ओवी १

विश्वविकासित मुद्रा । जया सोडी तुझी योगमुद्रा ।
तया नमोजी गणेंद्रा । श्रीगुरुराया ॥

अर्थ:
हे श्रीगुरुराया, ज्या योगमुद्रेमुळे संपूर्ण विश्वाचा विकास झाला आहे, अशा योगमुद्रेचा त्याग करणाऱ्या गणांचा अधिपती तुला मी नमस्कार करतो.

ओवी २
त्रिगुणत्रिपुरीं वेढिला । जीवत्वदुर्गीं आडिला ।
तो आत्मशंभूनें सोडविला । तुझिया स्मृती ॥

अर्थ:
ज्याला त्रिगुणांच्या त्रिपुरीने वेढले आहे आणि जो जीवत्वाच्या दुर्गेमध्ये अडकलाय, त्याला आत्मशंभूने तुझ्या स्मृतीद्वारे मुक्त केला आहे.

ओवी ३
म्हणौनि शिवेंसीं कांटाळा । गुरुत्वें तूंचि आगळा ।
तर्‍ही हळु मायाजळा- । माजीं तारूनि ॥

अर्थ:
हे गुरू, तुम्ही शिवाच्या गुणांनी कांटाळलेले असताना, तुमच्यातील अद्वितीयतेमुळे हळूहळू मायाजाळातून मला तारून नेले आहे.

ओवी ४
जे तुझ्याविखीं मूढ । तयांलागीं तूं वक्रतुंड ।
ज्ञानियांसी तरी अखंड । उजूचि आहासी ॥

अर्थ:
जे मूढ आहेत, त्यांच्यावर तु वक्रतुंड (गणेश) आहेस. ज्ञानवानांदेखील तू अखंड उजळ आहेस, म्हणजेच तुझा प्रकाश सर्वत्र पसरलेला आहे.

ओवी ५
दैविकी दिठी पाहतां सानी । तर्‍ही मीलनोन्मीलनीं ।
उत्पत्ति प्रळयो दोन्ही । लीलाचि करिसी ॥

अर्थ:
हे दैविक दृष्टि पाहताना, या सृष्टीच्या उत्पत्तीसाठी आणि प्रलयासाठी तुमची लीलाच आहे, म्हणजेच तुम्ही या दोन्ही गोष्टींचे चित्त थाम्बवून असलेले सृष्टीतले सत्य प्रकट करता.

ओवी ६
प्रवृत्तिकर्णाच्या चाळीं । उठली मदगंधानिळीं ।
पूजीजसी नीलोत्पलीं । जीवभृंगांच्या ॥

अर्थ:
प्रवृत्तिरूपी कानाच्या हालण्याने जो मदगंधाने युक्त वारा सुटला, त्याने भुलून जीवभृंगांनी तुझ्या मस्तकावर जमा झाले आहेत. त्या जीवभृंगांच्या निळ्या कमळांनी (नीलोत्पलांनी) तुला पूजले आहे.

ओवी ७
पाठीं निवृत्तिकर्णताळें । आहाळली ते पूजा विधुळे ।
तेव्हां मिरविसी मोकळें । आंगाचें लेणें ॥

अर्थ:
निवृत्तिकर्णाच्या तळाशी पाठीमागे जे पूजा विधुळे आहाळले आहेत, त्यावेळी तुझ्या अंगाची सजावट खुलते. म्हणजेच, त्या पूजेसाठी केलेली तयारी आणि त्याच्यामुळे तुझं रूप अधिक खुलून येते.

ओवी ८
वामांगीचा लास्यविलासु । जो हा जगद्रूप आभासु ।
तो तांडवमिसें कळासु । दाविसी तूं ॥

अर्थ:
हे वामांगी, तुझ्या लास्यविलासामध्ये जो जगद्रूप आभास आहे, तो तांडवाच्या मिषामुळे स्पष्ट होतो. म्हणजेच, तुझ्या नृत्यातील गती आणि तांडव यामुळे विश्वाची वास्तविकता कळते.

ओवी ९

हें असो विस्मो दातारा । तूं होसी जयाचा सोयरा ।
सोइरिकेचिया व्यवहारा । मुकेचि तो ॥

अर्थ:
हे विस्मयकारी दातारा, तू विजयाचा सोयरा (साथीदार) होशील. सोईसाध्या व्यवहारांत तो (दातारा) मूक राहील. म्हणजेच, तुमच्या विजयात तुमची भूमिका खूप महत्त्वाची आहे, पण व्यवहारात तुम्ही सुस्पष्ट असाल.

ओवी १०

फेडितां बंधनाचा ठावो । तूं जगद्‍बंधु ऐसा भावो ।
धरूं वोळगे उवावो । तुझाचि आंगीं ॥

अर्थ:
तू बंधनाचा ठाव काढणारा आणि जगाचा बंधु आहेस. तुझ्या अंगात उववा (आशीर्वाद) धरून, बंधनातून मुक्त होण्यासाठी तुझी कृपा लागेल. म्हणजेच, तुझ्या आशीर्वादामुळे मी बंधनांपासून मुक्त होऊ शकेन.

ओवी ११
तंव दुजयाचेनि नांवें तया । देहही नुरेचि पैं देवराया ।
जेणें तूं आपणपयां । केलासि दुजा ॥

अर्थ:
तू दुजाच्या नांवाने ज्या प्रकारे देहात नूर भासवतोस, त्या प्रकारे तू स्वतःसाठी दुजाचे स्थान निर्माण केले आहेस. म्हणजेच, तू दुसऱ्याच्या नामाने देहात दिव्यता आणली आहेस, हे लक्षात ठेवण्यासारखे आहे.

ओवी १२
तूंतें करूनि पुढें । जे उपायें घेती दवडे ।
तयां ठासी बहुवें पाडें । मागांचि तूं ॥

अर्थ:
तू जे उपाय करून पुढे जातोस, त्यावर अनेक गोष्टींचा आधार असतो. मागच्या काळात केलेल्या उपायांमुळेच आता तू यशस्वी होत आहेस. हे दर्शवते की, मागील प्रयत्नांचा महत्त्वाचा प्रभाव तुझ्या वर्तमानावर आहे.

ओवी १३
जो ध्यानें सूये मानसीं । तयालागीं नाहीं तूं त्याचे देशीं ।
ध्यानही विसरे तेणेंसीं । वालभ तुज ॥ १३॥

अर्थ:
जो ध्यानाच्या योगाने तुला मनात आणू पहातो, त्याच्याकरिता तू त्याच्या देशात नाहीस, आणि जो तुझे ध्यान विसरतो, त्यावर तुझे प्रेम आहे.

ओवी १४
तूतें सिद्धचि जो नेणे । तो नांदे सर्वज्ञपणें ।
वेदांही येवढें बोलणें । नेघसी कानीं ॥ १४॥

अर्थ:
जो तुला सिद्धच असा जाणत नाही, उलट जो शब्दादि साधनांनी तुझे आकलन करण्याचा प्रयत्न करतो, तोच सर्व जाणणारा म्हणून मिरवतो. त्याचा शब्दज्ञानातून सिद्धी कशी होणार? कारण सर्वज्ञ म्हणून गाजवलेल्या शब्दांमुळे तुम्हाला सिद्धी मिळणार नाही.

ओवी १५
मौन गा तुझें राशिनांव । आतां स्तोत्रीं कें बांधों हाव ।
दिसती तेतुली माव । भजों काई ॥ १५॥

अर्थ:
मौन हे आपल्या जन्मराशीवरून काढलेले आपले नाव आहे. म्हणून मी स्तुती करण्याची उत्कट इच्छा कशाला बाळगू? जे तुझे स्वरूप मला दृश्यत्वेकरून दिसत आहे, ते सर्व मिथ्या आहे, तर मग मी भजन कशाचे करावे?

ओवी १६
दैविकें सेवकु हों पाहों । तरी भेदितां द्रोहोचि लाहों ।
म्हणौनि आतां कांहीं नोहों । तुजलागीं जी ॥ १६॥

अर्थ:
जर मी तुमचा सेवक होऊ पाहतो, तर तुमच्या एकरस स्वरूपात सेव्य आणि सेवक असा भेद उत्पन्न केल्यामुळे मला तुमचा द्रोह केल्याचे पातक लागेल. म्हणून, तुमच्या संबंधाने मी स्वतः काहीच होत नाही.

ओवी १७
जैं सर्वथा सर्वही नोहिजे । तैं अद्वया तूतें लाहिजे ।
हें जाणें मी वर्म तुझें । आराध्य लिंगा ॥ १७॥

अर्थ:
जेव्हा सर्वप्रकारे सर्वही न व्हावे, तेव्हा अद्वितीय जो तू, त्याची प्राप्ती होते. हे आराध्यमूर्ते, हे तुझे वर्म मी जाणतो.

ओवी १८
तरी नुरोनि वेगळेंपण । रसीं भजिन्नलें लवण ।
तैसें नमन माझें जाण । बहु काय बोलों ॥ १८॥

अर्थ:
जसे मीठ वेगळेपणाने न उरून पाण्याला भजते, तसे माझे नमन आहे असे समजा.

ओवी १९
आतां रिता कुंभ समुद्रीं रिगे । तो उचंबळत भरोनि निगे ।
कां दशीं दीपसंगें । दीपुचि होय ॥ १९॥

अर्थ:
आता रित्या घागरीने समुद्रात प्रवेश केल्यावर ती उचंबळत भरून निघते, अथवा वात दिव्याच्या संगतीने दिवाच होते.

ओवी २०
तैसा तुझिया प्रणितीं । मी पूर्णु जाहलों श्रीनिवृत्ती ।
आतां आणीन व्यक्तीं । गीतार्थु तो ॥ २०॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे हे निवृत्तिनाथा, तुम्हाला नमस्कार करून मी पूर्ण झालो. आता मी तो गीतेचा अर्थ प्रगट करीन.

ओवी २१
तरी षोडशाध्यायशेखीं । तिये समाप्तीच्या श्लोकीं ।
जो ऐसा निर्णयो निष्टंकीं । ठेविला देवें ॥ २१॥

अर्थ:
तर सोळाव्या अध्यायाच्या अखेरीस ज्या समाप्तीच्या शेवटच्या श्लोकात जो असा सिद्धांत देवाने निश्चयात्मक रीतीने स्थापित केला.

ओवी २२
जे कृत्याकृत्यव्यवस्था । अनुष्ठावया पार्था ।
शास्त्रचि एक सर्वथा । प्रमाण तुज ॥ २२॥

अर्थ:
हे अर्जुना, कृत्य व अकृत्य यांची रीती आचरणात आणण्यासाठी तुला एक शास्त्रच पूर्ण प्रमाण मानले पाहिजे.

ओवी २३
तेथ अर्जुन मानसें । म्हणे हें ऐसें कैसें ।
जे शास्त्रेंवीण नसे । सुटिका कर्मा ॥ २३॥

अर्थ:
तेव्हा अर्जुन मनामध्ये असे म्हणाला की, "हे देवाचे सांगणे हे असे कसे आहे की शास्त्राशिवाय कर्म करण्याला मोकळीक नाही?"

ओवी २४
तरी तक्षकाची फडे । ठाकोनि कैं तो मणि काढे ।
कैं नाकींचा केशु जोडे । सिंहाचिये ? ॥ २४॥

अर्थ:
तर तक्षक नावाच्या नागाजवळ जाऊन त्याच्या फणीतील मणि कसा काढायचा आणि सिंहाच्या नाकातील केस कोठे मिळावायचा?

ओवी २५
मग तेणें तो वोंविजे । तरीच लेणें पाविजे ।
एर्‍हवीं काय असिजे । रिक्तकंठीं ? ॥ २५॥

अर्थ:
मग तेणें तो वोंविजे, तरीच घेणं आवश्यक आहे. त्यामुळे काय असावे, रिक्तकंठांत?

ओवी २६
तैसी शास्त्रांची मोकळी । यां कैं कोण पां वेंटाळी ।
एकवाक्यतेच्या फळीं । पैसिजे कैं ? ॥ २६॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे शास्त्राचा जो मतभेद, याला कोण कधी आकलन करेल? व एकवाक्यतेच्या फळात केव्हा प्रवेश होईल?

ओवी २७
जालयाही एकवाक्यता । कां लाभें वेळु अनुष्ठितां ।
कैंचा पैसारु जीविता । येतुलालिया ॥ २७॥

अर्थ:
जरी एकवाक्यता झाली तरी याप्रमाणे वागण्यास (आचरण करण्यास) वेळ कसा मिळेल? एवढ्याला (शास्त्रांची एकवाक्यता करणे व त्याप्रमाणे कर्माचरण करण्याला) आयुष्याचा विस्तार कोठला?

ओवी २८
आणि शास्त्रें अर्थें देशें काळें । या चहूंही जें एकफळे ।
तो उपावो कें मिळे । आघवयांसी ? ॥ २८॥

अर्थ:
आणि शास्त्रांचे ज्ञान, लागणारी द्रव्यादी सामुग्री, सांगितलेले ठिकाण व योग्य काल या चार साधनांचा एकत्र योग येऊन, जे कृत्य पार पडणार, ते तर क्वचितच घडणार. (कारण) सर्वांना हा असला योग कोठून साधणार?

ओवी २९
म्हणौनि शास्त्राचें घडतें । नोहें प्रकारें बहुतें ।
तरी मुर्खा मुमुक्षां येथें । काय गति पां ? ॥ २९॥

अर्थ:
म्हणून शास्त्राने सांगितल्याप्रमाणे सर्व घडून येणे हे पुष्कळ अंशी असंभवनीयच आहे. असे असल्यास, मग अशा स्थितीत अज्ञानी मुमुक्षु लोकांना कोणता मार्ग आहे?

ओवी ३०
हा पुसावया अभिप्रावो । जो अर्जुन करी प्रस्तावो ।
तो सतराविया ठावो । अध्याया येथ ॥ ३०॥

अर्थ:
हा अभिप्राय विचारण्यासाठी अर्जुन जी प्रस्तावना करतो, तो येथे सतराव्या अध्यायाचा प्रसंग होय.

ओवी ३१
तरी सर्वविषयीं वितृष्णु । जो सकळकळीं प्रवीणु ।
कृष्णाही नवल कृष्णु । अर्जुनत्वें जो ॥ ३१॥

अर्थ:
तर सर्व विषयांच्या ठिकाणी जो अर्जुन निरीच्छ व जो सकल कलांमधे प्रवीण आहे, (आश्चर्यरूप) श्रीकृष्ण खरा, परंतु त्यासही आश्चर्य देणारा अर्जुनरूपी जो हा एक दुसरा कृष्णच आहे.

ओवी ३२
शौर्या जोडला आधारु । जो सोमवंशाचा शृंगारु ।
सुखादि उपकारु । जयाची लीला ॥ ३२॥

अर्थ:
जो अर्जुन शूरत्वास आधार प्राप्त झाला आहे, जो अर्जुन चंद्रवंशाचे भूषण आहे, दुसर्‍यास सुख देणे वगैरे उपकार करणे ही ज्याची लीला आहे.

ओवी ३३
जो प्रज्ञेचा प्रियोत्तमु । ब्रह्मविद्येचा विश्रामु ।
सहचरु मनोधर्मु । देवाचा जो ॥ ३३॥

अर्थ:
जो प्रज्ञेचा प्रिय, ब्रह्मविद्येचा विश्राम आणि मनोवृत्तीसोबत राहणारा जो देव आहे.

ओवी ३४
तो अर्जुन म्हणे गा तमालश्यामा । इंद्रियां फांवलिया ब्रह्मा ।
तुझां बोलु आम्हा । साकांक्षु पैं जी ॥ ३४॥

अर्थ:
तो अर्जुन म्हणाला, तमालवृक्षाप्रमाणे श्यामवर्ण असलेल्या श्रीकृष्णा, हे आमच्या इंद्रियांच्या अनुभवाला आलेल्या ब्रह्मरूप कृष्णा, तुझे बोलणे आम्हाला संशययुक्त वाटते.

ओवी ३५
जें शास्त्रेंवांचूनि आणिकें । प्राणिया स्वमोक्षु न देखे ।
ऐसें कां कैंपखें । बोलिलासी ॥ ३५॥

अर्थ:
कारण की शास्त्रावाचून दुसऱ्या कोणत्याही उपायाने प्राण्याला आपल्या मोक्षाचे दर्शनही होणार नाही असे शास्त्राचा पक्षपात करून तू काय म्हणून बोललास?

ओवी ३६
तरी न मिळेचि तो देशु । नव्हेचि काळा अवकाशु ।
जो करवी शास्त्राभ्यासु । तोही दुरी ॥ ३६॥

अर्थ:
तर शास्त्राप्रमाणे कर्माचरण करण्याला योग्य म्हणून सांगितलेले असे स्थळच मिळत नाही व शास्त्राचा अभ्यास करविणारा जो गुरु तोही दूर असतो, (त्याचाही योग होत नाही).

ओवी ३७
आणि अभ्यासीं विरजिया । होती जिया सामुग्रिया ।
त्याही नाहीं आपैतिया । तिये वेळीं ॥ ३७॥

अर्थ:
आणि ज्या सामुग्र्यांची अभ्यासाला मदत होते त्या सामुग्र्या देखील अभ्यास करण्याच्या वेळेला अनुकूल नसतात.

ओवी ३८
उजू नोहेचि प्राचीन । नेदीचि प्रज्ञा संवाहन ।
ऐसें ठेलें आपादन । शास्त्राचें जया ॥ ३८॥

अर्थ:
ज्यांना पूर्वकर्म अनुकूल नाहीत, ज्यांना बुद्धि साह्य देत नाहीच, ह्या प्रमाणे ज्यांना शास्त्रांचे संपादन दूर राहिले.

ओवी ३९
किंबहुना शास्त्रविखीं । एकही न लाहातीचि नखी ।
म्हणौनि उखिविखी । सांडिली जिहीं ॥ ३९॥

अर्थ:
फार काय सांगावे? शास्त्राभ्यासाविषयी टेकण्याला एकही आधार मिळत नाहीच, म्हणून ज्यांनी शास्त्रांची वाटाघाट टाकली.

ओवी ४०
परी निर्धारूनि शास्त्रें । अर्थानुष्ठानें पवित्रें ।
नांदताति परत्रें । साचारें जे ॥ ४०॥

अर्थ:
परंतु शास्त्रांचा (विचाराने) निश्चय करून व शास्त्रांच्या अर्थाप्रमाणे पवित्र आचरण करून, परमलोकात जे खरोखर नांदत आहेत.

ओवी ४१
तयां{ऐ}सें आम्हीं होआवें । ऐसी चाड बांधोनि जीवें ।
घेती तयांचें मागावे । आचरावया ॥ ४१॥

अर्थ:
त्यांच्यासारखे आम्ही व्हावे, अशी जीवाशी इच्छा बाळगून तसे आचरण करण्याकरता जे त्यांचे कित्ते घेतात.

ओवी ४२
धड्याचिया आखरां । तळीं बाळ लिहे दातारा ।
कां पुढांसूनि पडिकरा । अक्षमु चाले ॥ ४२॥

अर्थ:
अहो महाराज, धड्यातील अक्षरे पाहून त्याखाली तसे हुबेहूब मूल लिहिते, अथवा डोळसास पुढे करून जसा आंधळा त्याच्या धोरणाने चालतो.

ओवी ४३
तैसें सर्वशास्त्रनिपुण । तयाचें जें आचरण ।
तेंचि करिती प्रमाण । आपलिये श्रद्धे ॥ ४३॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जे सर्व शास्त्रात निपुण असतात त्यांचे आचरण असते तेच (आचरण) आपल्या श्रद्धेला जे प्रमाण मानतात (त्यांच्यावर श्रद्धा ठेऊन जे वागतात).

ओवी ४४
मग शिवादिकें पूजनें । भूम्यादिकें महादानें ।
आग्निहोत्रादि यजनें । करिती जे श्रद्धा ॥ ४४॥

अर्थ:
मग शिवादिक देवांच्या पूजा, भूमिदानादिक मोठी दाने व अग्निहोत्रादिक यज्ञ जे श्रद्धेने करतात.

ओवी ४५
तयां सत्त्वरजतमां-/ । माजीं कोण पुरुषोत्तमा ।
गति होय ते आम्हां । सांगिजो जी ॥ ४५॥

अर्थ:
तर या सत्त्व गुणाच्या, राजस गुणाच्या आणि तामस गुणाच्या स्थितीत, मला कोणता पुरुषोत्तम मार्ग दाखवशील?

ओवी ४६
तंव वैकुंठपीठींचें लिंग । जो निगमपद्माचा पराग ।
जिये जयाचेनि हें जग । अंगच्छाया ॥ ४६॥

अर्थ:
तेव्हा जो (श्रीकृष्ण) वैकुंठस्थानाचे आराध्यदैवत आहे व जो कृष्ण वेदरूपी कमलातील पराग आहे, व ज्याच्या अंगच्या छायेने (ज्याच्या आश्रित मायेने) हे जग जगते.

ओवी ४७
काळ सावियाचि वाढु । लोकोत्तर प्रौढु ।
आद्वितीय गूढु । आनंदघनु ॥ ४७॥

अर्थ:
स्वभावत:च असलेली काळाच्या ठिकाणची प्रबलता व (जगात आढळून येणारे) लोकोत्तरता व प्रौढपणा, अद्वैतत्व, गूढता आणि आनंदघनता हे गुण.

ओवी ४८
इयें श्लाघिजती जेणें बिकें । तें जयाचें आंगीं असिकें ।
तो श्रीकृष्ण स्वमुखें । बोलत असे ॥ ४८॥

अर्थ:
जेव्हा जे श्लाघनीय गुण (श्रीकृष्णात) आहेत, ते सर्व गुण जयाचे अंगात आहेत. तो श्रीकृष्ण आपल्या मुखातून बोलत असे.

ओवी ४९
म्हणे पार्था तुझा अतिसो । हेंही आम्ही जाणतसों ।
जे शास्त्राभ्यासाचा आडसो । मानितोसि कीं ॥ ४९॥

अर्थ:
देव म्हणतात, अर्जुना, तुझा आग्रह आम्ही जाणतो, असं समज. तू शास्त्राभ्यासाची अडचण मानत आहेस ना?

ओवी ५०
नुसधियाची श्रद्धा । झोंबों पाहसी परमपदा ।
तरी तैसें हें प्रबुद्धा । सोहोपें नोहे ॥ ५०॥

अर्थ:
नुसत्या (हव्या त्या) श्रद्धेने परमपदाला घेण्यास पहातोस. तर चतुर अर्जुना, हे तसे सोपे नाही.

ओवी ५१
श्रद्धा म्हणितलियासाठीं । पातेजों नये किरीटी ।
काय द्विजु अंत्यजघृष्टीं । अंत्यजु नोहे ? ॥ ५१॥

अर्थ:
अर्जुना, श्रद्धा म्हणून म्हटले की, केवळ श्रद्धेनेच कार्यभाग होईल असा विश्वास धरू नये. (कारण की ती श्रद्धा कोणत्या प्रकारची असेल ते सांगता येत नाही). महाराच्या संसर्गाने ब्राह्मणही महार होत नाही काय?

ओवी ५२
गंगोदक जरी जालें । तरी मद्यभांडां आलें ।
तें घेऊं नये कांहीं केलें । विचारीं पां ॥ ५२॥

अर्थ:
गंगेचे पाणी जरी असले तरी ते दारूच्या भांड्यात आले तर ते घेता येईल काय? विचार कर बरे.

ओवी ५३
चंदनु होय शीतळु । परी अग्नीसी पावे मेळु ।
तैं हातीं धरितां जाळूं । न शके काई ? ॥ ५३॥

अर्थ:
चंदन हा स्वभावत:च थंड आहे, परंतु त्याचा अग्नीशी संबंध झाला असता, तो हाती धरला तर जाळू शकणार नाही काय?

ओवी ५४
कां किडाचिये आटतिये पुटीं । पडिलें सोळें किरीटी ।
घेतलें चोखासाठीं । नागवीना ? ॥ ५४॥

अर्थ:
अथवा अर्जुना, हिणकस सोने आटवीत असलेल्या मुशीत उत्तम सोने पडले असता, त्याचा हिणकसाशी संयोग झाल्यामुळे ते हिणकस होईल, असे असता ते सोने उत्तम आहे अशा समजुतीने घेतले तर त्यापासून नुकसान होणार नाही काय?

ओवी ५५
तैसें श्रद्धेचें दळवाडें । अंगें कीर चोखडें ।
परी प्राणियांच्या पडे । विभागीं जैं ॥ ५५॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे श्रद्धेचे स्वरूप स्वभावत: शुद्ध आहे, परंतु ज्यावेळी ती प्राण्यांच्या वाटणीस येते.

ओवी ५६
तेथही दोन गुण खांचती । मग एक धरी उन्नती ।
तैं तैसियाचि होती वृत्ती । जीवांचिया ॥ ५६॥

अर्थ:
त्या त्रिगुणात देखील दोन गुण दबतात (कमी होतात) व मग एक वाढतो, त्या वेळेला जीवांच्या वृत्ती तशा वाढत्या गुणासारख्या होतात.

ओवी ५७
वृत्ती{ऐ}सें मन धरिती । मना{ऐ}सी क्रिया करिती ।
केलिया ऐसी वरीती । मरोनि देहें ॥ ५८॥

अर्थ:
ते जीव अंत:करणाच्या स्थितिप्रमाणे संकल्प करतात, संकल्पाप्रमाणे कर्मे करतात आणि मेल्यावर केलेल्या कर्माप्रमाणे देह स्वीकारतात.

ओवी ५८
बीज मोडे झाड होये । झाड मोडे बीजीं सामाये ।
ऐसेनि कल्पकोडी जाये । परी जाति न नशे ॥ ५९॥

अर्थ:
बीज नाहीसे होऊन त्याचे झाड बनते, झाड नाहीसे होऊन त्याचा बीजात समावेश होतो, हा क्रम कोट्यावधी कल्पे चालला तरी झाडाची जात नष्ट होत नाही.

ओवी ५९
तियापरीं यियें अपारें । होत जात जन्मांतरें ।
परी त्रिगुणत्व न व्यभिचरें । प्राणियांचें ॥ ६०॥

अर्थ:
तरीही या अपारांमध्ये जन्मांतरांनी होत जात राहते. परंतु त्रिगुणत्व प्राण्यांचे व्यभिचार करत नाही.

ओवी ६१
म्हणूनि प्राणियांच्या पैकीं । पडिली श्रद्धा अवलोकीं ।
ते होय गुणासारिखी । तिहीं ययां ॥ ६१॥

अर्थ:
म्हणून प्राण्यांच्या वाट्याला आलेली जी श्रद्धा, ती या तीन गुणांसारखी होते, असे समज.

ओवी ६२
विपायें वाढे सत्त्व शुद्ध । तेव्हां ज्ञानासी करी साद ।
परी एका दोघे वोखद । येर आहाती ॥ ६२॥

अर्थ:
कदाचित जेव्हा शुद्ध सत्वगुण वाढतो, तेव्हा तो ज्ञानाला हाक मारतो (ज्ञानाची इच्छा करतो). परंतु एकाला (शुद्ध सत्वगुणाला) इतर दोघे (रज, तम) विरुद्ध आहेत.

ओवी ६३
सत्त्वाचेनि आंगलगें । ते श्रद्धा मोक्षफळा रिगे ।
तंव रज तम उगे । कां पां राहाती ? ॥ ६३॥

अर्थ:
सत्वाच्या संबधाने ती श्रद्धा मोक्षरूप फलापर्यंत जाते, तेव्हा रज, तम स्वस्थ का बरे रहातील?

ओवी ६४
मोडोनि सत्त्वाची त्राये । रजोगुण आकाशें जाये ।
तेव्हां तेचि श्रद्धा होये । कर्मकेरसुणी ॥ ६४॥

अर्थ:
सत्वाचे बल नाहीसे करून जेव्हा रजोगुण आकाशात जातो (अतिशय वाढतो), तेव्हा तीच श्रद्धा कर्मकेरसुणी होते. (त्याची वृत्ती ही कर्मरूपी केर सरसकट झाडणारी केरसुणी होते).

ओवी ६५
मग तमाची उठी आगी । तेव्हां तेचि श्रद्धा भंगी ।
हों लागे भोगालागीं । भलतेया ॥ ६५॥

अर्थ:
मग तमाचा गुण वाढल्यावर ती श्रद्धा भंग होते आणि भोगांची चांगली उपभोग होऊ लागते.

ओवी ६६
एवं सत्त्वरजतमा-/ । वेगळी श्रद्धा सुवर्मा ।
नाहीं गा जीवग्रामा-/ । माजीं यया ॥ ६६॥

अर्थ:
हे चांगले वर्म जाणाणार्‍या अर्जुना, याप्रमाणे या जीवसमुदायामधे सत्व, रज व तम या तीन गुणांविरहित श्रद्धा नाही.

ओवी ६७
म्हणौनि श्रद्धा स्वाभाविक । असे पैं त्रिगुणात्मक ।
रजतमसात्त्विक । भेदीं इहीं ॥ ६७॥

अर्थ:
ठिकाणी म्हणून स्वाभाविक रीतीने राजसी, तामसी व सात्विक या प्राण्यांच्या तीन प्रकारांमुळे श्रद्धा ही तीन गुणांच्या रूपांची बनली आहे.

ओवी ६८
जैसें जीवनचि उदक । परी विषीं होय मारक ।
कां मिरयामाजीं तीख । उंसीं गोड ॥ ६८॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पाणी हे स्वभावत: जगवणारेच आहे परंतु विषाशीयुक्त झाले असता ते मारक होते अथवा मिर्‍याशी युक्त झाले असता तिखट होते, ऊसाशी युक्त झाले असता ते गोड होते.

ओवी ६९
तैसा बहुवसें तमें । जो सदाचि होय निमे ।
तेथ श्रद्धा परीणमे । तेंचि होऊनि ॥ ६९॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे तमाच्या आधिक्यात जो नेहेमीच जन्मतो व मरतो, त्याच्या श्रद्धा ते तमोगुणच होऊन परिणामाला पावते.

ओवी ७०
मग काजळा आणि मसी । न दिसे विवंचना जैसी ।
तेवीं श्रद्धा तामसी । सिनी नाहीं ॥ ७०॥

अर्थ:
मग काजळ आणि शाई यामधे (रंगात) जसा फरक दिसत नाही, त्याप्रमाणे तामसी श्रद्धा ही (तमोगुणाहून वेगळी नाही).

ओवी ७१
तैसीच राजसीं जीवीं । रजोमय जाणावी ।
सात्त्विकीं आघवीं । सत्त्वाचीच ॥ ७१॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे श्रद्धा ही रजोगुणी अंत:करणात रजोगुणाच्या रूपाने असते अशी समजावी व सत्त्वगुणयुक्त अंत:करणामधे ती सर्व सत्वाचीच असते.

ओवी ७२
ऐसेनि हा सकळु । जगडंबरु निखिळु ।
श्रद्धेचाचि केवळु । वोतला असे ॥ ७२॥

अर्थ:
अशा तर्‍हेने हे सर्व जग केवळ सर्व श्रद्धेचेच ओतलेले आहे.

ओवी ७३
परी गुणत्रयवशें । त्रिविधपणाचें लासें ।
श्रद्धे जें उठिलें असे । तें वोळख तूं ॥ ७३॥

अर्थ:
परंतु हे जगडंबर (सर्वप्राणी) तीन गुणांच्या आधीन असल्याकारणाने त्यांच्या ठिकाणी असलेल्या श्रद्धेमधेही तीन प्रकारचे चिन्ह उत्पन्न झाले आहे. असे तू समज.

ओवी ७४
तरी जाणिजे झाड फुलें । कां मानस जाणिजे बोलें ।
भोगें जाणिजे केलें । पूर्वजन्मींचें ॥ ७४॥

अर्थ:
तर झाड जसे फलावरून ओळखता येते, अथवा बोलण्यावरून मन जाणता येते, किंवा या जन्मातील सुखदु:खाच्या भोगावरून मागील जन्मात केलेले कर्म ओळखता येते.

ओवी ७५
तैसीं जिहीं चिन्हीं । श्रद्धेचीं रूपें तीन्हीं ।
देखिजती ते वानी । अवधारीं पां ॥ ७५॥

अर्थ:
तर ज्या चिन्हांवर श्रद्धेची तीन रूपे असतात, ती पहाणार्‍यांना त्या वाणीत दिसतात.

ओवी:

तरी सात्त्विक श्रद्धा । जयांचा होय बांधा ।
तयां बहुतकरूनि मेधा । स्वर्गीं आथी ॥ ७६ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जेव्हा आपण सात्त्विक श्रद्धेने देवतेचे स्मरण करतो, तेव्हा त्या श्रद्धेमुळे आपल्याला महान विचारांची प्राप्ती होते. म्हणजेच, भक्तीच्या माध्यमातून, आपली बुद्धी स्वर्गात जाऊन देवतेच्या निकट जाते. सात्त्विक श्रद्धा आपल्याला जीवनातील श्रेष्ठता आणि दिव्यता प्राप्त करण्यास मदत करते.

ओवी ७७:

ते विद्याजात पढती । यज्ञक्रिये निवडती ।
किंबहुना पडती । देवलोकीं ॥ ७७ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जे लोक विद्या प्राप्त करून घेतात आणि यज्ञाच्या क्रियांचा पालन करतात, ते देवाच्या लोकांमध्ये जातात. म्हणजेच, ज्ञान आणि यज्ञाच्या महत्त्वाचे पालन केल्यास, त्यांना आध्यात्मिक उन्नती मिळते आणि देवांच्या निवासस्थानात स्थान मिळवता येते. हे दर्शवते की विद्या आणि यज्ञ हा आध्यात्मिक उन्नतीचा मार्ग आहे.

ओवी ७८:

आणि श्रद्धा राजसा । घडले जे वीरेशा ।
ते भजती राक्षसां । खेचरां हन ॥ ७८ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जे लोक राजसी श्रद्धा बाळगतात, ते राक्षस आणि यक्ष यांचे भजन करतात. या श्रद्धेत हानिकारक प्रवृत्त्या असतात, आणि ती लोकांत आक्रमकतेचा भाव निर्माण करते.

ओवी ७९:

श्रद्धां जे कां तामसी । ते मी सांगेन तुजपाशीं ।
जे कां केवळ पापराशी । आतिकर्कशी निर्दयत्वें ॥ ७९ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, तामसी श्रद्धा केवळ पापांनी भरलेली आहे आणि ती निर्दयपणे कठोर आहे. ती श्रद्धा पापांना आधार देते आणि लोकांना पापात गुरफटते.

ओवी ८०:

जीववधें साधूनि बळी । भूतप्रेतकुळें मैळीं ।
स्मशानीं संध्याकाळीं । पूजिती जे ॥ ८० ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, तामसी श्रद्धा असलेले लोक जीववध करून भूतप्रेतांच्या वंशांना पूजा करतात. हे लोक स्मशानभूमीत संध्याकाळी ही कठोरता आणि अंधाराच्या वातावरणात तामसी श्रद्धेने पूजित असतात. यामध्ये अंधश्रद्धा आणि पापाची कडे आहेत.

ओवी ८१:

ते तमोगुणाचें सार । काढूनि निर्मिले नर ।
जाण तामसियेचें घर । श्रद्धेचें तें ॥ ८१ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जे लोक तमोगुणाचा अर्क काढून तयार केले आहेत, ते तामसी श्रद्धेचे घर आहेत. म्हणजेच, जे लोक तमोगुणावर मात करून उच्च विचारांचे पालन करतात, त्यांना तामसी श्रद्धेच्या बंधनातून मुक्त व्हायचे आहे.

ओवी ८२:

ऐसी इहीं तिहीं लिंगीं । त्रिविध श्रद्धा जगीं ।
पैं हें ययालागीं । सांगतु असें ॥ ८२ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जगामध्ये या तीन लक्षणांनी तीन प्रकारची श्रद्धा आहे. मी हे सांगत आहे की श्रद्धेच्या या तिसऱ्या प्रकाराची महत्त्वाची माहिती मिळवावी.

ओवी ८३:

जे हे सात्त्विक श्रद्धा । जतन करावी प्रबुद्धा ।
येरी दोनी विरुद्धा । सांडाविया ॥ ८३ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, ही सात्त्विक श्रद्धा आहे, जी प्रबुद्ध व्यक्तींनी जतन करावी. अन्य दोन प्रकारांच्या विरुद्ध असलेल्या या श्रद्धेला टाकून द्यावे लागेल.

ओवी ८४:

हे सात्त्विकमति जया । निर्वाहती होय धनंजया ।
बागुल नोहे तया । कैवल्य तें ॥ ८४ ॥

अर्थ:

अर्जुना, जे सात्त्विक बुद्धीचे जोपासक असतात, त्यांना मोक्षाची प्राप्ती होते. त्यांचे जीवन बागुल किंवा कठोरतेपासून दूर आहे, ते कैवल्य प्राप्त करतात.

ओवी ८५:

तो न पढो कां ब्रह्मसूत्र । नालोढो सर्व शास्त्र ।
सिद्धांत न होत स्वतंत्र । तयाच्या हातीं ॥ ८५ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, तो व्यक्ती ब्रह्मसूत्रे शिकत नाही आणि न सर्व शास्त्रांचे गूढ ज्ञान घेत नाही. त्याच्यावर स्वतंत्र सिद्धांत स्थापित होऊ शकत नाही.

ओवी ८६:

परी श्रुतिस्मृतींचे अर्थ । जे आपण होऊनि मूर्त ।
अनुष्ठानें जगा देत । वडील जे हे ॥ ८६ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जे थोर पुरुष श्रुतिस्मृतीचे अर्थ मूर्तिमंत करून जगात आणतात, त्यांचे कार्य आणि आचार जिवंत असतात.

ओवी ८७:

तयांचीं आचरती पाउलें । पाऊनि सात्त्विकी श्रद्धा चाले ।
तो तेंचि फळ ठेविलें । ऐसें लाहे ॥ ८७ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, ज्यांचे आचार गुणग्राही असतात, त्यांचे उदाहरण घेऊन जो सात्विक श्रद्धेने चालतो, त्याला त्याचप्रमाणे फळ मिळते.

ओवी ८८:

पैं एक दीपु लावी सायासें । आणिक तेथें लाऊं बैसें ।
तरी तो काय प्रकाशें । वंचिजे गा ? ॥ ८८ ॥

अर्थ:

अर्जुना, एक व्यक्ती मोठ्या श्रमाने दिवा पेटवतो, आणि दुसरा तोच दिवा लावतो. तर तो पहिल्या दिव्याच्या प्रकाशाला कसे वंचित होईल? यामध्ये कार्याची महत्त्वता व्यक्त केली आहे.

ओवी ८९:

कां येकें मोल अपार । वेंचोनि केलें धवळार ।
तो सुरवाडु वस्तीकर । न भोगी काई ? ॥ ८९ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, ज्या व्यक्तीने अपार मूल्य असलेल्या वस्तूची किंमत कमी करून त्याचा ध्वस्त केले आहे, तो त्याचा आनंद घेत नाही. यामध्ये मूल्यांकन आणि अज्ञान यावर चर्चा केली आहे.

ओवी ९०:

हें असो जो तळें करी । तें तयाचीच तृषा हरी ।
कीं सुआरासीचि अन्न घरीं । येरां नोहे ? ॥ ९० ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जो तळे बांधतो, त्याचीच तहान ते तळे नाहीशी करते का? म्हणजेच, आपल्या उपकारांमुळे इतरांना लाभ होतो का? तसेच, घरात अन्न मिळविण्यासाठी स्वयंपाक करणाऱ्याला दुसऱ्या व्यक्तीला अन्न मिळवण्यात अडथळा येत नाही का?

ओवी ९१:

बहुत काय बोलों पैं गा । येका गौतमासीचि गंगा ।
येरां समस्तां काय जगां । वोहोळ जाली ? ॥ ९१ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये अर्जुनाला सांगितले आहे की, फार काही बोलण्यात अर्थ नाही. गौतमाने आणलेली गंगा म्हणजे गोदावरी, ती एका गौतमाला लाभली आहे, तर इतर सर्व जगाला ती ओढा झाली आहे का? यामध्ये आपण स्वतःच्या उपकारांची तुलना इतरांसोबत करणे महत्त्वाचे आहे.

ओवी ९२:

म्हणौनि आपुलियापरी । शास्त्र अनुष्ठीती कुसरी ।
जाणे तयांते श्रद्धाळु जो वरी । तो मूर्खुही तरे ॥ ९२ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जे लोक शास्त्रानुसार कृत्ये करतात, त्यांच्या श्रद्धेचा आधार खूपच भिन्न आहे. जे आत्मीयतेने व विचारपूर्वक वागतात, त्यांना मूर्खता लागते, हे सांगण्यात आले आहे. यामध्ये ज्ञानी व मूर्ख यांमध्ये असलेल्या भिन्नतेचे उल्लेख आहे.

ओवी ९३:

ना शास्त्राचेनि कीर नांवें । खाकरोंही नेणती जीवें ।
परी शास्त्रज्ञांही शिवें । टेंकों नेदिती ॥ ९३ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जे लोक शास्त्राचे नाव घेऊन आपल्या अंतःकरणाने आरंभही करत नाहीत, त्यांनी शास्त्रज्ञाच्या गावाच्या हद्दीवरही टेकू देत नाहीत. म्हणजेच, त्यांना शास्त्रज्ञाचे महत्त्व समजत नाही आणि त्यांच्या ज्ञानाचा आदर करत नाहीत.

ओवी ९४:

वडिलांचिया क्रिया । देखोनि वाती वांकुलिया ।
पंडितां डाकुलिया । वाजविती ॥ ९४ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जे लोक वडिलांच्या क्रिया पाहून वेडे होतात आणि पंडिताला चुटक्या वाजवून त्यांचा तिरस्कार करतात, त्यांच्यावर टिप्पणी केली आहे.

ओवी ९५:

आपलेनीचि आटोपें । धनित्वाचेनि दर्पें ।
साचचि पाखंडाचीं तपें । आदरिती ॥ ९५ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, आपल्याच अभिमानाने व श्रीमंतीच्या गर्वाने पाखंड्यांचे तप खरोखर स्वीकारतात. म्हणजेच, पाखंडाच्या आचारांना स्वीकारणे हे त्यांच्या अभिमानाचे एक लक्षण आहे.

ओवी ९६:

आपुलिया पुढिलांचिया । आंगीं घालूनि कातिया ।
रक्तमांसा प्रणीतया । भर भरु ॥ ९६ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, लोक आपल्या व दुसऱ्याच्या अंगात शस्त्रे खुपसून रक्तमांसाने प्रणतिपत्रे भरभरून करतात. हे अत्यंत निर्दयी आणि अमानवी कृत्याचे प्रतीक आहे.

ओवी ९७:

रिचविती जळतकुंडीं । लाविती चेड्याच्या तोंडीं ।
नवसियां देती उंडी । बाळकांची ॥ ९७ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, ती रक्तमांसाने भरेलेली पात्रे जळत्या अग्नीत ओततात आणि चेड्याच्या तोंडाला लावतात. ते नवस केलेल्या देवतांना मुलांचा बळी देतात, हे पापी कृत्याचे उदाहरण आहे.

ओवी ९८:

आग्रहाचिया उजरिया । क्षुद्र देवतां वरीया ।
अन्नत्यागें सातरीया । ठाकती एक ॥ ९८ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, काही लोक क्षुद्र देवतांच्या आग्रहाने सात्त्विक अन्नत्याग करून सात दिवस उपवास ठेवतात. यामध्ये अंधश्रद्धा आणि धार्मिक अंधत्वाचे उदाहरण आहे.

ओवी ९९:

अगा आत्मपरपीडा । बीज तमक्षेत्रीं सुहाडा ।
पेरिती मग पुढां । तेंचि पिके ॥ ९९ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये अर्जुनाला सांगितले आहे की, आपल्या तमोगुणी अंतःकरणामध्ये त्रास व दुसऱ्याला त्रास देण्याचे बीज पेरतात. मग पुढे त्या ठिकाणी तेच पिकते, म्हणजेच आपण ज्या कृत्यांचे बीज पेरतो, त्याच फलश्रुतींचा अनुभव घेतो.

ओवी १००:

बाहु नाहीं आपुलिया । आणि नावेतेंही धनंजया ।
न धरी होय तया । समुद्रीं जैसें ॥ १०० ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये अर्जुनाला सांगितले आहे की, आपल्या बाहूंची मदत घेत नाहीत, आणि नावेतूनही धनंजय यांचे स्थान सुरक्षित नसते. त्यावरून सांगितले आहे की, मनुष्याचे जीवन समुद्रात तरंगणाऱ्या नावेसारखे असते, त्यात निश्चितता नसते.

ओवी १०१:

कां वैद्यातें करी सळा । रसु सांडी पाय खोळां ।
तो रोगिया जेवीं जिव्हाळा । सवता होय ॥ १०१ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, ज्याप्रमाणे जो रोगी वैद्याला द्वेष करतो व औषधाला लाथ देतो, त्याला रोगांपासून मुक्त होण्याची आशा नाही. यामध्ये रोगाच्या उपचाराबद्दलच्या निष्क्रियतेचा उल्लेख आहे.

ओवी १०२:

नाना पडिकराचेनि सळें । काढी आपुलेचि डोळे ।
तें वानवसां आंधळें । जैसें ठाके ॥ १०२ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, जो व्यक्ती आपल्या द्वेषामुळे आपले डोळे काढतो, तो आंधळा होतो. जसा आंधळा माजघरात पडून राहतो, त्याचप्रमाणे आपल्या अज्ञानामुळे व्यक्ती दुर्दशेत जातो.

ओवी १०३:

तैसें तयां आसुरां होये । निंदूनि शास्त्रांची सोये ।
सैंघ धांवताती मोहें । आडवीं जे कां ॥ १०३ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, ज्याप्रमाणे अविचाराने शास्त्रांचे निंदन करणारे आसुर सारखे अरण्यात धावतात, त्यांची स्थिती उचापतीच्या उदाहरणांप्रमाणे असते. म्हणजेच, हे लोक विचार न करता चुकांच्या मार्गावर चालत आहेत.

ओवी १०४:

कामु करवी तें करिती । क्रोधु मारवी ते मारिती ।
किंबहुना मातें पुरिती । दुःखाचा गुंडां ॥ १०४ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये सांगितले आहे की, काम केल्यामुळे तो काम करतो, आणि क्रोधामुळे त्याला मारतो. म्हणजेच, जे दुःखाचे गुंड असतात, त्यांना मात देऊन संकटांच्या विरुद्ध उभे राहावे लागते. यामध्ये मानवाच्या मनोवृत्त्यांचे प्रतिनिधित्व केले आहे, जिथे कार्य आणि क्रोधाचे अनुक्रम आहेत.

ओवी १०५:

आपुलां परावां देहीं । दुःख देती जें जें कांहीं ।
मज आत्मया तेतुलाही । होय शीणु ॥ १०५ ॥

अर्थ:

जे जे काही दु:ख आपल्या अथवा परक्याच्या देहाला दिले जाते, ते सर्व दु:ख मला आत्म्याला होते. म्हणजेच, दुसऱ्याला दिलेल्या दुःखाचा परिणाम आपल्या आत्म्यावरही होतो.

ओवी १०६:

पैं वाचेचेनिही पालवें । पापियां तयां नातळावें ।
परी पडिलें सांगावें । त्यजावया ॥ १०६ ॥

अर्थ:

वाच्याच्या पदाराने त्या पाप्यांना स्पर्श करू नये. परंतु त्यांचा त्याग करण्याकरता त्याबद्दल बोलावे लागले. म्हणजेच, अशा पापी व्यक्तींना टाळले पाहिजे, पण त्यांच्या दुर्गुणांबद्दल बोलणे आवश्यक आहे.

ओवी १०७:

प्रेत बाहिरें घालिजे । कां अंत्यजु संभाषणीं त्यजिजे ।
हें असो हातें क्षाळिजे । कश्मलातें ? ॥ १०७ ॥

अर्थ:

प्रेताला स्पर्श करू नये, परंतु त्याला बाहेर काढण्यासाठी स्पर्श करावा लागतो. तसेच अंत्यजाशी बोलू नये, परंतु त्याच्याबद्दल बोलावे लागते. हे समजून घेतल्यास, शौचाच्या वेळी हात धुतले जातात हेही समजावे लागते.

ओवी १०८:

तेथ शुद्धीचिया आशा । तो लेपु न मनवे जैसा ।
तयांतें सांडावया तैसा । अनुवादु हा ॥ १०८ ॥

अर्थ:

त्या प्रसंगी शुद्ध होण्याची इच्छा असते, म्हणून दोषकारक संसर्ग जसा मानता येत नाही, त्याप्रमाणे आसुरी लोकांचा त्याग करण्यासाठी हे बोलणे आवश्यक आहे.

ओवी १०९:

परी अर्जुना तूं तयांतें । देखसी तैं स्मर हो मातें ।
जे आन प्रायश्चित्त येथें । मानेल ना ॥ १०९ ॥

अर्थ:

परंतु अर्जुना, तू जेव्हा त्या आसुरी लोकांना पहाशील तेव्हा माझे स्मरण कर. कारण त्यात दुसरे प्रायश्चित्त चालणार नाही.

ओवी ११०:

म्हणौनि जे श्रद्धा सात्त्विकी । पुढती तेचि पैं येकी ।
जतन करावी निकी । सर्वांपरी ॥ ११० ॥

अर्थ:

म्हणून सात्विक श्रद्धा जी आहे, तीच एक सर्व प्रकाराने चांगली जतन करावी, हे मी पुन्हा सांगतो.

ओवी १११:

तरी धरावा तैसा संगु । जेणें पोखे सात्त्विक लागु ।
सत्त्ववृद्धीचा भागु । आहारु घेपें ॥ १११ ॥

अर्थ:

ज्या योगाने सात्विक संबंधाचे (वृत्तीचे) पोषण होईल, तशी संगती धरावी आणि ज्या योगाने सत्वाचा उत्कर्ष होईल, असा आहार घ्यावा.

ओवी ११२:

एर्‍हवीं तरी पाहीं । स्वभाववृद्धीच्या ठाईं ।
आहारावांचूनि नाहीं । बळी हेतु ॥ ११२ ॥

अर्थ:

वास्तविक पहा, स्वभाव वाढण्याचे (बनण्याचे) कामी आहाराशिवाय दुसरे जोरदार कारण नाही.

ओवी ११३:

प्रत्यक्ष पाहें पां वीरा । जो सावध घे मदिरा ।
तो होऊनि ठाके माजिरा । तियेचि क्षणीं ॥ ११३ ॥

अर्थ:

अर्जुना, प्रत्यक्ष पहा की एखादा शुद्धीवर असलेला पुरुष दारु पितो तेव्हा त्याच क्षणी तो उन्मत्त होऊन राहातो.

ओवी ११४:

कां जो साविया अन्नरसु सेवी । तो व्यापिजे वातश्लेष्मस्वभावीं ।
काय ज्वरु जालिया निववी । पयादिक ? ॥ ११४ ॥

अर्थ:

अथवा जो आपल्या मनाला येईल त्याप्रमाणे अन्नाचे सेवन करतो तो त्या अन्नपाण्याला वातकारक, कफकारक, स्वभावाने व्यापला जातो. म्हणजेच, अयोग्य आहार घेतल्यास स्वास्थ्यावर परिणाम होतो.

ओवी ११५:

नातरी अमृत जयापरी । घेतलिया मरण वारी ।
कां आपुलिया{ऐ}सें करी । जैसें विष ॥ ११५ ॥

अर्थ:

किंवा अमृत जरी घेतले तरी मृत्यूचा अनुभव घेतल्यास तो विषासारखा परिणाम करतो. याचा अर्थ, योग्य आहार आणि जीवनशैली घेतली पाहिजे, अन्यथा त्याचा परिणाम गंभीर होतो.

ओवी ११६:

तेवीं जैसा घेपे आहारु । धातु तैसाचि होय आकारु ।
आणि धातु ऐसा अंतरु । भावो पोखे ॥ ११६ ॥

अर्थ:

त्याचप्रमाणे जसा आहार घेतला जातो, तसा देहातील रक्तमांस व इतर धातूंचा आकार बनतो आणि त्या धातूंप्रमाणे अंत:करणाचा स्वभाव अधिक पुष्ट होतो. म्हणजेच, आहाराच्या परिणामस्वरूप शरीरातील धातूंचा आकार व गुणधर्म विकसित होतात.

ओवी ११७:

जैसें भांडियाचेनि तापें । आंतुलें उदकही तापे ।
तैसी धातुवशें आटोपे । चित्तवृत्ती ॥ ११७ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे भांड्याच्या तापण्याने आतले पाणीही तापते, त्याप्रमाणे आहाराच्या वश असल्यामुळे धातूच्या वशात चित्तवृत्ती व्यापली जाते. म्हणजेच, बाह्य कारणांमुळे आतले विचार व भावनांवर परिणाम होतो.

ओवी ११८:

म्हणौनि सात्त्विकु रसु सेविजे । तैं सत्त्वाची वाढी पाविजे ।
राजसा तामसा होईजे । येरी रसीं ॥ ११८ ॥

अर्थ:

म्हणून सात्विक रस सेवन करावे, तेव्हा सत्वाची (सत्त्वगुणाची) वृद्धि होते आणि इतर रसांनी रजोगुणाची व तमोगुणाची वाढ होते.

ओवी ११९:

तरी सात्त्विक कोण आहारु । राजसा तामसा कायी आकारु ।
हें सांगों करीं आदरु । आकर्णनीं ॥ ११९ ॥

अर्थ:

तर सात्विक आहार कोणता, राजस व तामस आहाराचे स्वरूप काय ते सांगतो. तू चांगले लक्षपूर्वक ऐक.

ओवी ७:

आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः ।
यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिम शृणु ॥ ७ ॥

अर्थ:

प्राणिमात्रांना प्रिय असणारा आहार सुद्धा तीन प्रकारचा असतो. यज्ञ, तप, तसेच दान ही देखील तीन प्रकारची असतात. त्यांचा हा भेद ऐक.

ओवी १२०:

आणि एकसरें आहारा । कैसेनि तिनी मोहरा ।
जालिया तेही वीरा । रोकडें दाऊं ॥ १२१ ॥

अर्थ:

आहाराचे एकदम तीन प्रकार कशाने झाले तेही अर्जुना आताच दाखवू.

ओवी १२१:

तरी जेवणाराचिया रुची । निष्पत्ति कीं बोनियांची ।
आणि जेवितां तंव गुणांची । दासी येथ ॥ १२१ ॥

अर्थ:

जेवणाराच्या रुचिप्रमाणे अन्न तयार केले जाते आणि या जगात जेवणारा तीन गुणांचा गुलाम झालेला असतो.

ओवी १२२:

जे जीव कर्ता भोक्ता । तो गुणास्तव स्वभावता ।
पावोनियां त्रिविधता । चेष्टे त्रिधा ॥ १२२ ॥

अर्थ:

कारण की कर्ता, भोक्ता जो जीव, तो तीन गुणांमुळे स्वभावत: तीन प्रकारचा होऊन तीन प्रकारची कर्मे करतो.

ओवी १२३:

म्हणौनि त्रिविधु आहारु । यज्ञुही त्रिप्रकारु ।
तप दान हन व्यापारु । त्रिविधचि ते ॥ १२३ ॥

अर्थ:

म्हणून आहार तीन प्रकारचा आहे व यज्ञही तीन प्रकारचे आहेत आणि दानतपादि च्या पारही तीन प्रकारचे आहेत.

ओवी १२४:

पैं आहार लक्षण पहिले? । सांगों जें म्हणितलें ।
तें आईक गा भलें । रूप करूं ॥ १२४ ॥

अर्थ:

परंतु प्रथम आहाराचे लक्षण सांगतो म्हणून जे म्हटले, त्याची चांगली स्पष्टता करतो, ऐक.

ओवी ८:

आयुः सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिवर्धनाः ।
रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥ ८ ॥

अर्थ:

आयुष्य, सत्व, बल, आरोग्य, सुख व प्रीती यांची वृद्धि करणारे (अंगानेच) सुरस, स्निग्ध, शरीरामध्ये बहुत काळ राहाणारे, मनास आनंददायक असे आहार सत्त्ववृत्तीच्या लोकांना प्रिय असतात.

ओवी १२५:

तरी सत्त्वगुणाकडे । जें दैवें भोक्ता पडे ।
तैं मधुरीं रसीं वाढे । मेचु तया ॥ १२५ ॥

अर्थ:

म्हणजेच, जेव्हा दैवात्मा सत्त्वगुणाच्या दिशेने जातो, तेव्हा त्याला मधुरीं व रुचकर रसांची वाढ होते.

ओवी १२६:

आंगेंचि द्रव्यें सुरसें । जे आंगेंचि पदार्थ गोडसे ।
आंगेंचि स्नेहें बहुवसें । सुपक्वें जियें ॥ १२६ ॥

अर्थ:

जे पदार्थ स्वभावत:च गोड असतात, जे पदार्थ स्वभावत:च स्निग्ध असतात व जे पदार्थ चांगले परिपक्व असतात, ते सर्व सुरस आणि सुखदायक असतात.

ओवी १२७:

आकारें नव्हती डगळें । स्पर्शें अति मवाळें ।
जिभेलागीं स्नेहाळें । स्वादें जियें ॥ १२७ ॥

अर्थ:

आकाराने मोठे व बेढब नसलेले, स्पर्शाला अत्यंत मऊ व जिभेला आवडणारे आणि चवदार पदार्थ असावे.

ओवी १२८:

रसें गाढीं वरी ढिलीं । द्रवभावीं आथिलीं ।
ठायें ठावो सांडिलीं । अग्नितापें ॥ १२८ ॥

अर्थ:

रसाने अतिशय भरलेले, शिवाय त्याची साल पोकळ असलेले, ओलेपणाने संपन्न आणि अग्नीतापाच्या उष्णतेपासून मुक्त असलेले पदार्थ असावे.

ओवी १२९:

आंगें सानें परीणामें थोरु । जैसें गुरुमुखींचें अक्षरु ।
तैशी अल्पीं जिहीं अपारु । तृप्ति राहे ॥ १२९ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे गुरूने केलेल्या उपदेशाचे शब्द (महावाक्य) दिसण्यात थोडकेच असतात, परंतु तेच आपला पराक्रम मात्र मोठा करून दाखवतात, त्याप्रमाणे जो आहार दिसावयास अगदी थोडा असतो, परंतु सेवनाने कल्पनेबाहेर पूर्ण तृप्ति देतो.

ओवी १३०:

आणि मुखीं जैसीं गोडें । तैसीचिहि ते आंतुलेकडे ।
तिये अन्नीं प्रीति वाढे । सात्त्विकांसी ॥ १३० ॥

अर्थ:

जे पदार्थ जसे तोंडाला गोड लागतात, तसेच आत (परिणामी) हितकर असतात, त्या अन्नाच्या ठिकाणी सत्वगुणी लोकांचे प्रेम वाढते.

ओवी १३१:

एवं गुणलक्षण । सात्त्विक भोज्य जाण ।
आयुष्याचें त्राण । नीच नवें हें ॥ १३१ ॥

अर्थ:

याप्रमाणे सात्विक आहार असे गुण असलेल्या लक्षणांचा असतो, आणि हे नित्य नवे आयुष्याचे रक्षण आहे असे समज.

ओवी १३२:

येणें सात्त्विक रसें । जंव देहीं मेहो वरीषे ।
तंव आयुष्यनदी उससे । दिहाचि दिहा ॥ १३२ ॥

अर्थ:

जेव्हा हा सात्विक आहाररूपी मेघ देहात वर्षाव करतो तेव्हा आयुष्यरूपी नदी दिवसेंदिवस वाढत जाते.

ओवी १३३:

सत्त्वाचिये कीर पाळती । कारण हाचि सुमती ।
दिवसाचिये उन्नती । भानु जैसा ॥ १३३ ॥

अर्थ:

बुद्धिमंता अर्जुना, ज्याप्रमाणे दिवसाची वाढ करण्याला सूर्य हा कारण आहे,

ओवी १३४:

आणि शरीरा हन मानसा । बळाचा पैं कुवासा ।
हा आहारु तरी दशा । कैंची रोगां ॥ १३४ ॥

अर्थ:

आणि शरीराला अथवा मनाला सामर्थ्य पुरवणारा असा हा आहार जर असेल तर रोगांना अस्तित्व कोठले?

ओवी १३५:

हा सात्त्विकु होय भोग्यु । तैं भोगावया आरोग्यु ।
शरीरासी भाग्यु । उदयलें जाणो ॥ १३५ ॥

अर्थ:

हा सात्विक आहार आहे, म्हणून तो आरोग्यदायक आहे, ज्यामुळे शरीराला पुष्कळ फायदा होतो.

ओवी १३६:

आणि सुखाचें घेणें देणें । निकें उवाया ये येणें ।
हें असो वाढे साजणें । आनंदेंसीं ॥ १३६ ॥

अर्थ:

या सात्विक आहाराने सुखाच्या देवघेवीचा व्यवहार चांगला भरभराटीला येतो. हे राहू दे, त्याचे आनंदाशी सख्य वाढते.

ओवी १३७:

ऐसा सात्त्विकु आहारु । परीणमला थोरु ।
करी हा उपकारु । सबाह्यासी ॥ १३७ ॥

अर्थ:

वर सांगितल्याप्रमाणे सात्विक आहार चांगला परिणत झाला असता, हा आत मनास व बाहेर शरीरास मोठा उपयोग करतो.

ओवी १३८:

आतां राजसासि प्रीती । जिहीं रसीं आथी ।
करूं तयाही व्यक्ती । प्रसंगें गा ॥ १३८ ॥

अर्थ:

आता रजोगुणी मनुष्याला ज्या रसांची प्रीति आहे, त्याचीही अर्जुना प्रसंगानुसार स्पष्टता करतो.

ओवी ९:

कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः ।
आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ ९ ॥

अर्थ:

कडू, आंबट, खारट, अति उष्ण, तीक्ष्ण, रूक्ष, दाह करणारे, असे आहार रजोवृत्तीच्या लोकांना इष्ट असतात. हे दु:ख, शोक व रोग प्राप्त करून देणारे आहेत.

ओवी १३९:

तरी मारें उणें काळकुट । तेणें मानें जें कडुवट ।
कां चुनियाहूनि दासट । आम्ल हन ॥ १३९ ॥

अर्थ:

तर प्राणहरण करण्याविषयी मात्र काय तो कमीपणा, नाहीपेक्षा काळकूट विषाप्रमाणे जे कडू असते अथवा आंबटपणामधे जे चुन्यापेक्षा (जिभेला) जास्त चटका देणारे असते.

ओवी १४०:

कणिकीतें जैसें पाणी । तैसेंचि मीठ बांधया आणी ।
तेतुलीच मेळवणी । रसांतरांची ॥ १४० ॥

अर्थ:

कणकेचा गोळा करण्यास जितके पाणी लागते, तितकेच त्यात मीठ घालतो व इतर पदार्थांचेही मिठाशी तितक्याप्रमाणात मिश्रण करतो.

ओवी १४१:

ऐसें खारट अपाडें । राजसा तया आवडे ।
ऊन्हाचेनि मिषें तोंडें । आगीचि गिळी ॥ १४१ ॥

अर्थ:

अतिशय खारट पदार्थ त्य़ा रजोगुण्याला आवडते व पदार्थ इतके ऊन ऊन खातो की त्या कढत पदार्थांच्या रूपाने तो अग्नीच तोंडाने गिळत आहे असे वाटते.

ओवी १४२:

वाफेचिया सिगे । वातीही लाविल्या लागे ।
तैसें उन्ह मागे । राजसु तो ॥ १४२ ॥

अर्थ:

कढत पदार्थांच्या वाफेच्या टोकावर लावली असता वात देखील पेटेल, असे कढत पदार्थ तो रजोगुणी मनुष्य मागतो.

ओवी १४३:

वावदळ पाडूनि ठाये । साबळु डाहारला आहे ।
तैसें तीख तो खाये । जें घायेविण रुपे ॥ १४३ ॥

अर्थ:

भयंकर वावटळीस मागे टाकील असे (किंवा) पहारीचा घाव लागला असता जसे रुपते, तसे घावावाचून रुपणारे झणझणीत असे तिखट तो खातो.

ओवी १४४:

आणि राखेहूनि कोरडें । आंत बाहेरी येके पाडें ।
तो जिव्हादंशु आवडे । बहु तया ॥ १४४ ॥

अर्थ:

जे तोंडीलावणे आत व बाहेर राखेपेक्षा कोरडे असते, ते त्याला फार आवडते.

ओवी १४५:

परस्परें दांतां । आदळु होय खातां ।
तो गा तोंडीं घेतां । तोषों लागे ॥ १४५ ॥

अर्थ:

परस्परांच्या दांतांमध्ये आदळून खाणे होते, तेव्हा ते त्याला आनंद देणारे होते.

ओवी १४६:

आधींच द्रव्यें चुरमुरीं । वरी परवडिजती मोहरी ।
जियें घेतां होती धुवारी । नाकेंतोंडें ॥ १४६ ॥

अर्थ:

पदार्थ मूळचेच झणझणीत असून शिवाय मोहोरी लाऊन त्याचे अनेक प्रकार केले जातात, ते असे की जे सेवन केले असता नाकातोंडातून वाफा चालतात.

ओवी १४७:

हें असो उगें आगीतें । म्हणे तैसें राइतें ।
पढियें प्राणापरौतें । राजसासि गा ॥ १४७ ॥

अर्थ:

हे राहू दे, अर्जुना, अग्नीला ‘गप्प बैस’ असे म्हणेल तसे तिखट रायते रजोगुण्याला प्राणापेक्षा जास्त आवडते.

ओवी १४८:

ऐसा न पुरोनि तोंडा । जिभा केला वेडा ।
अन्नमिषें अग्नि भडभडां । पोटीं भरी ॥ १४८ ॥

अर्थ:

या प्रमाणे तोंडाला पुरेसे न होऊन तो जिभेने वेडा केलेला रजोगुणी पुरुष अन्नाच्या निमित्ताने पोटात प्रज्वलित अग्नीच भरतो.

ओवी १४९:

तैसाचि लवंगा सुंठे । मग भुईं गा सेजे खाटे ।
पाणियाचें न सुटे । तोंडोनि पात्र ॥ १४९ ॥

अर्थ:

त्या सरसाच त्याच्या अंगाचा दाह होऊ लागतो. मग भुईवर अथवा अंथरुणावर त्यास चैन पडत नाही.

ओवी १५०:

ते आहार नव्हती घेतले । व्याधिव्याळ जे सुतले ।
ते चेववावया घातलें । माजवण पोटीं ॥ १५० ॥

अर्थ:

रजोगुणाने खाल्लेले ते पदार्थ हे जेवण नव्हे, तर शरीरात रोगरूपी निवांत निजलेले साप जागे करण्याकरता उत्तेजक पदार्थच पोटात घालणे होय.

ओवी १५१:

तैसें एकमेकां सळें । रोग उठती एके वेळे ।
ऐसा राजसु आहारु फळे । केवळ दुःखें ॥ १५१ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे एकमेकांच्या स्पर्धेने एकदम रोग उठतात (उत्पन्न होतात). अशा रीतीने रजोगुणी आहाराचे केवळ दु:खरूप फळ प्राप्त होते.

ओवी १५२:

एवं राजसा आहारा । रूप केलें धनुर्धरा ।
परीणामाचाहि विसुरा । सांगितला ॥ १५२ ॥

अर्थ:

अर्जुना, याप्रमाणे राजस आहाराचे वर्णन केले व त्या आहाराच्या परिणामाचा विचार सांगितला.

ओवी १५३:

आतां तया तामसा । आवडे आहारु जैसा ।
तेंही सांगों चिळसा । झणें तुम्ही ॥ १५३ ॥

अर्थ:

आता त्या तमोगुणी पुरुषाला जसा आहार आवडतो तेही सांगतो, कदाचित तुमच्या मनाला त्याची किळस येईल पण किळस घेऊ नका.

ओवी १५४:

तरी कुहिलें उष्टें खातां । न मनिजे तेणें अनहिता ।
जैसें कां उपहिता । म्हैसी खाय ॥ १५४ ॥

अर्थ:

परंतु कुहिल्याने उष्टे खाणारे (तामसी लोक) ते खाण्यात काही अनहित मानत नाहीत, जसे म्हैसीने खाण्यात काही मानत नाही.

ओवी १५५:

निपजलें अन्न तैसें । दुपाहरीं कां येरें दिवसें ।
अतिकरें तैं तामसें । घेईजे तें ॥ १५५ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे सकाळी शिजवलेले अन्न दोन प्रहरी अथवा तो दिवस गेल्यावर दुसरे दिवशी तमोगुणी पुरुष खातो.

ओवी १५६:

नातरी अर्ध उकडिलें । कां निपट करपोनि गेलें ।
तैसेंही खाय चुकलें । रसा जें येवों ॥ १५६ ॥

अर्थ:

अथवा अर्धवट शिजलेले किंवा पारच करपून गेलेले आणि ज्यात गोडी आलेली नाही. तसेही पदार्थ तमोगुणी खातो.

ओवी १५७:

जया कां आथि पूर्ण निष्पत्ती । जेथ रसु धरी व्यक्ती ।
तें अन्न ऐसी प्रतीती । तामसा नाहीं ॥ १५७ ॥

अर्थ:

जे अन्न शिजवून तयार झालेले असते व ज्या अन्नात गोडी चांगली आलेली आहे, ते अन्न आहे असा तमोगुणी पुरुषाचा अनुभव नाही, (म्हणजे अशा अन्नाला तो अन्न समजत नाही).

ओवी १५८:

ऐसेनि कहीं विपायें । सदन्ना वरपडा होये ।
तरी घाणी सुटे तंव राहे । व्याघ्रु जैसा ॥ १५८ ॥

अर्थ:

असे असूनही जर कदाचित चांगल्या पक्वान्नाचा त्याला योग झाला तर त्या अन्नास घाण सुटेपर्यंत वाघाप्रमाणे थांबून रहातो. (म्हणजे त्या अन्नास घाण सुटेपर्यंत खात नाही).

ओवी १५९:

कां बहुवें दिवशीं वोलांडिलें । स्वादपणें सांडिलें ।
शुष्क अथवा सडलें । गाभिणेंही हो ॥ १५९ ॥

अर्थ:

जे अन्न तयार होऊन पुष्कळ दिवस झाले आहेत, ज्याचा रुचकरपणा निघून गेला आहे, जे वाळलेले अथवा, सडलेले आहे अथवा जे अन्न फदफदले असून त्यात किडेही पडलेले असोत.

ओवी १६०:

तेंही बाळाचे हातवरी । चिवडिलें जैसी राडी करी ।
का सवें बैसोनि नारी । गोतांबील करी ॥ १६० ॥

अर्थ:

व तसे घाण सुटलेले अन्न तेही मुलाच्या हाताने चिवडून जशी काही राड करतो, अथवा बायकोबरोबर बसून गोतांबिल करतो (म्हणजे तिच्या बरोबर परिवारासह एका ताटात जेवतो).

ओवी १६१:

ऐसेनि कश्मळें जैं खाय । तैं तया सुखभोजन ऐसें होय ।
परी येणेंही न धाय । पापिया तो ॥ १६१ ॥

अर्थ:

अशा घाणेरडेपणाने जेव्हा तो खातो, तेव्हा त्याला सुखाचे असे भोजन होते. परंतु तो पापी एवढ्यानेही समाधान पावत नाही.

ओवी १६२:

मग चमत्कारु देखा । निषेधाचा आंबुखा ।
जया का सदोखा । कुद्रव्यासी ॥ १६२ ॥

अर्थ:

मग चमत्कार पहा ज्या दोषयुक्त वाईट पदार्थांना निषेधाचा शिंतोडा असतो (ज्या दोषयुक्त वाईट पदार्थांचा शास्त्रांनी सेवन करण्यास योग्य नाहीत असा निषेध केलेला असतो),

ओवी १६३:

तया अपेयांच्या पानीं । अखाद्यांच्या भोजनीं ।
वाढविजे उतान्ही । तामसें तेणें ॥ १६३ ॥

अर्थ:

त्या पिण्यास अयोग्य अशा पदार्थांच्या पिण्याच्या ठिकाणी व खाण्यास योग्य नाहीत अशा पदार्थांच्या खाण्यात त्या तामसी पुरुषाकडून उत्कट हाव वाढवली जाते.

ओवी १६४:

एवं तामस जेवणारा । ऐसैसी मेचु हे वीरा ।
तयाचें फल दुसरां । क्षणीं नाहीं ॥ १६४ ॥

अर्थ:

हे वीरा अर्जुना, तमोगुणी जेवणाराला अशी अशी आवड असते. त्याचे फल दुसर्‍या क्षणी मिळत नाही (तर त्याच क्षणात ताबडतोप मिळते).

ओवी १६५:

जे जेव्हांचि हें अपवित्र । शिवे तयाचें वक्त्र ।
तेव्हांचि पापा पात्र । जाला तो कीं ॥ १६५ ॥

अर्थ:

जेव्हा जेव्हा हे अपवित्र अन्न त्याने घेतले, तेव्हा ते पापाचे पात्र बनतो.

ओवी १६६:

यावरतें जें जेवीं । ते जेविती वोज न म्हणावी ।
पोटभरती जाणावी । यातना ते ॥ १६६ ॥

अर्थ:

याशिवाय आणखी तो जे जेवतो, ती जेवण्याची रीत म्हणू नये तर ते जेवण ही पोट भरणारी यातना (दु:ख) समजावी.

ओवी १६७:

शिरच्छेदें काय होये । का आगीं रिघतां कैसें आहे ।
हें जाणावें काई पाहें । परी साहातुचि असे ॥ १६७ ॥

अर्थ:

शिरच्छेदाने काय होते अथवा अग्नीत प्रवेश केला असता कसे असते, या गोष्टीचा प्रत्यक्ष अनुभव का घ्यावा लागतो? विचार कर. परंतु तमोगुणी पुरुष तसले परिणाम सहन करतो.

ओवी १६८:

म्हणौनि तामसा अन्ना । परीणामु गा सिनाना ।
न सांगोंचि गा अर्जुना । देवो म्हणे ॥ १६८ ॥

अर्थ:

म्हणून अर्जुना, तामस अन्नाचा परिणाम वेगळा सांगण्याची जरुरी नाही. (कारण तामस अन्न खाण्यात जे दु:ख होते, तोच त्याचा परिणाम होय) असे देव म्हणाले.

ओवी १६९:

आतां ययावरी । आहाराचिया परी ।
यज्ञुही अवधारीं । त्रिधा असे ॥ १६९ ॥

अर्थ:

आता यानंतर आहाराप्रमाणे यज्ञही तीन प्रकारचा आहे ऐक.

ओवी १७०:

परी तिहींमाजीं प्रथम । सात्त्विक यज्ञाचें वर्म ।
आईक पां सुमहिम -। शिरोमणी ॥ १७० ॥

अर्थ:

पण तिघांमध्ये प्रथम सात्त्विक यज्ञाचे वर्तन सांगितले जाईल. ऐक, हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

ओवी १७१:

तरी एकु प्रियोत्तमु-/ । वांचोनि वाढों नेदी कामु ।
जैसा का मनोधर्मु । पतिव्रतेचा ॥ १७१ ॥

अर्थ:

तर ज्याप्रमाणे पतिव्रतेच्या मनाचा संकल्प एक नवर्‍याशिवाय इतर ठिकाणी काम वाढू देत नाही.

ओवी १७२:

नाना सिंधूतें ठाकोनि गंगा । पुढारां न करीचि रिगा ।
का आत्मा देखोनि उगा । वेदु ठेला ॥ १७२ ॥

अर्थ:

अथवा समुद्राला मिळाल्यावर गंगा पुढे धाव घेतच नाही, अथवा आत्म्याला पाहून वेद स्तब्ध राहिला.

ओवी १७३:

तैसें जे आपुल्या स्वहितीं । वेंचूनियां चित्तवृत्ती ।
नुरवितीचि अहंकृती । फळालागीं ॥ १७३ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे जे लोक आपल्या हिताच्या ठिकाणी चित्तवृत्ती खर्च करून कर्माच्या फळाच्या प्राप्तीविषयी कर्तेपणाचा अहंकार शिल्लक राहू देत नाहीत.

ओवी १७४:

पातलेया झाडाचें मूळ । मागुतें सरों नेणेंचि जळ ।
जिरालें गां केवळ । तयाच्याचि आंगीं ॥ १७४ ॥

अर्थ:

झाडाच्या मुळाशी पोहोचल्यावर मग पाणी जसे मागे सरणे जाणतच नाही, तर केवळ त्याच्याच ठिकाणी जिरते.

ओवी १७५:

तैसें मनें देहीं । यजननिश्चयाच्या ठायीं ।
हारपोनि जें कांहीं । वांछितीना ॥ १७५ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे देह व मन ह्या दोहोंनी यज्ञनिश्चयाचे ठिकाणी गढून जाऊन जे काही इच्छित नाहीत.

ओवी १७६:

तिहीं फळवांच्छात्यागीं । स्वधर्मावांचूनि विरागीं ।
कीजे तो यज्ञु सर्वांगीं । अळंकृतु ॥ १७६ ॥

अर्थ:

फलाचा अभिलाष टाकून आपल्या धर्मशिवाय इतर बाबींची आसक्ती सोडून सर्व अंगांनी परिपूर्ण अशा ज्या यज्ञाचे ते आचरण करतात.

ओवी १७७:

परी आरिसा आपणपें । डोळां जैसें घेपें ।
कां तळहातींचें दीपें । रत्‍न पाहिजे ॥ १७७ ॥

अर्थ:

परंतु आरशात जसे आपण आपल्याला डोळ्याकडून पाहिले जाते अथवा अंधारात तळहातावर असलेले रत्न जसे दिव्याने पाहावे.

ओवी १७८:

नाना उदितें दिवाकरें । गमावा मार्गु दिठी भरे ।
तैसा वेदु निर्धारें । देखोनियां ॥ १७८ ॥

अर्थ:

अथवा सूर्य उगवला असता त्यायोगाने आपल्याला जाण्याचा मार्ग जसा दृष्टीच्या आटोक्यात येतो, त्याप्रमाणे वेदाच्या सहाय्याने निश्चित करून.

ओवी १७९:

तियें कुंडें मंडप वेदी । आणीकही संभारसमृद्धी ।
ते मेळवणी जैसी विधी । आपणपां केली ॥ १७९ ॥

अर्थ:

ती कुंडे व मंडप आणि वेदी आणखीही साहित्याची विपुलता, यांची जमवाजमव जणूकाय शास्त्राने आपण स्वत:च केली आहे त्याप्रमाणे तो करतो.

ओवी १८०:

सकळावयव उचितें । लेणीं पातलीं जैसीं आंगातें ।
तैसे पदार्थ जेथिंचे तेथें । विनियोगुनी ॥ १८० ॥

अर्थ:

सकळावयव योग्य प्रकारे, जसे पातळ लेण्या आंगात असतात, तसे पदार्थ जेथे असतील तिथे योग्यतेने विनियोग करून.

ओवी १८१:

काय वानूं बहुतीं बोलीं । जैसी सर्वाभरणीं भरली ।
ते यज्ञविद्याचि रूपा आली । यजनमिषें ॥ १८१ ॥

अर्थ:

फार शब्दांनी काय वर्णन करू? जसे काही सर्व अलंकार घातलेली अशी यज्ञाविद्याच यज्ञाच्या निमित्ताने प्रत्यक्ष मूर्तिमंत आली आहे.

ओवी १८२:

तैसा सांगोपांगु । निफजे जो यागु ।
नुठऊनियां लागु । महत्त्वाचा ॥ १८२ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे तो यज्ञ अंगे व उपांगे यासहित मोठेपणाच्या संबंधास डोके वर काढू न देता केला जातो.

ओवी १८३:

प्रतिपाळु तरी पाटाचा । झाडीं कीजे तुळसीचा ।
परी फळा फुला छायेचा । आश्रयो नाहीं ॥ १८३ ॥

अर्थ:

तुळशीच्या झाडाचे तर उत्तम प्रकारचे संरक्षण केले जाते, परंतु त्या संरक्षण करण्यात फळांचा, फुलांचा अथवा छायेच्या हेतूचा संबंध नसतो.

ओवी १८४:

किंबहुना फळाशेवीण । असेया निगुती निर्माण ।
होय तो यागु जाण । सात्त्विकु गा ॥ १८४ ॥

अर्थ:

किंवा फळांच्या ठिकाणी या यज्ञाने निर्माण केलेली सात्त्विकता होय.

ओवी १८५:

आतां यज्ञु कीर वीरेशा । करी पैं याचि{ऐ}सा ।
परी श्राद्धालागीं जैसा । अवंतिला रावो ॥ १८५ ॥

अर्थ:

अर्जुना, आता (रजोगुणी पुरुष) खरोखरच याच्याच (सत्त्वगुणाच्या यज्ञा) सारखा यज्ञ करतो, परंतु (फलेच्छेने वगैरे) करतो. जसे श्राद्धाच्या दिवशी राजाला भोजनाला आमंत्रण द्यावे.

ओवी १८६:

जरी राजा घरासि ये । तरी बहुत उपेगा जाये ।
आणि कीर्तीही होये । श्राद्ध न ठके ॥ १८६ ॥

अर्थ:

जर राजा घराला आला तर त्यापासून फार उपयोग होईल. तो असा की आपली कीर्तीही होईल आणि श्रद्धही रहाणार नाही.

ओवी १८७:

तैसा धरूनि आवांका । म्हणे स्वर्गु जोडेल असिका ।
दीक्षितु होईन मान्यु लोकां । घडेल यागु ॥ १८७ ॥

अर्थ:

त्याचप्रमाणे विचार मनात धरून तो रजोगुणी पुरुष म्हणतो की मला संपूर्ण स्वर्गप्राप्ती होईल व मी दीक्षित म्हणून लोकांना मान्य होईन आणि यज्ञही घडेल.

ओवी १८८:

ऐसी केवळ फळालागीं । महत्त्व फोकारावया जगीं ।
पार्था निष्पत्ति जे यागीं । राजस पैं ते ॥ १८८ ॥

अर्थ:

अशा प्रकारे फळांच्या इच्छेसाठी या जगात महत्त्व वाढवणारा यज्ञ रजोगुणी पुरुष करतो.

ओवी १८९:

आणि पशुपक्षिविवाहीं । जोशी कामापरौता नाहीं ।
तैसा तामसा यज्ञा पाहीं । आग्रहोचि मूळ ॥ १८९ ॥

अर्थ:

पशुपक्ष्यांच्या लग्नामध्ये जसा विषयवासनेपेक्षा दुसरा जोशी नाही, त्याप्रमाणे तामस यज्ञाला आग्रहच मूळ आहे.

ओवी १९०:

वारया वाट न वाहे । कीं मरण मुहूर्त पाहे ।
निषिद्धांसीं बिहे । आगी जरी ॥ १९० ॥

अर्थ:

जर कोणताही एखादा मार्ग वार्‍याकडून चालवला जाणार नाही, अथवा मरण जर येण्यास मुहूर्त पाहील किंवा अग्नि जर निषिद्ध पदार्थास (जाळण्यास) भिईल.

ओवी १९१:

तरी तामसाचिया आचारा । विधीचा आथी वोढावारा ।
म्हणूनि तो धनुर्धरा । उत्सृंखळु ॥ १९१ ॥

अर्थ:

तर तमोगुणी पुरुषाच्या आचरणाला वेदविधीचा धरबंध असेल. म्हणून अर्जुना, तो तमोगुणी पुरुषाचा आचार स्वैर असतो.

ओवी १९२:

नाहीं विधीची तेथ चाड । नये मंत्रादिक तयाकड ।
अन्नजातां न सुये तोंड । मासिये जेवीं ॥ १९२ ॥

अर्थ:

येथे विधीची पर्वा नसते. त्याच्याकडे मंत्र वगैरे येत नाहीत. ज्याप्रमाणे माशीच्या तोंडाकडून अन्नमात्र सुटत नाही, त्याप्रमाणे तमोगणी पुरुष शास्त्रदृष्ट्या विहित निषिद्ध हे न पहाता स्वैर वागतो.

ओवी १९३:

वैराचा बोधु ब्राह्मणा । तेथ कें रिगेल दक्षिणा ।
अग्नि जाला वाउधाणा । वरपडा जैसा ॥ १९३ ॥

अर्थ:

ब्राह्मणसंबंधाने जेथे ब्राह्मण हा शत्रु अशी समजूत असते, तेथे दक्षिणेचा विचार कोठून होणार? वाहुटळ (वारा) सुटली असता त्यास अग्नीचे सहाय्य मिळावे.

ओवी १९४:

तैसें वायांचि सर्वस्व वेंचे । मुख न देखती श्रद्धेचें ।
नागविलें निपुत्रिकाचें । जैसें घर ॥ १९४ ॥

अर्थ:

जसे निपुत्रिकाचे घर नागवले जाते, त्याप्रमाणे श्रद्धेचे तोंड न पहाता सर्वही व्यर्थच खर्च होते.

ओवी १९५:

ऐसा जो यज्ञाभासु । तया नाम यागु तामसु ।
आइकें म्हणे निवासु । श्रियेचा तो ॥ १९५ ॥

अर्थ:

असा जो यज्ञाचा नुसता देखावा असतो, त्याला तामस यज्ञ म्हणावे. अर्जुना हे ऐक, असे तो लक्ष्मीचे निवासस्थान श्रीकृष्ण म्हणाला.

ओवी १९६:

आता गंगेचें एक पाणी । परी नेलें आनानीं वाहणीं ।
एक मळीं एक आणी । शुद्धत्व जैसें ॥ १९६ ॥

अर्थ:

आता गंगेचे एकच पाणी, परंतु ते निरनिराळ्या मार्गांनी गेले असता ते एका मार्गाने अमंगलता प्राप्त करून देते व एका मार्गाने पवित्रत्व उत्पन्न करणारे होते.

ओवी १९७:

तैसें तिहीं गुणीं तप । येथ जाहलें आहे त्रिरूप ।
तें एक केलें दे पाप । उद्धरी एक ॥ १९७ ॥

अर्थ:

तसेच गुणांमध्ये तप याची येथे त्रिरूपता आहे. एक मात्र पाप दाखवते, तर दुसरा उद्धार करतो.

ओवी १९८:

तरी तेंचि तिहीं भेदीं । कैसेनि पां म्हणौनि सुबुद्धी ।
जाणों पाहासी तरी आधीं । तपचि जाण ॥ १९८ ॥

अर्थ:

हे बुद्धिमान अर्जुना, ते तपच तीन भेदांनी कसे झाले आहे म्हणून जाणू पाहशील तर आधी तपच काय आहे ते समजून घे.

ओवी १९९:

येथ तप म्हणजे काई । तें स्वरूप दाऊं पाहीं ।
मग भेदिलें गुणीं तिहीं । तें पाठीं बोलों ॥ १९९ ॥

अर्थ:

या जगात तप म्हणजे काय त्याचे स्वरूप तुला दाखवू, पहा. नंतर तीन गुणांनी ते तीन प्रकारचे झाले आहे ते मागाहून सांगू.

ओवी २०२:

तया प्रिया देवतालया । यात्रादिकें करावया ।
आठही पाहार जैसें पायां । उळिग घापे ॥ २०२ ॥

अर्थ:

त्या प्रिय देवतेच्या मंदिराला यात्रादिक करण्याकरता आठही प्रहर जसा पायाला भोवरा बांधला आहे.

ओवी २०३:

देवांगणमिरवणियां । अंगोपचार पुरवणियां ।
करावया म्हणियां । शोभती हात ॥ २०३ ॥

अर्थ:

देवाचे अंगण (झाडून, सारवून, रांगोळी घालून वगैरे) सुशोभित करण्याकरता देवाच्या पुजेला जे उपचार लागतील ते पुरवण्याकरता (शास्त्रांनी सांगितलेल्या) आज्ञेप्रमाणे करण्याकरता त्याचे हात शोभतात.

ओवी २०४:

लिंग कां प्रतिमा दिठी । देखतखेंवों अंगेष्टी ।
लोटिजे कां काठी । पडली जैसी ॥ २०४ ॥

अर्थ:

लिंग अथवा प्रतिमा डोळ्यांनी पाहिल्याबरोबर काठी ज्याप्रमाणे पडावी त्याप्रमाणे शरीररूप काठी टाकतो.

ओवी २०५:

आणि विधिविनयादिकीं । गुणीं वडील जे लोकीं ।
तया ब्राह्मणाची निकी । पाइकी कीजे ॥ २०५ ॥

अर्थ:

आणि शास्त्रोक्त आचरण व नम्रता आदिकरून गुणांनी लोकात जे श्रेष्ठ असतील, त्या ब्राह्मणांची चांगली सेवा करतो.

ओवी २०६:

अथवा प्रवासें कां पीडा । का शिणले जे सांकडां ।
ते जीव सुरवाडा । आणिजती ॥ २०६ ॥

अर्थ:

अथवा प्रवासाने किंवा पीडेने अथवा संकटाने जे शिणलेले असतील, त्या जीवांना सुख प्राप्त करून देतो.

ओवी २०७:

सकल तीर्थांचिये धुरे । जियें कां मातापितरें ।
तयां सेवेसी कीर शरीरें । लोण कीजे ॥ २०७ ॥

अर्थ:

सर्व तीर्थांमधे श्रेष्ठ जे आईबाप, त्यांच्या सेवेवरून शरीराला खरोखर ओवाळून टाकतो.

ओवी २०८:

आणि संसारा{ऐ}सा दारुणु । जो भेटलाचि हरी शीणु ।
तो ज्ञानदानीं सकरुणु । भजिजे गुरु ॥ २०८ ॥

अर्थ:

आणि जो भेटल्याबरोबर संसारासारखे भयंकर दु:ख नाहीसे करतो त्या ज्ञानदान करणार्‍या व दयावान अशा गुरूला भाजतो.

ओवी २०९:

आणि स्वधर्माचा आगिठां । देह जाड्याचिया किटा ।
आवृत्तिपुटीं सुभटा । झाडी कीजे ॥ २१० ॥

अर्थ:

आणि अर्जुना, स्वधर्मरूपी अग्नीमधे देह अहंकाररूपी जो मळ, त्याला वारंवार स्वधर्माचरण करणे, हीच कोणी पुटे (आंच) देऊन तो नाहीसा करतो.

ओवी २१०:

वस्तु भूतमात्रीं नमिजे । परोपकारीं भजिजे ।
स्त्रीविषयीं नियमिजे । नांवें नांवें ॥ २१० ॥

अर्थ:

वस्त्र, भूत, मात्रीं यांचे नमस्कार करतो, परोपकारीचे भजन करतो, आणि स्त्रीविषयी नियम पाळतो.

ओवी २११:

जन्मतेनि प्रसंगे । स्त्रीदेह शिवणें आंगें ।
तेथूनि जन्म आघवें । सोंवळें कीजे ॥ २११ ॥

अर्थ:

जन्माच्या प्रसंगी मात्र स्त्रीदेहाला अंगाने स्पर्श झाला, तेथून पुढे तो सर्व जन्म सोवळा करतो.

ओवी २१२:

भुतमात्राचेनि नांवें । तृणही नासुडावें ।
किंबहुना सांडावे । छेद भेद ॥ २१२ ॥

अर्थ:

भूतमात्रांच्या नावाने गवताच्या काडीसही (तीत जीव आहे म्हणून) हिसका देत नाही, फार काय सांगावे? तोडमोड करणे टाकून देतो.

ओवी २१३:

ऐसैसी जैं शरीरीं । रहाटीची पडे उजरी ।
तैं शारीर तप घुमरी । आलें जाण ॥ २१३ ॥

अर्थ:

अशा अशा प्रकारच्या वागण्याचा जेव्हा शरीरात उत्कर्ष होतो तेव्हा शारीरिक तप भरास आले असे समज.

ओवी २१४:

पार्था समस्तही हें करणें । देहाचेनि प्रधानपणें ।
म्हणौनि ययातें मी म्हणें । शारीर तप ॥ २१४ ॥

अर्थ:

अर्जुना, हे सर्व करणे मुख्यत्वेकरून देहाच्या आधारावर आहे. म्हणून मी याला शारीरिक तप असे म्हणतो.

ओवी २१५:

एवं शारीर जें तप । तयाचें दाविलें रूप ।
आतां आइक निष्पाप । वाङ्मय तें ॥ २१५ ॥

अर्थ:

अशा प्रकारचा शारीरिक तप याचा रूप दर्शविणारा आहे. आता ऐका, हे निष्पाप वाङ्मय आहे.

ओवी २१६:

तरी लोहाचें आंग तुक । न तोडितांचि कनक ।
केलें जैसें देख । परीसें तेणें ॥ २१६ ॥

अर्थ:

लोखंडाचा आकार व वजन कमी न होता, जसे त्या लोखंडास परिसाने सोने केले, पाहा.

ओवी २१७:

तैसें न दुखवितां सेजे । जावळिया सुख निपजे ।
ऐसें साधुत्व कां देखिजे । बोलणां जिये ॥ २१७ ॥

अर्थ:

जे बोलणे ऐकणार्‍याच्या जवळ असलेल्या जोडीदाराला दु:ख न देता सुख होईल असा चांगलेपणा ज्या बोलण्यात दृष्टीस पडतो.

ओवी २१८:

पाणी मुदल झाडा जाये । तृण ते प्रसंगेंचि जियें ।
तैसें एका बोलिलें होये । सर्वांहि हित ॥ २१८ ॥

अर्थ:

पाणी मुख्य झाडाला जाते आणि पाटाच्या काठावर असणारे गवत सहजच जगते. त्याप्रमाणे कोणा एकाला उद्देशून बोलले असता त्या बोलण्यात सर्वांचेच हित होते.

ओवी २१९:

जोडे अमृताची सुरसरी । तैं प्राणांतें अमर करी ।
स्नानें पाप ताप वारी । गोडीही दे ॥ २१९ ॥

अर्थ:

जेव्हा अमृताची गंगा प्राप्त होते तेव्हा ती प्राणांना अमर करते व स्नानाने पाप व ताप नाहीसे करते, आणि (तिचे अमृत प्यायले असता) गोडीही देते.

ओवी २२१:

तैसा अविवेकुही फिटे । आपुलें अनादित्व भेटे ।
आइकतां रुचि न विटे । पीयुषीं जैसी ॥ २२१ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे अज्ञान नाहीसे होते, आपला अनादिपणा पुन: प्राप्त होतो व ज्याप्रमाणे अमृताचे कितीही सेवन केले तरी त्याचा वीट येत नाही.

ओवी २२२:

जरी कोणी करी पुसणें । तरी होआवें ऐसें बोलणें ।
नातरी अवर्तणें । निगमु का नाम ॥ २२२ ॥

अर्थ:

जर कोणी विचारले तर असे बोलण्याचा प्रघात असावा, नाहीतर वेद अथवा भगवन्नाम यांचे वाचेने आवर्तन (पुन: पुन: पठण) चाललेले असावे.

ओवी २२३:

नातरी एकाधें नांव । तेंचि शैव का वैष्णव ।
वाचे वसे तें वाग्भव । तप जाणावें ॥ २२३ ॥

अर्थ:

अथवा एखादे नाव, तेच शिवाचे असो वा विष्णूचे असो, वाचेत रहावे, ते वाचेपासून होणारे तप समजावे.

ओवी २२४:

आतां तप जें मानसिक । तेंही सांगों आइक ।
म्हणे लोकनाथनायक । नायकु तो ॥ २२४ ॥

अर्थ:

आता मानसिक तप काय आहे ते सांगतो. हे लोकनाथनायक आहे, तो नायक आहे.

ओवी २२५:

तरी सरोवर तरंगीं । सांडिलें आकाश मेघीं ।
का चंदनाचें उरगीं । उद्यान जैसें ॥ २२५ ॥

अर्थ:

तर लाटांनी सरोवर टाकले असता अथवा मेघांनी आकाश टाकले असता अथवा चंदनाच्या बागेचा सर्पांनी त्याग केला असता.

ओवी २२६:

नाना कळावैषम्यें चंद्रु । कां सांडिला आधीं नरेंद्रु ।
नातरी क्षीरसमुद्रु । मंदराचळें ॥ २२६ ॥

अर्थ:

अथवा कलांच्या कमीजास्त होण्याने जसे चंद्रास टाकावे, अथवा मानसिक चिंतेने जसे राजास टाकावे अथवा क्षीरसमुद्र जसा मंदराचलाने टाकावा.

ओवी २२७:

तैसीं नाना विकल्पजाळें । सांडुनि गेलिया सकळें ।
मन राहे का केवळें । स्वरूपें जें ॥ २२७ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे अनेक प्रकारच्या संशयाच्या सर्व समुदायांनी मनाला सोडल्यावर जे मन केवळ स्वरूपस्थितीने रहाते.

ओवी २२८:

तपनेंवीण प्रकाशु । जाड्येंवीण रसीं रसु ।
पोकळीवीण अवकाशु । होय जैसा ॥ २२८ ॥

अर्थ:

उष्णतेशिवाय जसा प्रकाश असावा अथवा जडत्वाशिवाय जसा अन्नाच्या ठिकाणी रस असावा आणि पोकळीशिवाय जसा अवकाश असावा.

ओवी २२९:

तैसी आपली सोय देखे । आणि आपलिया स्वभावा मुके ।
हिंवली जैसी आंगिकें । हिवों नेदी निजांग ॥ २२९ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे (मनाने) आपले विश्रांतिस्थान (जो आत्मा त्यास) पाहिल्यावर मन आपल्या स्वभावास (चंचलतेस अथवा संकल्प विकल्प करण्यास) मुकते. ते कसे? तर जशी थंडी आपल्या अंगच्या थंडीने आपले अंग कापू देत नाही तसे.

ओवी २३०:

तैसें न चलतें कळंकेंवीण । शशिबिंब जैसें परीपूर्ण ।
तैसें चोखी शृंगारपण । मनाचें जें ॥ २३० ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे न चालणारे म्हणजे अचल व कलंकरहित म्हणजे स्वच्छ असे चंद्राचे बिंब, नित्य परिपूर्ण असावे, तितक्या शुद्धपणाने (व निश्चलपणाने मनाची जी शोभा असते.

ओवी २३१:

बुजाली वैराग्याची वोरप । जिराली मनाची धांप कांप ।
तेथ केवळ जाली वाफ । निजबोधाची ॥ २३१ ॥

अर्थ:

वैराग्याचे ओरखाडे नाहीसे झाले व मनाची अस्वस्थता नाहीशी झाली व त्या मनाचे ठिकाणी आत्मज्ञानास योग्य अशी शुद्ध भूमिका तयार झाली.

ओवी २३२:

म्हणौनि विचारावया शास्त्र । राहाटवावें जें वक्त्र ।
तें वाचेचेंही सूत्र । हातीं न धरी ॥ २३२ ॥

अर्थ:

म्हणून शास्त्राचा विचार करण्याकरता ज्या तोंडाचा उपयोग करावा, ते तोंड वाचेचेही सूत्र हाती धरीत नाही. (बोलतच नाही).

ओवी २३३:

तें स्वलाभ लाभलेपणें । मन मनपणाही धरूं नेणें ।
शिवतलें जैसें लवणें । आपुलें निज ॥ २३३ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे मिठाने आपले मूळचे स्वरूप जे पाणी त्यास स्पर्श केल्याबरोबर (ते मीठ जलरूप होते). त्याप्रमाणे आत्मलाभाच्या प्राप्तीमुळे मन आपला मनपणाही धरू जाणत नाही. (म्हणजे संकल्प करण्याचे टाकून आत्म्याशी तद्रूप होते).

ओवी २३४:

तेथ कें उठिती ते भाव । जिहीं इंद्रियमार्गीं धांव ।
घेऊनि ठाकावे गांव । विषयांचे ते ॥ २३४ ॥

अर्थ:

तशा मनाच्या ठिकाणी त्या कल्पना कोठे उत्पन्न होतील की ज्या कल्पनांनी इंद्रियमार्गांनी धाव घेऊन विषयरूपी त्या गावात येऊन प्राप्त व्हावे?

ओवी २३५:

म्हणौनि तिये मानसीं । भावशुद्धिचि असे अपैसी ।
रोमशुचि जैसी । तळहातासी ॥ २३५ ॥

अर्थ:

म्हणून त्या मानसिक भावात भावशुद्धता अशी असते जशी तळहाताच्या रोमांचामध्ये असते.

ओवी २३६:

काय बहु बोलों अर्जुना । जैं हे दशा ये मना ।
तैं मनोतपाभिधाना । पात्र होय ती ॥ २३६ ॥

अर्थ:

अर्जुना, फार काय सांगावे? जेव्हा मनाला (वर सांगितलेली स्थिती प्राप्त होते, तेव्हा ती स्थिती ‘मानस तप’ या नावाला प्राप्त होते.

ओवी २३७:

परी ते असो हें जाण । मानस तपाचें लक्षण ।
देवो म्हणे संपूर्ण । सांगितलें ॥ २३७ ॥

अर्थ:

परंतु ते असू दे, हे मनाच्या तपाचे लक्षण तुला संपूर्ण सांगितले, असे देव म्हणाले.

ओवी २३८:

एवं देहवाचाचित्तें । जें पातलें त्रिविधत्वातें ।
तें सामान्य तप तूतें । परीसविलें गा ॥ २३८ ॥

अर्थ:

म्हणून अर्जुना, कायावाचामनाने जे त्रिविधत्वाला प्राप्त झाले आहे, ते सामान्य तप तुला ऐकवले.

ओवी २३९:

आतां गुणत्रयसंगें । हेंचि विशेषीं त्रिविधीं रिगे ।
तेंही आइक चांगें । प्रज्ञाबळें ॥ २३९ ॥

अर्थ:

आता गुण त्रयासोबत हे विशेषतः त्रिविध रूपात आहे, तेही चांगले ऐक.

ओवी २४०:

तरी हेंचि तप त्रिविधा । जें दाविलें तुज प्रबुद्धा ।
तेंचि करीं पूर्णश्रद्धा । सांडूनि फळ ॥ २४० ॥

अर्थ:

तर हे प्रबुद्ध अर्जुना, हेच सामान्य तप जे तुला तीन प्रकारांनी सांगितले, तेच पूर्ण श्रद्धेने व फलाशा टाकून.

ओवी २४१:

जैं पुरतिया सत्त्वशुद्धी । आचरिजे आस्तिक्यबुद्धी ।
तैं तयातेंचि गा प्रबुद्धी । सात्त्विक म्हणिपे ॥ २४१ ॥

अर्थ:

ज्याने शुद्ध सत्त्वाची प्राप्ती होते व आस्तिक्य बुद्धीने आचरण केले, तो सात्त्विक मानला जातो, हे प्रबुद्धीमध्ये लक्षात ठेव.

ओवी २४२:

नातरी तपस्थापनेलागीं । दुजेपण मांडूनि जगीं ।
महत्त्वाच्या शृंगीं । बैसावया ॥ २४२ ॥

अर्थ:

अथवा तपाच्या स्थापनेकरता जगात द्वैतभाव उत्पन्न करून मोठेपणाचे शिखरावर बसण्यासाठी.

ओवी २४३:

त्रिभुवनींचिया सन्माना । न वचावें ठाया आना ।
धुरेचिया आसना । भोजनालागीं ॥ २४३ ॥

अर्थ:

त्रिभुवनाच्या सन्मानाने (आपल्या शिवाय) दुसऱ्या ठिकाणी जाऊ नये व जेवणाच्या पंक्तीत पहिला पाट मिळावा म्हणून.

ओवी २४४:

विश्वाचिया स्तोत्रा । आपण होआवया पात्रा ।
विश्वें आपलिया यात्रा । कराविया यावें ॥ २४४ ॥

अर्थ:

विश्वाच्या स्तुतीला आपण पात्र व्हावे व सगळे जग आपली यात्रा (आपले दर्शन) करण्यास यावे म्हणून.

ओवी २४५:

लोकांचिया विविधा पूजा । आश्रयो न धरावया दुजा ।
भोग भोगावे वोजा । महत्त्वाचिया ॥ २४५ ॥

अर्थ:

लोकांच्या निरनिराळ्या प्रकारच्या पूजांनी (आपल्याशिवाय) दुसरा आश्रय न धरावा, महत्वाच्या पांधरुणाखाली (आपल्याला) भोग भोगण्यास (मिळावे म्हणून).

ओवी २४६:

अंग बोल माखूनि तपें । विकावया आपणपें ।
अंगहीन पडपे । जियापरी ॥ २४६ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे वेश्या आपले शरीर विकण्याकरता शृंगार करते, त्याप्रमाणे तो आपणास विकण्याकरता (लोकात आपली प्रतिष्ठा वाढवण्याकरता) आपले शरीर व बोलणे तपाने माखतो.

ओवी २४७:

हें असो धनमानीं आस । वाढौनी तप कीजे सायास ।
तैं तेंचि तप राजस । बोलिजे गा ॥ २४७ ॥

अर्थ:

हे राहू दे. धनाच्या ठिकाणी व मानाच्या ठिकाणी आशा वाढवून जे आयासयुक्त (कष्टाने भरलेले) तप केले जाते, त्या तपाला अर्जुना, राजस तप म्हणावे.

ओवी २४८:

परी पहुरणी जें दुहिलें । तैं तें गुरूं न दुभेचि व्यालें ।
का उभें शेत चारिलें । पिकावया नुरे ॥ २४८ ॥

अर्थ:

परंतु पहुरणी नावाच्या किड्याने गाभण गुराचे थान चोखले असता ते गुरु व्यायल्यावर दूध देत नाही, अथवा शेतात पीक उभे असता ते जनावराकडून चारले जात नाही.

ओवी २४९:

तैसें फोकारितां तप । कीजे जें साक्षेप ।
तें फळीं तंव सोप । निःशेष जाय ॥ २४९ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे जे तप कष्ट करून केले जाते, त्या तपाची प्रसिद्धी केली असता ते तप फळाच्या संबंधाने पूर्ण निष्फळ होते.

ओवी २५०:

ऐसें निर्फळ देखोनि करितां । माझारीं सांडी पंडुसुता ।
म्हणौनि नाहीं स्थिरता । तपा तया ॥ २५० ॥

अर्थ:

ऐसे निर्फळ तप पाहून पांडवाची माता कुन्ती म्हणते की, यामुळे स्थिरता प्राप्त होत नाही.

ओवी २५१:

एर्‍हवीं तरी आकाश मांडी । जो गर्जोनि ब्रह्मांड फोडी ।
तो अवकाळु मेघु काय घडी । राहात आहे ? ॥ २५१ ॥

अर्थ:

सहज विचार करून पाहिले तर जो अकाली आलेला मेघ (आपल्या दाट फळीने) सर्व आकाश भारून टाकतो व जो मेघ आपल्या गर्जनेने ब्रह्मांड फोडतो. तो अकाली मेघ घटकाभर तरी टिकतो काय?

ओवी २५२:

तैसें राजस तप जें होये । तें फळीं कीर वांझ जाये ।
परी आचरणींही नोहे । निर्वाहतें गा ॥ २५२ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे राजस तप जे आहे ते फलाच्या बाबतीत तर व्यर्थ जातेच, परंतु अर्जुना, ते आचरणात सुद्धा शेवटपर्यंत टिकणारे नसते.

ओवी २५३:

आतां तेंचि तप पुढती । तामसाचिये रीती ।
पैं परत्रा आणि कीर्ती । मुकोनि कीजे ॥ २५३ ॥

अर्थ:

आता हेच तप पुढे तामस तपाच्या रीतीने आहे; (त्यामुळे) ते पार्थिव आहे व त्याचे कीर्तीतही कमी आहे.

ओवी २५४:

केवळ मूर्खपणाचा वारा । जीवीं घेऊनि धनुर्धरा ।
नाम ठेविजे शरीरा । वैरियाचें ॥ २५४ ॥

अर्थ:

अर्जुना, केवळ मूर्खपणाचा संचार अंत:करणात घेऊन शरीराला शत्रुसारखे समजले जाते.

ओवी २५५:

पंचाग्नीची दडगी । खोलवीजती शरीरालागीं ।
का इंधन कीजे हें आगी । आंतु लावी ॥ २५५ ॥

अर्थ:

पंचाग्नीच्या ज्वाळा शरीराला लावल्या जातात, अथवा शरीराला सरपण समजून अग्नीत (पंचाग्नीत) ते लावले जातात.

ओवी २५६:

माथां जाळिजती गुगुळु । पाठीं घालिजती गळु ।
आंग जाळिती इंगळु । जळतभीतां ॥ २५६ ॥

अर्थ:

मस्तकावर गुग्गूळ जाळले जातात व पाठीत गळ घातले जातात आणि पहाताच भीती वाटेल अशा रखरखित निखार्‍यांनी अंग जाळतात.

ओवी २५७:

दवडोनि श्वासोच्छ्वास । कीजती वायांचि उपवास ।
कां घेपती धूमाचें घांस । अधोमुखें ॥ २५७ ॥

अर्थ:

श्वासोच्छ्वास वाया दवडले जातात आणि व्यर्थच उपाय केले जातात. अथवा झाडाला टांगून घेऊन खाली तोंड करून धुराचे घास घेतले जातात.

ओवी २५८:

हिमोदकें आकंठें । खडकें सेविजती तटें ।
जितया मांसाचे चिमुटे । तोडिती जेथ ॥ २५८ ॥

अर्थ:

(थंडीच्या दिवसात) गळ्यापर्यंत थंड पाण्यात उभे रहातात. खडकावर किंवा नदीच्या काठावर बसतात व ज्या तपात आपल्या अंगाचे जिवंतपणी मांसाचे लचके तोडतात.

ओवी २५९:

ऐसी नानापरी हे काया । घाय सूतां पैं धनंजया ।
तप कीजे नाशावया । पुढिलातें ॥ २५९ ॥

अर्थ:

अर्जुना, अशा नाना प्रकारांनी या शरीरावर घाव घालून जे तप करतात.

ओवी २६०:

आंगभारें सुटला धोंडा । आपण फुटोनि होय खंडखंडा ।
कां आड जालियातें रगडा । करी जैसा ॥ २६० ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे अंगभरून सुटलेल्या दगडामुळे आपण फुटून खंडखंड झाल्यासारखे होते, त्याप्रमाणे अशा तपामध्ये आड जाल्यावर काय होईल?

ओवी २६१:

तेवीं आपलिया आटणिया । सुखें असतया प्राणिया ।
जिणावया शिराणिया । कीजती गा ॥ २६१ ॥

अर्थ:

याप्रमाणे आपल्याला त्रास घेऊन सुखात असलेल्या प्राण्यांना जिंकण्याच्या इच्छेने जी तपे केली जातात.

ओवी २६२:

किंबहुना हे वोखटी । घेऊनि क्लेशाची हातवटी ।
तप निफजे तें किरीटी । तामस होय ॥ २६२ ॥

अर्थ:

फार काय सांगावे? ही दु:खाची वाईट रीत अंगीकारून अर्जुना जे तप उत्पन्न होते ते तामस होय.

ओवी २६३:

एवं सत्त्वादिकांच्या आंगीं । पाडिलें तप तिहीं भागीं ।
जालें तेंही तुज चांगी । दाविलें व्यक्ती ॥ २६३ ॥

अर्थ:

याप्रमाणे सत्वादि तीन गुणात पडलेले तप तीन प्रकारचे झाले, ते देखील तुला चांगले स्पष्ट दाखवले.

ओवी २६४:

आतां बोलतां प्रसंगा । आलें म्हणौनि पैं गा ।
करूं रूप दानलिंगा । त्रिविधा तया ॥ २६४ ॥

अर्थ:

आता बोलतांना प्रसंगात आले म्हणून त्या तीन प्रकारच्या दानांच्या लक्षणांचे स्वरूप सांगू.

ओवी २६५:

येथ गुणाचेनि बोलें । दानही त्रिविध असे जालें ।
तेंचि आइक पहिलें । सात्त्विक ऐसें ॥ २६५ ॥

अर्थ:

येथे गुणांच्या आधारे दानही त्रिविध असे झाले आहे. तेच ऐक, सात्त्विक दान असे.

ओवी २६६:

तरी स्वधर्मा आंतौतें । जें जें मिळे आपणयातें ।
तें तें दीजे बहुतें । सन्मानयोगें ॥ २६६ ॥

अर्थ:

तरी स्वधर्माचरणाने जे जे आपणास मिळालेले असेल, ते ते मोठ्या सन्मानाने द्यावे.

ओवी २६७:

जालया सुबीजप्रसंगु । पडे क्षेत्रवाफेचा पांगु ।
तैसाचि दानाचा हा लागु । देखतसें ॥ २६७ ॥

अर्थ:

(पेरण्याकरता) चांगले बीज प्राप्त झाले असता जशी चांगल्या जमिनीच्या वाफशाच्या उणीव पडते, तसा हा सात्विक दानाचा योग दिसतो. (अभिप्राय असा की पेरणी करण्याला जसे चांगले बी, योग्य काळ व उत्तम शेत व वापसा यांचा एकदम योग होणे दुर्मिळ असते, त्याप्रमाणे सात्विक दानाला योग्य देश, योग्य काल, योग्य पात्र व योग्य द्रव्य यांचा एकदम योग होणे हे दुर्मिळ असते).

ओवी २६८:

अनर्घ्य रत्‍न हातां चढे । तैं भांगाराची वोढी पडे ।
दोनी जालीं तरी न जोडे । लेतें आंग ॥ २६८ ॥

अर्थ:

मौल्यवान रत्न हाती येते तेव्हा सोन्याची टंचाई पडते. (रत्न व सोने) दोन्ही प्राप्त झाली तर घालणारे अंग (दागिना ज्या अवयवावर घालावयाचा तो शरीराचा अवयव उदाहरणार्थ नाक वगैरे) चांगले मिळत नाही.

ओवी २६९:

परी सण सुहृद संपत्ती । हे तिन्ही येकीं मिळती ।
जे भाग्य धरी उन्नती । आपुल्याविषयीं ॥ २६९ ॥

अर्थ:

परंतु आपल्या भाग्याची ऊर्जित अवस्था झाली असता सण, इष्ट मित्र व ऐश्वर्य या तिहींचा एकत्र योग होतो.

ओवी २७०:

तैसें निफजावया दान । जैं सत्त्वासि ये संवाहन ।
तैं देश काळ भाजन । द्रव्यही मिळे ॥ २७० ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे उत्कृष्ट प्रकारचे दान घडवून आणण्याविषयी जेव्हा सत्वगुणास उत्तेजन येते, तेव्हा देश, काल, पात्र व द्रव्य अशा चार योग्य गोष्टींचा संगम होतो.

ओवी २७१:

तरी आधीं तंव प्रयत्‍नेंसीं । होआवें कुरुक्षेत्र का काशी ।
नातरी तुके जो इहींसीं । तो देशुही हो ॥ २७१ ॥

अर्थ:

तरी प्रथम तर प्रयत्न करून कुरुक्षेत्र अथवा काशी हे स्थळ असावे, अथवा यांच्या बरोबरीला येईल तो देश (स्थळ) असला तरी चालेल.

ओवी २७२:

तेथ रविचंद्रराहुमेळु । होतां पाहे पुण्यकाळु ।
का तयासारिखा निर्मळु । आनुही जाला ॥ २७२ ॥

अर्थ:

तशा त्या पवित्र स्थळी सूर्य किंवा चंद्र आणि राहू व केतु यांचा योग (सूर्यग्रहण व चंद्रग्रहण) येतो, तो (दानाला) पवित्र काळ असतो. अथवा तशा सारखा इतर पवित्र काळही असला तरी चालेल.

ओवी २७३:

तैशा काळीं तिये देशीं । होआवी पात्र संपत्ती ऐसी ।
मूर्ति आहे धरिली जैसी । शुचित्वेंचि कां ॥ २७३ ॥

अर्थ:

तशा काळी त्या स्थळी दानाला असे उत्कृष्ट पात्र असावे की जणु काय (त्या पात्राच्या रूपाने) मूर्तिमंत पवित्रपणाच अवतरला आहे.

ओवी २७४:

आचाराचें मूळपीळ । वेदांची उतारपेठ ।
तैसें द्विजरत्‍न चोखट । पावोनियां ॥ २७४ ॥

अर्थ:

सदाचरणाची मूळ जागा व वेदातील सर्व प्रकारचा माल उतरण्याची जागा (वेदाध्ययन केलेला) असा अतिशय श्रेष्ठ ब्राह्मण प्राप्त झाला असता.

ओवी २७५:

मग तयाच्या ठाईं वित्ता । निवर्तवावी स्वसत्ता ।
परी प्रियापुढें कांता । रिगे जैसी ॥ २७५ ॥

अर्थ:

मग त्या ब्राह्मणाच्या ठिकाणी धनाची निवृत्ती करावी. परंतु प्रिय व्यक्तीच्या समोर जसे प्रमाण ठरवले जाते.

ओवी २७६:

का जयाचें ठेविलें तया । देऊनि होईजे उतराइया ।
नाना हडपें विडा राया । दिधला जैसा ॥ २७६ ॥

अर्थ:

अथवा ज्याचे (द्रव्य वगैरे) ठेवलेले असते, ते त्यास परत देऊन जसे उतराई व्हावे अथवा विडा देणार्‍या हुजर्‍याने जसा राजास विडा द्यावा.

ओवी २७७:

तैसेनि निष्कामें जीवें । भूम्यादिक अर्पावें ।
किंबहुना हांवे । नेदावें उठों ॥ २७७ ॥

अर्थ:

तशा निष्काम अंत:करणाने जमीन वगैरे अर्पण करावी. फार काय सांगावे ? फालेच्छेला बिलकूल डोके वर काढू देऊ नये.

ओवी २७८:

आणि दान जया द्यावें । तयातें ऐसेया पाहावें ।
जया घेतलें नुमचवे । कायसेंनही ॥ २७८ ॥

अर्थ:

आणि ज्याला दान द्यावे तो असा पहावा की ज्याला आपण केलेल्या दानाची कोणत्याही प्रकारे फेड करता येणार नाही.

ओवी २७९:

साद घातलिया आकाशा । नेदी प्रतिशब्दु जैसा ।
का पाहिला आरसा । येरीकडे ॥ २७९ ॥

अर्थ:

आकाशाला हाक मारली असता जसे आकाश प्रतिध्वनि देत नाही अथवा आरसा मागच्या बाजूला पाहिला असता तो प्रतिबिंब दाखवीत नाही.

ओवी २८०:

नातरी उदकाचिये भूमिके । आफळिलेनि कंदुकें ।
उधळौनि कवतिकें । न येईजे हाता ॥ २८० ॥

अर्थ:

पाण्याच्या सपाटीवर हापटलेला चेंडू उशी देऊन जसा आपण होऊन हाताशी येत नाही.

ओवी २८१:

नाना वसो घातला चारू । माथां तुरंबिला बुरू ।
न करी प्रत्युपकारू । जियापरी ॥ २८१ ॥

अर्थ:

अथवा पोळ जर चरावयास सोडला अथवा कृतघ्न मनुष्याचे मस्तक (प्रेमाने) हुंगले (त्यावर कितीही प्रेम केले) तर तो ज्याप्रमाणे प्रेमाचा मोबदला करीत नाही.

ओवी २८२:

तैसें दिधलें दातयाचें । जो कोणेही आंगें नुमचे ।
अर्पिलया साम्य तयाचें । कीजे पैं गा ॥ २८२ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे जो दान घेणारा, दात्याने दिलेल्या दानाचा कोणत्याही प्रकारे मोबदला करू शकणार नाही, त्यास दान अर्पण केल्यावर, दात्याने त्याची आठवणही चित्तात राहू देऊ नये.

ओवी २८३:

ऐसिया जें सामग्रिया । दान निफजे वीरराया ।
तें सात्त्विक दानवर्या । सर्वांही जाण ॥ २८३ ॥

अर्थ:

हे वीरराजा अर्जुना, अशा सामुग्रीने जे दान उत्पन्न होते ते सर्व दानांपेक्षा श्रेष्ठ असे सात्विक दान होय असे समज.

ओवी २८४:

आणि तोचि देशु काळु । घडे तैसाचि पात्रमेळु ।
दानभागुही निर्मळु । न्यायगतु ॥ २८४ ॥

अर्थ:

आणि तोच देश, काळ आणि पात्र यांचा संयोग असावा, तर दानाला निर्मळ आणि न्यायिक स्वरूप असावे.

ओवी २८५:

परी मनीं धरूनि दुभतें । चारिजे जेवीं गाईतें ।
का पेंव करूनि आइतें । पेरूं जाइजे ॥ २८५ ॥

अर्थ:

परंतु दुभत्याची आशा धरून ज्याप्रमाणे गाईला पोसावे किंवा दाणे साठवण्याकरता अगोदर चांगले पेव तयार करून मग पेरावयास जावे.

ओवी २८६:

नाना दिठी घालुनि आहेरा । अवंतुं जाइजे सोयिरा ।
का वाण धाडिजे घरा । वोवसीयाचे ॥ २८६ ॥

अर्थ:

अथवा अहेराच्या प्राप्तीवर लक्ष ठेऊन सोयर्‍या धायर्‍यास जसे आमंत्रण करण्यास जावे अथवा ओवसा करणारीचे घरी जसे वाण पाठवावे.

ओवी २८७:

पैं कळांतर गांठीं बांधिजे । मग पुढिलांचें काज कीजे ।
पूजा घेऊनि रसु दीजे । पीडितांसी ॥ २८७ ॥

अर्थ:

आधी व्याजाचे पैसे गाठीला बांधून मग दुसऱ्याचे काम जसे करावे अथवा पूजा (द्रव्य) घेऊन मग जसे रोग्यास औषध द्यावे.

ओवी २८८:

तैसें जया जें दान देणें । तो तेणेंचि गा जीवनें ।
पुढती भुंजावा भावें येणें । दीजे जें का ॥ २८८ ॥

अर्थ:

असे ज्याचे दान देणे असते आणि आपण जे दान केले आहे तेवढ्याच साधनाने तो दान घेणारा पुन्हा आपल्या उपयोगी पडावा अशा भावनेने जेव्हा दान दिले जाते.

ओवी २८९:

अथवा कोणी वाटे जातां । घेतलें उमचों न शकता ।
मिळे जैं पंडुसुता । द्विजोत्तमु ॥ २८९ ॥

अर्थ:

अथवा अर्जुना, कोणी एका वाटेने जाणारा की जो घेतलेल्या दानाचा मोबदला करू शकणार नाही, असा चांगला ब्राह्मण जर मिळाला.

ओवी २९०:

तरी कवड्या एकासाठीं । अशेषां गोत्रांचींच किरीटी ।
सर्व प्रायश्चित्तें सुयें मुठीं । तयाचिये ॥ २९० ॥

अर्थ:

तर एका पैशाच्या दानाबद्दल अर्जुना, गोत्राच्या (कुटुंबाच्या संपूर्ण माणसांच्या) सर्व प्रायश्चित्ताचे उदक त्याचा हातावर सोडतो.

ओवी २९१:

तेवींचि पारलौकिकें । फळें वांछिजती अनेकें ।
आणि दीजे तरी भुके । येकाही नोहे ॥ २९१ ॥

अर्थ:

त्याचप्रमाणे अनेक पारलौकिक फळांची इच्छा करतो आणि दिलेले तर (ते इतके थोडे असते की) ते (एका वेळेच्या) भुकेलाही पुरत नाही.

ओवी २९२:

तेंही ब्राह्मणु नेवो सरे । कीं हाणिचेनि शिणें झांसुरें ।
सर्वस्व जैसें चोरें । नागऊनि नेलें ॥ २९२ ॥

अर्थ:

ते अल्पदान देखील तो ब्राह्मण घेऊन गेला की नुकसानीच्या शीणाने तो राजस दान करणारा मनात झुरतो. जणु काय चोराने त्याचे सर्वस्व लुटून नेले.

ओवी २९३:

बहु काय सांगों सुमती । जें दीजे या मनोवृत्ती ।
तें दान गा त्रिजगतीं । राजस पैं ॥ २९३ ॥

अर्थ:

हे सुमती अर्जुना, फार काय सांगू? अशा संकल्पाने जे दिले जाते ते दान ह्या जगातील राजस दान होय.

श्लोक २२:

अदेशकाले यद्दनमपात्रेभ्यश्च दीयते ।
असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम् ॥ २२ ॥

अर्थ:

अयोग्य ठिकाणी, अयोग्य काली, अपात्र मनुष्यांना जे सत्काररहित व अवहेलनापूर्वक दान दिले जाते, त्याला तामस दान असे म्हणतात.

ओवी २९४:

मग म्लेंच्छांचे वसौटें । दांगाणे हन कैकटे ।
का शिबिरें चोहटे । नगरींचे ते ॥ २९४ ॥

अर्थ:

मग म्लेंच्छांच्या राहाण्याच्या ठिकाणी, अरण्यात धर्मकृत्यास अयोग्य ठरलेल्या देशात अथवा छावणीत अथवा शहराच्या चव्हाट्यावर.

ओवी २९५:

तेही ठाईं मिळणी । समयो सांजवेळु कां रजनी ।
तेव्हां उदार होणें धनीं । चोरियेच्या ॥ २९५ ॥

अर्थ:

तेव्हां उदार होणारे धनी चोराच्या वेळीच चांगले दान देण्यास तयार असतात.

ओवी २९६:

पात्रें भाट नागारी । सामान्य स्त्रिया का जुवारी ।
जिये मूर्तिमंते भुररीं । भुले तया ॥ २९६ ॥

अर्थ:

(तेथे दान देण्यास योग्य कोण?) तर भाट, गारुडी, वेश्या, जुगार खेळणारे लोक वगैरे मूर्तिम्‌त भूलच आहेत, त्यांना भुलतो.

ओवी २९७:

रूपानृत्याची पुरवणी । ते पुढां डोळेभारणी ।
गीत भाटीव तो श्रवणीं । कर्णजपु ॥ २९७ ॥

अर्थ:

त्यात रूपाची व नृत्याची भर पुढे असता, ती डोळ्याला भूल पाडते व भाटांचे (स्तुतिपाठकांचे) गाणे हा कानात कर्णजप असतो.

ओवी २९८:

तयाहीवरी अळुमाळु । जैं घे फुलागंधाचा गुगुळु ।
तंव भ्रमाचा तो वेताळु । अवतरे तैसा ॥ २९८ ॥

अर्थ:

त्यात आणखी जेव्हा थोडासा फुलांचा व चंदनादि द्रव्यांचा वासरूपी गुगुळाचा धूप घेतो तेव्हा तो तमोगुणी जसा वेताळ प्रगट व्हावा तसा जणुकाय भ्रमाचा वेताळच प्रगट होतो.

ओवी २९९:

तेथ विभांडूनियां जग । आणिले पदार्थ अनेग ।
तेणें घालूं लागे मातंग । गवादी जैसी ॥ २९९ ॥

अर्थ:

तेव्हा मग लोकांना लुटून आणलेले जे अनेक पदार्थ त्या योगाने मांगांना अन्नछत्र घालतो.

ओवी ३००:

एवं ऐसेनि जें देणें । तें तामस दान मी म्हणें ।
आणि घडे दैवगुणें । आणिकही ऐक ॥ ३०० ॥

अर्थ:

अशा प्रकारे जे जे दान करतात, ते तामस दान असे मी म्हणतो. आणि आणखीही दैववशात एकदा (सुयोग) घडून आला.

ओवी ३०१:

विपायें घुणाक्षर पडे । टाळिये काउळा सांपडे ।
तैसे तामसां पर्व जोडे । पुण्यदेशीं ॥ ३०१ ॥

अर्थ:

तर लाकडे कोरणार्‍या घुणा नामक किड्याकडून कोरण्याच्या क्रियेत जसे क्वचितच अक्षर कोरले जावे किंवा टाळी वाजवतांना ती मधे जसा कावळा क्वचितच सापडावा त्याप्रमाणे तमोगुणी मनुष्याला पुण्यस्थळी पर्वकालाचा योग क्वचितच सापडावा.

ओवी ३०२:

तेथ देखोनि तो आथिला । योग्यु मागोंही आला ।
तोही दर्पा चढला । भांबावें जरी ॥ ३०२ ॥

अर्थ:

त्यावेळी तो तमोगुणी पुरुष संपन्न आहे असे पाहून योग्य (सत्पात्र) असा ब्राह्मण मागावयास आला व हा (तमोगुणी दाता) तशात अभिमानाच्या अतिरेकामुळे भांबावलेला (गुंग) असलाच (आणि त्याच्या मनात त्या ब्राह्मणाला काही द्यावे असे आलेच).

ओवी ३०३:

तरी श्रद्धा न धरी जिवीं । तया माथाही न खालवी ।
स्वयें न करी ना करवी । अर्घ्यादिक ॥ ३०३ ॥

अर्थ:

तर अंत:करणात श्रद्धा धरीत नाही, त्याला मस्तक खाली लववून नमस्कारही करीत नाही किंवा दुसऱ्याकडून करवीत नाही.

ओवी ३०४:

आलिया न घली बैसों । तेथ गंधाक्षतांचा काय अतिसो ।
हा अप्रसंगु कीर असो । तामसीं नरीं ॥ ३०४ ॥

अर्थ:

जेथे आलेल्या सत्पात्र ब्राह्मणाला बसावयास आसन घालत नाही, तेथे गंध, अक्षता वगैरे अर्पण करणे, हा अधिकपणा कोठचा? हे सर्व प्रकार त्या तामस पुरुषाच्या ठिकाणी खरोखर असंभवनीयच होत.

ओवी ३०५:

पैं बोळविजे रिणाइतु । तैसा झकवी तयाचा हातु ।
तूं करणें याचा बहुतु । प्रयोगु तेथ ॥ ३०५ ॥

अर्थ:

पैसा बोळविण्याच्या कर्त्याप्रमाणे ज्या प्रकारे ती झकवीत आहे, तसं याच्या हातात तुझं करणं याचं बरेच प्रयोग तेथे आहे.

ओवी ३०६:

आणि जया जें दे किरीटी । तयातें उमाणी तयासाठीं ।
मग कुबोलें कां लोटी । अवज्ञेच्या ॥ ३०६ ॥

अर्थ:

आणि अर्जुना, ज्याला जे देतो तेवढ्यावर त्याला मोजतो, (म्हणजे येवढेच तुला देण्याची योग्यता आहे असे त्या दान घेणारास म्हणतो) आणि नंतर वाईट शब्द बोलून अथवा अपमान करून त्यास लाऊन देतो.

ओवी ३०७:

हें बहु असो यापरी । मोल वेंचणें जें अवधारीं ।
तया नांव चराचरीं । तामस दान ॥ ३०७ ॥

अर्थ:

हे फार बोलणे राहू दे. या प्रकाराने जे द्रव्य खर्च करणे, त्याला चराचरात ‘तामस दान’ असे म्हणतात.

ओवी ३०८:

ऐशीं आपुलाला चिन्हीं । अळंकृतें तिन्हीं ।
दानें दाविलीं अभिधानीं । रजतमाचिया ॥ ३०८ ॥

अर्थ:

याप्रमाणे आपापल्या लक्षणांनी सुशोभित (युक्त) अशी तिन्ही दाने तुला दाखवली. (सांगितली, परंतु) या रजोगुणी व तमोगुणी दानाकडे (ती टाळण्याकरता) तू लक्ष दे.

ओवी ३०९:

तेथ मी जाणत असें । विपायें तूं गा ऐसें ।
कल्पिसील मानसें । विचक्षणा ॥ ३०९ ॥

अर्थ:

हे बुद्धिमान अर्जुना, मी हे जाणत आहे की येथे तू कदाचित मनाने अशा तर्‍हेची कल्पना करशील की.

ओवी ३१०:

जें भवबंधमोचक । येकलें कर्म सात्त्विक ।
तरी कां वेखासी सदोख । येर बोलावीं ? ॥ ३१० ॥

अर्थ:

एकटे सात्विक कर्म संसारपाशापासून सोडवणारे आहे. असे जर आहे तर संसारपाशापासून सोडवण्याच्या कामी विरुद्ध जे इतर दोषयुक्त रज व तम, यांचे वर्णन कशाला करावे?

ओवी ३११:

परी नोसंतितां विवसी । भेटी नाहीं निधीसी ।
का धूं न साहतां जैसी । वाती न लगे ॥ ३११ ॥

अर्थ:

परंतु ज्याप्रमाणे पिशाचाला दूर केल्याशिवाय पुरलेले द्रव्य हाती येत नाही, अथवा धूर सहन केला नाही तर जसा दिवा लागणार नाही.

ओवी ३१२:

तैसें शुद्धसत्त्वाआड । आहे रजतमाचें कवाड ।
तें भेदणे यातें कीड । म्हणावें कां ? ॥ ३१२ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे शुद्ध सत्वगुणाच्या आड रजोगुण व तमोगुण यांचा पडदा आहे. तो नाहीसा करण्याला अर्जुना वाईट का म्हणावे?

ओवी ३१३:

आम्ही श्रद्धादि दानांत । जें समस्तही क्रियाजात ।
सांगितलें कां व्याप्त । तिहीं गुणीं ॥ ३१३ ॥

अर्थ:

श्रद्धेपासून आरंभा करून अखेर दानापर्यंत सर्व क्रियामात्र तिन्ही गुणांनी व्याप्त आहेत, म्हणून जे आम्ही सांगितले.

ओवी ३१४:

तेथ भरंवसेनि तिन्ही । न सांगोंचि ऐसें मानीं ।
परी सत्त्व दावावया दोन्ही । बोलिलों येरें ॥ ३१४ ॥

अर्थ:

तेथे खरोखरच तीन गुण सांगण्याचा आमचा इरादा नव्हता. परंतु सत्वगुणाचे स्वरूप स्पष्ट समजावण्याकरता दुसरे रजोगुण व तमोगुण हे दोन आम्ही बोललो असे समज.

ओवी ३१५:

जें दोहींमाजीं तिजें असे । तें दोन्ही सांडितांचि दिसे ।
अहोरात्रत्यागें जैसें । संध्यारूप ॥ ३१५ ॥

अर्थ:

जे दोन गुण एकत्र आहेत, ते दोन्ही गुण एकत्रितच दिसतात. जसे अहोरात्रचा त्याग, तसे संध्याकाळचा रंग.

ओवी ३१६:

तैसें रजतमविनाशें । तिजें जें उत्तम दिसे ।
तें सत्त्व हें आपैसें । फावासि ये ॥ ३१६ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे रज व तमाच्या नाशाने तिसरे उत्तम जे दृष्टोत्पत्तीस येते, तो सत्वगुण होय हे आपोआपच कळून येते.

ओवी ३१७:

एवं दाखवावया सत्त्व तुज । निरूपिलें तम रज ।
तें सांडूनि सत्त्वें काज । साधीं आपुलें ॥ ३१७ ॥

अर्थ:

याप्रमाने तुला सत्वगुण स्पष्ट समजण्याकरता रजोगुण व तमोगुण यांचे वर्णन केले. त्या रजतमांचा त्याग करून सत्वगुणाच्या योगाने तू आपले काम साधून घे.

ओवी ३१८:

सत्त्वेंचि येणें चोखाळें । करीं यज्ञादिकें सकळें ।
पावसी तैं करतळें । आपुलें निज ॥ ३१८ ॥

अर्थ:

त्या शुद्ध सत्वगुणानेच याज्ञादिक सर्व क्रिया कर, म्हणजे त्या योगाने तुला ते स्वरूप तळहातावर घेतलेल्या पदार्थासारखे प्राप्त होईल.

ओवी ३१९:

सूर्यें दाविलें सांतें । काय एक न दिसे तेथें ।
तेवीं सत्त्वें केलें फळातें । काय नेदी ? ॥ ३१९ ॥

अर्थ:

सूर्याने प्रकाशित केले असता या जगात काय एक दिसणार नाही? त्याप्रमाणे सत्वगुणाने केलेले कर्म कोणत्या फळाला देणार नाही?

ओवी ३२०:

हे कीर आवडतांविखीं । शक्ति सत्त्वीं आथी निकी ।
परी मोक्षेंसी एकीं । मिसळणें जें ॥ ३२० ॥

अर्थ:

खरोखर वाटेल ते फळ प्राप्त करून देण्याच्या बाबतीत सात्विक कर्माची पद्धति चांगली आहे. परंतु ज्या एकाने मोक्षाशी एकरूप होता येते.

ओवी ३२१:

तें एक आनचि आहे । तयाचा सावावो जैं लाहे ।
तैं मोक्षाचाही होये । गांवीं सरतें ॥ ३२१ ॥

अर्थ:

ते निराळेच आहे. त्याचे साह्य जेव्हा सात्विक कर्माला मिळते तेव्हा त्या सात्विक कर्माचा मोक्षाच्या गावात देखील प्रवेश होतो.

ओवी ३२२:

पैं भांगार जर्‍हीं पंधरें । तर्‍ही राजावळींचीं अक्षरें ।
लाहें तैंचि सरे । जियापरी ॥ ३२२ ॥

अर्थ:

सोने पंधराच्या दराचे (शंभर नंबरी) असले तरी त्यास जेव्हा राजमुद्रेची अक्षरे प्राप्त होतात, तेव्हाच ते ज्या प्रमाणे चालते, (त्याची किंमत होते).

ओवी ३२३:

स्वच्छें शीतळें सुगंधें । जळें होती सुखप्रदें ।
परी पवित्रत्व संबंधें । तीर्थाचेनि ॥ ३२३ ॥

अर्थ:

स्वच्छ, थंड व सुगंधी असे पाण्याचे प्रकार सुख देणारे असतात, परंतु त्या पाण्यात पवित्रपणा तीर्थाच्या संबंधाने येतो.

ओवी ३२४:

नयी हो कां भलतैसी थोरी । परी गंगा जैं अंगीकारी ।
तैंचि तिये सागरीं । प्रवेशु गा ॥ ३२४ ॥

अर्थ:

नदी वाटेल तितकी मोठी का असेना? परंतु गंगा जेव्हा तिचा अंगिकार करील तेव्हाच अर्जुना, तिचा समुद्रात प्रवेश होईल.

ओवी ३२५:

तैसें सात्त्विका कर्मां किरीटी । येतां मोक्षाचिये भेटी ।
न पडे आडकाठी । तें वेगळें आहे ॥ ३२५ ॥

अर्थ:

तसेच सात्विक कर्माला जेव्हा मोक्षाचे भेटी येते तेव्हा कोणतीही अडथळा येत नाही. ते वेगळे आहे.

ओवी ३२६:

हा बोलु आइकतखेवीं । अर्जुना आधि न माये जीवीं ।
म्हणे देवें कृपा करावी । सांगावें तें ॥ ३२६ ॥

अर्थ:

हे देवाचे बोलणे ऐकताक्षणीच अर्जुनाच्या अंत:करणात उत्कंठा मावेना व तो म्हणाला, देवांनी कृपाकरून ते मला सांगावे.

ओवी ३२७:

तेथ कृपाळुचक्रवर्ती । म्हणे आईक तयाची व्यक्ती ।
जेणें सात्त्विक तें मुक्ती- । रत्‍न देखे ॥ ३२७ ॥

अर्थ:

तेव्हा कृपाळू चक्रवर्ती (भगवान श्रीकृष्ण) म्हणाले की, जो सात्त्विक आहे तो मुक्तीचे रत्न पाहतो.

ओवी ३२८:

तरी अनादि परब्रह्म । जें जगदादि विश्रामधाम ।
तयाचें एक नाम । त्रिधा पैं असे ॥ ३२८ ॥

अर्थ:

तरी जे परब्रह्म आरंभरहित असून जगाचे उत्पत्तिस्थान व विश्रांतिस्थान आहे, त्याचे एक नाव तीन प्रकारचे आहे.

ओवी ३२९:

तें कीर अनाम अजाती । परी अविद्यावर्गाचिये राती-/
माजी वोळखावया श्रुती । खूण केली ॥ ३२९ ॥

अर्थ:

परंतु अविद्यासमुदायरूपी रात्रीत सापडलेल्या जीवांनी ब्रह्मास ओळखावे, एवढ्यासाठी श्रुतींनी त्या परब्रह्मास जी खूण केली, ते त्या ब्रह्माचे नाव होय.

ओवी ३०:

उपजलिया बाळकासी । नांव नाहीं तयापासीं ।
ठेविलेनि नांवेंसी । ओ देत उठी ॥ ३३० ॥

अर्थ:

नुकतेच जन्मास आलेले मूल आपल्याबरोबर नाव घेऊन येत नाही, (परंतु त्या मुलाला) ठेवलेल्या नावाने हाक मारली असता ते ओ देत उठते.

ओवी ३३१:

कष्टले संसारशीणें । जे देवों येती गार्‍हाणें ।
तयां ओ दे नांवें जेणें । तो संकेतु हा ॥ ३३१ ॥

अर्थ:

संसारदु:खाने शिणलेले जीव ब्रह्माकडे आपले दु:ख निवेदन करण्याकरता येतात, त्या जीवांना ज्या नावाने ब्रह्म ओ देत उठते, तो हा संकेत (नामरूपी खूण) होय.

ओवी ३३२:

ब्रह्माचा अबोला फिटावा । अद्वैततत्त्वें तो भेटावा ।
ऐसा मंत्रु देखिला कणवा । वेदें बापें ॥ ३३२ ॥

अर्थ:

जीवाचा व ब्रह्माचा फार काळापासून अबोला आहे, तो नाहीसा व्हावा व ते ब्रह्म अद्वैतपणे (जीवास) भेटावे, म्हणून वेदरूपी बापाने सर्व जीवाची दया मनात घेऊन हा नाममंत्र शोधून काढला.

ओवी ३३३:

मग दाविलेनि जेणें एकें । ब्रह्म आळविलें कवतिकें ।
मागां असत ठाके । पुढां उभें ॥ ३३३ ॥

अर्थ:

मग वेदाने दाखवलेल्या ज्या एका नामाने ब्रह्मास हाक मारली असता, ते ब्रह्म (वृत्तीच्या) मागे असूनही (वृत्तीच्या) पुढे उभे रहाते.

ओवी ३३४:

परी निगमाचळशिखरीं । उपनिषदार्थनगरीं ।
आहाति जे ब्रह्माच्या येकाहारीं । तयांसीच कळे ॥ ३३४ ॥

अर्थ:

परंतु वेदरूपी पर्वताच्या शिखरावर असलेल्या उपनिषदाच्या अर्थरूपी शरहरात जे परब्रह्माच्या एका पंक्तीला आहेत, त्यांनाच हे नाममाहात्म्य कळते.

ओवी ३३५:

हेंही असो प्रजापती । शक्ति जे सृष्टि करिती ।
ते जया एका आवृत्ती । नामाचिये ॥ ३३५ ॥

अर्थ:

हे प्रजापतीसारखे, जे शक्ती सृष्टी करतात, त्यांची एक आवृत्ती (आकार) नामरूपात आहे.

ओवी ३३६:

पैं सृष्टीचिया उपक्रमा-/ पूर्वीं गा वीरोत्तमा ।
वेडा असा ब्रह्मा । एकला होता ॥ ३३६ ॥

अर्थ:

परंतु सृष्टीच्या आरंभापूर्वी हे वीरोत्तमा अर्जुना, ब्रह्मदेव एकटा वेड्यासारखा गोंधळलेला असा होता.

ओवी ३३७:

मज ईश्वरातें नोळखे । ना सृष्टिही करूं न शके ।
तो थोरु केला एकें । नामें जेणें ॥ ३३७ ॥

अर्थ:

मला ईश्वराला तो ओळखत नव्हता अथवा सृष्टी करण्याचे सामर्थ्यही नव्हते, तो ज्या एका नामाने समर्थ केला.

ओवी ३३८:

जयाचा अर्थु जीवीं ध्यातां । जें वर्णत्रयचि जपतां ।
विश्वसृजनयोग्यता । आली तया ॥ ३८ ॥

अर्थ:

त्या नामाच्या अर्थाचे अंत:करणात चिंतन केल्यामुळे आणि ज्या नामाच्या त्या शब्दांचा (ॐ, तत्, सत्) जप केल्यामुळे त्याला (ब्रह्मदेवाला) सृष्टी उत्पन्न करण्याची योग्यता आली.

ओवी ३३९:

तेधवां रचिलें ब्रह्मजन । तयां वेद दिधलें शासन ।
यज्ञा ऐसें वर्तन । जीविकें केलें ॥ ३३९ ॥

अर्थ:

तेव्हा त्याने ब्राह्मण लोक उत्पन्न केले व त्यांना आचरणाची पद्धत शिकवणारे वेद दिले आणि यज्ञासारखा धंदा (कर्म) उदरनिर्वाहार्थ उत्पन्न केला.

ओवी ३४०:

पाठीं नेणों किती येर । स्रजिले लोक अपार ।
जाले ब्रह्मदत्त अग्रहार । तिन्हीं भुवनें ॥ ३४० ॥

अर्थ:

नंतर किती असंख्य लोक (ब्रह्मदेवाने) उत्पन्न केले हे कळत नाही, (व त्या उत्पन्न केलेल्या लोकांना) तिन्ही भुवने हे ब्रह्मदेवाने दिलेले इनाम झाले.

ओवी ३४१:

ऐसें नाममंत्रें जेणें । धातया अढंच करणें ।
तयाचें स्वरूप आइक म्हणे । श्रीकांतु तो ॥ ३४१ ॥

अर्थ:

असे ज्या नाममंत्राने ब्रह्मदेवाला थोर केले, त्याचे स्वरूप तू ऐक, असे लक्ष्मीचा भर्ता श्रीकृष्ण म्हणाला.

ओवी ३४२:

तरी सर्व मंत्रांचा राजा । तो प्रणवो आदिवर्णु बुझा ।
आणि तत्कारु जो दुजा । तिजा सत्कारु ॥ ३४२ ॥

अर्थ:

तरी सर्व मंत्रांचा राजा तो ‘ॐ’ हे त्या नावातील पहिले अक्षर समजा, ‘तत्’ हे दुसरे अक्षर होय व ‘सत्’ हे तिसरे अक्षर आहे.

ओवी ३४३:

एवं ॐतत्सदाकारु । ब्रह्मनाम हें त्रिप्रकारु ।
हें फूल तुरंबी सुंदरु । उपनिषदाचें ॥ ३४३ ॥

अर्थ:

याप्रमाणे ‘ॐ तत् सत्’ या रूपाने ब्रह्माचे हे नाम तीन झाले आहे. ह्या सुंदर फुलाचा वास उपनिषदे घेतात. म्हणजे उपनिषदांनी याचा चांगला विचार केला आहे.

ओवी ३४४:

येणेंसीं गा होऊनि एक । जैं कर्म चाले सात्त्विक ।
तैं कैवल्यातें पाइक । घरींचें करी ॥ ३४४ ॥

अर्थ:

जेव्हा सात्विक कर्म या नामाशी मिळून चालते (म्हणजे जेव्हा सात्विक कर्म या ब्रह्मनामाच्या विनियोगासहित होते), तेव्हा ते सात्विक कर्म मोक्षाला घरचा चाकर करते.

ओवी ३४५:

परी कापुराचें थळींव । आणून देईल दैव ।
लेवों जाणणेंचि आडव । तेथ असे बापा ॥ ३४५ ॥

अर्थ:

परंतु कापुराच्या थाळीत (प्रकाशात) आणून देईल दैव, लेवों जाणणं अडव. म्हणजे तेथेस असं काहीतरी आहे.

ओवी ३४६:

तैसें आदरिजेल सत्कर्म । उच्चरिजेल ब्रह्मनाम ।
परी नेणिजेल जरी वर्म । विनियोगाचें ॥ ३४६ ॥

अर्थ:

याप्रमाणे सत्कर्म करण्याचा आरंभ केला जाईल आणि ब्रह्मनामही उच्चारला जाईल, परंतु विनियोगाचे रहस्य जर समजले जाणार नाही.

ओवी ३४७:

तरी महंताचिया कोडी । घरा आलियाही वोढी ।
मानूं नेणतां परवडी । मुद्दल तुटे ॥ ३४७ ॥

अर्थ:

तर साधूंचे समुदाय आपण होऊन घरी आले असताही त्यांचा आदरसत्कार कसा करावा हे न समजून जर गैररीतीने त्यांच्याशी वर्तन केले, तर पुण्यक्षय होतो.

ओवी ३४८:

कां ल्यावया चोखट । टीक भांगार एकवट ।
घालूनि बांधिली मोट । गळा जेवीं ॥ ३४८ ॥

अर्थ:

अथवा चांगला एक श्रृंगार करण्याकरता सोन्याचे व जडावाचे दागिने एके ठिकाणी गोळा करून त्याची गाठोडी जशी गळ्यात अडकवावी.

ओवी ३४९:

तैसें तोंडीं ब्रह्मनाम । हातीं तें सात्त्विक कर्म ।
विनियोगेंवीण काम । विफळ होय ॥ ३४९ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे मुखाने ब्रह्मनामाचा उच्चार करतो आणि हाताने सात्त्विक कर्म करतो (परंतु) योजनेच्या हातवटीशिवाय ते कर्म निष्फळ होते.

ओवी ३५०:

अगा अन्न आणि भूक । पासीं असे परी देख ।
जेऊं नेणतां बालक । लंघनचि कीं ॥ ३५० ॥

अर्थ:

विचार कर. अर्जुना, जवळ अन्नही तयार आहे आणि भूक देखील लागली आहे, तरी तान्ह्या मुलाला जेवावे कसे, हे कळत नसल्याने जसा उपवासच घडेल.

ओवी ३५१:

का स्नेहसूत्र वैश्वानरा । जालियाही संसारा ।
हातवटी नेणतां वीरा । प्रकाशु नोहे ॥ ३५१ ॥

अर्थ:

अथवा अर्जुना, तेल वात व अग्नि ही एकत्र आली असता जर दिवा लावण्याची युक्ती माहीत नसेल तर प्रकाश होणार नाही.

ओवी ३५२:

तैसे वेळे कृत्य पावे । तेथिंचा मंत्रुही आठवे ।
परी व्यर्थ तें आघवें । विनियोगेंवीण ॥ ३५२ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे वेळेवर योग्य कर्म करण्याचा प्रसंग आला व त्या कर्मसंबंधाचा मंत्रही आठवला, परंतु ते सर्व विनियोगावाचून व्यर्थ आहे.

ओवी ३५३:

म्हणौनि वर्णत्रयात्मक । जे हें परब्रह्मनाम एक ।
विनियोगु तूं आइक । आतां याचा ॥ ३५३ ॥

अर्थ:

म्हणजे वर्णत्रयात्मक हे परब्रह्मनाम एक आहे. याचे विनियोग तू ऐक, आता याचा विचार कर.

ओवी ३५४:

तरी या नामींचीं अक्षरें तिन्हीं । कर्मा आदिमध्यनिदानीं ।
प्रयोजावीं पैं स्थानीं । इहीं तिन्हीं ॥ ३५४ ॥

अर्थ:

तरी या नामाची जी तीन अक्षरे आहेत, ती कर्माच्या आरंभी, मधे व शेवटी या तीन ठिकाणी योजावी.

ओवी ३५५:

हेंचि एकी हातवटी । घेउनि हन किरीटी ।
आले ब्रह्मविद भेटी । ब्रह्माचिये ॥ ३५५ ॥

अर्थ:

अर्जुना हीच एक हातवटी घेऊन ब्रह्मवेत्ते ब्रह्मसाक्षात्काराला प्राप्त झाले.

ओवी ३५६:

ब्रह्मेंसीं होआवया एकी । ते न वंचती यज्ञादिकीं ।
जे चावळलें वोळखीं । शास्त्रांचिया ॥ ३५६ **/

अर्थ:

शास्त्राला जाणून जे बोलतात, ते आपले ब्रह्माशी ऐक्य होण्याकरता यज्ञादिक कर्मांचा त्याग करत नाहीत.

ओवी ३५७:

तो आदि तंव ओंकारु । ध्यानें करिती गोचरु ।
पाठीं आणिती उच्चारु । वाचेही तो ॥ ३५७ **/

अर्थ:

ते पुरुष कर्माच्या आरंभी तर ध्यानाने ॐअकार सिद्ध करतात.

ओवी ३५८:

तेणें ध्यानें प्रकटें । प्रणवोच्चारें स्पष्टें ।
लागती मग वाटे । क्रियांचिये ॥ ३५८ **/

अर्थ:

त्या ध्यानाने ॐकार सिद्ध झाल्यावर व नंतर ॐकाराचा उच्चार स्पष्ट केल्यावर मग ते कर्माच्या आचरणाला लागतात.

ओवी ३५९:

आंधारीं अभंगु दिवा । आडवीं समर्थु बोळावा ।
तैसा प्रणवो जाणावा । कर्मारंभीं ॥ ३५९ **/

अर्थ:

अंधारामधे जसा केव्हाही न विझणारा दिवा अथवा अरण्यातून बरोबर पोहोचविण्याला जसा सामर्थ्यवान सोबती असावा त्याप्रमाणे कर्माच्या आरंभी ॐकार समजावा. (कर्मारंभी ॐकाराची योजना केली असता ते कर्म निर्विघ्नपणे पार पडते).

ओवी ३६०:

उचितदेवोद्देशे । द्रव्यें धर्म्यें आणि बहुवसें ।
द्विजद्वारां हन हुताशें । यजिती पैं ते ॥ ३६० **/

अर्थ:

धर्माने मिळवलेले पुष्कळ द्रव्य वेदात सांगितलेल्या योग्य देवतेला अर्पण करण्याच्या हेतूने ब्राह्मणद्वारा अथवा अग्नीद्वारा यज्ञ करतात.

ओवी ३६१:

आहवनीयादि वन्ही । निक्षेपरूपीं हवनीं ।
यजिती पैं विधानीं । फुडे हौनी ॥ ३६१ **/

अर्थ:

आहवनियादी अग्नीत त्यागात्मक हवनाने यज्ञ करतात, परंतु विधानात निष्णात होऊन करतात.

ओवी ३६२:

किंबहुना नाना याग । निष्पत्तीचे घेउनि अंग ।
करिती नावडतेया त्याग । उपाधीचा ॥ ३६२ **/

अर्थ:

फार काय सांगावे? अनेक यज्ञ चांगल्या तर्‍हेने पार पाडून ज्या ज्या उपाधींचा (देहाहंकाराचा वगैरे) आपल्यास उपसर्ग होत असेल, त्यांचा त्याग करतात.

ओवी ३६३:

कां न्यायें जोडला पवित्रीं । भूम्यादिकीं स्वतंत्रीं ।
देशकाळशुद्ध पात्रीं । देती दानें ॥ ३६३ **/

अर्थ:

अथवा न्यायाने (धर्माने) मिळवलेल्या व पवित्र अशा आपल्या मालकीच्या जमिनी वगैरे मालमत्तेचे शुद्ध अशा देशकाल व पात्राचे ठिकाणी दान देतात.

ओवी ३६४:

अथवा एकांतरां कृच्छ्रीं । चांद्रायणें मासोपवासीं ।
शोषोनि गा धातुराशी । करिती तपें ॥ ३६४ **/

अर्थ:

अथवा अर्जुना, एकांतराने, कृच्छ्राने, चांद्रायणाने अथवा मासोपवासाने शरीरशोषण करून तप करतात.

ओवी ३६५:

एवं यज्ञदानतपें । जियें गाजती बंधरूपें ।
तिहींच होय सोपें । मोक्षाचें तयां ॥ ३६५॥

अर्थ:

याप्रमाणे यज्ञ, दान व तप यामुळे आत्मा बंधनांतून मुक्त होतो आणि त्यास मोक्ष प्राप्त होतो.

ओवी ३६६:

स्थळीं नावा जिया दाटिजे । जळीं तियांचि जेवीं तरीजे ।
तेवीं बंधकीं कर्मीं सुटिजे । नामें येणें ॥ ३६६ ॥

अर्थ:

जमिनीवर ज्या नावेचे (होडी) ओझे वाटते, त्याच नावेच्या योगाने पाण्यात चांगले तरता येते. त्याप्रमाणे बांधणारी कर्मे करूनच, त्या नामाच्या योगाने सुटका होते. (म्हणजे मोक्ष मिळतो).

ओवी ३६७:

परी हें असो ऐसिया । या यज्ञदानादि क्रिया ।
ओंकारें सावायिलिया । प्रवर्तती ॥ ३६७ **/

अर्थ:

परंतु आता हे राहू दे. अशा तर्‍हेने या यज्ञदानादिक क्रिया ॐकाराच्या सहाय्याने चालू होतात.

ओवी ३६८:

तिया मोटकिया जेथ फळीं । रिगों पाहाती निहाळीं ।
प्रयोजिती तिये काळीं । तच्छब्दु तो ॥ ३६८ ||

अर्थ:

त्यामुळे मोठ्या स्थानावर जेव्हा फळांचा पाहाता येतो, तेव्हा त्याचाच शब्द (ॐकार) वापरण्यात येतो.

ओवी ३६९:

जें सर्वांही जगापरौतें । जें एक सर्वही देखतें ।
तें तच्छब्दें बोलिजे तें । पैल वस्तु ॥ ३६९ ॥

अर्थ:

जी वस्तु सर्वही जगापलीकडे आहे, जी एक वस्तु सर्वांचाही द्रष्टा आहे आणि जी सर्वांच्या पलीकडे आहे ती वस्तु तत् शब्दाने सांगितली जाते.

ओवी ३७०:

तें सर्वादिकत्वें चित्तीं । तद्रूप ध्यावूनियां सुमती ।
उच्चारेंही व्यक्ती । आणिती पुढती ॥ ३७० **/

अर्थ:

हे बुद्धिमान अर्जुना, ते तत् नामाचे ब्रह्म सर्वांच्या आरंभीचे आहे असे याचे चित्तात ध्यान करून मग उच्चारानेही स्पष्टतेस आणतात. (तत् असा स्पष्ट उच्चार करतात).

ओवी ३७१:

म्हणती तद्रूपा ब्रह्मा तया । फळेंसीं क्रिया इयां ।
तेंचि होतु आम्हां भोगावया । कांहींचि नुरो ॥ ३७१ **/

अर्थ:

आणि ते म्हणतात की या सर्व यज्ञादिक क्रिया फळासह त्या ‘तत्’ स्वरूप ब्रह्मालाच होवोत (अर्पण असोत). आम्हाला भोगायला काही उरू नये.

ओवी ३७२:

ऐसेनि तदात्मकें ब्रह्में । तेथ उगाणूनि कर्में ।
आंग झाडिती न ममें । येणें बोलें ॥ ३७२ ||

अर्थ:

याप्रमाणे तत् शब्दात्मक ब्रह्माने (तत् असा ब्रह्मनामाचा उच्चार करून व तेथे (तत् शब्दाने दर्शविलेल्या ब्रह्माचे ठिकाणी) कर्मे अर्पण करून ‘न मम’ (माझी नाही) या शब्दाने अंग झाडतात. आपला व कर्माचा संबंध तोडतात.

ओवी ३७३:

आतां ओंकारें आदरिलें । तत्कारें समर्पिलें ।
इया रिती जया आलें । ब्रह्मत्व कर्मा ॥ ३७३ ||

अर्थ:

आता ॐकाराच्या विनियोगाने ज्या कर्माचा आरंभ झाला आहे व तत् शब्दाच्या विनियोगाने जे ब्रह्माचे ठिकाणी अर्पण केले आहे, अशा प्रकारे ज्या कर्माला ब्रह्मत्व आले आहे.

ओवी ३७४:

तें कर्म कीर ब्रह्माकारें । जालें तेणेंही न सरे ।
जे करी तेणेंसी दुसरें । आहे म्हणौनि ॥ ३७४ ||

अर्थ:

ते कर्म ब्रह्मरूप झाले खरे, परंतु तेवढ्याने संपत नाही. कारण ब्रह्मरूप झालेले कर्म व कर्ता यात भेद रहातो. म्हणून (कारण कर्ता, आपल्याला ब्रह्माहून वेगळा समजतो म्हणून).

ओवी ३७५:

मीठ आंगें जळीं विरे । परी क्षारता वेगळी उरे ।
तैसें कर्म ब्रह्माकारें । गमे तें द्वैत ॥ ३७५ ||

अर्थ:

मीठाची विरे जळीत असली तरी क्षारता वेगळी राहते. त्याप्रमाणे कर्म ब्रह्माकार झाले तरी त्यात द्वैत कायम राहते.

ओवी ३७६:

आणि दुजे जंव जंव घडे । तंव तंव संसारभय जोडे ।
हें देवो आपुलेनि तोंडें । बोलती वेद ॥ ३७६ ॥

अर्थ:

आणि जसजसे द्वैत उत्पन्न होते, तसतसे संसारभय प्राप्त होते, देव आपल्या तोंडाने व वेदाच्या द्वारा हे बोलत आहेत.

ओवी ३७७:

म्हणौनि परत्वें ब्रह्म असे । तें आत्मत्वें परीयवसे ।
सच्छब्द या रिणादोषें । ठेविला देवें ॥ ३७७ **/

अर्थ:

म्हणून जे ब्रह्म दुसरेपणाने आहे, ते आत्मत्वाने अनुभवास येईल ही उणीव काढण्याचे उद्देशाने देवाने ‘सत्’ शब्द ठेवला आहे.

ओवी ३७८:

तरी ओंकार तत्कारीं । कर्म केलें जें ब्रह्मशरीरीं ।
जें प्रशस्तादि बोलवरी । वाखाणिलें ॥ ३७८ **/

अर्थ:

तर ॐकार व तत्कार यांच्या विनियोगाने जे कर्म शरीरात ब्रह्मरूप केलेले आहे व ज्या कर्माची प्रशस्त (श्रेष्ठ) वगैरे शब्दांनी स्तुती केली आहे.

ओवी ३७९:

प्रशस्तकर्मीं तिये । सच्छब्दा विनियोगु आहे ।
तोचि आइका होये । तैसा सांगों ॥ ३७९ ||

अर्थ:

प्रशस्त कर्मामध्ये तिसरा शब्द (सत्) याचा विनियोग आहे. तोच ऐका, असे सांगत आहे.

ओवी ३८०:

तरी सच्छब्दें येणें । आटूनि असताचें नाणें ।
दाविजे अव्यंगवाणें । सत्तेचें रूप ॥ ३८० ॥

अर्थ:

तर या ‘सत्’ शब्दाने असत् पदार्थमात्राचा निरास करून, सत्तेचे (ब्रह्माचे) निर्दोष स्वरूप दाखवले जाते.

ओवी ३८१:

जें सत् तेंचि काळें देशें । होऊं नेणेचि अनारिसे ।
आपणपां आपण असे । अखंडित ॥ ३८१ ॥

अर्थ:

ज्या सत्तेचे स्वरूप देशाने अथवा कालाने बदलणे जाणत नाही व जी सत्ता आपण आपल्या ठिकाणी अखंडित आहे.

ओवी ३८२:

हें दिसतें जेतुलें आहे । तें असतपणें जें नोहे ।
देखतां रूपीं सोये । लाभे जयाची ॥ ३८२ ॥

अर्थ:

हे जेवढे साकार जगत् दिसत आहे, तेवढे असत् असल्याकारणाने जी ब्रह्मवस्तु, ते जगत् नाही असे पाहिल्याबरोबर (अनुभवल्याबरोबर) ज्या ब्रह्मवस्तूच्या स्वरूपाचा आश्रय मिळतो.

ओवी ३८३:

तेणेंसीं प्रशस्त तें कर्म । जें जालें सर्वात्मक ब्रह्म ।
देखिजे करूनि सम । ऐक्यबोधें ॥ ३८३ ॥

अर्थ:

सर्वात्मक ब्रह्म झालेले जे प्रशस्त कर्म, त्याचे त्या सत् संज्ञक ब्रह्माशी ऐक्य करून त्यास आपल्यासह अद्वैत अनुभवाने पहावे.

ओवी ३८४:

तरी ओंकार तत्कारें । जें कर्म दाविलें ब्रह्माकारें ।
तें गिळूनि होईजे एकसरें । सन्मात्रचि ॥ ३८४ ॥

अर्थ:

तर ॐकार व तत्कार यांच्या विनियोगाने जे कर्म ब्रह्मस्वरूप झाल्याचे दाखवले, ते गिळून (ते कर्म ब्रह्मस्वरूप झाले खरे, पण ते कृत्य करणारा मी वेगळा आहे, ही भावना नाहीशी करून) एकदम ब्रह्ममात्रच व्हावे.

ओवी ३८५:

ऐसा हा अंतरंगु । सच्छब्दाचा विनियोगु ।
जाणा म्हणे श्रीरंगु । मी ना म्हणें हो ॥ ३८५ ॥

अर्थ:

असा हा सत् शब्दाचा अंतरंग विनियोग समज, असे श्रीकृष्ण म्हणतात. अहो मी (ज्ञानदेव असे म्हणत नाही).

ओवी ३८६:

ना मीचि जरी हो म्हणें । तरी श्रीरंगीं दुजें हेंचि उणें ।
म्हणौनि हें बोलणें । देवाचेंचि ॥ ३८६ ॥

अर्थ:

अथवा ‘असे माझे म्हणणे आहे’ असे जर मी म्हटले असते, तर भगवंताहून मी वेगळा आहे असे होऊन त्याचे स्वरूपात द्वैत उत्पन्न झाल्याचा दोष घडला असता व (भगवत्स्वरूपाचे ठिकाणी द्वैत उत्पन्न करणे) हाच कमीपणा आला असता.

ओवी ३८७:

आतां आणिकीही परी । सच्छब्दु हा अवधारीं ।
सात्त्विक कर्मा करी । उपकारु जो ॥ ३८७ ॥

अर्थ:

आता हा सत् शब्द आणखीही एक प्रकाराने, जो सात्विक कर्मावर उपकार करतो तो ऐक.

ओवी ३८८:

तरी सत्कर्में चांगें । चालिलीं अधिकारबगें ।
परी एकाधें कां आंगें । हिणावती जैं ॥ ३८८ ॥

अर्थ:

तर सत्कर्मे ही आपापल्या अधिकाराप्रमाणे चांगली चालली असली, तरीपण जेव्हा ती एखाद्या अंगाने कमी पडतात.

ओवी ३८९:

तैं उणें एकें अवयवें । शरीर ठाके आघवें ।
कां अंगहीन भांडावें । रथाची गती ॥ ३८९ ॥

अर्थ:

तर ज्याप्रमाणे एक अवयव कमी असल्याने सर्व शरीर (शरीराचे सर्व व्यापार) थांबते अथवा चाक वगैरे एखाद्या अवयव नसलेल्या रथाची गती बंद पडते.

ओवी ३९०:

तैसें एकेंचि गुणेंवीण । सतचि परी असतपण ।
कर्म धरी गा जाण । जिये वेळे ॥ ३९० ॥

अर्थ:

तैसेच एकाच गुणाविण, सत् असते, कर्म धरणारा जाणते आहे की ते कसे आहे.

ओवी ३९१:

तेव्हां ओंकार तत्कारीं । सावायिला हा चांगी परी ।
सच्छब्दु कर्मा करी । जीर्णोद्धारु ॥ ३९१ ॥

अर्थ:

तेव्हा ॐकार व तत्कार यांनी चांगल्या प्रकारे साह्य केलेला हा सत् शब्द कर्माचा जीर्णोद्धार करतो.

ओवी ३९२:

तें असतपण फेडी । आणी सद्‍भावाचिये रूढी ।
निजसत्त्वाचिये प्रौढी । सच्छब्दु हा ॥ ३९२ ॥

अर्थ:

हा सत् शब्द आपल्या सत्पणाच्या सामर्थ्याने ते कर्माचे असत्पण नाहीसे करतो व त्या कर्माला सत्पणाच्या व्यवहाराला आणतो.

ओवी ३९३:

दिव्यौषध जैसें रोगिया । कां सावावो ये भंगलिया ।
सच्छब्दु कर्मा व्यंगलिया । तैसा जाण ॥ ३९३ ॥

अर्थ:

रोग्याला जशी दिव्यौषधी मिळाली (असता तो जसा निरोगी होतो) अथवा धैर्य खचलेल्या मनुष्याला जसे साह्य मिळाले असता त्यास पुन्हा धैर्य येते, त्याप्रमाणे न्यून झालेल्या कर्माला सत् शब्द (पूर्ण करणारा) आहे असे समज.

ओवी ३९४:

अथवा कांहीं प्रमादें । कर्म आपुलिये मर्यादे ।
चुकोनि पडे निषिद्धे । वाटे हन ॥ ३९४ ॥

अर्थ:

अथवा काही चुकीने कर्म आपली मर्यादा सोडून निषिद्ध वाटेला पडले.

ओवी ३९५:

चालतयाही मार्गु सांडे । पारखियाचि अखरें पडे ।
राहाटीमाजीं न घडे । काइ काइ ? ॥ ३९५ ॥

अर्थ:

एखाद्या वाटेने नेहेमी चालणारा मनुष्यही ती वाट चुकतो, परीक्षकाच्या पदरात (नजरचुकीने) अखरे (म्हणजे खोटे) पडते, व्यवहारामधे काय घडत नाही?

ओवी ३९६:

म्हणौनि तैसी कर्मा । राभस्यें सांडे सीमा ।
असाधुत्वाचिया दुर्नामा । येवों पाहे जें ॥ ३९६ ॥

अर्थ:

म्हणून त्याप्रमाणे अविचाराने कर्माची मर्याद सुटते व ते कर्म जेव्हा दुष्कर्माच्या वाईट नावाला येऊ पहाते.

ओवी ३९७:

तेथ गा हा सच्छब्दु । येरां दोहींपरीस प्रबुद्धु ।
प्रयोजिला करी साधु । कर्मातें यया ॥ ३९७ ॥

अर्थ:

अर्जुना, तेथे हा सत् शब्द जो इतर दोन (ॐकार व तत्कार) पेक्षा प्रौढ आहे, तो योजला असता त्या कर्माला सत्कर्मत्व आणतो.

ओवी ३९८:

लोहा परीसाची घृष्टी । वोहळा गंगेची भेटी ।
कां मृता जैसी वृष्टी । पीयूषाची ॥ ३९८ ॥

अर्थ:

लोखंडाला जसे परिसाचे घासणे, ओढ्याला कशी गंगेची भेट अथवा मेलेल्याला जसा अमृताचा वर्षाव.

ओवी ३९९:

पैं असाधुकर्मा तैसा । सच्छब्दुप्रयोगु वीरेशा ।
हें असो गौरवुचि असा । नामाचा यया ॥ ३९९ ॥

अर्थ:

हे वीरेशा अर्जुना, सत् शब्दाचा प्रयोग (विनियोग) वाईट कर्माला तसा आहे.

ओवी ४००:

घेऊनि येथिंचें वर्म । जैं विचारिसी हें नाम ।
तैं केवळ हेंचि ब्रह्म । जाणसी तूं ॥ ४०० ॥

अर्थ:

घेऊनी येथील वर्म, जें विचारिसी हें नाम, तैं केवळ हेंचि ब्रह्म, जाणसी तूं.

ओवी ४०१:

पाहें पां ॐतत्सत् ऐसें । हें बोलणें तेथ नेतसे ।
जेथूनि कां हें प्रकाशे । दृश्यजात ॥ ४०१ ॥

अर्थ:

हे पहा, ज्याचेकडून हे सर्व दृश्यमात्र प्रकाशले जाते, त्या ठिकाणी ‘ॐ तत् सत्’ हे बोलणे (हा नामोच्चार) नेते.

ओवी ४०२:

तें तंव निर्विशिष्ट । परब्रह्म चोखट ।
तयाचें हें आंतुवट । व्यंजक नाम ॥ ४०२ ॥

अर्थ:

ते ठिकाण तर निधर्म व शुद्ध असे परब्रह्म आहे, पण (ॐ तत् सत्) हे त्याचे अंतरंग व त्यास व्यक्त करून दाखवणारे नाम आहे.

ओवी ४०३:

परी आश्रयो आकाशा । आकाशचि का जैसा ।
या नामानामी आश्रयो तैसा । अभेदु असे ॥ ४०३ ॥

अर्थ:

आकाश या नावाला आकाश हाच जसा एक आधार आहे, (कारण दोघे एकच आहेत), त्याप्रमाणे ‘ॐ तत् सत्’ या नामाला व नामीला (ब्रह्माला) आश्रय अभेद आहे.

ओवी ४०४:

उदयिला आकाशीं । रवीचि रवीतें प्रकाशी ।
हे नामव्यक्ती तैसी । ब्रह्मचि करी ॥ ४०४ ॥

अर्थ:

आकाशात उगवलेला सूर्यच जसा सूर्याला प्रकाशतो त्याप्रमाणे ‘ॐ तत् सत्’ या नामाचा उच्चार ब्रह्माला प्रकाशित करतो.

ओवी ४०५:

म्हणौनि त्र्यक्षर हें नाम । नव्हे जाण केवळ ब्रह्म ।
ययालागीं कर्म । जें जें कीजे ॥ ४०५ ॥

अर्थ:

म्हणून हे तीन अक्षरी नाम हे नाव नव्हे तर केवळ ब्रह्म आहे, असे समज. एवढ्याकरता जे जे कर्म करावे.

ओवी ४०६:

यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते ।
कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ॥ २७ ॥

अर्थ:

यज्ञ, तप व दान यांच्यातील न्यूनता जाऊन संपूर्णता प्राप्त होणे यालाही सत् म्हणतात, त्याच्याकरता केलेल्या व म्हणून तद्रूप बनलेल्या कर्मालाही सत् असे म्हणतात.

ओवी ४०७:

तें याग अथवा दानें । तपादिकेंही गहनें ।
तियें निफजतु कां न्यूनें । होऊनि ठातु ॥ ४०७ ॥

अर्थ:

ती कर्मे यज्ञ असोत, दाने असोत अथवा कठिण तापादिक असोत व ती पूर्ण अथवा अपुरी होऊन राहोत.

ओवी ४०८:

परी परीसाचा वरकली । नाहीं चोखाकिडाची बोली ।
तैसी ब्रह्मीं अर्पितां केलीं । ब्रह्मचि होती ॥ ४०८ ॥

अर्थ:

परंतु परिसाच्या कसोटीवर जशी चांगले वाईट सोने ही भाषा नाही, त्याप्रमाणे (या नामाच्या विनियोगाने) केलेली कर्मे ब्रह्माच्या ठिकाणी अर्पण केली असता ब्रह्मच होतात.

ओवी ४०९:

उणिया पुरियाची परी । नुरेचि तेथ अवधारीं ।
निवडूं न येती सागरीं । जैसिया नदी ॥ ४१० ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे समुद्रात लहानमोठ्या नद्या वेगळेपणाने ओळखता येत नाहीत, त्याप्रमाणे नामाच्या विनियोगाने ब्रह्माच्या ठिकाणी अर्पण केलेल्या कर्मात न्यून कर्मे व सांग कर्मे असा हा प्रकार रहात नाही असे समज.

ओवी ४१०:

एवं पार्था तुजप्रती । ब्रह्मनामाची हे शक्ती ।
सांगितली उपपत्ती । डोळसा गा ॥ ४१० ॥

अर्थ:

हे डोळस अर्जुना, याप्रमाणे तुला ब्रह्मनामाच्या सामर्थ्याचा विचार सांगितला.

ओवी ४११:

एवं ऐसें सुमहिम । म्हणौनि हें ब्रह्मनाम ।
आतां जाणितलें कीं सुवर्म । राया तुवां ? ॥ ४११ ॥

अर्थ:

आता याप्रमाणे असे चांगले माहात्म्य असलेले जे ब्रह्मनाम आहे, म्हणून मर्मज्ञ राजा अर्जुना, तू हे ब्रह्मनाम जाणलेस काय?

ओवी ४१२:

तरी येथूनि याचि श्रद्धा । उपलविली हो सर्वदा ।
जयाचें जालें बंधा । उरों नेदी ॥ ४१२ ॥

अर्थ:

तर या नामाविषयीच तुझी श्रद्धा नेहेमी विस्तारलेली असू दे. (कारण) या नामाच्या विनियोगाने झालेले कर्म, जन्ममरणरूपी बंधाला उरू देत नाही.

ओवी ४१३:

जिये कर्मीं हा प्रयोगु । अनुष्ठिजे सद्विनियोगु ।
तेथ अनुष्ठिला सांगु । वेदुचि तो ॥ ४१३ ॥

अर्थ:

ज्या कर्मात हा प्रयोग असतो, त्यात सद्विनियोग आहे. तेथे अनुष्ठानाची सांगणी वेदातही आहे.

ओवी ४१४:

ना सांडूनि हे सोये । मोडूनि श्रद्धेची बाहे ।
दुराग्रहाची त्राये । वाढऊनियां ॥ ४१४ ॥

अर्थ:

अथवा नामाचा हा मार्ग टाकून, श्रद्धेचा आधार नाहीसा करून व दुराग्रहाचे बल वाढवून.

ओवी ४१५:

मग अश्वमेध कोडी कीजे । रत्‍नें भरोनि पृथ्वी दीजे ।
एकांगुष्ठींही तपिजे । तपसाहस्रीं ॥ ४१५ ॥

अर्थ:

मग कोट्यावधि अश्वमेध केले, रत्नांनी भरून पृथ्वीचे दान दिले अथवा एका अंगठ्यावर उभे राहून हजारो वर्षे तपश्चर्या केली.

ओवी ४१६:

जळाशयाचेनि नांवें । समुद्रही कीजती नवे ।
परी किंबहुना आघवें । वृथाचि तें ॥ ४१६ ॥

अर्थ:

तलाव म्हणून समुद्र जरी नवे बनवले, परंतु फार काय सांगावे ते सर्व व्यर्थच आहे.

ओवी ४१७:

खडकावरी वर्षले । जैसें भस्मीं हवन केलें ।
कां खेंव दिधलें । साउलिये ॥ ४१७ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे खडकावर पाऊस पडावा अथवा राखेत जसा होम करावा, अथवा सावलीला जसे आलिंगन द्यावे.

ओवी ४१८:

नातरी जैसें चडकणा । गगना हाणितलें अर्जुना ।
तैसा समारंभु सुना । गेलाचि तो ॥ ४१८ ॥

अर्थ:

अथवा अर्जुना, आकाशाला चापटीने मारावे, त्याप्रमाणे तो खटाटोप व्यर्थ गेला.

ओवी ४१९:

घाणां गाळिले गुंडे । तेथ तेल ना पेंडी जोडे ।
तैसें दरिद्र तेवढें । ठेलेंचि आंगीं ॥ ४१९ ॥

अर्थ:

घाण्यामधे गोटे गाळले असता ज्याप्रमाणे तेल अथवा पेंड काहीच प्राप्त होत नाही, परंतु स्वत:स दारिद्र्य तेवढे रहातेच.

ओवी ४२०:

गांठीं बांधली खापरी । येथ अथवा पैलतीरीं ।
न सरोनि जैसी मारी । उपवासीं गा ॥ ४२० ॥

अर्थ:

पदरात बांधलेली खापरखुंटी नदीच्या अलिकडल्या तीरावरील गावात अथवा पलीकडल्या तीरावरील गावात (पैसा म्हणून) न चालल्या कारणाने उपाशी मारते.

ओवी ४२१:

तैसें कर्मजातें तेणें । नाहीं ऐहिकीचें भोगणें ।
तेथ परत्र तें कवणें । अपेक्षावें ॥ ४२१ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे नामाच्या श्रद्धेशिवाय केलेल्या सर्व कर्मांनी ऐहिक भोग मिळत नाहीत, तेथे परलोकाची कोणी आशा करावी?

ओवी ४२२:

म्हणौनि ब्रह्मनामश्रद्धा । सांडूनि कीजे जो धांदा ।
हें असो सिणु नुसधा । दृष्टादृष्टीं तो ॥ ४२२ ॥

अर्थ:

म्हणून ब्रह्मनामावरील श्रद्धा सोडून जी खटपट करावयाची ती राहू दे. कारण तो इहपरलोकी नुसता शीण आहे.

ओवी ४२३:

ऐसें कलुषकरिकेसरी । त्रितापतिमिरतमारी ।
श्रीवर वीर नरहरी । बोलिलें तेणें ॥ ४२३ ॥

अर्थ:

पापरूपी हत्तीचे (नाश करणारे) सिंह त्रिविधतापरूपी अंध:काराचे सूर्य, वीरांमधे श्रेष्ठ असे जे श्रीनरहरि (श्रीकृष्ण), ते असे बोलले.

ओवी ४२४:

तेथ निजानंदा बहुवसा-/। माजीं अर्जुन तो सहसा ।
हरपला चंद्रु जैसा । चांदिणेनि ॥ ४२४ ॥

अर्थ:

चंद्र जसा चांदण्याने झाकला जातो म्हणजे तद्रूप होतो तसा तो अर्जुन त्यावेळी अतिशय स्वानंदात एकदम तद्रूप झाला.

ओवी ४२५:

अहो संग्रामु हा वाणिया । मापें नाराचांचिया आणिया ।
सूनि माप घे मवणिया । जीवितेंसी ॥ ४२५ ॥

अर्थ:

हे अर्जुना, या संग्रामाच्या मापाला नाराचांचे समजून घेतले पाहिजे.

ओवी ४२६:

ऐसिया समयीं कर्कशें । भोगीजत स्वानंदराज्य कैसें ।
आजि भाग्योदयो हा नसे । आनी ठाईं ॥ ४२६ ॥

अर्थ:

पहा, आज (अर्जुनाशिवाय) दुसर्‍या ठिकाणी असा भाग्योदय नाही.

ओवी ४२७:

संजयो म्हणे कौरवराया । गुणा रिझों ये रिपूचिया ।
आणि गुरुही हा आमुचिया । सुखाचा येथ ॥ ४२७ ॥

अर्थ:

संजय म्हणतो, हे कौरवांच्या राजा धृतराष्ट्रा, शत्रूच्या गुणांना पाहून संतोष होतो आणि हा अर्जुन तर यावेळी आमच्या सुखाचा (आम्हाला आत्मसुख देणारा) गुरूही आहे.

ओवी ४२८:

हा न पुसता हे गोठी । तरी देवो कां सोडिते गांठी ।
तरी कैसेंनि आम्हां भेटी । परमार्थेंसीं ॥ ४२८ ॥

अर्थ:

हा अर्जुन जर ही गोष्ट न विचारता, तर देवांनी आत्मज्ञानाच्या गाठोड्याची गाठ कशी सोडली असती? आणि मग परमार्थाचा आम्हाला लाभ कशाने झाला असता?

ओवी ४२९:

होतों अज्ञानाच्या आंधारां । वोसंतीत जन्मवाहरा ।
तों आत्मप्रकाशमंदिरा-/। आंतु आणिलें ॥ ४२९ ॥

अर्थ:

अज्ञानाच्या अंधारात जन्म (मरण) रूपी रस्ता (आपण) काढीत होतो, तो आपणाला आत्मप्रकाशरूपी मंदिरात आणले.

ओवी ४३०:

एवढा आम्हां तुम्हां थोरु । केला येणें उपकारु ।
म्हणौनि हा व्याससहोदरु । गुरुत्वें होय ॥ ४३० ॥

अर्थ:

या अर्जुनाने तुम्हा आम्हावर एवढ मोठा उपकार केला आहे, म्हणून गुरूच्या नात्यानेही (अर्जुन) व्यासाचा भाऊच आहे.

ओवी ४३१:

तेवींचि संजयो म्हणे चित्तीं । हा अतिशयो या नृपती ।
खुपेल म्हणौनि किती । बोलत असों ॥ ४३१ ॥

अर्थ:

त्याचप्रमाणे संजय आपल्या मनात म्हणतो, हा अतिप्रसंग ह्या धृतराष्ट्राच्या वर्मी लागेल म्हणून आपण किती बोलत आहोत! (बोललो हे फार झाले).

ओवी ४३२:

ऐसी हे बोली सांडिली । मग येरीचि गोठी आदरिली ।
जे पार्थें कां पुसिली । श्रीकृष्णातें ॥ ४३२ ॥

अर्थ:

असे हे अर्जुनाच्या गुणवर्णनाचे भाषण (संजयाने) पुरे केले आणि मग अर्जुनाने जी गोष्ट श्रीकृष्णनाथाला विचारली होती, ती तिसरीच गोष्ट बोलण्यास आरंभ केला.

ओवी ४३३:

याचें जैसें कां करणें । तैसें मीही करीन बोलणें ।
ऐकिजो ज्ञानदेवो म्हणे । निवृत्तीचा ॥ ४३३ ॥

अर्थ:

याचप्रमाणे, मीही तसंच बोलणं करीन. ऐकिजो ज्ञानदेवो म्हणतो.