ओवी १:

मावळवीत विश्वाभासु
नवल उदयला चंडांशु।
अद्वयाब्जिनीविकाशु
वंदूं आतां ॥

अर्थ:
या ओवीत विश्वातील सृष्टीचे भास आणि नव्या उगवणाऱ्या चंद्राच्या प्रकाशाबद्दल उल्लेख केला आहे. अद्वितीय ज्ञानाचे विकाश आणि त्या ज्ञानाला वंदन करण्याचा भाव व्यक्त केला आहे.

ओवी २:
जो अविद्याराती रुसोनियां
गिळी ज्ञानाज्ञानचांदणिया।
जो सुदिनु करी ज्ञानियां
स्वबोधाचा ॥

अर्थ:
या ओवीत गुरूच्या प्रकाशाचा उल्लेख केला आहे, जो अज्ञानाच्या रात्रीचा नाश करून ज्ञानाचे उज्ज्वल दिवस आणतो. तो ज्ञान आणि अज्ञानाची भेदगुंफण करणारा आहे.

ओवी ३:
जेणें विवळतिये सवळे
लाहोनि आत्मज्ञानाचे डोळे।
सांडिती देहाहंतेचीं अविसाळें
जीवपक्षी ॥

अर्थ:
ज्याने आत्मज्ञानाची दृष्टी मिळवली, तो देहाच्या कर्तव्यांचे भान गमावून जीवरूपी पक्ष्याची शुद्ध समज करतो.

ओवी ४:
लिंगदेहकमळाचा
पोटीं वेंचु तया चिद्‍भ्रमराचा।
बंदिमोक्षु जयाचा
उदैला होय ॥

अर्थ:
गुरूच्या प्रकाशामुळे लिंगदेहरूपी कमळाच्या पोटात अडकलेल्या जीवचैतन्याच्या भ्रमराची सुटका होते, ज्यामुळे मोक्षाची प्राप्ती होते.

ओवी ५:
शब्दाचिया आसकडीं
भेद नदीच्या दोहीं थडीं।
आरडाते विरहवेडीं
बुद्धिबोधु ॥

अर्थ:
शब्दांच्या सीमांमध्ये जणू दोन थडींमध्ये विभागले गेले आहे, आणि विरहाच्या वेदनांनी बुद्धीला ग्रासले आहे.

या ओवींमध्ये ज्ञान, गुरू, आणि आत्मज्ञानाच्या महत्त्वाचा उल्लेख आहे, जो व्यक्तीला मोक्षाच्या दिशेने नेतो.

ओवी ६:
तया चक्रवाकांचें मिथुन
सामरस्याचें समाधान।
भोगवी जो चिद्‍गगन
भुवनदिवा ॥

अर्थ:
बुद्धि आणि बोधाच्या चक्रवाकांच्या जोडप्यासह, जो चिदाकाशातील गुरू-सूर्य आहे, तो ऐक्याचा आनंद देतो.

ओवी ७:
जेणें पाहालिये पाहांटे
भेदाची चोरवेळ फिटे।
रिघती आत्मानुभववाटे
पांथिक योगी ॥

अर्थ:
गुरूच्या प्रकाशात भेदाची अंधारलेली वेळ नाहीशी होते आणि आत्मानुभवाच्या मार्गाने प्रवास करणारे साधक पुढे जातात.

ओवी ८:
जयाचेनि विवेककिरणसंगें
उन्मेखसूर्यकांतु फुणगे।
दीपले जाळिती दांगें
संसाराचीं ॥

अर्थ:
विवेकाच्या किरणांमुळे ज्ञानाच्या ठिणग्या पेटतात आणि त्या संसाराच्या जंगले जाळून टाकतात.

ओवी ९:
जयाचा रश्मिपुंजु निबरु
होता स्वरूप उखरीं स्थिरु।
ये महासिद्धीचा पूरु
मृगजळ तें ॥

अर्थ:
जो ब्रह्मस्वरूप माणूस असताना, त्याच्या प्रखर किरणांचा स्थिर प्रकाश महासिद्धीच्या मृगजलासमान असतो.

ओवी १०:
जो प्रत्यग्बोधाचिया माथया
सोऽहंतेचा मध्यान्हीं आलिया।
लपे आत्मभ्रांतिछाया
आपणपां तळीं ॥

अर्थ:
जो प्रत्यक्‌बोधाच्या शिखरावर आहे, तो "मीच आहे" याच्या मध्यान्हात आल्यानंतर, आत्मभ्रांतिची छाया लपून जाते.

ओवी ११:
ते वेळीं विश्वस्वप्नासहितें
कोण अन्यथामती निद्रेतें।
सांभाळी नुरेचि जेथें
मायाराती ॥

अर्थ:
जर मायारूपी रात्रच नसली, तर विश्वाभासासहितच्या स्वप्नावर कोण लक्ष ठेवणार आहे?

ओवी १२:
म्हणौनि अद्वयबोधपाटणीं
तेथ महानंदाची दाटणी।
मग सुखानुभूतीचीं घेणीं
देणीं मंदावो लागती ॥

अर्थ:
त्या अद्वैतज्ञानरूप नगरात ब्रह्मानंदाची रेलचेल होते आणि त्या आनंदानुभावाची देवघेव कमी होऊ लागते.

ओवी १३:
किंबहुना ऐसैसें
मुक्तकैवल्य सुदिवसें।
सदा लाहिजे कां प्रकाशें
जयाचेनि ॥

अर्थ:
ज्या प्रकाशाने मुक्त कैवल्य रूपी उत्तम दिवस सदैव मिळतो, त्याबद्दल काय सांगावे?

ओवी १४:
जो निजधामव्योमींचा रावो
उदैलाचि उदैजतखेंवो।
फेडी पूर्वादि दिशांसि ठावो
उदोअस्तूचा ॥

अर्थ:
जो श्रीगुरुसूर्य आत्मस्वरूप आकाशाचा राजा आहे, तो नेहमी उगवलेला असतो. तो पूर्व दिशेतील उगवण्याची आणि अस्ताची ठिकाणे नाहीशी करतो.

ओवी १५:
न दिसणें दिसणेंनसीं मावळवी
दोहीं झांकिलें ते सैंघ पालवी।
काय बहु बोलों ते आघवी
उखाचि आनी ॥

अर्थ:
(अज्ञान) दिसण्यासह (ज्ञानासह) नाहीसे करतो, आणि या दोन्हीच्या आड ते ज्ञान आणि अज्ञानातीत स्वरूप प्रगट करतो. फार काय सांगू? तो सर्व प्रात:कालच वेगळा आहे.

ओवी १६:
तो अहोरात्रांचा पैलकडु
कोणें देखावा ज्ञानमार्तंडु।
जो प्रकाश्येंवीण सुरवाडु
प्रकाशाचा ॥

अर्थ:
जो रात्र व दिवस या सापेक्ष भावापलीकडला, प्रकाशरूप ज्ञानसूर्य आहे, तो प्रकाशाशिवाय कसा पहावा?

ओवी १७:
तया चित्सूर्या श्रीनिवृत्ती
आतां नमों म्हणों पुढतपुढती।
जे बाधका येइजतसे स्तुती
बोलाचिया ॥

अर्थ:
श्रीगुरूंची स्तुती, जी बाधकतेला येते, त्या श्रीनिवृत्तिरूप ज्ञानसूर्याला बारंबार नमस्कार असो, असे मी (ज्ञानदेव) म्हणतो.

ओवी १८:
देवाचें महिमान पाहोनियां
स्तुति तरी येइजे चांगावया।
जरी स्तव्यबुद्धीसीं लया
जाईजे कां ॥

अर्थ:
गुरूच्या महिमाचा अनुभव घेतल्यास, जर स्तव्यबुद्धीसह स्तवन करणारा लयाला जाईल, तरच स्तुती चांगलेपणाला येईल.

ओवी १९:
जो सर्वनेणिवां जाणिजे
मौनाचिया मिठीया वानिजे।
कांहींच न होनि आणिजे
आपणपयां जो ॥

अर्थ:
काही न जाणल्यामुळे जे श्रीगुरु जाणले जातात, आणि मौनाला नाहीसे करून ज्यांचे वर्णन केले जाते, ते श्रीगुरु आपल्या ठिकाणी येतात.

ओवी २०:
तया तुझिया उद्देशासाठीं
पश्यंती मध्यमा पोटीं।
सूनि परेसींही पाठीं
वैखरी विरे ॥

अर्थ:
त्या उद्देशासाठी, पश्यंती आणि मध्यमा वाणी आपल्या ठिकाणी येतात आणि वैखरी वाणीदेखील सोबत येते.

ओवी २१:
तया तूतें मी सेवकपणें
लेववीं बोलकेया स्तोत्राचें लेणें।
हें उपसाहावेंही म्हणतां उणें
अद्वयानंदा ॥

अर्थ:
हे अद्वितीय आनंदा, मी तुमच्या सेवक म्हणून तुम्हाला स्तुती करण्याचा अलंकार घालतो. तुम्हाला सहन करावे लागेल, हे सांगताना, मला हे जाणवते की हे तुमच्यासाठी कमीपणाचे ठरते.

ओवी २२:
परी रंकें अमृताचा सागरु
देखिलिया पडे उचिताचा विसरु।
मग करूं धांवे पाहुणेरु
शाकांचा तया ॥

अर्थ:
पण दरिद्री व्यक्तीला अमृताच्या सागराचे दर्शन झाल्यावर, योग्य आदरातिथ्याचे विसरतो आणि तो त्या अमृताला भाजीपाला म्हणून सादर करतो.

ओवी २३:
तेथ शाकुही कीर बहुत म्हणावा
तयाचा हर्षवेगुचि तो घ्यावा।
उजळोनि दिव्यतेजा हातिवा
ते भक्तीचि पाहावी ॥

अर्थ:
अशा स्थितीत, त्याला भाजीपाला देखील खूप महत्त्वाचा वाटतो, आणि त्याच्या आनंदाकडे लक्ष द्यावे लागते. सूर्याला काडवाच्या ओवाळणीतून भक्ती पाहावी लागते.

ओवी २४:
बाळा उचित जाणणें होये
तरी बाळपणचि कें आहे?
परी साचचि येरी माये
म्हणौनि तोषे ॥

अर्थ:
जर बालकाला योग्यतेची समज असली, तर बाळपणच काय राहील? परंतु त्याची आई त्याच्या अज्ञानातही संतोष अनुभवते.

ओवी २५:
हां गा गांवरसें भरलें
पाणी पाठीं पाय देत आलें।
तें गंगा काय म्हणितलें
परतें सर? ॥

अर्थ:
गावातील घाणीने भरलेल्या ओढ्याचे पाणी गंगेला तुडवीत येत असेल, तर गंगा त्याला "बाजूला सर" असे कसे म्हणेल?

ओवी २६:
जी भृगूचा कैसा अपकारु
कीं तो मानूनि प्रियोपचारु।
तोषेचिना शारङ्गधरु
गुरुत्वासीं? ॥

अर्थ:
महाराज, भृगूचा अन्याय कसा चीड आणणारा होता? पण भृगूने केलेला अपमान भगवानने प्रेमाने स्वीकारला आणि त्याला गुरूचा अनुग्रह समजून संतोष व्यक्त केला.

ओवी २७:
कीं आंधारें खतेलें अंबर
झालेया दिवसनाथासमोर।
तेणें तयातें पर्‍हा सर
म्हणितलें काई? ॥

अर्थ:
अंधार आकाशात आल्यावर सूर्याने त्यास "पलीकडे सर" असे म्हटले का?

ओवी २८:
तेवीं भेदबुद्धीचिये तुळे
घालूनि सूर्यश्लेषाचें कांटाळे।
तुकिलासि तें येकी वेळे
उपसाहिजो जी ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे, भेदबुद्धीच्या ताजव्यात तुम्हाला (श्रीगुरूस) घालून तुम्हाचे वजन केले तरी, कृपया ते एकवेळ सहन करा.

ओवी २९:
जिहीं ध्यानाचा डोळां पाहिलासी
वेदादि वाचां वानिलासी।
जें उपसाहिलें तयासी
तें आम्हांही करीं ॥

अर्थ:
ज्यांनी तुमचे ध्यानाच्या डोळ्यांनी पाहिले आणि ज्या वेदांमध्ये तुम्हाला वर्णन केले गेले आहे, त्यांना जे सहन केले, ते आम्हालाही करा.

ओवी ३०:
परी मी आजि तुझ्या गुणीं
लांचावलों अपराधु न गणीं।
भलतें करीं परी अर्धधणीं
नुठी कदा ॥

अर्थ:
पण मी तुमच्या गुणांविषयी काही अपमान केलेले नाही; तरीही मी कोणतेही योग्य कार्य करीत नाही.

ओवी ३१:
मियां गीता येणें नांवें
तुझें पसायामृत सुहावें।
वानूं लाधलों तें दुणेन थावें
दैवलों दैवें ॥

अर्थ:
मी गीता या नावाने तुझ्या प्रसादामृताचे वर्णन करण्यास प्रारंभ केला, म्हणून माझ्या दैवाने हे कार्य दुप्पट प्रमाणात उन्नती साधली.

ओवी ३२:
माझिया सत्यवादाचें तप
वाचा केलें बहुत कल्प।
तया फळाचें हें महाद्वीप
पातली प्रभु ॥

अर्थ:
माझ्या सत्य बोलण्याच्या तपाच्या अनेक कल्पांमुळे, त्या तपाचे फल म्हणजे हे गीताव्याख्यानरूप मोठे बेट माझ्या वाच्यास मिळाले.

ओवी ३३:
पुण्यें पोशिलीं असाधरणें
तियें तुझें गुण वानणें।
देऊनि मज उत्तीर्णें
जालीं आजी ॥

अर्थ:
मी लोकोत्तर पुण्यकर्म केले, त्या पुण्यकर्मांनी तुझे गुणवर्णन करण्यास मला परवानगी दिली आणि त्यामुळे ती पुण्यकर्मे आज ऋणमुक्त झाली.

ओवी ३४:
जी जीवित्वाच्या आडवीं
आतुडलों होतों मरणगांवीं।
ते अवदसाची आघवी
फेडिली आजी ॥

अर्थ:
महाराज, जीवदशेच्या अरण्यात मरणरूपी गावात सापडला होतो; आज तुम्ही त्या सर्व दुर्दशेला नाहीशी केलीत.

ओवी ३५:
जे गीता येणें नांवें नावाणिगी
जे अविद्या जिणोनि दाटुगी।
ते कीर्ती तुझी आम्हांजोगी
वानावया जाली ॥

अर्थ:
जी तुझी कीर्ती गीता या नावाने प्रसिद्ध आहे, आणि जी अविद्या जिंकून बलिष्ठ झाली आहे, ती कीर्ती आम्हाला वर्णन करण्यायोग्य झाली.

ओवी ३६:
पैं निर्धना घरीं वानिवसें
महालक्ष्मी येऊनि बैसे।
तयातें निर्धन ऐसें
म्हणों ये काई? ॥

अर्थ:
जर दरिद्री व्यक्तीच्या घरी महालक्ष्मी सहजपणे येऊन बसली, तर त्या व्यक्तीला दरिद्री म्हणता येईल का?

ओवी ३७:
कां अंधकाराचिया ठाया
दैवें सुर्यु आलिया।
तो अंधारुचि जगा यया
प्रकाशु नोहे? ॥

अर्थ:
जर अंधाराच्या जागी दैववशात सूर्य आला, तर तो अंधार जगाला प्रकाश देणार नाही का?

ओवी ३८:
जया देवाची पाहतां थोरी
विश्व परमाणुही दशा न धरी।
तो भावाचिये सरोभरी
नव्हेचि काई? ॥

अर्थ:
ज्या दैवाचे थोरपण पाहताना या विशाल विश्वाचे परिमाणही परमाणूच्या दर्जावर येत नाही, तो भक्तांच्या भावाप्रमाणे कसा असू शकतो?

ओवी ३९:
तैसा मी गीता वाखाणी
हे खपुष्पाची तुरंबणी।
परी समर्थें तुवां शिरयाणी
फेडिली ते ॥

अर्थ:
माझे गीतेचे व्याख्यान करणे म्हणजे आकाशपुष्पाचा वास घेणे हे अशक्य आहे, परंतु तुम्ही मला ती आवड पुरवली.

ओवी ४०:
म्हणौनि तुझेनि प्रसादें
मी गीतापद्यें अगाधें।
निरूपीन जी विशदें
ज्ञानदेवो म्हणे ॥

अर्थ:
म्हणून महाराज, तुमच्या प्रसादाने मी गीतेचे गंभीर अर्थ स्पष्ट रीतीने व्याख्यान करेन, असे ज्ञानदेव म्हणतात.

ओवी ४१:
तरी अध्यायीं पंधरावा
श्रीकृष्णें तया पांडवा।
शास्त्रसिद्धांतु आघवा
उगाणिला

अर्थ:
तर पंधराव्या अध्यायात श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला शास्त्रांचा संपूर्ण सिद्धांत सांगितला.

ओवी ४२:
जे वृक्षरूपक परीभाषा
केलें उपाधि रूप अशेषा।
सद्वैद्यें जैसें दोषा
अंगलीना

अर्थ:
कारण की (देवांनी) वृक्षरूपकाच्या परिभाषेद्वारे संपूर्ण उपाधीचे स्वरूप सांगितले आहे, जसे चांगला वैद्य अंगात गुप्त असलेल्या दोषांचे स्पष्टीकरण करतो.

ओवी ४३:
आणि कूटस्थु जो अक्षरु
दाविला पुरुषप्रकारु।
तेणें उपहिताही आकारु
चैतन्या केला

अर्थ:
आणि जो कूटस्थ अक्षर म्हणून पुरुषाचा प्रकार दाखवला, त्या योगाने उपहित चैतन्य देखील स्पष्ट केले.

ओवी ४४:
पाठीं उत्तम पुरुष
शब्दाचें करूनि मिष।
दाविलें चोख
आत्मतत्त्व

अर्थ:
नंतर उत्तम पुरुष या शब्दाचे निमित्त करून शुद्ध आत्मतत्त्व दाखवले.

ओवी ४५:
आत्मविषयीं आंतुवट
साधन जें आंगदट।
ज्ञान हेंही स्पष्ट
चावळला

अर्थ:
आत्म्याविषयी (आत्मप्राप्तीविषयी) अंतःकरण बळकट साधन म्हणजे ज्ञान, तेही स्पष्टपणे सांगितले.

ओवी ४६:
म्हणौनि इये अध्यायीं
निरूप्य नुरेचि कांहीं।
आतां गुरुशिष्यां दोहीं
स्नेहो लाहणा

अर्थ:
म्हणून या अध्यायात सांगण्यास योग्य असे काही राहिले नाही. आता गुरु व शिष्य या दोघांना प्रेमाचीच जोड होणार.

ओवी ४७:
एवं इयेविषयीं कीर
जाणते बुझावले अपार।
परी मुमुक्षु इतर
साकांक्ष जाले

अर्थ:
याप्रमाणे या विषयाविषयी असंख्य ज्ञाते लोकांची समजूत पटली. परंतु इतर मोक्षाची इच्छा करणाऱ्यांची ह्याविषयीची इच्छा जास्तच वाढली.

ओवी ४८:
त्या मज पुरुषोत्तमा
ज्ञानें भेटे जो सुवर्मा।
तो सर्वज्ञु तोचि सीमा
भक्तीचीही

अर्थ:
हे मर्मज्ञ अर्जुना, मला जो पुरुषोत्तम भेटतो (ऐक्याला पावतो) तोच सर्वज्ञ आहे व भक्तीची सीमाही तोच आहे.

ओवी ४९:
ऐसें हें त्रैलोक्यनायकें
बोलिलें अध्यायांत श्लोकें।
तेथें ज्ञानचि बहुतेकें
वानिलें तोषें

अर्थ:
पंधराव्या अध्यायाच्या शेवटच्या श्लोकात त्रैलोक्याचे स्वामी भगवान श्रीकृष्ण परमात्मा असे बोलले. त्या प्रसंगी त्यांनी आनंदाने पुष्कळ ज्ञानाचे वर्णन केले.

ओवी ५०:
भरूनि प्रपंचाचा घोंटु
कीजे देखतांचि देखतया द्रष्टु।
आनंदसाम्राज्यीं पाटु
बांधिजे जीवा

अर्थ:
जीवाने आनंदाच्या साम्राज्यात प्रवेश करावा, हे लक्षात ठेवून जीवनाचा हर एक अनुभव घेत जावे.

ओवी:

सुखाचे साम्राज्यावर पट्टाभिषेक करते.
येवढेया लाठेपणाचा उपावो
आनु नाहींचि म्हणे देवो।
हा सम्यक्‍ज्ञानाचा रावो
उपायांमाजीं ॥ ५१ ॥

अर्थ:

सुखाचे साम्राज्य म्हणजे ज्ञानाचं सामर्थ्य. हे ज्ञान एक महत्त्वाचं उपाय आहे, ज्याशिवाय दुसरा कोणताही उपाय नाही.

ओवी:

ऐसे आत्मजिज्ञासु जे होते
तिहीं तोषलेनि चित्तें।
आदरें तया ज्ञानातें
वोंवाळिलें जीवें ॥ ५२ ॥

अर्थ:

आत्मजिज्ञासू म्हणजे आत्म्याची ओळख करायला इच्छित असलेले. त्यांनी या ज्ञानावर विश्वास ठेवून आपला जीव त्याच्यावर समर्पित केला.

ओवी:

आतां आवडी जेथ पडे
तयाचि अवसरीं पुढें पुढें।
रिगों लागें हें घडे
प्रेम ऐसें ॥ ५३ ॥

अर्थ:

जेव्हा आपल्याला काही गोष्टींवर प्रेम येतं, तेव्हा त्या गोष्टी इतर सर्व गोष्टींना मागे सारून मनात पुढे येतात.

ओवी:

म्हणौनि जिज्ञासूंच्या पैकीं
ज्ञानी प्रतीती होय ना जंव निकी।
तंव योग क्षेमु ज्ञानविखीं
स्फुरेलचि कीं ॥ ५४ ॥

अर्थ:

जिज्ञासूंच्या वर्गात, ज्यांना ज्ञानाची खरी अनुभूती मिळत नाही, त्यांना ज्ञान कसे मिळेल, ह्याबद्दल शंका असते.

ओवी:

म्हणौनि तेंचि सम्यक् ज्ञान
कसेनि होय स्वाधीन।
जालिया वृद्धियत्‍न
घडेल केवीं ॥ ५५ ॥

अर्थ:

सम्यक् ज्ञान म्हणजे आत्मज्ञान. हे ज्ञान कसे मिळवायचं आणि वाढवायचं हे समजून घेणं महत्त्वाचं आहे.

ओवी:

कां उपजोंचि जें न लाहे
जें उपजलेंही अव्हांटा सूये।
तें ज्ञानीं विरुद्ध काय आहे
हें जाणावें कीं ॥ ५६ ॥

अर्थ:

जे ज्ञानाच्या विरोधात आहे, त्याला समजून घेणं आवश्यक आहे, कारण ते ज्ञान मिळवण्याच्या प्रक्रियेत अडथळा निर्माण करतं.

ओवी:

मग जाणतयां जें विरू
तयाचीं वाट वाहती करूं।
ज्ञाना हित तेंचि विचारूं
सर्वभावें ॥ ५७ ॥

अर्थ:

ज्ञानाच्या विरोधात जे आहे, त्याचं हरण करून, ज्ञानास अनुकूल असलेल्या गोष्टींवर विचार करणं महत्त्वाचं आहे.

ओवी:

ऐसा ज्ञानजिज्ञासु तुम्हीं समस्तीं
भावो जो धरिला असे चित्तीं।
तो पुरवावया लक्ष्मीपती
बोलिजेल ॥ ५८ ॥

अर्थ:

तुमच्या मनात जी इच्छा आहे, ती पूर्ण करण्यासाठी देव आता बोलतील.

ओवी:

ज्ञानासि सुजन्म जोडे
आपली विश्रांतिही वरी वाढे।
ते संपत्तीचे पवाडे
सांगिजेल दैवी ॥ ५९ ॥

अर्थ:

जिच्या योगाने ज्ञानाची प्राप्ती होते, ती दैवी संपत्ती देव सांगेल.

ओवी:

आणि ज्ञानाचेनि कामाकारें
जे रागद्वेषांसि दे थारे।
तिये आसुरियेहि घोरे
करील रूप ॥ ६० ॥

अर्थ:

ज्ञानाच्या विपरीत असलेल्या राग-द्वेषाचे रूप प्रकट होईल.

या ओव्या आत्मज्ञान, भक्ती, आणि ज्ञानाच्या मार्गावर असलेल्या विचारांचे स्पष्ट चित्रण करतात.

ओवी:

सहज इष्टानिष्टकरणी
दोघीचि इया कवतुकिणी।
हे नवमाध्यायीं उभारणी
केली होती ॥ ६१ ॥

अर्थ:

इष्ट आणि अनिष्ट करणारे हे दोन्ही दैवी आणि आसुरी संपत्तींमध्ये स्वाभाविकपणे कौतुक आहे. यांची चर्चा नवव्या अध्यायात करण्यात आलेली आहे.

ओवी:

तेथ साउमा घेयावया उवावो
तंव वोडवला आन प्रस्तावो।
तरी तयां प्रसंगें आतां देवो
निरूपीत असे ॥ ६२ ॥

अर्थ:

नवव्या अध्यायात त्यांच्या विस्ताराची अपेक्षा होती, परंतु आता दुसरा प्रसंग आला आहे. त्यामुळे देव या प्रसंगानुसार दैवी आणि आसुरी संपत्तिंचे निरूपण करत आहेत.

ओवी:

तया निरूपणाचेनि नांवें
अध्याय पद सोळावें।
लावणी पाहतां जाणावें
मागिलावरी ॥ ६३ ॥

अर्थ:

या निरूपणाला सोळावा अध्याय समजावा, कारण मागील क्रमांनुसार संख्या पाहता हे योग्य ठरते.

ओवी:

परी हें असो आतां प्रस्तुतीं
ज्ञानाच्या हिताहितीं।
समर्था संपत्ती
इयाचि दोन्ही ॥ ६४ ॥

अर्थ:

परंतु आता त्यावर चर्चा थांबवून, ज्ञानाच्या इष्ट आणि अनिष्ट करण्याच्या कार्यासाठी हे दोन्ही संपत्ती समर्थ आहेत.

ओवी:

जे मुमुक्षुमार्गींची बोळावी
जे मोहरात्रीची धर्मदिवी।
ते आधीं तंव दैवी
संपत्ती ऐका ॥ ६५ ॥

अर्थ:

जी संपत्ती आत्मस्वरूपाच्या मार्गावर मुमुक्षांना पोहोचवते आणि जी मोहरात्रीत धर्माचे प्रकाश देणारा दिवा आहे, ती दैवी संपत्ती ऐका.

ओवी:

जेथ एक एकातें पोखी
असे बहुत पदार्थ येकीं।
संपादिजती ते लोकीं
संपत्ति म्हणिजे ॥ ६६ ॥

अर्थ:

जेथे एकमेकांना पोसणारे अनेक पदार्थ एकत्रित आले आहेत, तिथे लोकांमध्ये त्याला संपत्ती म्हटले जाते.

ओवी:

ते दैवी सुखसंभवी
तेथ दैवगुणें येकोपजीवीं।
जाली म्हणौनि दैवी
संपत्ति हे ॥ ६७ ॥

अर्थ:

ते दैवी संपत्ती जेथे सुखाची समृद्धी आणते आणि दैवगुणांना सामावून घेते, तिथे दैवी संपत्तीची प्रतिष्ठा असते.

ओवी:

आतां तयाचि दैवगुणां-
माजीं धुरेचा बैसणा।
बैसे तया आकर्णा
अभय ऐसें ॥ ६८ ॥

अर्थ:

आता दैवी गुणांमध्ये ज्याचे स्थान पहिल्या आसनावर आहे, त्याला ‘अभय’ असे म्हणतात. ऐका.

ओवी:

तरी न घालूनि महापुरीं
न घेपे बुडणयाची शियारी।
कां रोगु न गणिजे घरीं
पथ्याचिया ॥ ६९ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे महापुरात उडी मारल्यास बुडण्याचे भय नाही, तसेच पथ्याने वागल्यास रोगाचे भयही नाही.

ओवी:

तैसा कर्माकर्माचिया मोहरा
उठूं नेदूनि अहंकारा।
संसाराचा दरारा
सांडणें येणें ॥ ७० ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे विहित व निषिद्ध कर्मांच्या संदर्भात अहंकाराला जागा न देणे आणि अशा रीतीने संसाराचा धाक टाकणे, याला ‘अभय’ असे म्हणतात.

ओवी:

अथवा ऐक्यभावाचेनि पैसें
दुजे मानूनि आत्मा ऐसें।
भयवार्ता देशें
दवडणें जें ॥ ७१ ॥

अर्थ:

अथवा अद्वैत भावाच्या विकासाने, दुसऱ्या कोणाला आपला आत्मा मानून भयाची गोष्ट हद्दपार करणे यास ‘अभय’ म्हणावे.

ओवी:

पाणी बुड{ऊं} ये मिठातें
तंव मीठचि पाणी आतें।
तेवीं आपण जालेनि अद्वैतें
नाशे भय ॥ ७२ ॥

अर्थ:

जसे पाणी मिठाला बुडवताना मीठच पाणी बनते, तसेच आपण अद्वैत रूपात आल्यास भयाचा नाश होतो.

ओवी:

अगा अभय येणें नांवें
बोलिजे तें हें जाणावें।
सम्यक्‍ज्ञानाचें आघवें
धांवणें हें ॥ ७३ ॥

अर्थ:

बाबा अर्जुना, ‘अभय’ नावाने ज्याचा उल्लेख केला जातो, तो सम्यक ज्ञानाच्या सहवासात असतो, व त्याचे रक्षण करणारा शिपाई आहे.

ओवी:

आतां सत्त्वशुद्धी जे म्हणिजे
ते ऐशा चिन्हीं जाणिजे।
तरी जळे ना विझे
राखोंडी जैसी ॥ ७४ ॥

अर्थ:

आता सत्त्वशुद्धी म्हणून जी ओळखली जाते, ती राखोंडीसारखी आहे, जी ना जळते ना विझते.

ओवी:

कां पाडिवा वाढी न मगे
अंवसे तुटी सांडूनि मागे।
माजीं अतिसूक्ष्म अंगें
चंद्रु जैसा राहे ॥ ७५ ॥

अर्थ:

जसे शुक्ल प्रतिपदेच्या कलेची वाढ व अवसेष झालेला कल मागे टाकून चंद्र अतिशय सूक्ष्म रूपाने राहतो.

ओवी:

नातरी वार्षिया नाहीं मांडिली
ग्रीष्में नाहीं सांडिली।
माजीं निजरूपें निवडली
गंगा जैसी ॥ ७६ ॥

अर्थ:

जसे वर्षात पूर ओसरल्यावर आणि ग्रीष्म ऋतूतील ओहोटी सुरू होण्याच्या काळात गंगेचे स्वाभाविक स्वरूप स्पष्ट दिसते.

ओवी:

तैसी संकल्पविकल्पाची वोढी
सांडूनि रजतमाची कावडी।
भोगितां निजधर्माची आवडी
बुद्धि उरे ॥ ७७ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे संकल्प-विकल्पांची ओढ टाकून आणि रजतमाचे ओझे दूर करून आत्मचिंतनाचे प्रेम भोगणारी बुद्धी राहते.

ओवी:

इंद्रियवर्गीं दाखविलिया
विरुद्धा अथवा भलीया।
विस्मयो कांहीं केलिया
नुठी चित्तीं ॥ ७८ ॥

अर्थ:

वाईट किंवा चांगल्या विषयांची दाखल होत असताना इंद्रियसमुदायामुळे चित्तात चंचलता उत्पन्न होत नाही.

ओवी:

गांवा गेलिया वल्लभु
पतिव्रतेचा विरहक्षोभु।
भलतेसणी हानिलाभु
न मनीं जेवीं ॥ ७९ ॥

अर्थ:

पति गावाला गेल्यावर पतिवियोगजन्य दु:खात कितीही नुकसान अथवा लाभ झाले तरी पतिव्रता मनावर घेत नाही.

ओवी:

तेवीं सत्स्वरूप रुचलेपणें
बुद्धी जें ऐसें अनन्य होणें।
ते सत्त्वशुद्धी म्हणे
केशिहंता ॥ ८० ॥

अर्थ:

आत्मस्वरूपाची गोडी लागल्यावर बुद्धी जशी पतिव्रतेप्रमाणे आत्मस्वरूपात अनन्य होते, ती ‘सत्त्वशुद्धी’ असते.

ओवी:

आतां आत्मलाभाविखीं
ज्ञानयोगामाजीं एकीं।
जे आपुलिया ठाकी
हांवें भरे ॥ ८१ ॥

अर्थ:

आता आत्मलाभाच्या योगाने ज्ञानयोगामध्ये एकात्मता प्राप्त करून जे आपुलकीने भरले आहे, त्याचे वर्णन करतो.

ओवी:

तेथ सगळिये चित्तवृत्ती
त्यागु करणें या रीती।
निष्कामें पूर्णाहुती
हुताशीं जैसी ॥ ८२ ॥

अर्थ:

ज्ञान किंवा अष्टांग योग यांपैकी ज्याची उत्कट इच्छा असेल, त्या ठिकाणी सर्व चित्तवृत्तींना अशा रीतीने अर्पण करावे, जसे निष्काम व्यक्ती अग्नीत पूर्णाहुती देते.

ओवी:

कां सुकुळीनें आपुली
आत्मजा सत्कुळींचि दिधली।
हें असो लक्ष्मी स्थिरावली
मुकुंदीं जैसी ॥ ८३ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे कुलवान पुरुषाने आपली मुलगी चांगल्या कुळात दिली, तसे लक्ष्मी भगवंताच्या ठिकाणी स्थिर झाली.

ओवी:

तैसे निर्विकल्पपणें
जें योगज्ञानींच या वृत्तिक होणें।
तो तिजा गुण म्हणे
श्रीकृष्णनाथु ॥ ८४ ॥

अर्थ:

अशा प्रकारे अनन्य भावाने योगाचे किंवा ज्ञानाचे ठिकाणी रहाणे, हा दैवी संपत्तीचा तिसरा गुण आहे, असे श्रीकृष्णनाथ म्हणतात.

ओवी:

आतां देहवाचाचित्तें
यथासंपन्नें वित्तें।
वैरी जालियाही आर्तातें
न वंचणे जें कां ॥ ८५ ॥

अर्थ:

जो कोणी संकटाने पीडित असेल, तो शत्रु असला तरी, त्याला आपल्या अनुकूलतेप्रमाणे द्रव्याने, कायावाचमनाने, प्रतारणा न करता जे अर्पण करणे.

ओवी:

पत्र पुष्प छाया
फळें मूळ धनंजया।
वाटेचा न चुके आलिया
वृक्षु जैसा ॥ ८६ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे वृक्ष वाटेने येणार्‍यास पाने, फुले, मुळे देण्यास चुकत नाही.

ओवी:

तैसें मनौनि धनधान्यवरी
विद्यमानें आल्या अवसरीं।
श्रांताचिये मनोहारीं
उपयोगा जाणें ॥ ८७ ॥

अर्थ:

मनापासून धनापर्यंत जे काही प्राप्त असेल, त्या योगाने प्रसंगानुसार श्रमलेल्यांना मनास आनंद देण्यास उपयोगी ठरणे.

ओवी:

तयां नांव जाण दान
जें मोक्षनिधानाचें अंजन।
हें असो आइक चिन्ह
दमाचें तें ॥ ८८ ॥

अर्थ:

हे दान मोक्षरूपी ठेवा दाखवणारे अंजन आहे, यालाच दान म्हणावे.

ओवी:

तरी विषयेंद्रियां मिळणी
करूनि घापे वितुटणी।
जैसें तोडिजे खड्गपाणी
पारकेया ॥ ८९ ॥

अर्थ:

विषयांशी इंद्रियांच्या झालेल्या एकतानतेची ताटातूट करणे (याला दम म्हणतात). जसे माती मिसळलेल्या पाण्यात निवळीचे बी घालून स्वच्छ पाण्यातील माती तळास नेऊन वेगळे केले जाते.

ओवी:

तैसा विषयजातांचा वारा
वाजों नेदिजे इंद्रियद्वारां।
इये बांधोनि प्रत्याहारा
हातीं वोपी ॥ ९० ॥

अर्थ:

विषयांच्या वाऱ्यावर इंद्रियद्वारांनी नियंत्रण ठेवले पाहिजे; हाती प्रत्याहार साधण्याचे कार्य करणे आवश्यक आहे.

ओवी:

आंतुला चित्ताचें अंगवरीं
प्रवृत्ति पळे पर बाहेरी।
आगी सुयिजे दाहींहि द्वारीं
वैराग्याची ॥ ९१ ॥

अर्थ:

प्रवृत्ती चित्तापर्यंत सर्वांचा त्याग करून साधकाला संपूर्णपणे सोडून बाहेर निघून जाते. पुनः प्रवृत्ती उत्पन्न होऊ नये म्हणून दहाही इंद्रियांच्या द्वारात वैराग्याचा अग्नि ठेवतो.

ओवी:

श्वासोश्वासाहुनी बहुवसें
व्रतें आचरे खरपुसें।
वोसंतिता रात्रिदिवसें
नाराणुक जया ॥ ९२ ॥

अर्थ:

श्वासोच्छ्वासाहून पुष्कळ व कठोर व्रतांचे आचरण करतो, जे रात्रंदिवस चालू असते, आणि ज्याला एक क्षणभरही विश्रांती सापडत नाही.

ओवी:

पैं दमु ऐसा म्हणिपे
तो हा जाण स्वरूपें।
यागार्थुही संक्षेपें
सांगों ऐक ॥ ९३ ॥

अर्थ:

हे दमाचे लक्षण आहे, असे समजावे. आता यज्ञाचा अर्थ थोडक्यात सांगतो, ऐक.

ओवी:

तरी ब्राह्मण करूनि धुरे
स्त्रियादिक पैल मेरे।
माझारीं अधिकारें
आपुलालेनि ॥ ९४ ॥

अर्थ:

ब्राह्मणापासून आरंभ करून, तो अखेर स्त्रियादिकांपर्यंत सर्वांनी आपल्या वर्णाश्रमधर्मानुसार जे काही करणे.

ओवी:

जया जे सर्वोत्तम
भजनीय देवताधर्म।
ते तेणें यथागम
विधी यजिजे ॥ ९५ ॥

अर्थ:

ज्याला योग्य असे सर्वात चांगले देवधर्म वगैरे असतील, त्यांचे शास्त्रात सांगितलेल्या विधीप्रमाणे अनुष्ठान करावे.

ओवी:

जैसा द्विज षट्कर्में करी
शूद्र तयातें नमस्कारी।
कीं दोहींसही सरोभरी
निपजे यागु ॥ ९६ ॥

अर्थ:

ब्राह्मण अध्ययनादि सहा प्रकारची कर्मे करतो तर शूद्र त्याला नमस्कार करतो; दोघांनाही सारखाच यज्ञ उत्पन्न होतो.

ओवी:

तैसें अधिकारपर्यालोचें
हें यज्ञ करणें सर्वांचें।
परी विषय विष फळाशेचें
न घापे माजीं ॥ ९७ ॥

अर्थ:

आपापल्या अधिकाराचा विचार करून हे सर्वांचे यज्ञ करणे आहे, परंतु त्या यज्ञाचे आचरण करण्यात फलाशेचे विष कालवू नये.

ओवी:

आणि मी कर्ता ऐसा भावो
नेदिजे देहाचेनि द्वारें जावों।
ना वेदाज्ञेसि तरी ठावो
होइजे स्वयें ॥ ९८ ॥

अर्थ:

देहाच्या हातून होणार्‍या कर्मांच्या कर्तेपणाचा अहंकार उत्पन्न होऊ देऊ नये, पण वेदाने करावयास सांगितलेल्या कर्मांच्या विधानांना स्वतःच ठिकाण होऊन रहावे.

ओवी:

अर्जुना एवं यज्ञु
सर्वत्र जाण साज्ञु।
कैवल्यमार्गींचा अभिज्ञु
सांगाती हा ॥ ९९ ॥

अर्थ:

अर्जुना, अशा प्रकारचे लक्षण असलेला व सर्वांच्या आचरणात येणारा हा यज्ञ आहे. हा यज्ञ म्हणजे मोक्षाच्या वाटेवरील माहितीगार वाटाड्या आहे.

ओवी:

आतां चेंडुवें भूमी हाणिजे
नव्हे तो हाता आणिजे।
कीं शेतीं बीं विखुरिजे
परी पिकीं लक्ष ॥ १०० ॥

अर्थ:

आता चेंडूंची कामगिरी भूमीवर केली जाते; नव्हे तर हाताने त्याला आणले जाते, की शेतीमध्ये बीं विखुरले जातात, पण पिकांना लक्ष दिले जाते.

ओवी १०१

नातरी ठेविलें देखावया । आदर कीजे दिविया ।
कां शाखा फळें यावया । सिंपिजे मूळ ॥
अर्थ:
अंधारात ठेवलेली वस्तू दिसण्यासाठी जसा दिवा हातात घेतला जातो, तसंच वृक्षांच्या मुळांना पाणी घालून फांद्या आणि फळे येण्यास प्रवृत्त केले जाते.

ओवी १०२

हें बहु असो आरिसा । आपणपें देखावया जैसा ।
पुढतपुढती बहुवसा । उटिजे प्रीती ॥
अर्थ:
हे सर्व बोलणे महत्त्वाचे नाही. जसे आपण आरसा स्वच्छ ठेवतो, तसाच प्रीतीपूर्वक आत्मानुभव पाहण्याचा प्रयत्न करावा लागतो.

ओवी १०३

तैसा वेदप्रतिपाद्यु जो ईश्वरु । तो होआवयालागीं गोचरु ।
श्रुतीचा निरंतरु । अभ्यासु करणें ॥
अर्थ:
ज्याला श्रुतींनी प्रतिपादित केले, असा ईश्वर जाणून घेण्यासाठी श्रुतींचा सतत अभ्यास करावा लागतो.

ओवी १०४

तेंचि द्विजांसीच ब्रह्मसूत्र । येरा स्तोत्र कां नाममंत्र ।
आवर्तवणें पवित्र । पावावया तत्त्व ॥
अर्थ:
द्विजांनी ब्रह्मसूत्रांचा अभ्यास करावा, तर इतरांनी स्तोत्रे किंवा नाममंत्रांचे जप करावे, ज्यामुळे पवित्र आत्मतत्त्व प्राप्त करता येईल.

ओवी १०५

पार्था गा स्वाध्यावो । बोलिजे तो हा म्हणे देवो ।
आतां तप शब्दाभिप्रावो । आईक सांगों ॥
अर्थ:
अर्जुना, स्वाध्याय म्हणजे जो अभ्यास केला जातो, तोच तप आहे. आता तप शब्दाचा अर्थ सांगतो.

ओवी १०६

तरी दानें सर्वस्व देणें । वेंचणें तें व्यर्थ करणें ।
जैसे फळोनि स्वयें सुकणें । इंद्रावणी जेवीं ॥
अर्थ:
दान म्हणजे सर्वस्व देणे आणि त्याचा उपयोग न करून फळांसारखे व्यर्थ करणे, जसे वनस्पती स्वतःच्या फळांतून सुकते.

ओवी १०७

नाना धूपाचा अग्निप्रवेशु । कनकीं तुकाचा नाशु ।
पितृपक्षु पोषिता र्‍हासु । चंद्राचा जैसा ॥
अर्थ:
धूपाचा अग्नीत प्रवेश झाला की तो नष्ट होतो, तसेच हिणकस सोन्याचे वजन कमी होते, किंवा चंद्र वाढत असताना कमी होतो.

ओवी १०८

तैसा स्वरूपाचिया प्रसरा -। लागीं प्राणेंद्रियशरीरां ।
आटणी करणें जें वीरा । तेंचि तप ॥
अर्थ:
आत्मानुभवाच्या विकासासाठी प्राण, इंद्रिये आणि शरीर यांची आटणी करणे म्हणजेच तप.

ओवी १०९

अथवा अनारिसें । तपाचें रूप जरी असे ।
तरी जाण जेवीं दुधीं हंसें । सूदली चांचू ॥
अर्थ:
जर तपाचे दुसरे स्वरूप असेल तर ते दूधामध्ये हंसाने चोच घालून दूध व पाणी वेगळे करण्यासारखे आहे.

ओवी ११०

तैसें देहजीवाचिये मिळणीं । जो उदयजत सूये पाणी ।
तो विवेक अंतःकरणीं । जागवीजे ॥
अर्थ:
जो आत्मा आणि देह यांच्यातील भेद जाणतो, तो विवेक आपल्या अंतःकरणात जागृत ठेवावा.

ओवी १११

पाहतां आत्मयाकडे । बुद्धीचा पैसु सांकडें ।
सनिद्र स्वप्न बुडे । जागणीं जैसें ॥
अर्थ:
आत्माकडे पाहताना बुद्धीचा संकोच होतो, जसे जागरणात निद्रेमधील स्वप्न नाहीसे होते.

ओवी ११२

तैसा आत्मपर्यालोचु । प्रवर्ते जो साचु ।
तपाचा हा निर्वेचु । धनुर्धरा ॥
अर्थ:
जो आत्मानात्मविचार चालू राहतो, तोच तपाचा खरा अभिप्राय आहे.

ओवी ११३

आतां बाळाच्या हितीं स्तन्य । जैसें नानाभूतीं चैतन्य ।
तैसें प्राणिमात्रीं सौजन्य । आर्जव तें ॥
अर्थ:
जसे बाळाच्या हितासाठी दूध सर्वांच्या चैतन्याचे स्रोत आहे, तसेच प्राणिमात्रीच्या सौजन्यात आर्जव असावा लागतो.

ओवी ११४

आणि जगाचिया सुखोद्देशें । शरीरवाचामानसें ।
राहाटणें तें अहिंसे । रूप जाण ॥
अर्थ:
जगाला सुख देण्यासाठी शरीराने, वाचांनी, आणि मनाने जे काही वागणे आहे, तेच अहिंसेचे स्वरूप आहे.

ओवी ११५

आणि तीख होऊनि मवाळ । जैसें जातीचें मुकुळ ।
कां तेज परी शीतळ । शशांकाचें ॥
अर्थ:
कमळाची पानं जशी तीक्ष्ण असतात, तरीही ती मऊ असतात; तसेच चंद्राचे तेज असले तरी ते शीतल आहे.

ओवी ११६

शके दावितांचि रोग फेडूं । आणि जिभे तरी नव्हे कडु ।
ते वोखदु नाहीं मा घडू । उपमा कैंची ॥
अर्थ:
ज्याने रोग दूर केला जाऊ शकतो आणि जिभेवर कडू लागत नाही, असे औषध मिळवणे अशक्य आहे, मग मी कोणती उपमा देऊ?

ओवी ११७

तरी मऊपणें बुबुळे । झगडतांही परी नाडळे ।
एर्‍हवीं फोडी कोंराळें । पाणी जैसें ॥
अर्थ:
जसे पाणी बुबुळावर घासले तरी ते मऊपणामुळे खुपत नाही, पण पाणी डोंगराचा कडा फोडण्याची ताकद ठेवते.

ओवी ११८

तैसें तोडावया संदेह । तीख जैसें कां लोह ।
श्राव्यत्वें तरी माधुर्य । पायीं घालीं ॥
अर्थ:
जसे सत्यभाषण संशय दूर करते, तसेच ते ऐकण्यास गोड लागते; ऐकताना ते इतर गोडींपेक्षा अधिक गोड असते.

ओवी ११९

ऐकों ठातां कौतुकें । कानातें निघती मुखें ।
जें साचारिवेचेनि बिकें । ब्रह्मही भेदी ॥
अर्थ:
जे सत्यभाषण ऐकताना कानात उचालणारे विचार येतात, ते सत्य संवाद ब्रह्मालाही भेदून जातात.

ओवी १२०

किंबहुना प्रियपणे । कोणातेंही झकऊं नेणे ।
यथार्थ तरी खुपणें । नाहीं कवणा ॥
अर्थ:
सत्यभाषण कोणालाही फसवू शकत नाही; ते खरे असले तरी ते कोणाला दुखवत नाही.

ओवी १२१

एर्‍हवीं गोरी कीर काना गोड । परी साचाचा पाखाळीं कीड ।
आगीचें करणें उघड । परी जळों तें साच ॥
अर्थ:
बाह्य दृष्टीने पारध्याचे गाणे गोड वाटत असले तरी ते अंतःकरणाला हानिकारक असते, जसे आग जाळून नष्ट करते.

ओवी १२२

कानीं लागतां महूर । अर्थें विभांडी जिव्हार ।
तें वाचा नव्हे सुंदर । लांवचि पां ॥
अर्थ:
जे भाषण कानाने ऐकले असता गोड वाटते, पण जे अर्थाने काळजाला धक्का देणारे आहे, ते भाषण सुंदर नाही.

ओवी १२३

परी अहितीं कोपोनि सोप । लालनीं मऊ जैसें पुष्प ।
तिये मातेचें स्वरूप । जैसें कां होय ॥
अर्थ:
परंतु मुलाच्या कल्याणाच्या बाबतीत, मुलावर लटके रागावणारी आई फुलासारखी मऊ असते.

ओवी १२४

तैसें श्रवणसुख चतुर । परीणमोनि साचार ।
बोलणें जें अविकार । तें सत्य येथें ॥
अर्थ:
ऐकण्यात सुख देणारे आणि ज्या बोलण्याने द्वेषाचा विकार न होता आनंद मिळवतो, ते बोलणे येथे सत्य आहे.

ओवी १२५

आतां घालितांही पाणी । पाषाणीं न निघे आणी ।
कां मथिलिया लोणी । कांजी नेदी ॥
अर्थ:
आता दगडाला पाणी घातले तरी अंकुर फुटत नाही, तसेच कांजी घुसळली तरी लोणी मिळत नाही.

ओवी १२६

त्वचा पायें शिरीं । हालेयाही फडे न करी ।
वसंतींही अंबरीं । न होती फुलें ॥
अर्थ:
त्वचेवर पाण्याचा संपर्क आला तरी तो नुकसान करत नाही, तसंच वसंत ऋतूतही फुलांचा अभाव असतो.

ओवी १२७

नाना रंभेचेनिही रूपें । शुकीं नुठिजेचि कंदर्पें ।
कां भस्मीं वन्हि न उद्दीपे । घृतेंही जेवीं ॥
अर्थ:
रंभेच्या रूपामुळे शुकासमोर काम उत्पन्न होत नाही; जसे राखेत तुपाने अग्नि प्रदीप्त होत नाही.

ओवी १२८

तेवींचि कुमारु क्रोधें भरे । तैसिया मंत्राचीं बीजाक्षरें ।
तियें निमित्तेंही अपारें । मीनलिया ॥
अर्थ:
लहान मुलाला देखील राग येऊ शकतो, आणि अनेक कारणे एकत्र आल्यास तीच राग उत्पन्न करू शकतात.

ओवी १२९

परी धातयाही पायां पडतां । नुठी गतायु पंडुसुता ।
तैसी नुपजे उपजवितां । क्रोधोर्मी गा ॥
अर्थ:
अर्जुन, ज्या पुरुषाचे आयुष्य संपले आहे, त्याप्रमाणे, क्रोध उत्पन्न झाल्यावरही तो उठत नाही.

ओवी १३०

अक्रोधत्व ऐसें । नांव तें ये दशे ।
जाण ऐसें श्रीनिवासें । म्हणितलें तया ॥
अर्थ:
अक्रोधत्व म्हणजे जेव्हा क्रोध नाहीसा होतो, तेव्हा त्याला हेच नाव मिळते. असे श्रीकृष्ण अर्जुनास सांगतात.

ओवी १३१

आतां मृत्तिकात्यागें घटु । तंतुत्यागें पटु ।
त्यजिजे जेवीं वटु । बीजत्यागें ॥
अर्थ:
जसा मातीचा त्याग केला असता, तसा घटाचा त्याग होतो; तसेच वटाच्या बीजाचा त्याग केला असता वडाच्या झाडाचा त्याग होतो.

ओवी १३२

कां त्यजुनि भिंतिमात्र । त्यजिजे आघवेंचि चित्र ।
कां निद्रात्यागें विचित्र । स्वप्नजाळ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे भिंतींचा त्याग केला असता, त्या भितीवरील सर्व चित्रांचा त्याग होतो; तसेच झोपेच्या त्यागामुळे स्वप्नांचा त्याग होतो.

ओवी १३३

नाना जळत्यागें तरंग । वर्षात्यागें मेघ ।
त्यजिजती जैसे भोग । धनत्यागें ॥
अर्थ:
जलाचा त्याग केला असता, तर लाटांचा त्याग होतो; तसेच वर्षा ऋतूत मेघांचा त्याग होतो; तसेच द्रव्याचा त्याग केला असता भोगांचा त्याग होतो.

ओवी १३४

तेवीं बुद्धिमंतीं देहीं । अहंता सांडूनि पाहीं ।
सांडिजे अशेषही । संसारजात ॥
अर्थ:
अर्जुन, बुद्धिमान पुरुष देहातील अहंतेचा त्याग करतो, आणि त्यामुळे संपूर्ण संसाराचा त्याग करतो.

ओवी १३५

तया नांव त्यागु । म्हणे तो यज्ञांगु ।
हे मानूनि सुभगु । पार्थु पुसे ॥
अर्थ:
त्याला 'त्याग' असे नाव आहे, असे श्रीकृष्ण म्हणतात. अर्जुन या गोष्टीवर विचार करतो.

ओवी १३६

आतां शांतीचें लिंग । तें व्यक्त मज सांग ।
देवो म्हणती चांग । अवधान देईं ॥
अर्थ:
अर्जुन म्हणतो, आता मला शांतीचे लक्षण स्पष्ट करून सांग. तेव्हा देव म्हणतो, लक्षपूर्वक ऐक.

ओवी १३७

तरी गिळोनि ज्ञेयातें । ज्ञाता ज्ञानही माघौतें ।
हारपें निरुतें । ते शांति पैं गा ॥
अर्थ:
ज्ञेयाला (जाणावयाच्या विषयाला) गिळून ज्ञाता व ज्ञानही जेथे नाहीसे होते, तीच शांति आहे.

ओवी १३८

जैसा प्रळयांबूचा उभडु । बुडवूनि विश्वाचा पवाडु ।
होय आपणपें निबिडु । आपणचि ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे प्रळयकाळातील जल विश्वाला बुडवून टाकते, तसेच आपले अस्तित्वही घनदाट असते.

ओवी १३९

मग उगम ओघ सिंधु । हा नुरेचि व्यवहारभेदु ।
परी जलैक्याचा बोधु । तोही कवणा ? ॥
अर्थ:
ज्या नद्यांचे प्रवाह समुद्रात एकत्र येतात, तिथे भेदाचा व्यवहार उरत नाही; जलाच्या एकरसतेचा बोध कोणाला आहे?

ओवी १४०

तैसी ज्ञेया देतां मिठी । ज्ञातृत्वही पडे पोटीं ।
मग उरे तेंचि किरीटी । शांतीचें रूप ॥
अर्थ:
त्या प्रमाणे ज्ञान देताना एकमेकांत एकरूप होतात, आणि ज्ञातृत्वही पोटात पडते. मग तेच शांतीचे रूप बनते.

ओवी १४१

आतां कदर्थवीत व्याधी । बळीकरणाचिया आधीं ।
आपपरु न शोधी । सद्वैद्यु जैसा ॥
अर्थ:
आता रोग नाहीसा करून (रोग्याला) बळकट करण्याच्या काळजीत, जसा चांगला वैद्य आपले आणि परके असा भेद करत नाही, तसेच काळजीपूर्वक औषधाची योजना करतो.

ओवी १४२

का चिखलीं रुतली गाये । धडभाकड न पाहे ।
जो तियेचिया ग्लानी होये । कालाभुला ॥
अर्थ:
गाळात फसलेली गाय दिसली की, ती दूध देणारी आहे की नाही हे न पाहता, तिच्या दीनवाण्या स्थितीमुळे कासावीस होतो.

ओवी १४३

नाना बुडतयातें सकरुणु । न पुसे अंत्यजु कां ब्राह्मणु ।
काढूनि राखे प्राणु । हेंचि जाणे ॥
अर्थ:
दयावान पुरुष, बुडणार्‍या व्यक्तीला ब्राह्मण आहे की चांडाळ आहे हे न पाहता, त्याला पाण्याबाहेर काढून त्याचे प्राण वाचवतो.

ओवी १४४

कीं माय वनीं पापियें । उघडी केली विपायें ।
ते नेसविल्यावीण न पाहे । शिष्टु जैसा ॥
अर्थ:
मोठ्या अरण्यात एखाद्या पापी व्यक्तीने स्त्रीला अकस्मात उघडे केले की, सभ्य गृहस्थ तिला वस्त्र नेसविल्यावाचून पाहात नाही.

ओवी १४५

तैसे अज्ञानप्रमादादिकीं । कां प्राक्तनहीन सदोखीं ।
निंदत्वाच्या सर्वविखीं । खिळिले जे ॥
अर्थ:
अज्ञान, उन्मत्तपणा, किंवा वाईट नशिबामुळे निंद्यपणाच्या सर्व बाबतीत जे जखडले गेले आहेत.

ओवी १४६

तयां आंगीक आपुलें । देऊनियां भलें ।
विसरविजती सलें । सलतीं तियें ॥
अर्थ:
त्या व्यक्तीस आपल्या गुणांचे प्रदर्शन करून, त्यांना डाचत असलेल्या शल्यांचा विसर पडतो.

ओवी १४७

अगा पुढिलाचा दोखु । करूनि आपुलिये दिठी चोखु ।
मग घापे अवलोकु । तयावरी ॥
अर्थ:
अर्जुन, दुसऱ्याचे दोष आपल्या दृष्टिकोनातून शुद्ध करून, मग त्याच्याकडे लक्ष द्यावे.

ओवी १४८

जैसा पुजूनि देवो पाहिजे । पेरूनि शेता जाइजे ।
तोषौनि प्रसादु घेइजे । अतिथीचा ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे देवाची पूजा करून, शेतात धान्य पेरून, अतिथीला संतुष्ट करून त्याचा आशीर्वाद घ्या.

ओवी १४९

तैसें आपुलेनि गुणें । पुढिलाचें उणें ।
फेडुनियां पाहणें । तयाकडे ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे आपल्या चांगलेपणाने दुसऱ्याचा कमीपणा नाहीसा करून, मग त्याच्याकडे पहावे.

ओवी १५०

वांचूनि न विंधिजें वर्मीं । नातुडविजे अकर्मीं ।
न बोलविजे नामीं । सदोषीं तिहीं ॥
अर्थ:
कोणतीही चूक न करता, निष्क्रिय राहून, तसेच दोष असलेल्या व्यक्तीला बोलविणे नको.

ओवी १५१

वरी कोणे एकें उपायें । पडिलें तें उभें होये ।
तेंच कीजे परी घाये । नेदावे वर्मीं ॥
अर्थ:
शिवाय वाईट स्थिती असेल तर, ज्या उपायांनी चांगल्या स्थितीला येईल, तेच करावे; परंतु वर्मावर घाव घालू नयेत.

ओवी १५२

पैं उत्तमाचियासाठीं । नीच मानिजे किरीटी ।
हें वांचोनि दिठी । दोषु न घेपे ॥
अर्थ:
अर्जुन, नीच मनुष्याला उत्तम मनुष्याच्या बरोबरचे मानावे, याशिवाय आपल्या दृष्टीने कोणाचा दोष पाहू नये.

ओवी १५३

अगा अपैशून्याचें लक्षण । अर्जुना हें फुडें जाण ।
मोक्षमार्गींचें सुखासन । मुख्य हें गा ॥
अर्थ:
अर्जुन, हे अपैशून्याचे लक्षण आहे, असे तू पक्के समज. हे अपैशून्य मोक्षमार्गींच्या सुखकर वाहनाचे मुख्य लक्षण आहे.

ओवी १५४

आतां दया ते ऐसी । पूर्णचंद्रिका जैसी ।
निववितां न कडसी । सानें थोर ॥
अर्थ:
आता दया अशी आहे की, पौर्णिमेच्या चंद्राचे चांदणे थंडावा देताना लहान आणि थोर असा भेद करत नाही.

ओवी १५५

तैसें दुःखिताचें शिणणें । हिरतां सकणवपणें ।
उत्तमाधम नेणें । विवंचूं गा ॥
अर्थ:
त्या दयेप्रमाणे, दु:खितांचे क्लेश कृपाळूपणे हरण करताना, श्रेष्ठ आणि कनिष्ठ असा भेद करत नाही.

ओवी १५६

पैं जगीं जीवनासारिखें । वस्तु अंगवरी उपखें ।
परी जातें जीवित राखे । तृणाचेंहि ॥
अर्थ:
जगामध्ये पाण्यासारखी वस्तु स्वतः अंगाने नाश पावते, परंतु गवताच्या जीविताचे रक्षण करते.

ओवी १५७

तैसें पुढिलाचेनि तापें । कळवळलिये कृपें ।
सर्वस्वेंसीं दिधलेंहि आपणपें । थोडेंचि गमे ॥
अर्थ:
दुसऱ्यांच्या दु:खाने कृपेने कळवळताना, सर्वस्वासह आपल्या स्वतःला अर्पण केले तरी, त्याला थोडेच वाटते.

ओवी १५८

निम्न भरलियाविणें । पाणी ढळोंचि नेणे ।
तेवीं श्रांता तोषौनि जाणें । सामोरें पां ॥
अर्थ:
खड्डा अपुरा भरल्यावर वाहात असलेले पाणी पुढे सरकावयाचे जाणत नाही, तसेच पुढे आलेल्या दु:खिताला संतुष्ट करून पुढे जाणे.

ओवी १५९

पैं पायीं कांटा नेहटे । तंव व्यथा जीवीं उमटे ।
तैसा पोळे संकटें । पुढिलांचेनि ॥
अर्थ:
पायात काटा शिरल्यावर त्या क्षणी दु:ख अंत:करणात प्रगट होते, तसेच दुसऱ्याच्या दु:खाने जो पोळला जातो.

ओवी १६०

कां पावो शीतळता लाहे । कीं ते डोळ्याचिलागीं होये ।
तैसा परसुखें जाये । सुखावतु ॥
अर्थ:
जर शीतळता किंवा आनंद नेहमीच अनुभवला जात असेल, तर तो आनंद केवळ बाह्य गोष्टींमुळेच असतो.

ओवी १६१

किंबहुना तृषितालागीं । पाणी आरायिलें असे जगीं ।
तैसें दुःखितांचे सेलभागीं । जिणें जयाचें ॥
अर्थ:
फार काय सांगावे? तहानलेल्यांसाठी जसे जगात पाणी राहिले आहे, तशाच प्रकारे अत्यंत दु:खितांच्या दु:खनिवारणार्थ ज्यांचे आयुष्य खर्ची होते.

ओवी १६२

तो पुरुषु वीरराया । मूर्तिमंत जाण दया ।
मी उदयजतांचि तया । ऋणिया लाभें ॥
अर्थ:
हे वीरांच्या राजा, (अर्जुना) तो पुरुष दयेची प्रत्यक्ष मूर्ती आहे असे समज. व ती दया त्याच्या ठिकाणी उत्पन्न होताच मी त्याचा ऋणी होतो.

ओवी १६३

आतां सूर्यासि जीवें । अनुसरलिया राजीवें ।
परी तें तो न शिवे । सौरभ्य जैसें ॥
अर्थ:
आता सूर्यकमळ सूर्याला जीवाभावाने अनुसरले असते, परंतु तो सूर्य त्या कमळाच्या सुवासाला स्पर्श करीत नाही.

ओवी १६४

कां वसंताचिया वाहाणीं । आलिया वनश्रीच्या अक्षौहिणी ।
ते न करीतुचि घेणी । निगाला तो ॥
अर्थ:
वसंतऋतूच्या ओघात वनाच्या शोभेचे अनेक समुदाय आले असता, त्यांचा स्वीकार न करताच तो वसंतऋतु निघून जातो.

ओवी १६५

हें असो महासिद्धीसी । लक्ष्मीही आलिया पाशीं ।
परी महाविष्णु जैसी । न गणीच ते ॥
अर्थ:
हे राहू, अष्टमहासिद्धीसह लक्ष्मी देखील जवळ आली तरी महाविष्णूने जसे तिला मोजलेच नाही.

ओवी १६६

तैसे ऐहिकींचे कां स्वर्गींचे । भोग पाईक जालिया इच्छेचे ।
परी भोगावे हें न रुचे । मनामाजीं ॥
अर्थ:
इहलोकीचे व स्वर्गातले भोग आपल्या इच्छेचे दास झाले असता, ते भोगावे हे ज्यास मनातून आवडत नाही.

ओवी १६७

बहुवें काय कौतुकीं । जीव नोहे विषयाभिलाखी ।
अलोलुप्‍त्वदशा ठाउकी । जाण ते हे ॥
अर्थ:
फार काय सांगावे? सहज कौतुकाने सुद्धा जीव विषयांची इच्छा धरत नाही. अलोलुपत्वाची (अनासक्ततेची) प्रसिद्ध अवस्था तीही आहे.

ओवी १६८

आतां माशियां जैसें मोहळ । जळचरां जेवीं जळ ।
कां पक्षियां अंतराळ । मोकळें हें ॥
अर्थ:
आता मधमाशांना जसे मोहोळ सुखकर वाटते, जलचरांना जल जसे सुखकर वाटते, पक्षांना जसे आकाश संचार करण्याला मोकळे असते.

ओवी १६९

नातरी बाळकोद्देशें । मातेचें स्नेह जैसें ।
कां वसंतीच्या स्पर्शें । मऊ मलयानिळु ॥
अर्थ:
आईचे लेकराविषयी प्रेम जसे हळूवार असते, तसेच वसंतऋतूतील मलयपर्वतावरून वाहात येणारा वारा स्पर्शाला मऊ असतो.

ओवी १७०

डोळ्यां प्रियाची भेटी । कां पिलियां कूर्मीची दिठी ।
तैसीं भूतमात्रीं राहटी । मवाळ ते ॥
अर्थ:
डोळ्यांना प्रियाची भेट जशी असते, तशा प्रकारे मातीच्या शुद्धतेत राहणारे असतात.

ओवी १७१

स्पर्शें अतिमृदु । मुखीं घेतां सुस्वादु ।
घ्राणासि सुगंधु । उजाळु आंगें ॥
अर्थ:
स्पर्शाला अति मऊ, तोंडात टाकला असता चांगला रुचकर, नाकाला वास देणारा आणि अंगाने स्वच्छ (निर्मळ).

ओवी १७२

तो आवडे तेवढा घेतां । विरुद्ध जरी न होतां ।
तरी उपमे येता । कापूर कीं ॥
अर्थ:
तो वाटेल तेवढा घेतला असता, जर कोणालाही अपायकारक झाला नसता, तर तो कापूर या (मार्दवाच्या) उपमेला आला असता.

ओवी १७३

परी महाभूतें पोटीं वाहे । तेवींचि परमाणूमाजीं सामाये ।
या विश्वानुसार होये । गगन जैसें ॥
अर्थ:
जसे आकाश आपल्या पोटात (वायू वगैरे) महाभूतांस धारण करते, परंतु त्याचप्रमाणे ते (आकाश) परमाणूमध्ये मावले जाते आणि जसे हे विश्व आहे तसे ते होते.

ओवी १७४

काय सांगों ऐसें जिणें । जें जगाचेनि जीवें प्राणें ।
तया नांव म्हणें । मार्दव मी ॥
अर्थ:
फार काय सांगू? असे जे जगाच्या जीवाप्राणांकरता जगणे आहे, त्याचे नाव मार्दव आहे, असे मी (श्रीकृष्ण) म्हणतो.

ओवी १७५

आतां पराजयें राजा । जैसा कदर्थिजे लाजा ।
कां मानिया निस्तेजा । निकृष्टास्तव ॥
अर्थ:
आता ज्याप्रमाणे राजा पराभवामुळे लज्जेने कष्टी होतो, अथवा मानी पुरुष हीनदशेमुळे (लाजेने) निस्तेज होतो.

ओवी १७६

नाना चांडाळ मंदिराशीं । अवचटें आलिया संन्याशी ।
मग लाज होय जैसी । उत्तमा तया ॥
अर्थ:
अथवा अंत्यजाच्या घराला चुकून संन्यासी आला (आणि हे घर चांडाळाचे आहे असे त्यास कळले तर) मग त्या उत्तम पुरुषाला जशी लाज वाटते.

ओवी १७७

क्षत्रिया रणीं पळोनि जाणें । तें कोण साहे लाजिरवाणें ।
कां वैधव्यें पाचारणें । महासतियेतें ॥
अर्थ:
क्षत्रियाने रणातून पळून जाणे हे लाजिरवाणे कृत्य कोणता क्षत्रिय सहन करील? अथवा महापतिव्रतेला वैधव्य दाखवणार्‍या नावाने हाका मारणे कसे सहन होईल?

ओवी १७८

रूपसा उदयलें कुष्ट । संभावितां कुटीचें बोट ।
तया लाजा प्राणसंकट । होय जैसें ॥
अर्थ:
रूपवानाला जर कोड फुटले तर अथवा संभावित पुरुषाला जर आळाचा डाग लागला तर त्या लाजेने त्यांना प्राणांवर संकट बेतल्यासारखे होते.

ओवी १७९

तैसें औटहातपणें । जें शव होऊनि जिणें ।
उपजों उपजों मरणें । नावानावा ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे साडेतीन हात (शरीरच) स्वत:स समजून जे प्रेतासारखे होऊन जगावे व वारंवार जन्मास येऊन मरावे.

ओवी १८०

तियें गर्भमेदमुसें । रक्तमूत्ररसें ।
वोंतीव होऊनि असे । तें लाजिरवाणें ॥
अर्थ:
गर्भाच्या मेद आणि रक्तमूत्राचे रस यांसारखे असणे हे लाजिरवाणे आहे.

ओवी १८१

हें बहु असो देहपणें । नामरूपासि येणें ।
नाहीं गा लाजिरवाणें । तयाहूनी ॥
अर्थ:
हे फार बोलणे पुरे. आपण देहच आपण आहोत अशी समजूत ठेऊन नामरूप यांचा अंगीकार याहून दुसरी लाजिरवाणी गोष्ट नाही.

ओवी १८२

ऐसैसिया अवकळा । घेपे शरीराचा कंटाळा ।
ते लाज पैं निर्मळा । निसुगा गोड ॥
अर्थ:
अशी दुर्दशा होते, म्हणून ते शरीराची शिसारी घेतात. जड देहाशी तादात्म्य करून रहाण्याची लाज समजुतदार पुरुषास असते, पण निर्लज्ज पुरुषाला शरीराशी तादात्म्य करून राहाण्याचे बरे वाटते.

ओवी १८३

आतां सूत्रतंतु तुटलिया । चेष्टाचि ठाके सायखडिया ।
तैसें प्राणजयें कर्मेंद्रियां । खुंटे गती ॥
अर्थ:
आता कळसूत्री बाहुली नाचवण्याची दोरी तुटली, म्हणजे त्या बाहुलीची हालचाल बंद पडते. त्याप्रमाणे प्राणांच्या जयाने कर्मेंद्रियांचे व्यापार बंद पडतात.

ओवी १८४

कीं मावळलिया दिनकरु । सरे किरणांचा प्रसरु ।
तैसा मनोजयें प्रकारु । ज्ञानेंद्रियांचा ॥
अर्थ:
अथवा सूर्य मावळाल्यावर जसा किरणांचा विस्तार नाहीसा होतो, त्याप्रमाणे मन जिंकले असता ज्ञानेंद्रियांचे व्यापार बंद पडतात.

ओवी १८५

एवं मनपवननियमें । होती दाही इंद्रियें अक्षमें ।
तें अचापल्य वर्में । येणें होय ॥
अर्थ:
याप्रमाणे मन आणि प्राण यांच्या नियंत्रणात सर्व इंद्रियांची गती नियंत्रित होते.

ओवी १८६

आतां ईश्वरप्राप्तीलागीं । प्रवर्ततां ज्ञानमार्गीं ।
धिंवसेयाचि आंगी । उणीव नोहे ॥
अर्थ:
मरणासारखी वाईट गोष्ट प्राप्त झाली व तीही अग्निप्रवेशाने करण्याचा प्रसंग आला, परंतु ती गोष्ट नवर्‍याच्या हेतूने करावयाची असल्यामुळे, पतिव्रता स्त्री त्या गोष्टीला मोजीतच नाही.

ओवी १८७

वोखटें मरणा{ऐ}सें । तेंही आलें अग्निप्रवेशें ।
परी प्राणेश्वरोद्देशें । न गणीचि सती ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे आत्मनाथाच्या चिंतेमुळे विषयरूप विषाची बाधा नाहीशी करून, शून्याच्या काटेरी मार्गाने धावणे त्यास आवडते.

ओवी १८८

तैसें आत्मनाथाचिया आधी । लाऊनि विषयविषाची बाधी ।
धांवों आवडे पाणधी । शून्याचिये ॥
अर्थ:
निषेध त्याच्या आड येत नाही, त्याला विधीची भीड पडत नाही व महासिद्धीची आवड त्याच्या जीवात उत्पन्न होत नाही.

ओवी १८९

न ठाके निषेधु आड । न पडे विधीची भीड ।
नुपजेचि जीवीं कोड । महासिद्धीचें ॥
अर्थ:
अशा प्रकारे परमेश्वराकडे अंत:करण सहज आपोआप धाव घेते. आध्यात्मिक तेज हे त्याला म्हणतात.

ओवी १९०

ऐसें ईश्वराकडे निज । धांवे आपसया सहज ।
तया नांव तेज । आध्यात्मिक तें ॥
अर्थ:
आता ‘आपण सर्वही सहन करतो’ या विचाराने येणार्‍या मोठेपणाच्या योगाने जे गर्वाला न येणे तीच क्षमा होय.

ओवी १९१

आतां सर्वही साहातिया गरिमा । गर्वा न ये तेचि क्षमा ।
जैसें देह वाहोनि रोमा । वाहणें नेणें ॥
अर्थ:
ते कसे, तर ज्याप्रमाणे देह जरी आपल्यावरील सर्व केसांना धारण करतो, तरी ‘आपण सर्व केस धारण करतो’ याची त्यास खबरही नसते, त्या प्रमाणे.

ओवी १९२

आणि विषयसेवनाविषयी इंद्रियांची प्रवृत्ति हद्दीबाहेर वाढली असता अथवा प्रारब्ध योगाने रोग खवळले असता अथवा प्रिय वस्तूचा वियोग व अप्रिय वस्तूचा योग झाला असता
अर्थ:
आणि मातलिया इंद्रियांचे वेग, कां प्राचीनें खवळले रोग, अथवा योगवियोग, प्रियाप्रियांचे.

ओवी १९३

या सर्वांचा एकाच वेळी पूर आला असता, तो सहन करण्यास जे धैर्य अगस्ति होऊन उभे रहाते
अर्थ:
यया आघवियांचाचि थोरु, एके वेळे आलिया पूरु, तरी अगस्त्य कां होऊनि धीरु, उभा ठाके.

ओवी १९४

आकाशामधे मोठ्या जोराने धुराचा लोट सहसा उठला असता, त्या धुराच्या लोटाला जसा वारा एका झुळुकेसारखा गिळून टाकतो
अर्थ:
आकाशीं धूमाची रेखा, उठिली बहुवा आगळिका, ते गिळी येकी झुळुका, वारा जेवीं.

ओवी १९५

तैसें अधिभूताधिदैवां । अध्यात्मादि उपद्रवां ।
पातलेयां पांडवा । गिळुनि घाली ॥
अर्थ:
आता ईश्वरप्राप्तीचे दोन मार्ग हे ज्ञान व योग (अष्टांग योग) यांचे आचरण करीत असता अंगामधे धैर्याचा कमीपणा नसतो.

ओवी १९६

ऐसें चित्तक्षोभाच्या अवसरीं । उचलूनि धैर्या जें चांगावें करी ।
धृति म्हणिपे अवधारीं । तियेतें गा ॥
अर्थ:
याप्रमाणे चित्तात गडबड होण्याचे प्रसंगी जी सहनशीलतेला उचलून धरून चांगला पराक्रम गाजवते, तिला धृति (धैर्य) असे म्हणतात, ऐक.

ओवी १९७

आतां निर्वाळूनि कनकें । भरिला गांगें पीयूखें ।
तया कलशाचियासारिखें । शौच असें ॥
अर्थ:
आता सोने शुद्ध करून त्याची घागर केली व त्यात गंगेचे अमृततुल्य पाणी भारून ठेवले, त्या गंगेच्या पाण्याने भरून ठेवलेल्या आतबाहेर स्वच्छ असलेल्या सोन्याच्या घागरीप्रमाणे शौच (शुद्धपणा) आहे.

ओवी १९८

जे आंगीं निष्काम आचारु । जीवीं विवेकु साचारु ।
तो सबाह्य घडला आकारु । शुचित्वाचाचि ॥
अर्थ:
ज्याचे शरीराच्या ठिकाणी कर्माचे निष्काम आचरण आहे व अंत:करणात खराखरा विवेक आहे (आत्मानात्मविचार) आहे, तो आतबाहेर शुचित्वाची मूर्तीच बनलेली आहे.

ओवी १९९

कां फेडित पाप ताप । पोखीत तीरींचे पादप ।
समुद्रा जाय आप । गंगेचें जैसें ॥
अर्थ:
अथवा गंगेचे पाणी जगाचे पाप व ताप नाहीसे करीत आणि काठावरील झाडांचे पोषण करीत समुद्राला जाऊन मिळाते.

ओवी २००

कां जगाचें आंध्य फेडितु । श्रियेचीं राउळें उघडितु ।
निघे जैसा भास्वतु । प्रदक्षिणे ॥
अर्थ:
अथवा जगाचा अंधार नाहीसा करीत अथवा लक्ष्मीचे निवासस्थान जे सूर्यविकासी कमळ, त्याचा विकास करीत सूर्य जसा प्रदक्षिणेला निघतो.

ओवी २०१

तैसीं बांधिलीं सोडिता । बुडालीं काढिता ।
सांकडी फेडिता । आर्तांचिया ॥
अर्थ:
जसे आपल्या अडचणींमध्ये सुसंगतपणे मार्ग काढताना बुडालेल्या वस्तू काढल्या जातात, तसेच दु:खितांची आर्तता दूर करण्याचे कार्य केले जाते.

ओवी २०२

किंबहुना दिवसराती । पुढिलांचें सुख उन्नति ।
आणित आणित स्वार्थीं । प्रवेशिजे ॥
अर्थ:
फार काय सांगावे? रात्रंदिवस दुसऱ्याचे सुख वाढवीत वाढवीत आत्महितात प्रवेश करणे.

ओवी २०३

वांचूनि आपुलिया काजालागीं । प्राणिजाताच्या अहितभागीं ।
संकल्पाचीही आडवंगी । न करणें जें ॥
अर्थ:
एवढेच काय? पण आपल्या कामाकरता प्राणिमात्रांच्या अहिताविषयी संकल्पाचीही आडकाठी जे न करणे.

ओवी २०४

पैं अद्रोहत्व ऐशिया गोष्टी । ऐकसी जिया किरीटी ।
तें सांगितलें हें दिठी । पाहों ये तैसें ॥
अर्थ:
अर्जुना, अद्रोहत्व अशा ज्या गोष्टी तू ऐकतोस ते अद्रोहत्व तुला प्रत्यक्ष दृष्टीने पहाता येईल अशा तर्‍हेने हे सांगितले आहे.

ओवी २०५

आणि गंगा शंभूचा माथां । पावोनि संकोचे जेवीं पार्था ।
तेवीं मान्यपणें सर्वथा । लाजणें जें ॥
अर्थ:
आणि अर्जुना, शंकराच्या मस्तकावर येऊन गंगा जशी संकोचित झाली त्याप्रमाणे स्वत: मानाला योग्य असूनही लोकांनी मानले असता जे पूर्णपणे लज्जित होणे.

ओवी २०६

तें हें पुढत पुढती । अमानित्व जाण सुमती ।
मागां सांगितलेंसे किती । तेंचि तें बोलों ॥
अर्थ:
अर्जुना, अमानित्व जे म्हणतात ते हे समज. तेच ते पुन्हा किती सांगू?

ओवी २०७

एवं इहीं सव्विसें । ब्रह्मसंपदा हे वसत असे ।
मोक्षचक्रवर्तीचें जैसें । अग्रहार होय ॥
अर्थ:
याप्रमाणे या सव्वीस गुणांच्या रूपाने हे ब्रह्मऐश्वर्य वास्तव्य करीत आहे. मोक्षरूपी सार्वभौम राजाचे हे सव्वीस गुण जणुकाय दिलेले गाव किंवा इनामी जमिनी आहेत.

ओवी २०८

नाना हे संपत्ति दैवी । या गुणतीर्थांची नीच नवी ।
निर्विण्णसगरांची दैवी । गंगाचि आली ॥
अर्थ:
अथवा या सव्वीस गुणरूप तीर्थांनी नित्य नवी भरलेली अशी ही दैवी संपत्तिरूपी गंगा, विरक्तपुरुषरूपी सगरांच्या दैवाने प्राप्त झाली आहे.

ओवी २०९

कीं गणकुसुमांची माळा । हे घेऊनि मुक्तिबाळा ।
वैराग्यनिरपेक्षाचा गळा । गिंवसीत असे ॥
अर्थ:
अथवा मुक्तिरूपी मुलगी, या सव्वीस गुणारूपी फुलांची माळा घेऊन वैराग्याने निरपेक्ष झालेल्या पुरुषाचा गळा शोधित आहे.

ओवी २१०

कीं सव्विसें गुणज्योती । इहीं उजळूनि आरती ।
गीता आत्मया निजपती । नीरांजना आली ॥
अर्थ:
अथवा सव्वीस गुणरूपी वाती पेटवून (जणु काय) गीता ही आपला पती जो आत्मा त्याला आरती ओवाळण्याकरता आली आहे.

ओवी २११

उगळितें निर्मळें । गुण इयेंचि मुक्ताफळें ।
दैवी शुक्तिकळें । गीतार्णवींची ॥
अर्थ:
उगळितें निर्मळें गुण इयेंचि मुक्ताफळें. दैवी शुक्तिकळें गीतार्णवींची.

ओवी २१२

काय बहु वानूं ऐसी । अभिव्यक्ती ये अपैसी ।
केलें दैवी गुणराशी । संपत्तिरूप ॥
अर्थ:
फार काय वर्णन करू? आपोआप स्पष्ट होईल अशा रीतीने दैवी संपत्तीच्या गुणांच्या समुदायाचे वर्णन केले.

ओवी २१३

आतां दुःखाची आंतुवट वेली । दोषकाट्यांची जरी भरली ।
तरी निजाभिधानी घाली । आसुरी ते ॥
अर्थ:
आता सुखाची बळकट वेली (असून) दोषरूपी काट्यांनी जरी ती भरलेली आहे, तरी ती आसुरी संपत्ती मी माझ्या सांगण्याच्या व्याख्यानात घालतो.

ओवी २१४

पैं त्याज्य त्यजावयालागीं । जाणावी जरी अनुपयोगी ।
तरी ऐका ते चांगी । श्रोत्रशक्ती ॥
अर्थ:
परंतु आसुरी संपत्ती ही त्याज्य असल्यामुळे जरी अनुपयोगी आहे, तरी तिचा त्याग करण्याकरता ती जाणली पाहिजे. म्हणून तू ती आसुरी संपत्ति कानाच्या चांगल्या बळाने ऐक.

ओवी २१५

तरी नरकव्यथा थोरी । आणावया दोषींघोरीं ।
मेळु केला ते आसुरी । संपत्ति हे ॥
अर्थ:
तरी नरकातील दु:ख वाढवण्याकरता भयंकर दोषांनी जो जमाव केला ती ही आसुरी संपत्ति होय.

ओवी २१६

नाना विषवर्गु एकवटु । तया नांव जैसा बासटु ।
आसुरी संपत्ती हा खोटु । दोषांचा तैसा ॥
अर्थ:
नाना विषवर्गु एकवटलेले असतात, तसाच आसुरी संपत्ती हा खोटा आहे; ती दोषांचा समूह आहे.

ओवी २१७

तरी तयाचि असुरां । दोषांमाजीं जया वीरा ।
वाडपणाचा डांगोरा । तो दंभु ऐसा ॥
अर्थ:
अर्जुना, त्या आसुरी दोषांमध्ये ज्याची मोठेपणाची ख्याती आहे, तो दंभ आहे.

ओवी २१८

जैसी आपुली जननी । नग्न दाविलिया जनीं ।
ते तीर्थचि परी पतनीं । कारण होय ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे आपली आई तीर्थाप्रमाणे पावन करणारी आहे, परंतु तिची उघडपणे निर्भत्सना केली असता ती अधोगतीला नेण्याला कारण होते.

ओवी २१९

कां विद्या गुरूपदिष्टा । बोभाइलिया चोहटां ।
तरी इष्टदा परी अनिष्टा । हेतु होती ॥
अर्थ:
अथवा गुरूने उपदेशिलेली विद्या इष्ट फल देणारी खरी असली, तरी चव्हाट्यावर प्रसिद्ध केली असता ती अकल्याणास कारणीभूत होते.

ओवी २२१

कारण जें जीविता । तें वानिलें जरी सेवितां ।
तरी अन्नचि पंडुसुता । होय विष ॥
अर्थ:
अर्जुना, जगण्याला कारण अन्न, ते खात असतांना जरी वर्णन करून वाजवीपेक्षा जास्त खाल्ले असता, ते अन्नच विषासारखे मारक होते.

ओवी २२२

तैसा दृष्टादृष्टाचा सखा । धर्मु जाला तो फोकारिजे देखा ।
तरी तारिता तोचि दोखा- । लागीं होय ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे इहपरलोकी साह्य करणारा जो धर्म प्रसिद्ध केला असता तो तारणारा धर्म पातकाला कारण होतो.

ओवी २२३

म्हणौनि वाचेचा चौबारा । घातलिया धर्माचा पसारा ।
धर्मुचि तो अधर्मु होय वीरा । तो दंभु जाणे ॥
अर्थ:
म्हणून आपण केलेल्या सर्व धर्माचा विस्तार वाचेच्या चव्हाट्यावर ठेवला असता, अर्जुना, तो धर्मच अधर्म होतो आणि तोच दंभ असे समज.

ओवी २२४

आतां मूर्खाचिये जिभे । अक्षरांचा आंबुखा सुभे ।
आणि तो ब्रह्मसभे । न रिझे जैसा ॥
अर्थ:
आता मूर्खाच्या जिभेवर एखाद्या अक्षराचा शिंतोडा पडला असता, तो ब्रह्मदेवाच्या सभेमध्ये समाधान पावत नाही.

ओवी २२५

कां मादुरी लोकांचा घोडा । गजपतिही मानी थोडा ।
कां कांटियेवरिल्या सरडा । स्वर्गुही नीच ॥
अर्थ:
अथवा तबेला ठेवणार्‍या लोकांचा तबेल्यातील ठणबंदी घोडा जसा ऐरावतालाही कमी योग्यतेचा समजतो, अथवा काटेरी कुंपणावरील सरड्याला स्वर्गही ठेंगणा वाटतो.

ओवी २२६

तृणाचेनि इंधनें । आगी धांवे गगनें ।
थिल्लरबळें मीनें । न गणिजे सिंधु ॥
अर्थ:
गवताच्या जळणाने जशा अग्नीच्या ज्वाळा आकाशात धावतात, तसाच डबक्यातील मासा आपल्या डबक्याच्या बळावर समुद्र मोजीत नाही.

ओवी २२७

तैसा माजे स्त्रिया धनें । विद्या स्तुती बहुतें मानें ।
एके दिवसींचेनि परान्नें । अल्पकु जैसा ॥
अर्थ:
एक दिवसाच्या परान्नाने जसा दरिद्री पुरुष उन्मत्त होतो, तसा तो स्त्रिया, धन, विद्या, स्तुती व बहुमानांनी मस्त होतो.

ओवी २२८

अभ्रच्छायेचिया जोडी । निदैवु घर मोडी ।
मृगांबु देखोनि फोडी । पणियाडें मूर्ख ॥
अर्थ:
आधारहीन वागणाऱ्याच्या जोडीने घर मोडले तरी, मृगांबाबत पाहून मूर्ख आपल्या मूर्खपणानेच धाडस करतो.

ओवी २२९

किंबहुना ऐसैसें । उतणें जें संपत्तिमिसें ।
तो दर्पु गा अनारिसें । न बोलें घेईं ॥
अर्थ:
फार काय सांगावे? संपत्तीच्या योगाने अशा तर्‍हेने मस्त होणे, तोच दर्प आहे, असे समज. वेगळे काही बोलावयास नको.

ओवी २३०

आणि जगा वेदीं विश्वासु । आणि विश्वासीं पूज्य ईशु ।
जगीं एक तेजसु । सूर्युचि हा ॥
अर्थ:
सर्व जगाच्या विश्वासाचे ठिकाण एक वेद आहे, अथवा सर्व विश्वाचा एक ईश्वरावर पूज्यभाव आहे. या जगात तेजस्वी असा एक (निर्विवादपणे) ज्याप्रमाणे सूर्यच आहे.

ओवी २३१

जगस्पृहे आस्पद । एक सार्वभौमपद ।
न मरणें निर्विवाद । जगा पढियें ॥
अर्थ:
अथवा सार्वभौम राजाची गादी हेच ज्याप्रमाणे सर्व जगाच्या महत्वाकांक्षेचे एक ठिकाण आहे, अथवा आपण मरू नये, हे निर्विवादपणे सर्व जगाला आवडते.

ओवी २३२

म्हणौनि जग उत्साहें । यातें वानूं जाये ।
कीं तें आइकोनि मत्सरु वाहे । फुगों लागे ॥
अर्थ:
(जगाचा वेदाच्या ठिकाणी विश्वास आहे व ईश्वर जगाला वंद्य आहे). म्हणून जर आनंदाने कोणी यांचे (वेद व ईश्वर यांचे) वर्णन करू लागले तर ते ऐकून यांच्याविषयी मत्सर वाहतो व गर्वाने फुगतो.

ओवी २३३

म्हणे ईश्वरातें खायें । तया वेदा विष सूयें ।
गौरवामाजीं त्राये । भंगीत असे ॥
अर्थ:
तो म्हणतो, मी ईश्वराला खाईन. त्या वेदाला विष घालीन. आपला मोठेपणा मिरवण्यात तो आपले बळ नाहीसे करतो.

ओवी २३४

पतंगा नावडे ज्योती । खद्योता भानूची खंती ।
टिटिभेनें आपांपती । वैरी केला ॥
अर्थ:
पतंगाला दिव्याची ज्योत आवडत नाही, काजव्याला सूर्याचा त्रास वाटतो अथवा टिटवीने समुद्राशी वैर मांडले.

ओवी २३५

तैसा अभिमानाचेनि मोहें । ईश्वराचेंही नाम न साहे ।
बापातें म्हणे मज हे । सवती जाली ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे ‘मी’ या नावाच्या भुलीने त्याला ईश्वराचे नावही सहन होत नाही व वेदाला म्हणतो, मला ही एक सवतच झाली आहे.

ओवी २३६

ऐसा मान्यतेचा पुष्टगंडु । तो अभिमानी परमलंडु ।
रौरवाचा रूढु । मार्गुचि पै ॥
अर्थ:
अशा प्रकारे त्यास मान्यतेचा असा मोठा ताठा असतो व तो अभिमानी पुरुष अतिशय उन्मत्त असून रवरव नरकाला जाण्याचा जो रहदारीचा मार्ग, तो हा (पुरुष समजावा).

ओवी २३७

आणि पुढिलांचें सुख । देखणियाचें होय मिख ।
चढे क्रोधाग्नीचें विख । मनोवृत्ती ॥
अर्थ:
आणि दुसर्‍याचे सुख पहावयाचे निमित्त झाले की वृत्तीत क्रोधाचे विष चढते.

ओवी २३८

शीतळाचिये भेटी । तातला तेलीं आगी उठी ।
चंद्रु देखोनि जळे पोटीं । कोल्हा जैसा ॥
अर्थ:
तापलेल्या तेलाची व थंड पाण्याची भेट झली असता त्या तापलेल्या तेलात जसा जाळ उत्पन्न होतो, तसे चंद्राला पाहून कोल्हा मनात जळत असतो.

ओवी २३९

विश्वाचें आयुष्य जेणें उजळे । तो सूर्यु उदैला देखोनि सवळे ।
पापिया फुटती डोळे । डुडुळाचे ॥
अर्थ:
ज्या सूर्याच्या योगाने विश्वाचे आयुष्य उजळते, तो प्रात:काळी उगवलेला सूर्य पाहून घुबडाचे डोळे फुटतात.

ओवी २४०

जगाची सुखपहांट । चोरां मरणाहूनि निकृष्ट ।
दुधाचें काळकूट । होय व्याळीं ॥
अर्थ:
जगाला पहाट झाली की सुख होते, परंतु चोराला पहाट ही मरणापेक्षा वाईट वाटते, अथवा सर्पामध्ये दुधाचे काळकूट विष होते.

ओवी २४१

अगाधें समुद्रजळें । प्राशितां अधिक जळे ।
वडवाग्नी न मिळे । शांति कहीं ॥
अर्थ:
जसजसे अधिकाधिक अगाध समुद्राचे पाणी पितो, तसतसा तो अधिकाधिक भडकतो. त्याची कधी तृप्ति होत नाही.

ओवी २४२

तैसा विद्याविनोदविभवें । देखे पुढिलांचीं दैवें ।
तंव तंव रोषु दुणावे । क्रोधु तो जाण ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे विद्या, विनोद, ऐश्वर्य, इत्यादिकांनी युक्त अशी दुसर्‍याची भाग्ये जो जो पहातो, तो तो जो संताप दुप्प्ट होतो, तो क्रोध समज.

ओवी २४३

आणि मन सर्पाची कुटी । डोळे नाराचांची सुटी ।
बोलणें ते वृष्टी । इंगळांची ॥
अर्थ:
आणि ज्याचे मन सर्पाचे वारुळ असते, ज्याचे डोळे म्हणजे बाणांची वृष्टि आहे व ज्याचे बोलणे म्हणजे निखर्‍यांची वृष्टीच होय.

ओवी २४४

येर जें क्रियाजात । तें तिखयाचें कर्वत ।
ऐसें सबाह्य खसासित । जयाचें गा ॥
अर्थ:
इतर ज्या त्याच्या सर्व क्रिया, त्या पोलादाच्या कर्वतीसारख्या असतात. याप्रमाणे ज्याचे अंतर्बाह्य कठोर आहे.

ओवी २४५

तो मनुष्यांत अधमु जाण । पारुष्याचें अवतरण ।
आतां आइक खूण । अज्ञानाची ॥
अर्थ:
तो मनुष्य अंतर्मुख आहे. पारश्याचे अवतरण आहे. आता अज्ञानाची खूण ऐक.

ओवी २४६

तरी शीतोष्णस्पर्शा । निवाडु नेणें पाषाणु जैसा ।
कां रात्री आणि दिवसा । जात्यंधु तो ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे दगड थंड व उष्ण या स्पर्शाचा भेद जाणत नाही, अथवा जन्मांध जसा रात्र व दिवस हा भेद जाणत नाही.

ओवी २४७

आगी उठिला आरोगणें । जैसा खाद्याखाद्य न म्हणे ।
कां परिसा पाडु नेणें । सोनया लोहा ॥
अर्थ:
अग्नि खावयास उठला म्हणजे जसा खाण्याचे योग्य व अयोग्य याचा भेद करत नाही, अथवा परीस हा लोखंड व सोने यातील भेद जाणत नाही.

ओवी २४८

नातरी नानारसीं । रिघोनि दर्वी जैसी ।
परी रसस्वादासी । चाखों नेणें ॥
अर्थ:
अथवा ज्याप्रमाणे स्वयंपाकाची पळी अनेक रसात प्रवेश करते, पण ती रसाची रुचि जाणत नाही.

ओवी २४९

कां वारा जैसा पारखी । नव्हेचि गा मार्गामार्गविखीं ।
तैसे कृत्याकृत्यविवेकीं । अंधपण जें ॥
अर्थ:
अथवा वारा जसा मार्गामार्गाची परीक्षा करणारा नसतो, त्याप्रमाणे कृत्याकृत्याच्या विचाराविषयी जे आंधळेपण असते.

ओवी २५०

हें चोख हें मैळ । ऐसें नेणोनियां बाळ ।
देखे तें केवळ । मुखींचि घाली ॥
अर्थ:
हे स्वच्छ, हे मळकट, असे न जाणून लहान मूल जी वस्तु पाहाते, ती केवळ मुखातच घालते.

ओवी २५१

तैसें पापपुण्याचें खिचटें । करोनि खातां बुद्धिचेष्टे ।
कडु मधुर न वाटे । ऐसी जे दशा ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे पुण्य व पाप यांची सरभेसळ करून ती खिचडी बनवून खात असता, त्याच्या बुद्धीच्या व्यापारास ती चांगली-वाईट असे काहीच तारतम्य कळेनासे होते.

ओवी २५२

तिये नाम अज्ञान । या बोला नाहीं आन ।
एवं साही दोषांचें चिन्ह । सांगितलें ॥
अर्थ:
तिला अज्ञान हे नाव आहे. या बोलण्यात काही अन्यथा नाही. अशा प्रकारे दंभादि सहाही दोषांची लक्षणे सांगितली.

ओवी २५३

इहींच साही दोषांगीं । हे आसुरी संपत्ति दाटुगी ।
जैसें थोर विषय सुभगे अंगीं । अंग सानें ॥
अर्थ:
या दंभादि सहा दोषांच्याच अंगांनी ही आसुरी संपत्ती बलवान झालेली आहे. (ही जरी सहाच दोषांनी बनलेली आहे, तरी ही कमी समजू नये, ते कसे तर) ज्याप्रमाणे एखाद्या सुंदर स्त्रीचा बांधा आटोपशीर असला, तरी तिच्यात कामेच्छा फार असते.

ओवी २५४

कां तिघा वन्हींच्या पांती । पाहतां थोडे ठाय गमती ।
परी विश्वही प्राणाहुती । करूं न पुरे ॥
अर्थ:
अथवा तीन अग्नींची (प्रलयाग्नि, विद्युताग्नि व वडवाग्नि) पंगत पाहता ते थोडे आहेत असे वाटते. पण ते (जर खायला निघाले तर) त्यांना प्राणाहुती करण्याला विश्वही पुरणार नाही.

ओवी २५५

धातयाही गेलिया शरण । त्रिदोषीं न चुके मरण ।
तया तिहींची दुणी जाण । साही दोष हे ॥
अर्थ:
कफ, वात व पित्त यांचा क्षोभ झाला असता ब्रह्मदेवाला जरी शरण गेले तरी देखील मरण चुकत नाही. त्या तीन दोषांची, हे सहा दोष दुप्पट आहे असे समज.

ओवी २५६

इहीं साही दोषीं संपूर्णीं । जाली इयेचि उभारणी ।
म्हणौनि आसुरी उणी । संपदा नव्हे ॥
अर्थ:
या संपूर्ण सहा दोषांनी या आसुरी संपत्तीची उभारणी झाली आहे. म्हणून आसुरी संपत्ती कमी आहे असे नाही.

ओवी २५७

परी क्रूरग्रहांची जैसी । मांदी मिळे एकेचि राशी ।
कां येती निंदकापासीं । अशेष पापें ॥
अर्थ:
परंतु अनिष्ट ग्रहांचा योग जसा एकाच राशीला यावा, अथवा निंदकाजवळ जशी सर्व पापे येतात.

ओवी २५८

मरणाराचें आंग । पडिघाती अवघेचि रोग ।
कां कुमुहूर्तीं दुर्योग । एकवटती ॥
अर्थ:
मरणार्‍या पुरुषाचे शरीर जसे सर्व रोग व्यापतात, अथवा वाईट मुहूर्ताचे ठिकाणी वाईट योग एकत्र होतात.

ओवी २५९

विश्वासला आतुडवीजे चोरा । शिणला सुइजे महापुरा ।
तैसें दोषीं इहीं नरा । अनिष्ट कीजे ॥
अर्थ:
अथवा शेळीचे आयुष्य संपत आले म्हणजे तिला सात नांग्यांच्या इंगळीचा योग व्हावा, त्याप्रमाणे हे सर्वच्या सर्व सहाही दोष (ज्याचा नाशकाल येतो) त्यास प्राप्त होतात.

ओवी २६०

कां आयुष्य जातिये वेळे । शेळिये सातवेउळी मिळे ।
तैसे साही दोष सगळे । जोडती तया ॥
अर्थ:
जेव्हा आयुष्य संपत आले, तेव्हा शेळ्या सातवे उळीला जातात, तसेच हे सहा दोष एकत्र येतात.

ओवी २६१

मोक्षमार्गाकडे । जैं यांचा आंबुखा पडे ।
तैं न निघे म्हणौनि बुडे । संसारीं तो ॥
अर्थ:
मोक्षाच्या मार्गावर जर या सहा दोषांचा शिंतोडा पडला, तर तो म्हणतो, 'मी संसारातून निघणारच नाही,' असे म्हणून तो संसारात बुडी देतो.

ओवी २६२

अधमां योनींच्या पाउटीं । उतरत जो किरीटी ।
स्थावरांही तळवटीं । बैसणें घे ॥
अर्थ:
अर्जुना, जो अधम योनीच्या पायर्‍यांनी उतरत उतरत स्थावर योनींच्याही तळापर्यंत येऊन पडतो.

ओवी २६३

हें असो तयाच्या ठायीं । मिळोनि साही दोषीं इहीं ।
आसुरी संपत्ति पाहीं । वाढविजे ॥
अर्थ:
हे बोलणे राहू दे. हे सहा दोष एकत्र होऊन त्याच्यावर आसुरी संपत्ति वाढवली जाते.

ओवी २६४

ऐसिया या दोनी । संपदा प्रसिद्धा जनीं ।
सांगितलिया चिन्हीं । वेगळाल्या ॥
अर्थ:
अशा या लोकांत प्रसिद्ध असलेल्या दोन्ही संपत्ती वेगवेगळ्या लक्षणांनी सांगितल्या.

ओवी ५

दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता ।
मा शुचः संपदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥
अर्थ:
दैवी संपत्ति मोक्षाला कारणीभूत असते, आसुरी संपत्ती बंधनाला कारणीभूत असते. हे पांडवा, तू शोक करू नकोस, कारण तू दैवी संपत्तीत जन्माला आला आहेस.

ओवी २६५

इया दोन्हींमाजीं पहिली । दैवी जे म्हणितली ।
ते मोक्षसूर्यें पाहली । उखाचि जाण ॥
अर्थ:
या दोहोमधील पहिली जी दैवी संपत्ति आहे, ती मोक्षरूपी सूर्याने उजाडलेली पहाटच आहे असे समज.

ओवी २६६

येरी जे दुसरी । संपत्ति कां आसुरी ।
ते मोहलोहाची खरी । सांखळी जीवां ॥
अर्थ:
दुसरी जी आसुरी संपत्ति आहे, ती मोहच्या लोखंडाची खरोखर सांखळी आहे.

ओवी २६७

परी हें आइकोनि झणें । भय घेसी हो मनें ।
काय रात्रीचा दिनें । धाकु धरिजे ॥
अर्थ:
परंतु हे आसुरी संपत्तीचे वर्णन ऐकून कदाचित तू मनात भय घेशील, परंतु तुला भिण्याचे कारण नाही; कारण, दिवसाने रात्री धाक धरावा काय?

ओवी २६८

हे आसुरी संपत्ति तया । बंधालागीं धनंजया ।
जो साही दोषां ययां । आश्रयो होय ॥
अर्थ:
अर्जुना, ही आसुरी संपत्ती त्याला बंधनकारक होते, जो या सहा दोषांना आश्रय घेतो.

ओवी २६९

तूं तंव पांडवा । सांगितलेया दैवा ।
गुणनिधी बरवा । जन्मलासी ॥
अर्थ:
अर्जुना, तू तर सांगितलेल्या दैवी संपत्तीतील गुणांचा चांगला ठेवाच जन्मला आहेस.

ओवी २७०

म्हणौनि पार्था तूं या । दैवी संपत्ती स्वामिया ।
होऊनि यावें उवाया । कैवल्याचिया ॥
अर्थ:
म्हणजे, पार्था, तू या दैवी संपत्तीचा स्वामी होऊन कैवल्याच्या मार्गावर जाऊन जाशील.

ओवी २७१

आणि दैवां आसुरां । संपत्तिवंतां नरां ।
अनादिसिद्ध उजगरा । राहाटीचा आहे ॥
अर्थ:
दैवी आणि आसुरी संपत्तिवंत लोकांचे वागणुकीचे अनादिसिद्ध मार्ग आहेत.

ओवी २७२

जैसें रात्रीच्या अवसरीं । व्यापारिजे निशाचरीं ।
दिवसा सुव्यवहारीं । मनुष्यादिकीं ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे रात्रीचे वेळी निशाचरांनी पिशाच वगैरेंनी व्यापार करावा आणि दिवसा चांगल्या व्यवहारामध्ये वागणूक करावी.

ओवी २७३

तैसिया आपुलालिया राहाटीं । वर्तती दोन्ही सृष्टी ।
दैवी आणि किरीटी । आसुरी येथ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे अर्जुना, दैवी सृष्टीचे आणि आसुरी सृष्टीचे लोक या जगात आपापल्या वागणुकीच्या रीतीने वागतात.

ओवी २७४

तेवींचि विस्तारूनि दैवी । ज्ञानकथनादि प्रस्तावीं ।
मागील ग्रंथीं बरवी । सांगितली ॥
अर्थ:
या ग्रंथाच्या मागील भागात ज्यावेळी ज्ञान सांगण्याचा प्रसंग आला, त्याही वेळेस मी दैवी संपत्तीचा चांगला विस्तार केला होता.

ओवी २७५

आतां आसुरी जे सृष्टी । तेथिंची उपलऊं गोठी ।
अवधानाची दिठी । दे पां निकी ॥
अर्थ:
आता आसुरी संपत्तीच्या लोकांची गोष्ट विस्तार करून सांगू. तू अवधानाची चांगली दृष्टी दे.

ओवी २७६

तरी वाद्येंवीण नादु । नेदी कवणाही सादु ।
कां अपुष्पीं मकरंदु । न लभे जैसा ॥
अर्थ:
तर वाद्याशिवाय जसा नाद कोणालाही ऐकू येत नाही, अथवा फुलावाचून जसा सुवास मिळत नाही.

ओवी २७७

तैसी प्रकृति हे आसुर । एकली नोहे गोचर ।
जंव एकाधें शरीर । माल्हातीना ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे ही आसुरी प्रकृती जेथपर्यंत एखाद्या शरीराचा आश्रय धरीत नाही तोपर्यंत ही एकटी अनुभवाला येत नाही.

ओवी २७८

मग आविष्कारला लांकुडें । पावकु जैसा जोडे ।
तैसी प्राणिदेहीं सांपडे । आटोपली हे ॥
अर्थ:
मग ज्याप्रमाणे लाकडात अग्नि प्रगट झाला, त्याप्रमाणे प्राण्यांच्या देहात ही सापडली गेली असता ही अनुभवास येते.

ओवी २७९

ते वेळीं जे वाढी ऊंसा । तेचि आंतुला रसा ।
देहाकारु होय तैसा । प्राणियांचा ॥
अर्थ:
त्यावेळी ज्याप्रमाणे उसाची जी वाढ असते, तीच आतल्या रसाची वाढ असते, त्याप्रमाणे निश्चय केलेल्या प्राण्याचा देहाकार जसा वाढेल, तशीच ती आत वाढत असते.

ओवी २८०

आतां तयाचि प्राणियां । रूप करूं धनंजया ।
घडले जे आसुरीया । दोषवृंदीं ॥
अर्थ:
आता त्या प्राण्यांचे रूप घडवणार आहे, जे आसुरी दोषांनी व्यापलेले आहेत.

ओवी २८१

तरी पुण्यालागीं प्रवृत्ती । कां पापाविषयीं निवृत्ती ।
या जाणणेयाची राती । तयांचें मन ॥
अर्थ:
पुण्याविषयी प्रवृत्ती किंवा पापाविषयी निवृत्ति यांची जाण नाही, त्यामुळे त्यांचे मन केवळ अंधारात राहते.

ओवी २८२

निगणेया आणि प्रवेशा । चित्त नेदीतु आवेशा ।
कोशकिटु जैसा । जाचिन्नला पैं ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे कोशकीट आपले घर बांधण्याच्या भरात आत जाण्याला दार ठेवले पाहिजे, तसाच आसुरी लोक आपल्या प्रवृत्तीत लक्ष न देता आपल्या इच्छांमध्ये जखडले जातात.

ओवी २८३

कां दिधलें मागुती येईल । कीं न ये हें पुढील ।
न पाहातां दे भांडवल । मूर्ख चोरां ॥
अर्थ:
जसे मूर्ख चोर आपल्या दिलेल्या भांडवलाची परतफेड येईल का नाही, याचा विचार न करता भांडवल देतो.

ओवी २८४

तैसिया प्रवृत्ति निवृत्ति दोनी । नेणिजती आसुरीं जनीं ।
आणि शौच ते स्वप्नीं । देखती ना ते ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे आसुरी लोक प्रवृत्ती व निवृत्तीत गडबड करतात, आणि शुचित्व तर स्वप्नात सुद्धा पहात नाहीत.

ओवी २८५

काळिमा सांडील कोळसा । वरी चोखी होईल वायसा ।
राक्षसही मांसा । विटों शके ॥
अर्थ:
एखादे वेळी कोळसा काळेपणा टकील, शिवाय कावळा पांढरा होईल, कदाचित राक्षस देखील मांसाला विटू शकेल.

ओवी २८६

परी आसुरां प्राणियां । शौच नाहीं धनंजया ।
पवित्रत्व जेवीं भांडिया । मद्याचिया ॥
अर्थ:
परंतु आसुरी संपत्तीवान प्राण्यांना शुचित्व नाही; जसे दारूच्या भांड्याला कधीही पवित्रत्व येत नाही.

ओवी २87

वाढविती विधीची आस । कां पाहाती वडिलांची वास ।
आचाराची भाष । नेणतीचि ते ॥
अर्थ:
विधीची आशा वाढविणे किंवा वडिलांचे आचरण पाहणे किंवा धर्मशास्त्राच्या आचारानुसार वागणे, हे सारे आसुरी लोक जाणत नाहीत.

ओवी २88

जैसें चरणें शेळियेचें । कां धावणें वारियाचें ।
जाळणें आगीचें । भलतेउतें ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे शेळी वाटेल ते चरते, वारा वाटेल तिकडे वहातो, किंवा अग्नी वाटेल त्या पदार्थाला जाळतो, तसाच आसुरी लोकांचा स्वभाव असतो.

ओवी २89

तैसें पुढां सूनि स्वैर । आचरती ते गा आसुर ।
सत्येंसि कीर वैर । सदाचि तयां ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे आसुरी लोक स्वच्छंदीपणा दाखवतात, आणि सत्याशी त्यांचे नेहेमीच वाकडे असते.

ओवी २90

जरी नांगिया आपुलिया । विंचू करी गुदगुलिया ।
तरी साचा बोली बोलिया । बोलती ते ॥
अर्थ:
जर विंचू आपल्या नांगीने गुदगुल्या करील, तर ते खरे भाषण करतील.

ओवी २91

आपानाचेनि तोंडें । जरी सुगंधा येणें घडे ।
तरी सत्य तयां जोडे । आसुरांतें ॥
अर्थ:
जर गुदद्वाराने सुगंधाचे येणे घडेल, तर त्या आसुरांना सत्याची प्राप्ती होईल.

ओवी २92

ऐसें ते न करितां कांहीं । आंगेंचि वोखटे पाहीं ।
आतां बोलती ते नवाई । सांगिजैल ॥
अर्थ:
याप्रमाणे ते काही एक न करता स्वभावत:च वाईट असतात; पहा, आता त्यांच्या बोलण्याचा विलक्षणपणा सांगण्यात येईल.

ओवी २93

एर्‍हवीं करेयाच्या ठायीं चांग । तें तयासि कैचें नीट आंग ।
तैसा आसुरांचा प्रसंग । प्रसंगें परीस ॥
अर्थ:
एरवी उंटाचे अवयव, मग त्यात चांगले नीट अंग ते कोठचे? त्याप्रमाणे असुरांचा प्रसंग आहे, पण प्रसंगानुसार सांगतो ऐक.

ओवी २94

उधवणीचें जेवीं तोंड । उभळी धुंवाचे उभड ।
हें जाणिजे तेवीं उघड । सांगों ते बोल ॥
अर्थ:
उधवणीचे तोंड जसे धुराच्या उभडांप्रमाणे असते, त्याप्रमाणे ते बोलतात.

ओवी २95

तरी विश्व हा अनादि ठावो । येथ नियंता ईश्वररावो ।
चावडिये न्यावो अन्यावो । निवडी वेदु ॥
अर्थ:
हा विश्व अनादि काळापासून चालत आलेला आहे आणि याचे नियमन करणारा ईश्वर आहे. न्याय आणि अन्यायाचा निवाडा वेदांमध्ये केला जातो.

ओवी २96

वेदीं अन्यायीं पडे । तो निरयभोगें दंडे ।
सन्यायी तो सुरवाडें । स्वर्गीं जिये ॥
अर्थ:
वेदाच्या दृष्टीने अन्यायी व्यक्ती नरकात जाते आणि न्यायी व्यक्ती स्वर्गात सुखाने राहतो.

ओवी २97

ऐसी हे विश्वव्यवस्था । अनादि जे पार्था ।
इयेतें म्हणती ते वृथा । अवघेंचि हें ॥
अर्थ:
अर्जुना, ही जगातली व्यवस्था अनादि काळापासून चालत आलेली आहे; पण हे असुर सर्व हे थोतांड मानतात.

ओवी २98

यज्ञमूढ ठकिले यागीं । देवपिसें प्रतिमालिंगीं ।
नागविले भगवे योगी । समाधिभ्रमें ॥
अर्थ:
यज्ञांचे वेड असलेले लोक यज्ञांमध्ये फसतात, देवाची मूळं व लिंगांमध्ये फसतात, आणि भगवे वस्त्र घालणारे योगी समाधीच्या भ्रमाने फसतात.

ओवी २99

येथ आपुलेनि बळें । भोगिजे जें जें वेंटाळें ।
हें वांचोनि वेगळें । पुण्य आहे ? ॥
अर्थ:
या जगात आपल्या सामर्थ्याने जे काही प्राप्त करता येईल, तेच भोगावे; याशिवाय निराळे पुण्य कुठे आहे?

ओवी ३०0

ना अशक्तपणें आंगिकें । वेगळवेंटाळीं न टकें ।
ऐसा गादिजेवीण विषयसुखें । तेंचि पाप ॥
अर्थ:
शरीराच्या अशक्तपणामुळे विषयसुखाचा आनंद घेता येत नसेल, तर तोच पाप आहे.

ओवी ३०1

प्राण घेपती संपन्नांचे । ते पाप जरी साचें ।
तरी सर्वस्व हाता ये तयांचें । हें पुण्यफळ कीं ? ॥
अर्थ:
श्रीमंतांचे प्राण घेणे जर पाप असेल, तर त्यांच्या सर्वस्वाचे संपादन करणे पुण्याचे फळ आहे का?

ओवी ३०2

बळी अबळातें खाय । हेंचि बाधित जरी होय ।
तरी मासयां कां न होय । निसंतान ? ॥
अर्थ:
बलवान अशक्ताला खातो हे जर वाईट असेल, तर मासे निसंतान का होत नाहीत?

ओवी ३०3

आणि कुळें शोधूनि दोन्ही । कुमारेंचि शुभलग्नीं ।
मेळवीजती प्रजासाधनीं । हेतु जरी ॥
अर्थ:
दोन्ही कुलांचा शोध घेऊन शुभ ग्रह असलेल्या कुमारांच्या लग्नाचे आयोजन करणे हाच प्रजाजन्याचा हेतू आहे.

ओवी ३०4

तरी पशुपक्षादि जाती । जया मिती नाहीं संतती ।
तयां कोणें प्रतिपत्तीं । विवाह केले ? ॥
अर्थ:
पशुपक्षांमध्ये ज्या जातींची संतती गणली जात नाही, त्यांचा विवाह कोणत्या विधीने झाला?

ओवी ३०5

चोरियेचें धन आलें । तरी तें कोणासि विष जालें ?
वालभें परद्वार केलें । कोढी कोणी होय ? ॥
अर्थ:
चोरी केलेले धन आलं तरी ते कोणासाठी विष बनले? परद्वार करून कोणाला कोठे नेले?

ओवी ३०६

म्हणौनि देवो गोसांवी । तो धर्माधर्मु भोगवी ।
आणि परत्राच्या गांवीं । करी तो भोगी ॥
अर्थ:
देव हा सर्वांचा मालक आहे, तो धर्म व अधर्माचे भोग घेण्यास लावतो, आणि जो येथे काम करतो, तो परलोकात त्याचे फल भोगतो.

ओवी ३०७

परी परत्र ना देवो । न दिसे म्हणौनि तें वावो ।
आणि कर्ता निमे मा ठावो । भोग्यासि कवणु ? ॥
अर्थ:
परंतु देव किंवा भोगाचे ठिकाण हे दोन्ही प्रत्यक्ष दिसत नाहीत, म्हणून ते व्यर्थ आहे; आणि जो कर्म करणारा देह आहे, तो मरतो. मग भोगण्यासाठी ठिकाण कोणते?

ओवी ३०८

येथ उर्वशिया इंद्र सुखी । जैसा कां स्वर्गलोकीं ।
तैसाचि कृमिही नरकीं । लोळतु श्लाघे ॥
अर्थ:
या भोगाच्या संदर्भात इंद्र जितका उर्वशीच्या साथीने स्वर्गात सुखी आहे, तितकाच नरकात लोळणारा किडा देखील स्वत:ला सुखी समजतो.

ओवी ३०९

म्हणौनि नरक स्वर्गु । नव्हे पापपुण्यभागु ।
जे दोहीं ठायीं सुखभोगु । कामाचाचि तो ॥
अर्थ:
म्हणजे नरक व स्वर्ग पाप व पुण्याने मिळणारी ठिकाणे नाहीत, कारण दोन्ही ठिकाणी कामाचाच सुखभोग आहे.

ओवी ३१०

याकारणें कामें । स्त्रीपुरुषयुग्में ।
मिळती तेथ जन्मे । आघवें जग ॥
अर्थ:
या कारणाने स्त्री-पुरुषांची जोडपी जेथे कामामुळे एकत्र येतात, तिथे जगाचा जन्म होतो.

ओवी ३११

आणि जें जें अभिलाषें । स्वार्थालागीं हें पोषे ।
पाठीं परस्परद्वेषें । कामचि नाशी ॥
अर्थ:
आणि आपल्या स्वार्थासाठी जे काही हवे आहे, ते सर्व कामाच्या माध्यमातून मिळवले जाते, त्यानंतर परस्पर द्वेष निर्माण होतो आणि काम जगाचा नाश करतो.

ओवी ३१२

एवं कामावांचूनि कांहीं । जगा मूळचि आन नाहीं ।
ऐसें बोलती पाहीं । आसुर गा ते ॥
अर्थ:
अशा प्रकारे, जगाला कामाशिवाय दुसरे काहीही मूळ नाही, असे ते असुर बोलतात, हे पहा.

ओवी ३१३

आतां असो हें किडाळ । बोली न करूं पघळ ।
सांगतांचि सफोल । होतसे वाचा ॥
अर्थ:
आता या किड्यांसारख्या असुरांबद्दल बोलू नका; त्यांच्या बोलण्यात काहीही तथ्य नाही, हे लक्षात ठेवा.

ओवी ३१४:आणि ईश्वराचिया खंती । नुसधियाचि करिती चांथी ।
हेंही नाहीं चित्तीं । निश्चयो एकु ॥
अर्थ: आणि ईश्वराच्या तिरस्काराने ते नुसतीच बडबड करतात; इतकेच नव्हे, तर ईश्वर नाही हा दृढ निश्चय त्यांच्या मनात आहे.

ओवी ३१५:किंबहुना उघड । आंगी लाऊनियां पाखांड ।
नास्तिकपणाचें हाड । रोंविलें जीवीं ॥
अर्थ: फार काय सांगावे? अंगामध्ये उघडपणे धर्मालंकार भरून त्यांच्या अंतःकरणात नास्तिकपणाचे हाड रोवलेले असते.

ओवी ३१६:ते वेळीं स्वर्गालागीं आदरु । कां नरकाचा अडदरु ।
या वासनांचा अंकुरु । जळोनि गेला ॥
अर्थ: त्या वेळी स्वर्गाबद्दल आदर किंवा नरकाबद्दल भय यांसंबंधीची वासनांची अंकुरणा त्यांच्या चित्तात जळून गेली आहे.

ओवी ३१७:मग केवळ ये देहखोडां । अमेध्योदकाचा बुडबुडा ।
विषयपंकीं सुहाडा । बुडाले गा ॥
अर्थ: मग अर्जुना, अपवित्र उदकाच्या बुडबुड्यासारखे केवळ क्षणिक शरीर त्या शरीररूपी खोड्यात सापडून विषयरूपी चिखलात बुडतात.

ओवी ३१८:जैं आटावें होती जळचर । तैं डोहीं मिळतीं ढीवर ।
कां पडावें होय शरीर । तैं रोगा उदयो ॥
अर्थ: ज्या वेळी जलचरांचा नाश होतो, त्या वेळी त्या डोहावर धीवर येतात; किंवा शरीर पडण्याची वेळ आली की रोगांचा उदय होतो.

ओवी ३१९:उदैजणें केतूचें जैसें । विश्वा अनिष्टोद्देशें ।
जन्मती ते तैसे । लोकां आटूं ॥
अर्थ: जगाचे अनिष्ट होण्यासाठी धूमकेतूचा उदय होतो, त्याप्रमाणे लोकांचा नाश होण्यासाठी हे आसुरी लोक जन्माला येतात.

ओवी ३२०:विरूढलिया अशुभ । फुटती तैं ते कोंभ ।
पापाचे कीर्तिस्तंभ । चालते ते ॥
अर्थ: विरुद्ध व अशुभ असलेले हे लोक पापाचे कीर्तिस्तंभ चालवतात आणि त्यातून फुटतात.

ओवी ३२१:आणि मागांपुढां जाळणें । वांचूनि आगी कांहीं नेणें ।
तैसें विरुद्धचि एक करणें । भलतेयां ॥
अर्थ: आणि मागे आणि पुढे असलेल्या पदार्थाला जाळावे लागते, याव्यतिरिक्त अग्नीला ठाऊक नसते; त्याप्रमाणे आसुरी लोकांना वाटेल ते एक विरुद्ध कार्य करणे याचेच ज्ञान असते.

ओवी ३२२:परी तेंचि गा करणें । आदरिती संभ्रमें जेणें ।
तो आइक पार्था म्हणे । श्रीनिवासु ॥
अर्थ: परंतु जे गहनतेने व आदराने केले जाते, ते श्रवण करणे महत्त्वाचे आहे, असे श्रीनिवास म्हणतात, अर्जुनाच्या संदर्भात.

ओवी ३२३:तरी जाळ पाणियें न भरे । आगी इंधन न पुरे ।
तयां दुर्भरांचिये धुरे । भुकाळु जो ॥
अर्थ: मासे पकडण्याचे जाळे पाण्याने भरत नाही, अग्नीसाठी लाकडे कधीच पुरे होत नाही; अशा कधीही तृप्त न होणार्‍या वस्तूंमध्ये जो हपापलेला आहे, तो यांना भासवितो.

ओवी ३२४:तया कामाचा वोलावा । जीवीं धरुनिया पांडवा ।
दंभमानाचा मेळावा । मेळविती ॥
अर्थ: असा जो काम, अर्जुना, त्याचा आधार घेतला जातो; त्यामध्ये दंभ आणि मान यांचा समुदाय एकत्र केला जातो.

ओवी ३२५:मातलिया कुंजरा । आगळी जाली मदिरा ।
तैसा मदाचा ताठा तंव जरा । चढतां आंगीं ॥
अर्थ: जसा एक माजलेला हत्ती मदिरामुळे अधिकच उन्मत्त होतो, तसाच हा आसुरी प्रवृत्तीचा मनुष्य मूळच मदाच्या ताठ्याने भरलेला आहे; वृद्धत्व येऊ लागले की तो अधिकच ताठून जातो.

ओवी ३२६:आणि आग्रहा तोचि ठावो । वरी मौढ्या{ऐ}सा सावावो ।
मग काय वानूं निर्वाहो । निश्चयाचा ॥
अर्थ: हट्टाला जागा तोच, मूर्खपणासारखा साह्य करणारा; मग त्याच्या निश्चयाची स्थिरता काय सांगावी?

ओवी ३२७:जिहीं परोपतापु घडे । परावा जीवु रगडे ।
तिहीं कर्मीं होऊनि गाढे । जन्मवृत्ती ॥
अर्थ: ज्यामुळे दुसऱ्याला पीडा होईल, परका जीव नष्ट होईल अशा कर्मांत ते आसुरी जन्मभर स्थिर राहतात.

ओवी ३२८:मग आपुलें केलें फोकारिती । आणि जगातें धिक्कारिती ।
दाहीं दिशीं पसरिती । स्पृहाजाळ ॥
अर्थ: मग ते स्वतःच्या केलेल्या गोष्टीचा मोठा गाजावाजा करतात आणि जगाला तुच्छ मानतात; तसेच आपले हावरूपी जाळे दाही दिशांना पसरतात.

ओवी ३२९:ऐसेनि गा आटोपें । थोरियें आणती पापें ।
धर्मधेनु खुरपें । सुटलें जैसें ॥
अर्थ: अशा रीतीने थोर गोष्टींनी पापे निर्माण होतात, जसे धर्मधेनुचे खुरपणे सुटलेले असते.

ओवी ३३०:याचि एका आयती । तयाचिया कर्मप्रवृत्ती ।
आणि जिणियाही परौती । वाहती चिंता ॥
अर्थ: याच एका सामग्रीने त्यांची कर्मप्रवृत्ती असते आणि ते असुर जगण्याच्याही पलीकडली चिंता वाहत असतात.

ओवी ३३१:पाताळाहूनि निम्न । जियेचिये उंचीये सानें गगन ।
जें पाहातां त्रिभुवन । अणुही नोहे ॥
अर्थ: जी चिंता पाताळापेक्षा खोल असून तिच्या उंचीच्या मानाने आकाश ठेंगणे आहे; तिच्या विस्ताराकडे पाहिल्यास त्रिभुवन अणूएवढेही नाही.

ओवी ३३२:ते योगपटाची मवणी । जीवीं अनियम चिंतवणी ।
जे सांडूं नेणें मरणीं । वल्लभा जैसी ॥
अर्थ: नवीन संन्यासदीक्षेबरोबर आलेल्या नियमांची जशी सारखी घोकणी लागते, तशाच अमर्याद चालणारी विचंचना असते; पतिव्रता स्त्री पति मेला तरी त्याला सोडण्याचा विचारही मनात येत नाही, तशी चिंता अखेरपर्यंत न सोडणारी असते.

ओवी ३३३:तैसी चिंता अपार । वाढविती निरंतर ।
जीवीं सूनि असार । विषयादिक ॥
अर्थ: असार विषयांबद्दल निरंतर अशी अमर्याद चिंता वाढवितात.

ओवी ३३४:स्त्रिया गाइलें आइकावें । स्त्रीरूप डोळां देखावें ।
सर्वेंद्रियें आलिंगावें । स्त्रियेतेंचि ॥
अर्थ: स्त्रियांचे गायन ऐकावे, स्त्रीचे रूप डोळ्यांनी पहावे, आणि सर्वेंद्रियांनी स्त्रीलाच आलिंगन द्यावे.

ओवी ३३५:कुरवंडी कीजे अमृतें । ऐसें सुख स्त्रियेपरौतें ।
नाहींचि म्हणौनि चित्तें । निश्चयो केला ॥
अर्थ: ज्या सुखावरून अमृत ओवाळून टाकावे असे सुख स्त्रीशिवाय इतर ठिकाणी नाही, असे त्यांचे मनाने ठरवलेले असते.

ओवी ३३६:मग तयाचि स्त्रीभोगा- । लागीं पाताळ स्वर्गा ।
धांवती दिग्विभागा । परौतेही ॥
अर्थ: मग त्या स्त्रीभोगासाठी पाताळ आणि स्वर्ग दोन्ही दिशांना धावतात.

ओवी ३३७:आमिषकवळु थोरी आशा । न विचारितां गिळी मासा ।
तैसें कीजे विषयाशा । तयांसि गा ॥
अर्थ: ज्याप्रमाणे मासा विचार न करता मोठ्या आशेने आमीषाची उंडी गिळतो, त्याप्रमाणे विषयांच्या ठिकाणी त्यांनी आपली आसक्ति ठेवल्यामुळे त्यांची स्थिती होते.

ओवी ३३८:वांछित तंव न पवती । मग कोरडियेचि आशेची संतती ।
वाढऊं वाढऊं होती । कोशकिडे ॥
अर्थ: इच्छित तर त्यास प्राप्त होत नाही, मग कोरड्याच आशेपासून आशा वाढवीत वाढवीत कोशकिडे होतात.

ओवी ३३९:आणि पसरिला अभिलाषु । अपूर्णु होय तोचि द्वेषु ।
एवं कामक्रोधांहूनि अधिकु । पुरुषार्थु नाहीं ॥
अर्थ: आणि जी इच्छा वाढवलेली असेल ती अपूर्ण होणे, तोच द्वेष होय. याप्रमाणे कामक्रोधापेक्षा (त्यांच्या मते) अधिक योग्यतेचा पुरुषार्थ नाही.

ओवी ३४०:दिहा खोलणें रात्रीं जागोवा । ठाणांतरीयां जैसा पांडवा ।
अहोरात्रींही विसांवा । भेटेचिना ॥
अर्थ: अर्जुना, दिवसा यजमानापुढे चालणे व रात्री जागणे (पहारा करणे) असा पहारा करणार्‍या शिपायास जसा रात्रंदिवस विसावा मिळतच नाही.

ओवी ३४१:तैसें उंचौनि लोटिलें कामें । नेहटती क्रोधाचिये ढेमे ।
तरी रागद्वेष प्रेमें । न माती केंही ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे कामाने उंचावरून लोटले असता, क्रोधाच्या खडकावर आपटतात, तरी विषयावरील प्रेमाने (कोडगे बनून) विषयासंबंधीची आवड व द्वेष ही कोठे मावत नाहीत एवढी वाढवतात.

ओवी ३४२:तेवींचि जीवींचिया हांवा । विषयवासनांचा मेळावा ।
केला तरी भोगावा । अर्थें कीं ना ?
अर्थ: त्याचप्रमाणे अंत:करणात हाव असल्याने विषयवासनांचा समुदाय गोळा केला खरा पण त्या अनेक विषयभोगांच्या वासना तृप्त करण्यास द्रव्य पाहिजे ना?

ओवी ३४३:म्हणौनि भोगावयाजोगा । पुरता अर्थु पैं गा ।
आणावया जगा । झोंबती सैरा ॥
अर्थ: म्हणून विषयभोगाची पूर्तता होण्यास पुरेल इतके द्रव्य आणावयाकरता, मनाला येईल तसे जगाला लुटतात.

ओवी ३४४:एकातें साधूनि मारिती । एकाचि सर्वस्वें हरिती ।
एकालागीं उभारिती । अपाययंत्रें ॥
अर्थ: एकाला संधि साधून मारतात, एकाचे सर्वस्व हरण करतात व एकाकरता अपायकारक युक्त्या योजतात.

ओवी ३४५:पाशिकें पोतीं वागुरा । सुणीं ससाणें चिकाटी खोंचारा ।
घेऊनि निघती डोंगरा । पारधी जैसें ॥
अर्थ: फासे, पोती, जाळी, कुत्री, ससाणे, चिकाटे, भाले वगैरे घेऊन जसे पारधी डोंगराकडे निघतात.

ओवी ३४६:ते पोसावया पोट । मारूनि प्राणियांचे संघाट ।
आणिती ऐसें निकृष्ट । तेंही करिती ॥
अर्थ: ते पारधी आपले पोट भरण्याकरता जसे प्राण्यांचे समुदाय मारून आणतात, तसे नीच काम ते आसुरी प्रकृतीचे लोकही करतात.

ओवी ३४७:परप्राणघातें । मेळविती वित्तें ।
मिळाल्या चित्तें । तोषणें कैसें ॥
अर्थ: परप्राणांचा घात करीत, ज्या संपत्तीची गाठ मिळवतात, त्याने मनाला किती आनंद मिळतो!

ओवी ३४८:म्हणे आजि मियां । संपत्ति बहुतेकांचिया ।
आपुल्या हातीं केलिया । धन्यु ना मी ?
अर्थ: तो म्हणतो, बहुतेकांचे द्रव्य मी आज आपल्या हाती आणले, तेव्हा आता मी धन्य नाही काय?

ओवी ३४९:ऐसा श्लाघों जंव जाये । तंव मन आणीकही वाहे ।
सवेंचि म्हणे पाहे । आणिकांचेंही आणूं ॥
अर्थ: असा जो जो आपली (गर्वाने) स्तुती करतो तो तो मनात आणखीच लोकांना लुटण्याची हाव बाळगतो व लागलीच म्हणतो की उद्या आणखी दुसर्‍याचे द्रव्य आणू.

ओवी ३५०:हें जेतुलें असे जोडिलें । तयाचेनि भांडवलें ।
लाभा घेईन उरलें । चराचर हें ॥
अर्थ: हे जेवढे द्रव्य मिळवले आहे त्याच्या भांडवलावर उरलेले स्थावरजंगमात्मक जगत् मी फायद्यात प्राप्त करून घेईन.

ओवी ३५१:ऐसेनि धना विश्वाचिया । मीचि होईन स्वामिया ।
मग दिठी पडे तया । उरों नेदी ॥
अर्थ: अशा प्रकारे मी या जगातील संपत्तीत स्वामी होईन, मग ते सर्व मला सहजच मिळेल.

ओवी ३५२:हे मारिले वैरी थोडे । आणीकही साधीन गाढे ।
मग नांदेन पवाडें । येकलाचि मी ॥
अर्थ: आजपर्यंत (शत्रू) मारले परंतु हे थोडे असून आणखीही बलाढ्य (शत्रु) संधी साधून मारीन. मग मीच एकटा महत्वाने नांदेन.

ओवी ३५३:मग माझी होतील कामारीं । तियेंवांचूनि येरें मारीं ।
किंबहुना चराचरीं । ईश्वरु तो मी ॥
अर्थ: जे माझे दास होतील त्याशिवाय इतरांना मी मारीन. फार काय सांगावे? चराचरात ईश्वर जो आहे तो मी आहे.

ओवी ३५४:मी भोगभूमीचा रावो । आजि सर्वसुखासी ठावो ।
म्हणौनि इंद्रुही वावो । मातें पाहुनि ॥
अर्थ: मी भोगरूपी भूमीचा राजा आहे; आज सर्व सुखाला मी स्थान आहे. म्हणून माझ्याशी तुलना करून पाहिली असता इंद्र देखील तुच्छ आहे.

ओवी ३५५:मी मनें वाचा देहें । करीं ते कैसें नोहे ।
कें मजवांचूनि आहे । आज्ञासिद्ध आन ? ॥
अर्थ: मी मनाने वाचेने अगर देहाने ते कसे होणार नाही? ज्याची आज्ञा सिद्धवत आहे, असा माझ्याशिवाय दुसरा कोठे आहे?

ओवी ३५६:तंवचि बळिया काळु । जंव न दिसें मी अतुर्बळु ।
सुखाचा कीर निखिळु । रासिवा मीचि ॥
अर्थ: बिनजोड जो मी त्या मला पाहिले नाही, तोपर्यंतच काळ हा बलवान आहे. सुखाची केवळ खरोखर रास मीच आहे.

ओवी ३५७:कुबेरु आथिला होये । परी तो नेणें माझी सोये ।
संपत्ती मजसम नव्हे । श्रीनाथाही ॥
अर्थ: कुबेर संपन्न आहे, परंतु त्यास माझ्या ऐश्वर्याची योग्यता नाही. संपत्तीचे बाबतीत लक्ष्मीपती भगवान देखील माझी बरोबरी करणार नाही.

ओवी ३५८:माझिया कुळाचा उजाळू । कां जातिगोतांचा मेळू ।
पाहतां ब्रह्माही हळू । उणाचि दिसे ॥
अर्थ: माझ्या कुळाची शुद्धता अथवा जातीचा व गोताचा समुदाय पहाता ब्रह्मदेव देखील हलका व कमीच दिसतो.

ओवी ३५९:म्हणौनि मिरविती नांवें । वायां ईश्वरादि आघवे ।
नाहीं मजसीं सरी पावे । ऐसें कोण्ही ॥
अर्थ: म्हणून ईश्वर वगैरे सर्व आपली नावे व्यर्थ मिरवतात. माझ्याशी बरोबर पावेल असा कोणी नाही.

ओवी ३६०:आतां लोपला अभिचारु । तया करीन मी जीर्णोद्धारु ।
प्रतिष्ठीन परमारु । यागवरी ॥
अर्थ: आता जारण-मारण वगैरे लोपले आहे, त्यांचा मी जीर्णोद्धार करीन व यज्ञाचे योगाने दुसर्‍याचा काटा काढावा (नाश करावा) अशी रीत प्रवारात आणीन.

ओवी ३६१:मातें गाती वानिती । नटनाचें रिझविती ।
तयां देईन मागती । ते ते वस्तु ॥
अर्थ: मला जे गतील अथवा जे माझे वर्णन करतील अथवा नाचण्याने किंवा सोंगे आणून करमणूक करतील, ते जी वस्तु मागतील ती ती वस्तु मी त्यांना देईन.

ओवी ३६२:माजिरा अन्नपानीं । प्रमदांच्या आलिंगनीं ।
मी होईन त्रिभुवनीं । आनंदाकारु ॥
अर्थ: मी अन्नपाणी आणि प्रमदांच्या आलिंगनात, आनंदाच्या स्वरूपात त्रिभुवनात होईन.

ओवी ३६३:काय बहु सांगों ऐसें । ते आसुरीप्रकृती पिसें ।
तुरंबिती असोसें । गगनौळें तियें ॥

अर्थ: काय सांगावे, अशी आसुरी प्रकृती असलेल्या व्यक्तींमध्ये कितीही वाईट गुण असले तरी ते गगनात उडालेल्या तुरंबिताप्रमाणे असतात, म्हणजे त्यांचे वर्तन आणि विचार हे खूपच कमी असतात.

ओवी:
ज्वराचेनि आटोपें । रोगी भलतैसें जल्पे ।
चावळती संकल्पें । जाण ते तैसें ॥ ३६४ ॥

अर्थ:
या ओवीत ज्वराने ग्रस्त असलेल्या रोग्याची अवस्था स्पष्ट केली आहे. ज्वरामुळे रोगी किती अस्वस्थ आणि चंचल असतो, हे दाखवले आहे. जसे ज्वरात असलेला रोगी त्याच्या मनात विचार करतो आणि काहीही विचारले तर भलतेच बोलतो.

ओवी:
अज्ञान आतुले धुळी । म्हणौनि आशा वाहटुळी ।
भोवंडीजती अंतराळीं । मनोरथांच्या ॥ ३६५ ॥

अर्थ:
अज्ञानरूपी धुळीत सापडले म्हणून आशारूपी वावटाळीने मनोरथरूपी आकाशात (ते) फिरवले जातात.

ओवी:
अनियम आषाढ मेघ । कां समुद्रोर्मी अभंग ।
तैसे कामिती अनेग । अखंड काम ॥ ३६६ ॥

अर्थ:
आषाढ महिन्यातील मेघ जसे अनियमितपणे येतात, किंवा समुद्राच्या लाटांप्रमाणे एकसारख्या येत राहतात, त्याप्रमाणे आसुरी स्वभावाचे लोक सतत अनेक इच्छा करीत असतात.

ओवी:
मग पैं कामनाचि तया । जीवीं जाल्या वेलरिया ।
वोरपिली कांटिया । कमळें जैसीं ॥ ३६७ ॥

अर्थ:
मग त्या इच्छांचा अंतःकरणात वेलीच्या जाळ्यांप्रमाणे आकार घेतो. जशा काट्यावरून कमळे ओढली जातात, त्याप्रमाणे त्या इच्छांचे तुकडे होतात.

ओवी:
कां पाषाणाचिया माथां । हांडी फुटली पार्था ।
जीवीं तैसें सर्वथा । कुटके जाले ॥ ३६८ ॥

अर्थ:
अर्जुना, जसा दगडावर मातीची घागर फुटल्यावर तिचे तुकडे तुकडे होतात, त्याप्रमाणे त्यांच्या अंतःकरणाचे देखील तुकडे झाले आहेत.

ओवी:
तेव्हां चढतिये रजनी । तमाची होय पुरवणी ।
तैसा मोहो अंतःकरणीं । वाढोंचि लागे ॥ ३६९ ॥

अर्थ:
रात्र जशी-जशी वाढते, तसा अंधकार वाढत जातो, त्याप्रमाणे अंतःकरणात मोह देखील वाढू लागतो.

ओवी:
आणि वाढे जंव जंव मोहो । तंव तंव विषयीं रोहो ।
विषय तेथ ठावो । पातकासी ॥ ३७० ॥

अर्थ:
आणि जो-जो मोह वाढतो, तो-तो विषयांच्या दिशेने वाढू लागतो, आणि त्या ठिकाणी पापांचे आश्रय असते.

ओवी:
पापें आपलेनि थांवें । जंव करिती मेळावे ।
तंव जितांचि आघवे । येती नरकां ॥ ३७१ ॥

अर्थ:
जेव्हा पापे आपल्या शक्तीने एकत्र येतात, तेव्हा ते जीवंतपणीच नरकात जातात, म्हणजेच सर्व दु:खांना सामोरे जातात.

ओवी:
म्हणौनि गा सुमती । जे कुमनोरथां पाळिती ।
ते आसुर येती वस्ती । तया ठाया ॥ ३७२ ॥

अर्थ:
म्हणून, हे शुद्ध बुद्धीचे अर्जुना, जे वाईट इच्छांना पालन करतात, ते असुर त्या नरकात राहायला येतात.

ओवी:
जेथ असिपत्रतरुवर । खदिरांगाराचे डोंगर ।
तातला तेलीं सागर । उतताती ॥ ३७३ ॥

अर्थ:
ज्या नरकात तरवारीच्या पानांची झाडे, खैराच्या निखार्‍यांचे डोंगर आणि तापलेल्या तेलाचे समुद्र उसळत आहेत.

ओवी:
जेथ यातनांची श्रेणी । हे नित्य नवी यमजाचणी ।
पडती तिये दारुणीं । नरकलोकीं ॥ ३७४ ॥

अर्थ:
ज्या ठिकाणी यातनांची पंगत नित्य नवी यमाची जाचणी होत आहे, अशा भयंकर नरकालोकात ते आसुरी स्वभावाचे लोक पडतात.

ओवी:
ऐसे नरकाचिये शेले । भागीं जे जे जन्मले ।
तेही देखों भुलले । यजिती यागीं ॥ ३७५ ॥

अर्थ:
अशा नरकात जन्मलेल्या लोकांमध्ये, तेही भ्रमित होऊन यज्ञ करताना दिसतात.

ओवी:
एर्‍हवीं यागादिक क्रिया । आहाण तेचि धनंजया ।
परी विफळती आचरोनियां । नाटकी जैसी ॥ ३७६ ॥

अर्थ:
यज्ञ व इतर कर्मांचे जे फल आहे, ते त्यांच्या आचरणाने मिळवायचे आहे, परंतु नाटकी लोकांप्रमाणे केवळ त्या कर्मांचा देखावा करीत असुर त्या कर्मांच्या आचरणाला निष्फळ करतात.

ओवी:
वल्लभाचिया उजरिया । आपणयाप्रति कुस्त्रिया ।
जोडोनि तोषिती जैसियां । अहेवपणें ॥ ३७७ ॥

अर्थ:
जसा प्रिय व्यक्तीला अपमानित करणारा एक गोष्ट असते, तसा ते एकत्र येऊन आनंद देतात.

ओवी:
तैसें आपणयां आपण । मानितां महंतपण ।
फुगती असाधारण । गर्वें तेणें ॥ ३७८ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे आपल्या ठिकाणी आपण महंतपणा मानून गर्वाने अतिशय फुगतात.

ओवी:
मग लवों नेणती कैसे । आटिवा लोहाचे खांब जैसे ।
कां उधवले आकाशें । शिळाराशी ॥ ३७९ ॥

अर्थ:
मग लोखंडाचे खांब जसे लवत नाहीत, त्याप्रमाणे ते नम्र होण्याचे ठाऊक नसतात; अथवा आकाशात उंच गेलेल्या पर्वताप्रमाणे लीनता जाणत नाहीत.

ओवी:
तैसें आपुलिये बरवे । आपणचि रिझतां जीवें ।
तृणाहीहूनि आघवें । मानिती नीच ॥ ३८० ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे आपल्या चांगुलपणाने आपणच आपल्या मनात संतुष्ट होऊन गवतापेक्षा देखील इतर सर्व हलके मानतात.

ओवी:
वरी धनाचिया मदिरा । माजूनि धनुर्धरा ।
कृत्याकृत्यविचारा । सवतें केलें ॥ ३८१ ॥

अर्थ:
शिवाय धनरूपी दारूने मस्त होऊन, अर्जुना, करण्य़ास योग्य काय व अयोग्य काय हे विसरून त्यांनी आपणास वेगळे केले.

ओवी:
जया आंगीं आयती ऐसी । तेथ यज्ञाची गोठी कायसी ।
तरी काय काय पिसीं । न करिती गा ? ॥ ३८२ ॥

अर्थ:
ज्यांच्याजवळ अशी सामुग्री आहे, तेथे यज्ञाची गोष्ट कसली? परंतु अरे, वेडे काय करीत नाहीत?

ओवी:
म्हणौनि कोणे एके वेळे । मौढ्यमद्याचेनि बळें ।
यागाचींही टवाळें । आदरिती ॥ ३८३ ॥

अर्थ:
म्हणून कोण्या एखाद्या वेळेला मूर्खपणारूपी दारूच्या बळाने यज्ञांचीही नक्कल करतात.

ओवी:
ना कुंड मंडप वेदी । ना उचित साधनसमृद्धी ।
आणि तयांसी तंव विधी । द्वंद्वचि सदा ॥ ३८४ ॥

अर्थ:
कुंड, मंडप, वेदी वगैरे काही एक नसते. योग्य साधनांचा पुरवठा नसतो व विधीचे नेहेमी वाकडेच असते.

ओवी:
देवां ब्राह्मणांचेनि नांवें । आडवारेनहि नोहावें ।
ऐसें आथी तेथ यावें । लागे कवणा ? ॥ ३८५ ॥

अर्थ:
देवा-ब्राह्मणांच्या नावाने चुकून पुढे आलेला वारा देखील त्यांना खापत नाही असे जेथे आहे, तेथे मग कोणास यावे असे वाटेल?

ओवी:
पैं वासरुवाचा भोकसा । गाईपुढें ठेवूनि जैसा ।
उगाणा घेती क्षीररसा । बुद्धिवंत ॥ ३८६ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे हिकमती लोक वासरू मेलेल्या गाईच्या पुढे त्या मेलेल्या वासराच्या कातडीने मढवून तयात केलेले कृत्रिम वासरू ठेवून तिच्या कासेत नसेल तेवढ्या दुधाचा झाडा घेतात.

ओवी:
तैसें यागाचेनि नांवें । जग वाऊनि हांवें ।
नागविती आघवें । अहेरावारी ॥ ३८७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे आपल्या हावेला सर्व जग अर्पण करून यज्ञाच्या निमित्ताने आहेराच्या रूपाने सर्व जगाला लुटतात.

ओवी:
ऐशा कांहीं आपुलिया । होमिती जे उजरिया ।
तेणें कामिती प्राणिया । सर्वनाशु ॥ ३८८ ॥

अर्थ:
अशा काही आपल्या होमामध्ये जे उजर्या आहेत, ते प्राण्यांचे सर्वनाश करतात.

ओवी:
मग पुढां भेरी निशाण । लाउनी ते दीक्षितपण ।
जगीं फोकारिती आण । वावो वावो ॥ ३८९ ॥

अर्थ:
मग पुढे नौबत, डंका वगैरे लाऊन ते असुर आपले दीक्षितपण जगात उगीच व्यर्थ प्रसिद्ध करतात.

ओवी:
तेव्हां महत्त्वें तेणें अधमा । गर्वा चढे महिमा ।
जैसे लेवे दिधले तमा । काजळाचे ॥ ३९० ॥

अर्थ:
तेव्हा त्या दीक्षितपणाच्या महत्वाने नीच आसुरी मनुष्यांचा गर्व अधिक वाढतो, जसा काळ्या अंधारास काजळाचा लेप द्यावा.

ओवी:
तैसें मौढ्य घणावे । औद्धत्य उंचावे ।
अहंकारु दुणावे । अविवेकुही ॥ ३९१ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे मूर्खपणा दृढ होतो, उद्धटपणा वाढतो आणि अहंकार व अविचारही दुप्पट होतात.

ओवी:
मग दुजयाची भाष । नुरवावया निःशेष ।
बळीयेपणा अधिक । होय बळ ॥ ३९२ ॥

अर्थ:
मग आपल्याशिवाय इतर कोणाचे नाव देखील मुळीच निघू नये, एवढ्याकरता त्यांच्या सामर्थ्यास जास्तच जोर येतो.

ओवी:
ऐसा अहंकार बळा । जालिया एकवळा ।
दर्पसागरु मर्यादवेळा । सांडूनि उते ॥ ३९३ ॥

अर्थ:
याप्रमाणे अहंकार आणि बळाचा मिलाफ झाल्यावर उन्मत्तपणाचा समुद्र आपला किनारा टकून बाहेर वाढतो.

ओवी:
मग वोसंडिलेनि दर्पें । कामाही पित्त कुरुपे ।
तया धगीं सैंघ पळिपे । क्रोधाग्नि तो ॥ ३९४ ॥

अर्थ:
मग उन्मत्तपणा अमर्याद वाढल्यावर कामाचे पित्त खवळते. मग त्या उष्णतेने क्रोधाग्नि एकदम पेटतो.

ओवी:
तेथ उन्हाळा आगी खरमरा । तेलातुपाचिया कोठारा ।
लागला आणि वारा । सुटला जैसा ॥ ३९५ ॥

अर्थ:
तेव्हा रखरखीत उन्हाळ्यात तेला तुपाच्या कोठाराला जसा अग्नि लागावा आणि त्यात वारा सुटावा.

ओवी:
तैसा अहंकारु बळा आला । दर्पु कामक्रोधीं गूढला ।
या दोहींचा मेळु जाला । जयांच्या ठायीं ॥ ३९६ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे बळाचे साह्य मिळालेला व अहंकार व कामक्रोधांनी व्यापलेला उन्मत्तपणा, या दोघांचा मिलाफ ज्यांच्या ठिकाणी झाला आहे.

ओवी:
ते आपुलिया सवेशा । मग कोणी कोणी हिंसा ।
या प्राणियांते वीरेशा । न साधती गा ? ॥ ३९७ ॥

अर्थ:
हे वीरश्रेष्ठ अर्जुना, ते आपल्या स्वेच्छेनुरूप मग कोणकोणत्या हिंसेने या प्राण्यांना मारत नाहीत?

ओवी:
पहिलें तंव धनुर्धरा । आपुलिया मांसरुधिरा ।
वेंचु करिती अभिचारा- । लागोनियां ॥ ३९८ ॥

अर्थ:
अर्जुना, प्रथम तर ते आपल्या मांसाला व रक्ताला जारण-मारणाकरता खर्च करतात.

ओवी:
तेथ जाळिती जियें देहें । यामाजीं जो मी आहें ।
तया आत्मया मज घाये । वाजती ते ॥ ३९९ ॥

अर्थ:
त्या कामी ये देह जाळतात, त्या देहामध्ये जो मी आत्मरूपाने आहे, त्याला ते तडाखे बसतात.

ओवी:
आणि अभिचारकीं तिहीं । उपद्रविजे जेतुलें कांहीं ।
तेथ चैतन्य मी पाहीं । सीणु पावे ॥ ४०० ॥

अर्थ:
त्या अभिचारकांमध्ये उपद्रवांचे जेतले काही मी चैतन्य पाहतो, हे लक्षात येते.

ओवी:
आणि अभिचारावेगळें । विपायें जे अवगळें ।
तया टाकिती इटाळें । पैशून्याचीं ॥ ४०१ ॥

अर्थ:
आणि अभिचाराचाराच्या तडाख्यातून जे क्वचित उरून राहिले असतील, त्यांच्यावर दोषदृष्टीरूपी धोंड्यांचा (दगडांचा) मारा करतात.

ओवी:
सती आणि सत्पुरुख । दानशीळ याज्ञिक ।
तपस्वी अलौकिक । संन्यासी जे ॥ ४०२ ॥

अर्थ:
पतिव्रता, सत्पुरुष, दानशील पुरुष, याज्ञिक, लोकोत्तर तपस्वी व संन्यासी.

ओवी:
कां भक्त हन महात्मे । इयें माझीं निजाचीं धामें ।
निर्वाळलीं होमधर्में । श्रौतादिकीं ॥ ४०३ ॥

अर्थ:
अथवा भक्त आणि महात्मे वगैरे, ही माझी स्वत:ची घरे श्रौतादिक यज्ञक्रियांनी शुद्ध झालेली असतात.

ओवी:
तयां द्वेषाचेनि काळकूटें । बासटोनि तिखटें ।
कुबोलांचीं सदटें । सूति कांडें ॥ ४०४ ॥

अर्थ:
त्यांच्यावर द्वेषामुळे काळकूटांचा, बासटून आलेल्या तिखटांचा व कुबोलांचा थोपाट केला जातो.

ओवी:
ऐसे आघवाचि परी । प्रवर्तले माझ्या वैरी ।
तयां पापियां जें मी करीं । तें आइक पां ॥ ४०५ ॥

अर्थ:
याप्रमाणे सर्व प्रकारांनी जे माझ्याशी शत्रुत्व करण्यास प्रवृत्त झाले आहेत, तर त्या पाप्यांना जे मी करतो ते तू ऐक.

ओवी:
तरी मनुष्यदेहाचा तागा । घेऊनि रुसती जे जगा ।
ते पदवी हिरोनि पैं गा । असे ठेवीं ॥ ४०६ ॥

अर्थ:
तरी मनुष्यदेहाचा आश्रय घेऊन जे जगाचा नाश करतात, त्यांची ती मनुष्यपणाची पदवी हिसकावून घेऊन त्यास मी असे ठेवतो.

ओवी:
जे क्लेशगांवींचा उकरडा । भवपुरींचा पानवडा ।
ते तमोयोनि तयां मूढां । वृत्तीचि दें ॥ ४०७ ॥

अर्थ:
की क्लेशरूपी गावाचा जो उकिरडा आहे, संसाररूपी शहराचा जो पाणवठा आहे, ती तमोयोनी त्या मूर्खांना (मी) वतनदारीसारखी देतो.

ओवी:
मग आहाराचेनि नांवें । तृणही जेथ नुगवे ।
ते व्याघ्र वृश्चिक आडवे । तैसिये करीं ॥ ४०८ ॥

अर्थ:
मग खाण्याकरता जेथे गवतही उगवत नाही, तसल्या अरण्यात मी त्यांना वाघ, विंचू वगैरे करतो.

ओवी:
तेथ क्षुधादुःखें बहुतें । तोडूनि खाती आपणयातें ।
मरमरों मागुतें । होतचि असती ॥ ४०९ ॥

अर्थ:
त्या अरण्यात भुकेच्या तीव्र वेदनांनी ते आपल्यास तोडून खात असतांना मरमरून पुन्हा (तेथे) उत्पन्न होतच असतात.

ओवी:
कां आपुला गरळजाळीं । जळिती आंगाची पेंदळी ।
ते सर्पचि करीं बिळीं । निरुंधला ॥ ४१० ॥

अर्थ:
अथवा आपल्या विषाच्या आगीने ज्यांच्या अंगाची त्वचा जळत असते ते बिळात अडकून राहिलेले सर्पच मी त्यांना करतो.

ओवी:
परी घेतला श्वासु घापे । येतुलेनही मापें ।
विसांवा तयां नाटोपे । दुर्जनांसी ॥ ४११ ॥

अर्थ:
परंतु आत घेतलेला श्वास बाहेर सोडण्यास जितका वेळ लागतो, तितक्याही प्रमाणाने त्या दुर्जनास विसावा मिळत नाही.

ओवी:
ऐसेनि कल्पांचिया कोडी । गणितांही संख्या थोडी ।
तेतुला वेळु न काढी । क्लेशौनि तयां ॥ ४१२ ॥

अर्थ:
अशा स्थितीत कोट्यावधी कल्पांची संख्या मोजली तरी थोडीच, तितका वेळ त्यांना मी दु:खातून काढीत नाही.

ओवी:
तरी तयांसी जेथ जाणें । तेथिंचें हें पहिलें पेणें ।
तें पावोनि येरें दारुणें । न होती दुःखें ॥ ४१३ ॥

अर्थ:
तरी तयांसी जेथे जाणे आहे, तेथेच हे पहिले पाऊल आहे, तें पावोनि येणे दारुण आहे, अशी दुःखे नसतात.

ओवी:
हा ठायवरी । संपत्ति ते आसुरी ।
अधोगती अवधारीं । जोडिली तिहीं ॥ ४१४ ॥

अर्थ:
त्या आसुरी संपत्तीच्या योगाने अशा या प्रकारची अधोगती त्यांनी मिळावलेली असते ऐक.

ओवी:
पाठीं व्याघ्रादि तामसा । योनी तो अळुमाळु ऐसा ।
देहाधाराचा उसासा । आथी जोही ॥ ४१५ ॥

अर्थ:
नंतर व्याघ्रादि तामसी योनीत देहाच्या आधाराचा असा जो थोडासा विसावा असतो.

ओवी:
तोही मी वोल्हावा हिरें । मग तमचि होती एकसरें ।
जेथे गेलें आंधारें । काळवंडैजे ॥ ४१६ ॥

अर्थ:
तोही ओलावा मी हिसकावून घेतो. मग ते आसुरी संपत्तीचे लोक अशा केवळ तमाच्याच मूर्ती बनतात की जेथे अंधार गेला असता काळवंडला जातो.

ओवी:
जयांची पापा चिळसी । नरक घेती विवसी ।
शीण जाय मूर्च्छी । सिणें जेणें ॥ ४१७ ॥

अर्थ:
पाप ज्याची चिळस घेते व नरक ज्याचे भय घेतात व ज्या शीणाने (श्रमाने) शीण मूर्च्छा पावतो.

ओवी:
मळु जेणें मैळे । तापु जेणें पोळे ।
जयाचेनि नांवें सळे । महाभय ॥ ४१८ ॥

अर्थ:
घाण ज्याच्या योगाने मळते, ताप ज्याच्या योगाने पोळतो व ज्याचे नाव घेतले असता महाभय (मृत्यु) भय पावते.

ओवी:
पापा जयाचा कंटाळा । उपजे अमंगळ अमंगळा ।
विटाळुही विटाळा । बिहे जया ॥ ४१९ ॥

अर्थ:
पापांना ज्याचा कंटाळा असतो, अशुभाला ज्यापासून अशुभ उत्पन्न होते व विटाळ सुद्धा ज्या विटाळाला भितो.

ओवी:
ऐसें विश्वाचेया वोखटेया । अधम जे धनंजया ।
तें ते होती भोगूनियां । तामसा योनी ॥ ४२० ॥

अर्थ:
अर्जुना, याप्रमाणे विश्वाच्या वाईटातील जे निकृष्ट ते (निकृष्ट ठिकाण) ते आसुरी लोक (व्याघ्रादि) तामस योनी भोगल्यावर होतात.

ओवी:
अहा सांगतां वाचा रडे । आठवितां मन खिरडे ।
कटारे मूर्खीं केवढे । जोडिले निरय ॥ ४२१ ॥

अर्थ:
अहाहा, सांगताना वाणी रडते, आठवितांना मन खिरडते, किती मूर्खांनी कटारे जोडले आहेत.

ओवी:
कायिसया ते आसुर । संपत्ति पोषिती वाउर ।
जिया दिधलें घोर । पतन ऐसें ॥ ४२२ ॥

अर्थ:
ज्या आसुरी संपत्तीने असली भयंकर अधोगती दिली, ती वाईट आसुरी संपत्ती ते असूर कशा करता वाढवतात?

ओवी:
म्हणौनि तुवां धनुर्धरा । नोहावें गा तिया मोहरा ।
जेउता वासु आसुरा । संपत्तिवंता ॥ ४२३ ॥

अर्थ:
म्हणून अर्जुना, ज्या ठिकाणी आसुरी संपत्तिवाल्यांचे राहाणे असेल, त्या बाजूला तू जाऊ नकोस.

ओवी:
आणि दंभादि दोष साही । हे संपूर्ण जयांच्या ठायीं ।
ते त्यजावे हें काई । म्हणों कीर ? ॥ ४२४ ॥

अर्थ:
आणि दंभ व इतर दोष हे संपूर्ण लोकांच्या ठिकाणी आहेत, ते त्यागावे हे कशासाठी? म्हणून काय विचारले आहे?

ओवी:
परी काम क्रोध लोभ । या तिहींचेंही थोंब ।
थांवे तेथें अशुभ । पिकलें जाण ॥ ४२५ ॥

अर्थ:
परंतु काम, क्रोध व लोभ या तिघांचे बंड जेथे माजले आहे, तेथे पाप उत्पन्न झाले आहे असे समज.

ओवी:
सर्व दुःखां आपुलिया । दर्शना धनंजया ।
पाढाऊ हे भलतया । दिधलें आहाती ॥ ४२६ ॥

अर्थ:
अर्जुना, वाटेल त्यास आपली भेट होण्यास सुलभ जावे म्हणून सर्व दु:खांनी आपला मार्ग अचूक दाखवण्याकरता त्या कामक्रोधादिकांस वाटाडे म्हणून नेमून दिले आहे.

ओवी:
कां पापियां नरकभोगीं । सुवावयालागीं जगीं ।
पातकांची दाटुगी । सभाचि हे ॥ ४२७ ॥

अर्थ:
अथवा पाप्याला नरकभोगात घालण्याकरता जगामधे ही (काम-क्रोध-लोभांची) पातकांची पराक्रमी सभाच आहे.

ओवी:
ते रौरव गा तंवचिवरी । आइकिजती पटांतरीं ।
जंव हे तिन्ही अंतरीं । उठती ना ॥ ४२८ ॥

अर्थ:
जोपर्यंत हे तीन विकार अंत:करणात उठले नाहीत, तोपर्यंतच रौरवादि भयंकर नरक आहेत, असे परोक्ष रीतीने ऐकले जाते.

ओवी:
अपाय तिहीं आसलग । यातना इहीं सवंग ।
हाणी हाणी नोहे हे तिघ । हेचि हाणी ॥ ४२९ ॥

अर्थ:
त्यांच्या योगाने अपाय सोपे आहेत. यांच्या योगाने यातना स्वस्त आहेत. हानि ही हानि नाही तर ते तिघे (मूर्तिमंत) हानि आहेत.

ओवी:
काय बहु बोलों सुभटा । सांगितलिया निकृष्टा ।
नरकाचा दारवंटा । त्रिशंकु हा ॥ ४३० ॥

अर्थ:
फार काय सांगू? अर्जुना, ते तिघे म्हणजे सांगितलेल्या निकृष्ट नरकाचा तीन खिळे मारलेला उंबराच आहे.

ओवी:
या कामक्रोधलोभां- । माजीं जीवें जो होय उभा ।
तो निरयपुरीची सभा । सन्मानु पावे ॥ ४३१ ॥

अर्थ:
या कामक्रोधलोभामध्ये जो जीवाभावाने उभा असतो (म्हणजे तिघांचा आश्रय करतो) तो नरकरूपी नगराच्या सभेमध्ये सन्मान पावतो.

ओवी:
म्हणौनि पुढत पुढतीं किरीटी । हे कामादि दोष त्रिपुटी ।
त्यजावींचि गा वोखटी । आघवा विषयीं ॥ ४३२ ॥

अर्थ:
म्हणून अर्जुना, हे कामादि दोष त्रिपुटी त्यागावे, हेच विचारात ठेवा.

ओवी:
धर्मादिकां चौंही आंतु । पुरुषार्थाची तैंचि मातु ।
करावी जैं संघातु । सांडील हा ॥ ४३३ ॥

अर्थ:
कोणीही जेव्हा या कामक्रोधलोभ यांच्या समुदायाची संगति सोडेल तेव्हाच त्याने धर्मादि चार पुरुषार्थांची गोष्ट करावी.

ओवी:
हे तिन्ही जीवीं जंव जागती । तंववरी निकियाची प्राप्ती ।
हे माझे कान नाइकती । देवोही म्हणे ॥ ४३४ ॥

अर्थ:
हे तिन्ही जोपर्यंत अंत:करणात जागृत आहेत, तोपर्यंत कल्याणाची प्राप्ती होईल हे माझे कान ऐकत नाहीत, असे देव देखील म्हणाले.

ओवी:
जया आपणपें पढिये । आत्मनाशा जो बिहे ।
तेणें न धरावी हे सोये । सावधु होईजे ॥ ४३५ ॥

अर्थ:
ज्याचे आपल्या स्वत:वर प्रेम असेल व जो आत्मनाशाला भीत असेल त्याने या वाटेस (काम, क्रोध व लोभ यांच्या मार्गास) जाऊ नये, सावध व्हावे.

ओवी:
पोटीं बांधोनि पाषाण । समुद्रीं बाहीं आंगवण ।
कां जियावया जेवण । काळकूटाचें ॥ ४३६ ॥

अर्थ:
पोटाशी दगड बांधून बाहूंच्या जोरावर जसे समुद्रात पोहणे अथवा जगण्याकरता जसे काळकूट विषाचे भोजन करणे.

ओवी:
इहीं कामक्रोधलोभेंसी । कार्यसिद्धि जाण तैसी ।
म्हणौनि ठावोचि पुसीं । ययांचा गा ॥ ४३७ ॥

अर्थ:
ह्या कामक्रोधांलोभांनी कार्यसिद्धी तशी आहे असे समज. म्हणून अर्जुना, यांचा मागमूस नाहीसा कर.

ओवी:
जैं कहीं अवचटें । हे तिकडी सांखळ तुटे ।
तैं सुखें आपुलिये वाटे । चालों लाभे ॥ ४३८ ॥

अर्थ:
जेव्हा कधी अकस्मात ही तीन कड्यांची साखळी तुटेल तेव्हा आपल्या वाटेने (आत्मानुभवाने) सुखाने चालण्यास मिळेल.

ओवी:
त्रिदोषीं सांडिलें शरीर । त्रिकुटीं फिटलिया नगर ।
त्रिदाह निमालिया अंतर । जैसें होय ॥ ४३९ ॥

अर्थ:
त्रिदोषांनी (कफ, वात, पित्त यांचा अतिरेक) शरीरास टाकल्यावर जसे शरीरास आरोग्य होते किंवा त्रिकुटीचा नाश झाल्यावर नगरात जशी सुखाने नांदणूक होते, अथवा त्रिताप नाहीसे झाल्यावर अंत:करण जसे आनंदित होते.

ओवी:
तैसा कामादिकीं तिघीं । सांडिला सुख पावोनि जगीं ।
संगु लाहे मोक्षमार्गीं । सज्जनांचा ॥ ४४० ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे कामादिक तिघांनी जो पुरुष टाकला आहे, तो जगामधे सुख पावून त्यास मोक्षमार्गात सज्जनांचा संग मिळतो.

ओवी:
मग सत्संगें प्रबळें । सच्छास्त्राचेनि बळें ।
जन्ममृत्यूचीं निमाळें । निस्तरें रानें ॥ ४४१ ॥

अर्थ:
मग प्रबळ साधुसंगतीच्या योगाने सच्छास्त्राच्या साह्याने जन्ममृत्युरूपी माळरानातून पार पडतो.

ओवी:
ते वेळीं आत्मानंदें आघवें । जें सदा वसतें बरवें ।
तें तैसेंचि पाटण पावे । गुरुकृपेचें ॥ ४४२ ॥

अर्थ:
त्यावेळी ज्या सर्व गावांमध्ये आत्मानंद नेहेमी राहात असतो, असेच ते गुरुकृपारूपी सुंदर नगर त्यास प्राप्त होते.

ओवी:
तेथ प्रियाची परमसीमा । तो भेटे माउली आत्मा ।
तयें खेवीं आटे डिंडिमा । सांसारिक हे ॥ ४४३ ॥

अर्थ:
मग तेथे (गुरुकृपेच्या गावात) आवडणार्‍या वस्तूतील शेवटली हद्द (सर्वात अत्यंत आवडता) जो माऊली आत्मा तो भेटतो. त्या क्षणीच संसाररूपी गडबड नाहीशी होते.

ओवी:
ऐसा जो कामक्रोधलोभां । झाडी करूनि ठाके उभा ।
तो येवढिया लाभा । गोसावी होय ॥ ४४४ ॥

अर्थ:
हा जो कामक्रोधलोभांच्या झाडीत उभा आहे, तोच या सर्व लाभांचा अनुभव घेतो आणि गोसावी बनतो.

ओवी:
ना हें नावडोनि कांहीं । कामादिकांच्याचि ठायीं ।
दाटिली जेणें डोई । आत्मचोरें ॥ ४४५ ॥

अर्थ:
हे काही एक न आवडून कामादिकांच्याच ठिकाणी ज्या आत्मघातक्याने आपले डोके खुपसले आहे.

ओवी:
जो जगीं समान सकृपु । हितहित दाविता दीपु ।
तो अमान्यु केला बापु । वेदु जेणें ॥ ४४६ ॥

अर्थ:
जो जगात सर्वांवर सारखी कृपा करणारा व हितहित दाखवणारा दिवा असा जो वेदरूपी बाप त्यास जुमानीत नाही.

ओवी:
न धरीचि विधीची भीड । न करीचि आपली चाड ।
वाढवीत गेला कोड । इंद्रियांचें ॥ ४४७ ॥

अर्थ:
जो वेदादिकांच्या आज्ञेची भीड धरीतच नाही व ज्याला आत्महिताची चाडच नाही व जो इंद्रियांचेच लाड वाढवीत गेला.

ओवी:
कामक्रोधलोभांची कास । न सोडीच पाळिली भाष ।
स्वैराचाराचें असोस । वळघला रान ॥ ४४८ ॥

अर्थ:
कामक्रोधलोभांची कास सोडणारच नाही, म्हणून त्यांना दिलेले वचन जो पाळतो व स्वेच्छाचाराच्या अफाट रानात ज्याने आश्रय केला आहे.

ओवी:
तो सुटकेचिया वाहिणीं । मग पिवों न लाहे पाणी ।
स्वप्नींही ते कहाणी । दूरीचि तया ॥ ४४९ ॥

अर्थ:
तो जन्ममरणाच्या सुटकेच्या ओघातील पाणी पिऊ शकत नाही, एवढेच काय पण त्याला ती सुटकेची गोष्ट स्वप्नात देखील दूर असते.

ओवी:
आणि परत्र तंव जाये । हें कीर तया आहे ।
परी ऐहिकही न लाहे । भोग भोगूं ॥ ४५० ॥

अर्थ:
आणि परलोकास तर तो मुकतोच हे ठाम ठरल्यासारखे आहे. परंतु ऐहिक भोग देखील त्यास भोगावयास सापडत नाहीत.

ओवी:
तरी माशालागीं भुलला । ब्राह्मण पाणबुडां रिघाला ।
कीं तेथही पावला । नास्तिकवादु ॥ ४५१ ॥

अर्थ:
तरी माशाला जसा भुलला जातो, तसा ब्राह्मण पाणबुडांत गेला आहे; कारण तिथेही तो नास्तिकवादाच्या आघातात आहे.

ओवी:
तैसें विषयांचेनि कोडें । जेणें परत्रा केलें उबडें ।
तंव तोचि आणिकीकडे । मरणें नेला ॥ ४५२ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे विषयांच्या गोडीने ज्याने परलोक पालथा केला (घालविला), तो इतक्यातच मरणाने त्यास दुसरीकडे नेले.

ओवी:
एवं परत्र ना स्वर्गु । ना ऐहिकही विषयभोगु ।
तेथ केउता प्रसंगु । मोक्षाचा तो ? ॥ ४५३ ॥

अर्थ:
ह्या प्रमाणे परलोक नाही व स्वर्ग नाही व ऐहिक विषयांचा भोगही नाही, तेथे मोक्षाचा प्रसंग तो कोठला?

ओवी:
म्हणौनि कामाचेनि बळें । जो विषय सेवूं पाहे सळें ।
तया विषयो ना स्वर्गु मिळे । ना उद्धरे तो ॥ ४५४ ॥

अर्थ:
म्हणून कामाच्या बळाने जो विषय सेवा पाहतो, त्यास विषयांच्या योजनेत ना स्वर्ग मिळतो, ना उद्धार.

ओवी ४५५

याकारणें पैं बापा । जया आथी आपुली कृपा ।
तेणें वेदांचिया निरोपा । आन न कीजे ॥

अर्थ:
हे बापा, ज्या कारणामुळे आपली कृपा आहे, त्या कारणास्तव वेदांचे निरोप (संदेश) योग्य प्रकारे समजावून घेता येतात. कृपेशिवाय इतर कोणत्याही प्रकाराने वेदांचे ज्ञान मिळवणे शक्य नाही.

ओवी ४५६
पतीचिया मता । अनुसरोनि पतिव्रता ।
अनायासें आत्महिता । भेटेचि ते ॥

अर्थ:
पतिव्रता स्त्री आपल्या पतीच्या मतांचे अनुसरण करते, आणि त्यामुळे तिला सहजपणे आत्मकल्याण प्राप्त होते.

ओवी ४५७
नातरी श्रीगुरुवचना । दिठी देतु जतना ।
शिष्य आत्मभुवना- । माजीं पैसे ॥

अर्थ:
श्रीगुरूंच्या वचनांवर दृढ विश्वास ठेवणारा शिष्य गुरूच्या कृपेने आत्मज्ञान प्राप्त करतो. गुरू आपल्या प्रयत्नांनी शिष्याला आत्मस्वरूप दाखवतात.

ओवी ४५८
हें असो आपुला ठेवा । हाता आथी जरी यावा ।
तरी आदरें जेवीं दिवा । पुढां कीजे ॥

अर्थ:
जर तुम्हाला तुमच्या हातात (अंधारात असलेली) वस्तू हवी असेल, तर आदराने दिवा पुढे करावा, म्हणजेच योग्य मार्ग दाखवावा. याचा अर्थ असा आहे की, तुम्ही अंधारातून बाहेर पडण्यासाठी योग्य साधनांचा उपयोग करावा.

ओवी ४५९
तैसा अशेषांही पुरुषार्था । जो गोसावी हो म्हणे पार्था ।
तेणें श्रुतिस्मृति माथां । बैसणें घापे ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पार्थ (अर्जुन) म्हणतो की, पुरुषार्थ (उत्तम कर्म) करूनही जे गोसाव्याच्या (संन्यासाच्या) मार्गावर असतात, त्यांनी वेद-श्रुतींचा आदर करत राहिले पाहिजे.

ओवी ४६०
शास्त्र म्हणेल जें सांडावें । तें राज्यही तृण मानावें ।
जें घेववी तें न म्हणावें । विषही विरु ॥

अर्थ:
शास्त्र जे काही टाकण्यास सांगेल, ते जरी राज्य असले तरी त्याला गवताच्या काडीप्रमाणेच मानावे, आणि शास्त्र जे काही घ्यायला सांगेल, ते जरी विष असले तरी त्याला प्रतिकूल मानू नये, तर त्याला स्वीकारावे.

ओवी ४६१
ऐसिया वेदैकनिष्ठा । जालिया जरी सुभटा ।
तरी कें आहे अनिष्टा । भेटणें गा ? ॥

अर्थ:
अर्जुना, जर तुम्ही वेदाच्या ठिकाणी एकनिष्ठ झालात, तर मग अकल्याण (अनिष्ट) कशाप्रकारे भेटू शकेल? म्हणजेच, अशा दृढ निष्ठेने कधीही अकल्याणाची भीती राहात नाही.

ओवी ४६२
पैं अहितापासूनि काढिती । हित देऊनि वाढविती ।
नाहीं गा श्रुतिपरौती । माउली जगा ॥

अर्थ:
अकल्याणापासून (अहितापासून) दूर नेणारी आणि हित देऊन वाढवणारी, अशा श्रुतीशिवाय जगात दुसरी कोणतीच माऊली (माता) नाही.

ओवी ४६३
म्हणौनि ब्रह्मेंशीं मेळवी । तंव हे कोणें न सांडावी ।
अगा तुवांही ऐसीचि भजावी । विशेषेंसीं ॥

अर्थ:
ही श्रुति जीवाचे ब्रह्माशी ऐक्य करून देते. त्यामुळे कोणीही तिची हेळसांड करू नये. अरे, तू देखील विशेष निष्ठेने तिला (श्रुतिला) भज.

ओवी ४६४
जे आजि अर्जुना तूं येथें । करावया सत्य शास्त्रें सार्थें ।
जन्मलासि बळार्थें । धर्माचेनि ॥

अर्थ:
अर्जुना, आज या ठिकाणी सत्य आणि धर्माच्या कार्यासाठी शास्त्राचे सार्थक करावे म्हणून तू जन्मला आहेस.

ओवी ४६५
आणि धर्मानुज हें ऐसें । बोधेंचि आलें अपैसें ।
म्हणौनि आनारिसें । करूं नये ॥

अर्थ:
अर्जुना, तुला "धर्मानुज" (धर्माचा धाकटा भाऊ) हे नाव मिळाले आहे. त्यामुळेच तुला सहजपणे हा बोध होतो की, तू धर्माविरुद्ध वागू नकोस.

ओवी ४६६
कार्याकार्यविवेकीं । शास्त्रेंचि करावीं पारखीं ।
अकृत्य तें कुडें लोकीं । वाळावें गा ॥

अर्थ:
काय करावे आणि काय टाळावे याचे विवेकबुद्धीने निर्णय करायचे असतील, तर शास्त्रांनाच परीक्षक मानावे. अर्जुना, या जगात जे अयोग्य आहे, ते वाईट म्हणून टाकावे.

ओवी ४६७
मग कृत्यपणें खरें निगे । तें तुवां आपुलेनि आंगें ।
आचरोनि आदरें चांगें । सारावें गा ॥

अर्थ:
योग्य कर्म जे सत्य आणि खरे ठरेल, ते तुझ्या स्वतःच्या आचरणाने आदरपूर्वक कर आणि ते पूर्ण करावे.

ओवी ४६८
जे विश्वप्रामाण्याची मुदी । आजि तुझ्या हातीं असें सुबुद्धी ।
लोकसंग्रहासि त्रिशुद्धी । योग्यु होसी ॥

अर्थ:
अर्जुना, तुझ्या हातात आज विश्वाच्या प्रमाणाचे शिक्के आहेत. लोकसंग्रह (समाजाचा उद्धार) करण्यासाठी, तुझी त्रिगुणशुद्ध बुद्धी (सत्त्व, रज, तम यांपासून शुद्ध) योग्य आहे.

ओवी ४६९
एवं आसुरवर्गु आघवा । सांगोनि तेथिंचा निगावा ।
तोहि देवें पांडवा । निरूपिला ॥

अर्थ:
याप्रमाणे भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला आसुरी दोषांच्या लक्षणांची माहिती दिली आणि त्या दोषांपासून सुटण्याचा मार्ग दाखविला.

ओवी ४७०
इयावरी तो पंडूचा । कुमरु सद्भावो जीवींचा ।
पुसेल तो चैतन्याचा । कानीं ऐका ॥

अर्थ:
यानंतर पांडूचा पुत्र अर्जुन आपल्या अंतरात्म्यातील योग्य विचार देवाला विचारेल. ज्ञानेश्वर म्हणतात की, ते विचार तुम्ही चैतन्याच्या कानांनी ऐका.

ओवी ४७१
संजयें व्यासाचिया निरोपा । तो वेळु फेडिला तया नृपा ।
तैसा मीहि निवृत्तिकृपा । सांगेन तुम्हां ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे संजयाने व्यासांच्या आज्ञेने धृतराष्ट्राला सांगितले होते, तसेच निवृत्तिनाथांच्या कृपेने मी तुम्हाला हे सांगत आहे.

ओवी ४७२
तुम्ही संत माझिया कडा । दिठीचा कराल बहुडा ।
तरी तुम्हां माने येवढा । होईन मी ॥

अर्थ:
तुम्ही संतमंडळी जर माझ्यावर कृपादृष्टीचा वर्षाव कराल, तर मी तुमच्यासाठी योग्य ठरेल, म्हणजेच तुम्हाला मान्य होईल इतका मी होईन. (तुम्हाला पसंत पडेल असे व्याख्यान करणारा मी होईन).

ओवी ४७३
म्हणौनि निज अवधान । मज वोळगे पसायदान ।
दीजो जी सनाथु होईन । ज्ञानदेवो म्हणे ॥

अर्थ:
म्हणूनच, हे संतजन, तुमच्या कृपेने माझ्या जीवनात अवधान (चैतन्य, स्थैर्य) येवो आणि मला पसायदान द्या, ज्यामुळे मी सनाथ (कृपाप्राप्त) होईन, असे ज्ञानेश्वर महाराज प्रार्थना करतात.