ असे म्हणतात, व स्वप्न व जागृती ह्यांना ‘फलभाव’ असे म्हणतात.

ओवी ५१३:जयासी कां बीजभावो
वेदांतीं केला असा आवो।
तो तया पुरुषा ठावो
अक्षराचा ॥

अर्थ:
ज्या अव्यक्ताला वेदांताने बीजभाव असे नाव दिले आहे, ते या अक्षर पुरुषाचे रहाण्याचे ठिकाण आहे.

ओवी ५१४:जेथूनि अन्यथाज्ञान
फांकोनि जागृति स्वप्न।
नानाबुद्धीचें रान
रिगालें असे ॥

अर्थ:
जेथून (ज्या अव्यक्तापासून) विपरीत ज्ञान हे जागृति व स्वप्न या अवस्थांचा विस्तार करून, अनेक बुद्धीचे तरंगरूपी रानात शिरले आहे.

ओवी ५१५:जीवत्व जेथुनी किरीटी
विश्व उठतचि उठी।
ते उभय भेदांची मिठी
अक्षरु पुरुषु ॥

अर्थ:
जीवत्व जेथून येते, तेथेच विश्व उभारी घेत आहे; हे अक्षर पुरुष हे उभय भेदांची मिठी आहे.

ओवी ५१६:येरु क्षर पुरुषु कां जनीं
जिहीं खेळे जागृतीं स्वप्नीं।
तिया अवस्था जो दोन्ही
वियाला गा ॥

अर्थ:
दुसरा जो क्षर पुरुष आहे, तो जगात जागृति व स्वप्न या दोन अवस्थांनी खेळतो. त्या दोन अवस्थांचा जो अक्षरपुरुष प्रसंग आहे.

ओवी ५१७:पैं अज्ञानघनसुषुप्ती
ऐसैसी जे कां ख्याती।
या उणी एकी प्राप्ती
ब्रह्माची जे ॥

अर्थ:
ज्या अवस्थेला ‘अज्ञानघन सुषुप्ति’ असे प्रसिद्ध नाव आहे, त्या अवस्थेच्या प्राप्तीलाच आम्ही ब्रह्मप्राप्ति म्हटले असते, पण हिच्यात पुढील एक उणीव आहे. नाही तर हीच ब्रह्माची प्राप्ती असे म्हटले असते.

ओवी ५१८:साचचि पुढती वीरा
जरी न येतां स्वप्न जागरा।
तरी ब्रह्मभावो साचोकारा
म्हणों येता ॥

अर्थ:
खरोखरच अर्जुना, जर हा अक्षर पुरुष पुन: स्वप्न व जागृति अवस्थांप्रत न येता तर यालाच खरोखर ब्रह्मभाव म्हणता आले असते.

ओवी ५१९:परी प्रकृतिपुरुषें दोनी
अभ्रें जालीं जियें गगनीं।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञु स्वप्नीं
देखिला जियें ॥

अर्थ:
परंतु प्रकृति व पुरुष हे ढग ज्या आकाशात झाले आहेत आणि क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ हेच कोणी स्वप्नातील पदार्थ ज्या निद्रेत दिसतात, ती निद्रा जो (अक्षरपुरुष) आहे.

ओवी ५२०:हें असो अधोशाखा
या संसाररूपा रुखा।
मूळ तें रूप पुरुषा
अक्षराचें ॥

अर्थ:
हे राहू दे, खाली शाखा असलेल्या या संसारवृक्षाला अक्षर पुरुष हेच मूळ आहे.

ओवी ५२१:हा पुरुषु कां म्हणिजे
जे पूर्णपणेंचि निजें।
पैं मायापुरीं पहुडिजे
तेणेंही बोलें ॥

अर्थ:
याला पुरुष का म्हणावयाचे? तर हा आपल्या स्वरूपाने पूर्णच आहे, शिवाय हा मायापुरीत निजतो, त्या कारणानेही याला पुरुष असे म्हणतात.

ओवी ५२२:आणि विकारांची जे वारी
ते विपरीत ज्ञानाची परी।
नेणिजे जिये माझारीं
ते सुषुप्ती गा हा ॥

अर्थ:
आणि विकारांची येरझार, हा जो एक विपरीत ज्ञानाचा प्रकार आहे, तो प्रकार ज्या सुषुप्ती अवस्थेमधे समजत नाही, ती सुषुप्ति हा (अक्षर पुरुष) आहे.

ओवी ५२३:म्हणौनि यया आपैसें
क्षरणें या नसे।
आणिकेंही हा न नाशे
ज्ञानाउणें ॥

अर्थ:
म्हणून याला स्वभावत: गळणे (नाश) नाही आणि हा पुरुष ज्ञानाशिवाय दुसऱ्या कोणत्याही उपायाने नाश पावत नाही.

ओवी ५२४:यालागीं हा अक्षरु
ऐसा वेदांतीं डगरु।
केला देशी थोरु
सिद्धांताच्या ॥

अर्थ:
एवढ्याकरता वेदांतशास्त्रामधे हा अक्षर आहे, अशा सिद्धांताची मोठी प्रसिद्धी आहे.

ओवी ५२५:ऐसें जीवकार्य कारण
जया मायासंगुचि लक्षण।
अक्षर पुरुषु जाण
चैतन्य तें ॥

अर्थ:
याप्रमाणे जे चैतन्य जीवरूपी (क्षर पुरुष) कार्याचे कारक आहे व माया-उपाधीचा आश्रय करून असणे हेच ज्याचे स्वरूप आहे, त्या चैतन्यास अक्षर पुरुष हे नाव आहे.

ओवी ५२६:आतां अन्यथाज्ञानीं
या दोनी अवस्था जया जनीं।
तया हरपती घनीं
अज्ञानतत्त्वीं ॥

अर्थ:
आता लोकांमध्ये अन्यथा (विपरीत) ज्ञानाच्या ज्या दोन (जागृति व स्वप्न) अवस्था आहेत, त्या गाढ अज्ञानरूप तत्वामध्ये (सुषुप्तीत) नाहीशा होतात.

ओवी ५२७:तें अज्ञान ज्ञानीं बुडालिया
ज्ञानें कीर्तिमुखत्व केलिया।
जैसा वन्हि काष्ठ जाळूनियां
स्वयें जळे ॥

अर्थ:
तें अज्ञान ज्ञानीं बुडालेलं आहे, ज्ञानाने कीर्तिमुखत्व प्राप्त केले आहे. जसे आग काष्ठ जाळून स्वयं जळते.

ओवी ५२८:तैसें अज्ञान ज्ञानें नेलें
आपण वस्तु देऊनि गेलें।
ऐसें जाणणेंनिवीण उरलें
जाणतें जें ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे "अहं ब्रह्मास्मि" या ज्ञानाने अज्ञान नाहीसे झाल्यावर ते ज्ञान आत्मसाक्षात्कार देऊन आपण नाहीसे झाले. याप्रमाणे (‘मी ब्रह्म’ या वृत्ती) ज्ञानावाचून जे केवळ ज्ञान उरले.

ओवी ५२९:तें तो गा उत्तम पुरुषु
जो तृतीय कां निष्कर्षु।
दोहींहून आणिकु
मागिला जो ॥

अर्थ:
अर्जुना, असे वृत्तिज्ञानावाचून जे केवलज्ञान राहिले ते (केवलज्ञान) तो उत्तम पुरुष होय. जो मागील दोन्हून (क्षर व अक्षर पुरुषांहून) वेगळा, तिसरा व शेवटचा आहे.

ओवी ५३०:सुषुप्तीं आणि स्वप्ना-
पासूनि बहुवें अर्जुना।
जागणें जैसें आना
बोधाचेंचि ॥

अर्थ:
अर्जुना, सुषुप्ति आणि स्वप्नाहून जागृति जशी पुष्कळ पटीने वेगळ्या बोधाचीच असते.

ओवी ५३१:कां रश्मी हन मृगजळा-
पासूनि अर्कमंडळा।
अफाटु तेवीं वेगळा
उत्तमु गा ॥

अर्थ:
अथवा अर्जुना, सूर्यकिरणे व मृगजळ याहून सूर्यमंडल जसे फारच फार वेगळे आहे, त्याप्रमाणे हा उत्तम पुरुष मागील दोन पुरुषांहून वेगळा आहे.

ओवी ५३२:हें ना काष्ठींचा काष्ठाहुनी
अनारिसा जैसा वन्ही।
तैसा क्षराक्षरापासुनी
आनचि तो ॥

अर्थ:
हे उदाहरण राहू द्या. लाकडातील सामान्य स्वरूपाचा अग्नि जसा लाकडात असून लाकडाहून भिन्न असतो, तसा तो उत्तम पुरुष क्षर व अक्षर यांच्यात असून सुद्धा क्षराक्षरपुरुषांहून भिन्न आहे.

ओवी ५३३:पैं ग्रासूनि आपली मर्यादा
एक करीत नदीनदां।
उठी कल्पांतीं उदावादा
एकार्णवाचा ॥

अर्थ:
कल्पाच्या शेवटी सर्वत्र एक समुद्रच (जलमय) झाला असता, त्याचे पूर्णत्व आपली मर्यादा नाहीशी करून नद व नद्या ह्या एकत्र करीत प्रगट होते.

ओवी ५३४:तैसें स्वप्न ना सुषुप्ती
ना जागराची गोठी आथी।
जैसी गिळिली दिवोराती
प्रळयतेजें ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे प्रळयकाळच्या तेजाने दिवस व रात्र या दोहींचा निरास करावा, त्याप्रमाणे स्वप्न, सुषुप्ति अथवा जागृति यांची गोष्टही (उत्तम पुरुषाचे ठिकाणी) नाही.

ओवी ५३५:मग एकपण ना दुजें
असें नाहीं हें नेणिजे।
अनुभव निर्बुजे
बुडाला जेथें ॥

अर्थ:
मग ज्या ठिकाणी एकपण नाही व त्याच्या सापेक्ष असलेले द्वैतही नाही, तसेच आहे किंवा नाही हे जेथे कळत नाही व जेथे अनुभव दिपून नाहीसा झाला.

ओवी ५३६:ऐसें आथि जें कांहीं
तें तो उत्तम पुरुषु पाहीं।
जें परमात्मा इहीं
बोलिजे नामीं ॥

अर्थ:
अशा तर्‍हेने जे काही आहे, ते तो उत्तम पुरुष आहे, असे समज, आणि त्या उत्तम पुरुषाचा ‘परमात्मा’ या नावाने उल्लेख करतात.

ओवी ५३७:तेंही एथ न मिसळतां
बोलणें जीवत्वें पंडुसुता।
जैसी बुडणेयाची वार्ता
थडियेचा कीजे ॥

अर्थ:
त्याच्यात न मिसळता, जीवत्वाने बोलणे, पंडुसुता. जसे बुडणेयाची वार्ता थडियेच्या कीजे.

ओवी ५३८:तैसें विवेकाचिये कांठीं
उभें ठाकलिया किरीटी।
परावराचिया गोठी
करणें वेदां ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे विचाराच्या हद्दीवर उभे राहून वेदांना अलीकडील व पलीकडील तीरावरच्या गोष्टी करता आल्या. (क्षर व अक्षर पुरुष हे अलिकडील आहेत, व उत्तम पुरुष हा पलीकडील आहे.)

ओवी ५३९:म्हणौनि पुरुषु क्षराक्षरु
दोन्ही देखोनि अवर।
यातें म्हणती परु
आत्मरूप ॥

अर्थ:
म्हणून क्षर व अक्षर हे दोन्ही पुरुष अलिकडले (सोपाधिक) आहेत, असे पाहून या उत्तम पुरुषाला पलीकडचा आत्मरूप असे म्हणतात.

ओवी ५४०:अर्जुना ऐसिया परी
परमात्मा शब्दवरी।
सूचिजे गा अवधारीं
पुरुषोत्तमु ॥

अर्थ:
अर्जुना, ऐक, अशा प्रकारे परमात्मा या शब्दाने त्या उत्तम पुरुषाला सुचवतात.

ओवी ५४१:एर्‍हवीं न बोलणेंचि बोलणें
जेथिंचें सर्व नेणिवा जाणणें।
कांहींच न होनि होणें
जे वस्तु गा ॥

अर्थ:
वास्तविक विचार करून पाहिले तर न बोलण्यानेच ज्याचे वर्णन होते, काही न जाणणे हेच ज्याचे जाणणे होय, आणि इतर काही म्हणजे जीव, शिव व ब्रह्म न होऊन, ज्या वस्तूचे होणे आहे.

ओवी ५४२:सोऽहं तेंही अस्तवलें
जेथ सांगतेंचि सांगणें जालें।
द्रष्टत्वेंसी गेलें
दृश्य जेथ ॥

अर्थ:
ज्या ठिकाणी ‘मी ब्रह्म’ अशी समजूत देखील मावळली, ज्या स्वरूपाने सांगणाराच सांगणे झाला आणि जेथे दृश्य ही कल्पना, द्रष्टा या कल्पनेसह नाहीशी झाली.

ओवी ५४३:आतां बिंबा आणि प्रतिबिंबा-
माजीं कैंची हें म्हणों नये प्रभा?
जर्‍ही कैसेनि हे लाभा
जायेचि ना ॥

अर्थ:
आता सूर्याचे बिंब व त्याचे पाण्यात पडलेले प्रतिबिंब, यांच्या दरम्यान असणारे तेज, जरी कोणत्याही उपायांनी घेता आले नाही, तरी त्यांच्या दरम्यान तेज कोठले? असे म्हणू नये.

ओवी ५४४:कां घ्राणा फुला दोहीं
द्रुती असे जे माझारिलां ठायीं।
ते न दिसे तरी नाहीं
ऐसें बोलों नये ॥

अर्थ:
अथवा नाक व फुले या दोहोंच्या दरम्यान जो सुवास असतो, तो जरी डोळ्यांना दिसत नाही, तरी तो नाही असे म्हणता येत नाही.

ओवी ५४५:तैसें द्रष्टा दृश्य हें जाये
मग कोण म्हणे काय आहे।
हेंचि अनुभवें तेंचि पाहें
रूप तया ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे द्रष्टा (पहाणारा) दृश्य (पहाण्याचा विषय) ह्या दोन्ही कल्पना नाहीशा झाल्यावर कोणी असे म्हणेल की त्या ठिकाणी मग काय शिल्लक राहाते? तर द्रष्टा व दृश्य ह्या कल्पना गेला, जी उर्वरीत स्थिती उरते ती (स्थिती) जो अनुभवाने पहातो, तेच त्याचे स्वरूप होय.

ओवी ५४६:जो प्रकाश्येंवीण प्रकाशु
ईशितव्येंवीण ईशु।
आपणेंनीचि अवकाशु
वसवीत असे जो ॥

अर्थ:
जो प्रकाश्याशिवाय प्रकाश आहे व जो नियम्य पदार्थाशिवाय नियामक आहे व जो आपल्यानेच सर्व पोकळी भारून टाकतो.

ओवी ५४७:जो नादें ऐकिजता नादु
स्वादें चाखिजता स्वादु।
जो भोगिजतसे आनंदु
आनंदेंचि ॥

अर्थ:
जो ध्वनीकडून ऐकला जाणारा ध्वनी आहे, जी चव चवीने चाखावी व जो आनंद आनंदानेच भोगावा.

ओवी ५४८:जो पूर्णतेचा परिणामु
पुरुषु गा पुरुषोत्तमु।
विश्रांतीचाही विश्रामु
विराला जेथें ॥

अर्थ:
जे सुखाला प्राप्त झालेले सुख आहे, जे तेजाला सापडलेले तेज आहे आणि ज्या (ब्रह्मरूपी) महाशून्यामधे (आकाशादि) शून्यही नाहीसे झाले.

ओवी ५४९:सुखासि सुख जोडिलें
जें तेज तेजासि सांपडलें।
शून्यही बुडालें
महाशून्यीं जिये ॥

अर्थ:
जो पूर्णतेचा शेवट आहे, जो पुरुष सर्वात श्रेष्ठ आहे, विश्रांतीचाही विसावा जेथे शांत झाला आहे.

ओवी ५५०:जो विकासाहीवरी उरता
ग्रासातेंही ग्रासूनि पुरता।
जो बहुतें पाडें बहुतां-
पासूनि बहु ॥

अर्थ:
जो विकासाच्या वर राहतो, जो सर्वांपासून दूर राहतो, जो अनेकतेला एकतेत आणतो, तो उत्तम पुरुष आहे.

ओवी ५५१:पैं नेणतयाप्रती
रुपेपणाची प्रतीती।
रुपें न होनि शुक्ती
दावी जेवीं ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे शिंप ही स्वतः रूपे न होऊन, आपल्या शिंपपणाचे अज्ञान ज्याच्यामध्ये आहे, अशा अज्ञान्याला आपल्या ठिकाणी रूपे भासवते, त्याप्रमाणे जर सर्वच स्वरूप चैतन्य आहे, तर स्वरूप न भासता विश्व का भासते?

ओवी ५५२:कां नाना अलंकारदशे
सोनें न लपत लपालें असे।
विश्व न होनियां तैसें
विश्व जो धरी ॥

अर्थ:
अथवा अनेक अलंकारांच्या स्थितीत (आकारात) जसे सोने न लपता झाकलेले आहे, त्याप्रमाणे जो विश्व न होऊन विश्वाला धारण करतो.

ओवी ५५३:हें असो जलतरंगा
नाहीं सिनानेपण जेवीं गा।
तेवीं दिसता प्रकाशु जगा
आपणचि जो ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पाणी व लाटा यात भिन्नपणा नाही (म्हणजे लाट हा काही वेगळा पदार्थ नसून त्या रूपाने भासणारे एक पाणीच आहे), त्याप्रमाणे जो उत्तम पुरुष आपण जगाला प्रतीतीस येणारा प्रकाश आहे.

ओवी ५५४:आपुलिया संकोचविकाशा
आपणचि रूप वीरेशा।
हा जळीं चंद्र हन जैसा
समग्र गा ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पाण्यात दिसणारा संपूर्ण चंद्र हा आपल्या संकोचाविकासास आपणच कारण आहे, त्याप्रमाणे अर्जुना, जगद्भासरूपी आपला विकास व जगताचा प्रलयरूप आपला संकोच या आपल्या संकोचविकासास तो आपणच कारण आहे.

ओवी ५५५:तैसा विश्वपणें कांहीं होये
विश्वलोपीं कहीं न जाये।
जैसा रात्रीं दिवसें नोहे
द्विधा रवि ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे रात्र व दिवस यांच्या योगाने सूर्य दोन प्रकारचा होत नाही, त्याप्रमाणे विश्वपणाने हा काही होत नाही आणि विश्वाचा लोप झाला असता हा कोठेही जात नाही.

ओवी ५५६:तैसा कांहींचि कोणीकडे
कायिसेनिहि वेंचीं न पडे।
जयाचें सांगडें
जयासीचि ॥

अर्थ:
तसा काहीही कोणाकडे जात नाही, कोणत्याही परिस्थितीत तो कमी होत नाही; ज्याच्याशी त्याचे सांगड आहे, त्याच्याशीच तो असतो.

ओवी ५५७:
जो आपणपेंचि आपणया
प्रकाशीतसे धनंजया।
काय बहु बोलों जया
नाहीं दुजें ॥

अर्थ:
अर्जुना, जो आपणच आपल्याला प्रकाशतो, त्याबद्दल फार काही सांगायचे नाही, कारण त्याला दुसरे काहीच नाही (तो एकाकी आहे).

ओवी ५५८:
तो गा मी निरुपाधिकु
क्षराक्षरोत्तमु एकु।
म्हणौनि म्हणे वेद लोकु
पुरुषोत्तमु ॥

अर्थ:
क्षर व अक्षर या दोन पुरुषांहून श्रेष्ठ व उपाधिरहित असा मीच आहे, म्हणून वेद व सर्व जग मला पुरुषोत्तम म्हणतात.

ओवी ५५९:
परी हें असो ऐसिया
मज पुरुषोत्तमातें धनंजया।
जाणे जो पाहलेया
ज्ञानमित्रें ॥

अर्थ:
परंतु हे राहू दे, अर्जुना, ज्ञानसूर्याचा उदय झाल्यावर (त्या ज्ञानाने) असा मी जो पुरुषोत्तम त्या मला जो जाणतो.

ओवी ५६०:
चेइलिया आपुलें ज्ञान
जैसें नाहींचि होय स्वप्न।
तैसें स्फुरतें त्रिभुवन
वावों जालें ॥

अर्थ:
आपले ज्ञान (जागृतीचे ज्ञान) जागे झाले असता, जसे स्वप्न नाहीसे होते, त्याप्रमाणे हे भासणारे त्रिभुवन, ज्याला आपल्या आत्मस्वरूपाच्या ज्ञानाच्या योगाने मिथ्या झाले आहे.

ओवी ५६१:
कां हातीं घेतलिया माळा
फिटे सर्पाभासाचा कांटाळा।
तैसा माझेनि बोधें टवाळा
नागवे तो ॥

अर्थ:
अथवा हातात माळ घेतल्यावर (त्या माळेवर भासत असलेल्या सर्पाचे भय नाहीसे होते), त्याप्रमाणे माझ्या ज्ञानाने जो (पुरुष) मिथ्या जगदाभासाच्या तडाख्यात सापडत नाही.

ओवी ५६२:
लेणें सोनेंचि जो जाणें
तो लेणेंपण तें वावो म्हणे।
तेवीं मी जाणोनि जेणें
वाळिला भेदु ॥

अर्थ:
दागिना हा सोनेच आहे, असे जो जाणातो, तो दागिन्याचा आकार मिथ्या आहे असे म्हणतो, त्याप्रमाणे ज्याने मला जाणून भेद टाकला.

ओवी ५६३:
मग म्हणे सर्वत्र सच्चिदानंदु
मीचि एकु स्वतःसिद्धु।
जो आपणेनसीं भेदु
नेणोनियां जाणे ॥

अर्थ:
मग तो आपणासह भेद न जाणून मला जाणतो, व त्यामुळे मीच एक स्वभावसिद्ध सच्चिदानंद सर्वत्र आहे असे म्हणतो.

ओवी ५६४:
तेणेंचि सर्व जाणितलें
हेंही म्हणणें थेंकुलें।
जे तया सर्व उरलें
द्वैत नाहीं ॥

अर्थ:
त्यानेच सर्व जाणले, हे म्हणणे सुद्धा थोडे आहे, कारण त्याला सर्व ब्रह्म असल्यामुळे त्याच्या ठिकाणी द्वैत उरले नाही.

ओवी ५६५:
म्हणौनि माझिया भजना
उचितु तोचि अर्जुना।
गगन जैसें आलिंगना
गगनाचिया ॥

अर्थ:
म्हणून, अर्जुना, माझ्या भक्तीत योग्य तोच आहे, जसा आकाश आकाशाला आलिंगन देतो.

ओवी ५६६:
क्षीरसागरा परगुणें
कीजे क्षीरसागरचिपणें।
अमृतचि होऊनि मिळणें
अमृतीं जेवीं ॥

अर्थ:
क्षीरसागराला मेजवानी क्षीरसागरपणानेच करावी आणि अमृतच होऊन जसे अमृतात मिसळावे.

ओवी ५६७:
साडेपंधरा मिसळावें
तैं साडेपंधरेंचि होआवें।
तेवीं मी जालिया संभवे
भक्ति माझी ॥

अर्थ:
अस्सल सोन्याशी तद्रूप होणे असेल तर अस्सल सोनेच झाले पाहिजे, त्याप्रमाणे मद्रूप झाल्यानेच माझी भक्ती शक्य आहे.

ओवी ५६८:
हां गा सिंधूसि आनी होती
तरी गंगा कैसेनि मिळती?
म्हणौनि मी न होतां भक्ती
अन्वयो आहे? ॥

अर्थ:
बाबा अर्जुना, गंगा जर समुद्राहून भिन्न असती (म्हणजे विजातीय असती), तर ती समुद्राशी तद्रूप कशी झाली असती? म्हणून मद्रूप न होता, माझ्या भक्तीत प्रवेश होईल काय?

ओवी ५६९:
ऐसियालागीं सर्व प्रकारीं
जैसा कल्लोळु अनन्यु सागरीं।
तैसा मातें अवधारीं
भजिन्नला जो ॥

अर्थ:
एवढ्याकरता जशी लाट सर्व रीतींनी समुद्राशी अभिन्न असते, त्याप्रमाणे जो मला (मद्रूप होऊन) भजला, ऐक.

ओवी ५७०:
सूर्या आणि प्रभे
एकवंकी जेणें लोभें।
तो पाडु मानूं लाभे
भजना तया ॥

अर्थ:
सूर्य आणि प्रकाश यांचे एकत्रित रूप जसे एकाच स्रोताचे आहेत, त्याप्रमाणे भक्तीच्या माध्यमातून तो लाभ घेतो.

ओवी ५७१:
एवं कथिलयादारभ्य
हें जें सर्व शास्त्रैकलभ्य।
उपनिषदां सौरभ्य
कमळदळां जेवीं ॥

अर्थ:
या गीतारूपी उपदेशाचा पहिला अध्याय सांगण्याला सुरवात केल्यापासून अखेरपर्यंत, ही जी वस्तु सर्व शास्त्रांच्या अभ्यासाने प्राप्त होते, ती उपनिषदांतील कमळातील सुगंध आहे.

ओवी ५७२:
हें शब्दब्रह्माचें मथितें
श्रीव्यासप्रज्ञेचेंनि हातें।
मथुनि काढिलें आयितें
सार आम्हीं ॥

अर्थ:
सर्व वेदरूपी दह्याचा घुसळण करून, व्यासांच्या बुद्धिरूपी रवीने आम्ही हे अनादिसिद्ध लोणी काढले आहे.

ओवी ५७३:
जे ज्ञानामृताची जाह्नवी
जे आनंदचंद्रींची सतरावी।
विचारक्षीरार्णवींची नवी
लक्ष्मी जे हे ॥

अर्थ:
ही गीता ज्ञानरूपी अमृताची गंगा आहे, आनंदरूपी चंद्राची सतरावी कला आहे आणि विचाररूपी क्षीरसमुद्राचे मंथन करून काढलेली नवी लक्ष्मी आहे.

ओवी ५७४:
म्हणौनि आपुलेनि पदें वर्णें
अर्थाचेनि जीवेंप्राणें।
मीवांचोनि हों नेणें
आन कांहीं ॥

अर्थ:
म्हणून ही गीतारूप लक्ष्मी, आपल्या पदांनी, वर्णांनी आणि अर्थाच्या जीवाप्राणांनी, माझ्या शिवाय दुसरे काही होणे जाणत नाही.

ओवी ५७५:
क्षराक्षरत्वें समोर जालें
तयांचें पुरुषत्व वाळिलें।
मग सर्वस्व मज दिधलें
पुरुषोत्तमीं ॥

अर्थ:
क्षरपुरुष आणि अक्षरपुरुष गीतेच्या समोर आले, परंतु गीतेने त्यांच्या पुरुषत्वाचा त्याग केला. (हे खरे पुरुष नाहीत, कारण हे सोपाधिक आहेत असे ठरवले). गीतेने आपले सर्वस्व, म्हणजे पद, वर्ण, अर्थ इत्यादी, मी जो पुरुषोत्तम आहे त्या मला अर्पण केले.

ओवी ५७६:
म्हणौनि जगीं गीता
मियां आत्मेनि पतिव्रता।
जे हे प्रस्तुत तुवां आतां
आकर्णिली ॥

अर्थ:
म्हणून जी गीता तू या अध्यायापर्यंत ऐकलीस, ती गीता आत्मरूप जो मी आहे, त्याच्याच ठिकाणी अनन्य असल्यामुळे पतिव्रता आहे.

ओवी ५७७:
साचचि बोलाचें नव्हे हें शास्त्र
पैं संसारु जिणतें हें शस्त्र।
आत्मा अवतरविते मंत्र
अक्षरें इयें ॥

अर्थ:
खरोखरच गीता हे नुसते शब्दपांडित्याचे शास्त्र नाही, तर ही गीता संसार जिंकणारे हत्यार आहे. या गीतेची अक्षरे आत्म्याला प्रगट करणारे मंत्र आहेत.

ओवी ५७८:
परी तुजपुढां सांगितलें
तें अर्जुना ऐसें जालें।
जें गौप्यधन काढिलें
माझें आजि ॥

अर्थ:
पण तुला सांगितलेल्या गोष्टी, अर्जुना, आता त्या गौप्यधन काढण्यासारख्या आहेत.

ओवी ५७९:
मज चैतन्यशंभूचा माथां
जो निक्षेपु होता पार्था।
तया गौतमु जालासि आस्था-
निधी तूं गा ॥

अर्थ:
अर्जुना, जसा गौतम शंकराच्या मस्तकात (जटेत) गुप्त असलेली गंगा बाहेर काढला, तसा तू माझ्या चैतन्यरूपी शंकराच्या मस्तकात असलेला गीतारूपी ठेवा बाहेर काढणारा झाला आहेस.

ओवी ५८०:
चोखटिवा आपुलिया
पुढिला उगाणा घेयावया।
तया दर्पणाचीचि परी धनंजया
केली आम्हां ॥

अर्थ:
अर्जुना, तू आपल्या स्वच्छपणाने पुढे असलेल्याचे आकलन करून घेणारा आरशाप्रमाणे झाला आहेस.

ओवी ५८१:
कां भरलें चंद्रतारांगणीं
नभ सिंधू आपणयामाजीं आणी।
तैसा गीतेसीं मी अंतःकरणीं
सूदला तुवां ॥

अर्थ:
जस जसे चंद्र व तार्‍यांचे समुदाय आकाशात समुद्रात आणतात, त्याप्रमाणे गीतेसकट मला तू आपल्या अंतःकरणात घातले आहेस.

ओवी ५८२:
जे त्रिविधमळिकटा
तूं सांडिलासि सुभटा।
म्हणौनि गीतेसीं मज वसौटा
जालासि गा ॥

अर्थ:
अर्जुना, तुझ्या चित्ताने तीन प्रकारचे मळ सोडून दिले, म्हणून तू गीतेसह माझे रहाण्याचे ठिकाण झाला आहेस.

ओवी ५८३:
परी हें बोलों काय गीता
जे हे माझी उन्मेषलता।
जाणे तो समस्ता
मोहा मुके ॥

अर्थ:
परंतु काय बोलू? माझी ज्ञानाची वेली, जी गीता आहे, हिला जो जाणेल, तो संपूर्ण मोहापासून मुक्त होईल.

ओवी ५८४:
सेविली अमृतसरिता
रोगु दवडूनि पंडुसुता।
अमरपण उचितां
देऊनि घाली ॥

अर्थ:
अर्जुना, अमृताच्या नदीचे सेवन केले असता, ते सेवन रोग नाहीसे करून योग्य अशा अमरपणाला देऊन टाकते.

ओवी ५८५:
तैसी गीता हे जाणितलिया
काय विस्मयो मोह जावया।
परी आत्मज्ञानें आपणापयां
मिळिजे येथ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ही गीता जाणली असता, मोह नाहीसा होण्याचे आश्चर्य काय आहे? पण या गीतेच्या योगाने आत्मज्ञान होऊन आत्मस्वरूपी मिळता येते.

ओवी ५८६:
जया आत्मज्ञानाच्या ठायीं
कर्म आपुलेया जीविता पाहीं।
होऊनियां उतराई
लया जाय ॥

अर्थ:
पहा, ज्या आत्मज्ञानाच्या ठिकाणी कर्म आपल्या जीविताने मुक्त होऊन लयाला जाते.

ओवी ५८७:
हरपलें दाऊनि जैसा
मागु सरे वीरविलासा।
ज्ञानचि कळस वळघे तैसा
कर्मप्रासादाचा ॥

अर्थ:
हे वीरविलासा अर्जुना, हरवलेली वस्तु दाखवून जसा माग नाहीसा होतो, त्याप्रमाणे कर्मरूपी देवळावर ज्ञानरूपी कळस चढतो.

ओवी ५८८:
म्हणौनि ज्ञानिया पुरुषा
कृत्य करूं सरलें देखा।
ऐसा अनाथांचा सखा
बोलिला तो ॥

अर्थ:
म्हणून ज्ञानी पुरुषाला कर्तव्य करणे संपले असे समजा. याप्रमाणे अनाथांचे सहाय्यकर्ते श्रीकृष्ण बोलले.

ओवी ५८९:
तें श्रीकृष्णवचनामृत
पार्थीं भरोनि असे वोसंडत।
मग व्यासकृपा प्राप्त
संजयासी ॥

अर्थ:
ते श्रीकृष्णाच्या मुखातून निघालेले बोधामृत अर्जुनरूपी भांडे भरून सांडत होते. मग ते बोधामृत व्यासांच्या कृपेने संजयाला प्राप्त झाले.

ओवी ५९०:
तो धृतराष्ट्र राया
सूतेसे पान करावया।
म्हणौनि जीवितांतु तया
नोहेचि भारी ॥

अर्थ:
नंतर त्या संजयाने ते बोधामृत धृतराष्ट्राला पिण्याकरता दिले, म्हणून धृतराष्ट्राला अंतसमय कठिण गेला नाही.

ओवी ५९१:
एर्‍हवीं गीताश्रवण अवसरीं
आवडों लागतां अनधिकारी।
परि सेखीं तेचि उजरी
पातला भली ॥

अर्थ:
वास्तविक विचार करून पाहिले तर गीता ऐकण्याच्या वेळी तो (धृतराष्ट्र) अनधिकारी आहे असे वाटावयाला लावणारा होता. परंतु शेवटी (अंतसमयी) तोच (बोधाचा) प्रकाश त्याला चांगला पावला.

ओवी ५९२:
जेव्हां द्राक्षीं दूध घातलें
तेव्हां वायां गेलें गमलें।
परी फळपाकीं दुणावलें
देखिजे जेवीं ॥

अर्थ:
जेव्हा द्राक्षात दूध घातले, तेव्हा त्याने वायां गमले, पण फळपाकात दुणावले, तसंच आहे.

ओवी ५९३:
तैसी श्रीहरीवक्त्रींचीं अक्षरें
संजयें सांगितलीं आदरें।
तिहीं अंधु तोही अवसरें
सुखिया जाला ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे संजयाने हरीच्या मुखातील अक्षरे धृतराष्ट्राला आदराने सांगितली, त्या अक्षरांच्या योगाने तो आंधळा धृतराष्ट्र देखील काही काळाने सुखी झाला.

ओवी ५९४:
तेंचि मर्‍हाटेनि विन्यासें
मियां उन्मेषें ठसेंठोंबसें।
जी जाणें नेणें तैसें
निरोपिलें ॥

अर्थ:
तेच मी मराठी भाषेच्या रचनेने, ओबडधोबड ज्ञानाने, मला कळले न कळले तसे सांगितले.

ओवी ५९५:
सेवंतीये अरिसि कांहीं
आंग पाहतां विशेषु नाहीं।
परी सौरभ्य नेलें तिहीं
भ्रमरीं जाणिजे ॥

अर्थ:
अरसिकांनी शेवंतीच्या झाडाकडे पाहिले, तर त्यात त्यांना काही विशेष महत्त्व दिसत नाही; परंतु त्या झाडाच्या फुलातील सुगंधावर नजर ठेऊन, जे भ्रमर यातील पराग घेऊन जातात, तेच त्यातील सार जाणतात.

ओवी ५९६:
तैसें घडतें प्रमेय घेइजे
उणें तें मज देइजे।
जें नेणणें हेंचि सहजें
रूप कीं बाळा ॥

अर्थ:
गीतेतील विषयाच्या चालू असलेल्या प्रतिपादनात योग्य असेल त्याचा (श्रोत्यांनी) अंगीकार करावा, आणि यात जी उणीव दिसून येईल ती माझे पदरात टाकावी. स्वभावत: काहीच न समजणे, हेच लहान मुलाचे स्वरूप आहे.

ओवी ५९७:
तरी नेणतें जर्‍ही होये
तर्‍हीं देखोनि बाप कीं माये।
हर्ष केंहि न समाये
चोज करिती ॥

अर्थ:
परंतु मूल जरी अज्ञानी असले, तरी आई व बाप यांनी त्याला पाहिले असता त्यांचा आनंद गगनात मावत नाही, आणि मग ते त्या मुलाचे कौतुक करतात.

ओवी ५९८:
तैसें संत माहेर माझें
तुम्ही मिनलिया मी लाडैजें।
तेंचि ग्रंथाचेनि व्याजें
जाणिजो जी ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे तुम्ही संत माझे आईबाप आहात. तुम्ही भेटाल्यावर मी लडिवाळपणा करतो. महाराज, तो लडिवाळपणा म्हणजे हा ग्रंथ होय, असे आपण समजावे.

ओवी ५९९:
आतां विश्वात्मकु हा माझा
स्वामी श्रीनिवृत्तिराजा।
तो अवधारू वाक्‌पूजा
ज्ञानदेवो म्हणे ॥

अर्थ:
आता माझा स्वामी श्रीनिवृत्तिराजा, जो विश्वात्मक आहे, तोच वाक्‌पूजेला स्वीकारणारा आहे, असे ज्ञानदेव सांगतो.