ओवी १:

जयजय देव निर्मळ । निजजनाखिलमंगळ ।
जन्मजराजलदजाळ । प्रभंजन ॥ १ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुमच्या निर्मळ स्वरूपाची महती गातो. तुमच्यामुळे सर्व जगातील जन्म, मरण आणि जलद जाळ्यातून मुक्त होतो.

ओवी २:

जयजय देव प्रबळ । विदळितामंगळकुळ ।
निगमागमद्रुमफळ । फलप्रद ॥ २ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुमच्या प्रबळ स्वरूपाची महती गातो. तुम्ही अमंगल कुटुंबांचे विदारण करणारे आहात. तुम्ही वेद आणि शास्त्रांचे फलप्रद वृक्ष असता, जे सर्वांना फल देतात.

ओवी ३:

जयजय देव सकल । विगतविषयवत्सल ।
कलितकाळकौतूहल । कलातीत ॥ ३ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुम्हा सर्व देवांचा जयकार करतो. तुम्ही विषयांचे वासल (अर्थात स्वामी) आहात, जे सर्व वाईट गोष्टींना दूर ठेवतात. तुम्ही काळाची कुतूहलता मिटवणारे आहात, ज्यामध्ये तुम्हाला सर्व कला व ज्ञानांमध्ये अतितीर्थ असलेले आहे.

ओवी ४:

जयजय देव निश्चळ । चलितचित्तपानतुंदिल ।
जगदुन्मीलनाविरल । केलिप्रिय ॥ ४ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुम्हा सर्व देवांचा जयकार करतो. तुम्ही निश्चल आणि अचल आहात, ज्यामुळे चित्त चालते आणि पाण्यात तुंदिलासारखे राहते. जगाच्या उन्मीलनात तुम्ही अत्यंत प्रिय आहात, ज्यामुळे सृष्टीच्या सृष्टीच्या सुरुवातीत एक अद्वितीयता निर्माण होते.

ओवी ५:

जयजय देव निष्कळ । स्फुरदमंदानंदबहळ ।
नित्यनिरस्ताखिलमळ । मूळभूत ॥ ५ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुम्हाला निस्वार्थ प्रेमाने ओळखतो. तुम्ही अनंत आनंदाचा स्रोत आहात, जो स्फुरणामुळे संपन्न आहे आणि सर्व मळ काढून टाकता. तुम्ही मूळभूत आहात, म्हणजे तुम्ही सर्व विश्वाची पृष्ठभूमी आहात.

ओवी ६:

जयजय देव स्वप्रभ । जगदंबुदगर्भनभ ।
भुवनोद्भवारंभस्तंभ । भवध्वंस ॥ ६ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुम्हाला स्वप्रकाश असलेला, ज्याच्या गर्भात सृष्टी निर्मितीची प्रक्रिया सुरू होते, तुमच्यावर मात करतो. तुम्ही भुवनाच्या उत्पत्तीचे आधारभूत खांब आहात आणि भवाचा नाश करणारे आहात.

ओवी ७:

जयजय देव विशुद्ध । विदुदयोद्यानद्विरद ।
शमदम-मदनमदभेद । दयार्णव ॥ ७ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुम्हाला अत्यंत शुद्ध म्हणून ओळखतो. तुम्ही ज्ञानाचा अभिमान कमकुवत करणारे, तसेच कामाच्या भयाचा नाश करणारे आहात. तुम्ही दयाच्या सागरात प्रकट झालेले आहात.

ओवी ८:

जयजय देवैकरूप । अतिकृतकंदर्पसर्पदर्प ।
भक्तभावभुवनदीप । तापापह ॥ ८ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुम्हाला अतिकृतकंदर्पाचा दर्प धुऊन टाकणारे म्हणून ओळखतो. तुम्ही भक्तांच्या प्रेमाचा प्रकाशक असलेला दिवा आहात आणि तापांना नष्ट करणारे आहात.

ओवी ९:

जयजय देव अद्वितीय । परीणतोपरमैकप्रिय ।
निजजनजित भजनीय । मायागम्य ॥ ९ ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुम्हाला अद्वितीय म्हणून ओळखतो, ज्याच्यावर सर्वोच्च प्रेम आहे. तुम्ही स्वजनांसाठी भजनीय आहात, परंतु मायागम्य आहात, म्हणजे तुम्ही सृष्टीतील सर्व बाबींमध्ये लपलेले आहात.

ओवी १०:

जयजय देव श्रीगुरो । अकल्पनाख्यकल्पतरो ।
स्वसंविद्रुमबीजप्ररो । हणावनी ॥ १० ॥

अर्थ:

जय जय करीत तुम्हाला अकल्पनीय म्हणून ओळखतो, तुम्ही कल्पवृक्षासमान आहात, ज्यामुळे स्वस्वरूपज्ञानाच्या वृक्षाचे बी वाढवले जाते. श्रीगुरु, तुमचा जयजयकार असो.

ओवी ११:

हे काय एकैक ऐसैसें । नानापरीभाषावशें ।
स्तोत्र करूं तुजोद्देशें । निर्विशेषा ॥ ११ ॥

अर्थ:

हे भेदरहित गुरो, अनेक विवेचनांच्या माध्यमातून तुम्हाला स्तुती कशी करावी, हे मला समजत नाही.

ओवी १२:

जिहीं विशेषणीं विशेषिजे । तें दृश्य नव्हे रूप तुझें ।
हें जाणें मी म्हणौनि लाजें । वानणा इहीं ॥ १२ ॥

अर्थ:

ज्या विशेषणांनी तुमचे वर्णन करावे त्या त्या विशेषणांनी दाखवलेले दृश्यस्वरूप तुमचे स्वरूप नाही, हे मी समजतो आणि त्यामुळे मला शरम वाटते.

ओवी १३:

परी मर्यादेचा सागरु । हा तंवचि तया डगरु ।
जंव न देखे सुधाकरु । उदया आला ॥ १३ ॥

अर्थ:

समुद्र आपली मर्यादा कधीही उल्लंघन करत नाही, परंतु तोपर्यंतच त्याची प्रसिद्धी खरी असते, जोपर्यंत पूर्णचंद्र उदयाला आलेला दिसतो.

ओवी १४:

सोमकांतु निजनिर्झरीं । चंद्रा अर्घ्यादिक न करी ।
तें तोचि अवधारीं । करवी कीं जी ॥ १४ ॥

अर्थ:

महाराज, चंद्रकांत मणी आपल्या पाझराने चंद्रास अर्घ्य देत नाही; चंद्रच त्या चंद्रकांतमण्याकडून हे काम करतो.

ओवी १५:

नेणों कैसी वसंतसंगें । अवचितिया वृक्षाचीं अंगें ।
फुटती तैं हे तयांहि जोगें । धरणें नोहे ? ॥ १५ ॥

अर्थ:

वसंत ऋतूच्या संदर्भात, झाडांच्या फांद्यास कशी अचानक पालवी फुटते, हे कळत नाही, आणि हे झाडाच्या स्वाधीन नसते.

ओवी १६:

पद्मिनी रविकिरण । लाहे मग लाजें कवण ? ।
कां जळें शिवतलें लवण । आंग भुले ॥ १६ ॥

अर्थ:

सूर्यकिरणांचा योग कमळाला झाला की मग कोण संकोचून रहाणार? पाण्याच्या संसर्गात आलेले मीठ आपल्या शरीराला विसरते.

ओवी १७:

तैसा तूतें जेथ मी स्मरें । तेथ मीपण मी विसरें ।
मग जाकळिला ढेंकरें । तृप्तु जैसा ॥ १७ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे, मी तुमचे स्मरण करतो तेव्हा मी आपला मीपणा विसरतो, जसा तृप्त पुरुष ढेकरेने व्यापला असतो.

ओवी १८:

मज तुवां जी केलें तैसें । माझें मीपण दवडूनि देशें ।
स्तुतिमिषेंच पां पिसें । बांधलें वाचे ॥ १८ ॥

अर्थ:

महाराज, तुम्ही मला असे केले आहे की माझ्या मीपणाचा नाश करून तुम्ही माझ्या वाचेला स्तुतीच्या निमित्ताने वेड लावले आहे.

ओवी १९:

ना येर्‍हवीं तरी आठवीं । राहोनि स्तुति जैं करावी ।
तैं गुणागुणिया धरावी । सरोभरी कीं ॥ १९ ॥

अर्थ:

अथवा, इतरवेळी जेव्हा मी शुद्धीवर राहून स्तुती करतो, तेव्हा गुण व गुणातीत यांची तुलना करणे मला शक्य होते.

ओवी २०:

तरी तूं जी एकरसाचें लिंग । केवीं करूं गुणागुणीं विभाग ।
मोतीं फोडोनि सांधितां चांग । कीं तैसेंचि भलें ॥ २० ॥

अर्थ:

तुम्ही एकरस स्वरूप असता, तर मी गुण व गुणातीत यांचा विभाग कसा करणार? मोत्यांना फोडून त्यांना संगठित करणे हेच योग्य आहे का?

ओवी २१:

आणि बाप तूं माय । इहीं बोलीं ना स्तुति होय ।
डिंभोपाधिक आहे । विटाळु तेथें ॥ २१ ॥

अर्थ:

तूच माझा बाप आहेस आणि तूच माझी आई आहेस; अशा वर्णनाने तुझी स्तुती होत नाही. कारण या प्रतिपादनात 'लेकरू' या उपाधीचा विटाळ आहे.

ओवी २२:

जी जालेनि पाइकें आलें । तें गोसावीपण केवीं बोलें ? ।
ऐसें उपाधी उशिटलें । काय वर्णूं ॥ २२ ॥

अर्थ:

महाराज, दुसऱ्या कोणीतरी दास झाल्याने आलेले परावलंबी स्वामित्व तुमच्या ठिकाणी प्रतिपादण्यात काय अर्थ आहे? असे सापेक्षतेच्या उपाधीने उष्टे झालेल्या मोठेपणाने तुमचे वर्णन कशाला करू?

ओवी २३:

जरी आत्मा तूं एकसरा । हेंही म्हणतां दातारा ।
तरी आंतुल तूं बाहेरा । घापतासी ॥ २३ ॥

अर्थ:

हे स्वामिन, तू अंतर्बहिय एकसारखा व्यापून असणारा आत्मा आहेस; असे म्हटले तरी बाहेर येण्याची प्रकृती तुझी आहे.

ओवी २४:

म्हणौनि सत्यचि तुजलागीं । स्तुति न देखों जी जगीं ।
मौनावांचूनि लेणें आंगीं । सुसीना मा ॥ २४ ॥

अर्थ:

म्हणून, महाराज, आपण जसे खरे आहात, तशा आपल्या स्वरूपानुसार स्तुतिकरता लागणारी विशेषणे मला जगात दिसत नाहीत, कारण मौनावाचून दुसरा दागिना आपण अंगावर घालत नाही.

ओवी २५:

स्तुती कांहीं न बोलणें । पूजा कांहीं न करणें ।
सन्निधी कांहीं न होणें । तुझ्या ठायीं ॥ २५ ॥

अर्थ:

तुमच्या संदर्भात काही न बोलणे ही स्तुती आहे, काही न करणे ही पूजा आहे, आणि साधकाने जीव, शिव अथवा ब्रह्म यापैकी कोणाचाही अभिमान न घेणे हीच तुमची जवळीक आहे.

ओवी २६:

तरी जिंतलें जैसें भुली । पिसें आलापु घाली ।
तैसें वानूं तें माऊली । उपसाहावें तुवां ॥ २६ ॥

अर्थ:

जसें जिंतलें भुलून पिसें आलापू घालतात, तसाच मी तुम्हाला, माऊली, उपसाहाने नमन करतो.

ओवी २७:

आतां गीतार्थाची मुक्तमुदी । लावीं माझिये वाग्वृद्धी ।
जे माने हे सभासदीं । सज्जनांच्या ॥ २७ ॥

अर्थ:

आता माझ्या व्याख्यानाच्या विस्तारास ह्यात गीतेतील योग्य भावार्थ आला आहे, अशी आपली संमति दाखवणारा मोत्यांच्या आंगठीचा मोर्तब (शिक्का) करा. कारण त्या योगाने माझे हे बोलणे सज्जनांच्या सभेतील सर्व संतास मान्य होईल.

ओवी २८:

तेथ म्हणितलें श्रीनिवृत्ती । नको हें पुढतपुढती ।
परीसीं लोहा घृष्टी किती । वेळवेळां कीजे गा ॥ २८ ॥

अर्थ:

यावर श्रीगुरु निवृत्तिनाथ म्हणाले, अशी वारंवार विनंती करू नकोस. अरे, सोने होण्यासाठी लोखंड किती वेळा घासावे लागते? (एकदा घासले की पुरे).

ओवी २९:

तंव विनवी ज्ञानदेवो । म्हणे हो कां जी पसावो ।
तरी अवधान देतु देवो । ग्रंथा आतां ॥ २९ ॥

अर्थ:

तेव्हा ज्ञानदेव विनंती करून म्हणतात, महाराज, आपली आज्ञा हा आपला प्रसादच आहे. तर आता आपण व्याख्यानाकडे लक्ष द्यावे.

ओवी ३०:

जी गीतारत्‍नप्रासादाचा । कळसु अर्थचिंतामणीचा ।
सर्व गीतादर्शनाचा । पाढाऊं जो ॥ ३० ॥

अर्थ:

महाराज, गीतारूपी रत्नमंदिराचा हा अठरावा अध्याय अर्थरूपी चिंतामणीचा कळस आहे, आणि सर्व गीतेचे दर्शन घडविणारा अठरावा अध्याय हा वाटाड्या आहे.

ओवी ३१:

लोकीं तरी आथी ऐसें । जे दुरूनि कळसु दिसे ।
आणी भेटीचि हातवसे । देवतेची तिये ॥ ३१ ॥

अर्थ:

लोकात अशी समजूत आहे की, दूरूनच देवळाचा कळस दिसल्याबरोबर त्या देवळातील देवतेची भेटच हस्तगत झाली असे होते.

ओवी ३२:

तैसेंचि एथही आहे । जे एकेचि येणें अध्यायें ।
आघवाचि दृष्ट होये । गीतागमु हा ॥ ३२ ॥

अर्थ:

येथेही तसेच आहे. कारण की या एकाच अध्यायाने सर्व गीताशास्त्र पाहिले असे होते.

ओवी ३३:

मी कळसु याचि कारणें । अठरावा अध्यायो म्हणें ।
उवाइला बादरायणें । गीताप्रासादा ॥ ३३ ॥

अर्थ:

म्हणून याच कारणाकरता श्रीव्यासांनी गीतारूपी मंदिरावर अठरावा अध्याय हा कळस चढविला असे मी म्हणतो.

ओवी ३४:

नोहे कळसापरतें कांहीं । प्रासादीं काम नाहीं ।
तें सांगतसे गीता ही । संपलेपणें ॥ ३४ ॥

अर्थ:

मंदिर बांधण्यात कळसापलीकडे काही काम उरत नाही, असे नव्हे काय? तीच गोष्ट गीता देखील आपल्या समाप्तीने सांगत आहे.

ओवी ३५:

व्यासु सहजें सूत्री बळी । तेणें निगमरत्‍नाचळीं ।
उपनिषदार्थाची माळी- । माजीं खांडिली ॥ ३५ ॥

अर्थ:

श्रीव्यासांचे सहज सूत्रांचे बळ, त्यामुळे निगमरत्नांचे चळवळ होते, आणि उपनिषदांचे अर्थ यांची मण्यांची माळ आधीच थांबली आहे.

ओवी ३६:

तेथ त्रिवर्गाचा अणुआरु । आडऊ निघाला जो अपारु ।
तो महाभारतप्राकारु । भोंवता केला ॥ ३६ ॥

अर्थ:

तेव्हा धर्म, अर्थ व काम हा त्रिविध पुरुषार्थरूपी जो पुष्कळसा असार चाराचुरा निघाला, त्याचा महाभारतरूपी कोट गीतामंदिरासभोवती केला.

ओवी ३७:

माजीं आत्मज्ञानाचें एकवट । दळवाडें झाडूनि चोखट ।
घडिलें पार्थवैकुंठ- । संवाद कुसरी ॥ ३७ ॥

अर्थ:

या खाणीमधे आत्मज्ञानरूपी एकजीवाचा (अखंड) दगड निघाला. तो चातुर्याने साफसूफ करून त्याचा श्रीकृष्ण-अर्जुन-संवादरूपी चांगला चिरा तयार केला.

ओवी ३८:

निवृत्तिसूत्र सोडवणिया । सर्व शास्त्रार्थ पुरवणिया ।
आवो साधिला मांडणिया । मोक्षरेखेचा ॥ ३८ ॥

अर्थ:

निवृत्तिरूपी ओळंबा पावून सर्व शास्त्रार्थाची पुरणी घालून व्यासांनी त्या चिर्‍याच्या मांडणीने मोक्षाच्या स्वरूपाचा आकार साधला.

ओवी ३९:

ऐसेनि करितां उभारा । पंधरा अध्यायांत पंधरा ।
भूमि निर्वाळलिया पुरा । प्रासादु जाहला ॥ ३९ ॥

अर्थ:

अशा तर्‍हेने गीतारूपी मंदिराची उभारणी करीत असतांना जमीन शुद्ध करण्यापासून तो पंधरावा अध्याय संपेपर्यंतचे पंधरा अध्यायांचे गीतारूपी मंदिर गच्चीपर्यंत पुरे झाले.

ओवी ४०:

उपरी सोळावा अध्यायो । तो ग्रीवघंटेचा आवो ।
सप्तदशु तोचि ठावो । पडघाणिये ॥ ४० ॥

अर्थ:

वरती सोळावा अध्याय हा गळ्यावरील डेर्‍याचा आकार होय आणि सतरावा अध्याय तोच कळसाच्या बैठकीचा ओटा होय.

ओवी ४१:

तयाहीवरी अष्टादशु । तो अपैसा मांडला कळसु ।
उपरि गीतादिकीं व्यासु । ध्वजें लागला ॥ ४१ ॥

अर्थ:

त्याच्याही वर अठरावा अध्याय हाच कोणी एक सहजच उभारलेला कळस होय. त्यावर गीतादिक शास्त्रांमुळे व्यास हे ध्वजेचे ठिकाणी लागले.

ओवी ४२:

म्हणौनि मागील जे अध्याये । ते चढते भूमीचे आये ।
तयांचें पुरें दाविताहे । आपुल्या आंगीं ॥ ४२ ॥

अर्थ:

म्हणून पहिल्या अध्यायापासून सतराव्या अध्यायापर्यंत जे मागील अध्याय आहेत ते वढत्या चढत्या भूमिकेचे आकार असून ते सर्व काम पुरे झाल्याचे अठरावा अध्याय आपल्या ठिकाणी दाखवीत आहेत.

ओवी ४३:

जालया कामा नाहीं चोरी । ते कळसें होय उजरी ।
तेवीं अष्टादशु विवरी । साद्यंत गीता ॥ ४३ ॥

अर्थ:

मंदिराचे पुरे झालेले काम, कळसाच्या योगाने चोरटे (अपुरे) राहिले नाही (तर पुरे झाले) हे उघड होते. त्याप्रमाणे अठरावा अध्याय हा कळस असल्यामुळे तो गीतारूपी मंदिराचे काम संपूर्ण झाले असे स्पष्ट दाखवतो.

ओवी ४४:

ऐसा व्यासें विंदाणियें । गीताप्रासादु सोडवणिये ।
आणूनि राखिले प्राणिये । नानापरी ॥ ४४ ॥

अर्थ:

याप्रमाणे कारागीर व्यासांनी गीतारूपी मंदीर मोक्षाकरता तयार करून प्राण्यांचे नाना प्रकारांनी रक्षण केले.

ओवी ४५:

एक प्रदक्षिणा जपाचिया । बाहेरोनि करिती यया ।
एक ते श्रवणमिषें छाया । सेविती ययाची ॥ ४५ ॥

अर्थ:

एक प्रदक्षिणा जपणार्‍याची बाहेरून करण्यासाठी आहे, आणि एक श्रवणाच्या कार्यामध्ये त्याची छाया सेविती आहे.

ओवी ४६:

एक ते अवधानाचा पुरा । विडापाऊड भीतरां ।
घेऊनि रिघती गाभारां । अर्थज्ञानाच्या ॥ ४६ ॥

अर्थ:

कित्येक पुरते अवधानरूपी विडापैसा देऊन गीतारूपी मंदिराच्या अर्थज्ञानरूपी गाभार्‍यात प्रवेश करतात.

ओवी ४७:

ते निजबोधें उराउरी । भेटती आत्मया श्रीहरी ।
परी मोक्षप्रासादीं सरी । सर्वांही आथी ॥ ४७ ॥

अर्थ:

ते आत्मज्ञानाने आत्मरूप श्रीहरीची तात्काळ भेट घेतात. परंतु (या गीतारूपी मंदिराचे ठिकाणी) मोक्षरूपी प्रसाद सर्वांनाही एकसारखाच मिळतो.

ओवी ४८:

समर्थाचिये पंक्तिभोजनें । तळिल्या वरील्या एकचि पक्वान्नें ।
तेवीं श्रवणें अर्थें पठणें । मोक्षुचि लाभे ॥ ४८ ॥

अर्थ:

(खर्‍या) श्रीमंताच्या पंक्तीला भोजनात खालच्या वरच्या माणसांना एकच पक्वान्न असते, त्याप्रमाणे या गीतेच्या श्रवणाने अर्थज्ञानाने व आवर्तनाने मोक्षच मिळतो.

ओवी ४९:

ऐसा गीता वैष्णवप्रासादु । अठरावा अध्याय कळसु विशदु ।
म्यां म्हणितला हा भेदु । जाणोनियां ॥ ४९ ॥

अर्थ:

हे वरील मर्म जाणूनच हे गीतारूपी वैष्णवमंदिर आहे व अठरावा अध्याय हा कळस आहे, असे मी स्पष्ट म्हटले.

ओवी ५०:

आतां सप्तदशापाठीं । अध्याय कैसेनि उठी ।
तो संबंधु सांगो दिठी । दिसे तैसा ॥ ५० ॥

अर्थ:

आता सतराव्या अध्यायानंतर अठराव्या अध्यायाची उत्पत्ति कशी झाली, तो संबंध डोळ्याला दिसेल असे सांगतो.

ओवी ५१:

का गंगायमुना उदक । वोघबगें वेगळिक ।
दावी होऊनि एक । पाणीपणें ॥ ५१ ॥

अर्थ:

गंगा आणि यमुना या दोन्ही नद्या वेगवेगळ्या वाटा घेतात. परंतु त्यांच्या प्रवाहाच्या एकतेमुळे त्या एकाच पाण्याच्या रूपात आहेत.

ओवी ५२:

न मोडितां दोन्ही आकार । घडिलें एक शरीर ।
हें अर्धनारी नटेश्वर- । रूपीं दिसें ॥ ५२ ॥

अर्थ:

गंगा आणि यमुना यांचे पाणी ओघाकडे दृष्टी दिली असता वेगवेगळे दिसून येते. परंतु त्या दोन्ही नद्यांचे उदक पाणी या दृष्टीने पाहिले असता एक होऊन दाखवते. (एकच आहे असे दिसते).

ओवी ५३:

नाना वाढिली दिवसें । कळा बिंबीं पैसे ।
परी सिनानें लेवे जैसें । चंद्रीं नाहीं ॥ ५३ ॥

अर्थ:

चंद्रबिंबाचे ठिकाणी (शुक्ल पक्षातील तिथींच्या मानाने) प्रत्येक दिवसाला अधिक अधिक कला प्राप्त होत असते. परंतु (पौर्णिमेच्या दिवशी पाहिले तर) जसे चंद्रबिंबाच्या ठिकाणी तितक्या निरनिराळ्या कलांचे वेगळे थर दिसत नाहीत.

ओवी ५४:

तैसीं सिनानीं चारीं पदें । श्लोक तो श्लोकावच्छेदें ।
अध्यावो अध्यायभेदें । गमे कीर ॥ ५४ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे (या गीतेत) एकापासून एक चरण पृथक् केल्याने, एका श्लोकाचे चार चरण झाले. तसेच एका अध्यायात एका श्लोकाहून दुसरा श्लोक निराळा असा तोडल्याने एकाच अध्यायाचे अनेक श्लोक झाले. त्याचप्रमाणे एक अध्याय संपून दुसऱ्या अध्यायास आरंभ केला म्हणून (गीतेचे) पुष्कळ निरनिराळे अध्याय झाल्यासारखे खरोखर जरी वाटतात.

ओवी ५५:

परी प्रमेयाची उजरी । आनान रूप न धरी ।
नाना रत्‍नमणीं दोरी । एकचि जैसी ॥ ५५ ॥

अर्थ:

परंतु (पदे, श्लोक व अध्याय यांच्या अनेकतेमुळे ग्रंथात प्रतिपादलेल्या सिद्धांताच्या अभिप्रायात अनेकत्व येत नाही. रत्नाच्या हारात अनेक रत्ने असली तरी दोरी जशी एकच असते.

ओवी ५६:

मोतियें मिळोनि बहुवें । एकावळीचा पाडु आहे ।
परी शोभे रूप होये । एकचि तेथ ॥ ५६ ॥

अर्थ:

पुष्कळ मोती मिळून एकपदरी हार केला असता त्यास ठिकाणी मोती जरी अनेक असली तरी शोभा एकच असते.

ओवी ५७:

फुलांफुलसरां लेख चढे । द्रुतीं दुजी अंगुळी न पडे ।
श्लोक अध्याय तेणें पाडें । जाणावे हे ॥ ५७ ॥

अर्थ:

फुले व फुलांच्या हारांचे पदर मोजता येतील, पण त्यातील सुवास मोजण्याकरता एक, दोन अशी बोटे घालता येणार नाहीत. या गीतेतील श्लोक व अध्यायांचे तसेच समजावे. (म्हणजे या गीतेत जरी श्लोक व अध्याय वेगवेगळे आहेत तरी त्या सर्वांतून सिद्धांत एकच आहे).

ओवी ५८:

सात शतें श्लोक । अध्यायां अठरांचे लेख ।
परी देवो बोलिले एक । जें दुजें नाहीं ॥ ५८ ॥

अर्थ:

या गीतेत सातशे श्लोक आहेत व अध्यायांची संख्या अठरा आहे. परंतु देवांनी जे सांगितले ते एकच तत्व (ज्ञान) सांगितले, दुसरे नाही.

ओवी ५९:

आणि म्यांही न सांडूनि ते सोये । ग्रंथ व्यक्ति केली आहे ।
प्रस्तुत तेणें निर्वाहे । निरूपण आइका ॥ ५९ ॥

अर्थ:

आणि मीही ती संगति न सोडता ग्रंथाचे विवरण केले आहे व सांप्रत माझे अठराव्या अध्यायाचे निरूपण तुम्ही याच धोरणाने ऐका.

ओवी ६०:

तरी सतरावा अध्यावो । पावतां पुरता ठावो ।
जें संपतां श्लोकीं देवो । बोलिले ऐसें ॥ ६० ॥

अर्थ:

अशा प्रकारे सतराव्या अध्यायाचे ज्ञान घेऊन अठराव्या अध्यायाची संपन्नता कशी होईल, हे सांगितले आहे.

ओवी ६१:

अर्जुना ब्रह्मनामाच्याविखीं। बुद्धि सांडूनि आस्तिकीं ।
कर्मे कीजती तितुकीं । असंतें होतीं ॥ ६१ ॥

अर्थ:

तरी ब्रह्मनामाविषयी श्रद्धा सोडून देऊन जितकी कर्मे करावीत तितकी सर्व व्यर्थ होतात.

ओवी ६२:

हा ऐकोनि देवाचा बोलु । अर्जुना आला डोलु ।
म्हणे कर्मनिष्ठां मळु । ठेविला देखों ॥ ६२ ॥

अर्थ:

हे देवाचे बोलणे ऐकून अर्जुना डोलू लागला व मनात म्हणाला, कर्मावर भर असलेल्यास देवांनी कमी प्रतीचे लेखले आहे असे मला वाटते.

ओवी ६३:

तो अज्ञानांधु तंव बापुडा । ईश्वरुचि न देखे एवढा ।
तेथ नामचि एक पुढां । कां सुझे तया ॥ ६३ ॥

अर्थ:

अज्ञानाने आंधळा झालेला तो दीन कर्मठ वर्ग जर एवढ्या (सर्वव्यापक) ईश्वराला पहात नाही तर अशा स्थितीत त्या कर्मठ वर्गाला प्रथम त्याचे ईश्वराचे एक नाव व त्यावर अवलंबून असलेल्या पुढच्या श्रद्धादिक गोष्टी कशा कळणार?

ओवी ६४:

आणि रजतमें दोन्हीं । गेलियावीण श्रद्धा सानी ।
ते कां लागे अभिधानीं । ब्रह्माचिये ? ॥ ६४ ॥

अर्थ:

आणि मनुष्याच्या अंत:करणातून रजोगुण व तमोगुण हे नाहीसे झाल्याशिवाय जी श्रद्धा असते ती अगदीच कमी प्रतीची असते. ती ब्रह्मनामाच्या ठिकाणी कशी जडेल?

ओवी ६५:

मग कोता खेंव देणें । वार्तेवरील धावणें ।
सांडी पडे खेळणें । नागिणीचें तें ॥ ६५ ॥

अर्थ:

(ब्रह्मनामाच्या श्रद्धेशिवाय कर्म करणे, हे कसे घातक असते ते अर्जुन सांगतो). मग शस्त्राच्या अग्राला आलिंगन देणे, दोरीवर धावणे अथवा नागिणीबरोबर खेळणे, ह्या गोष्टीदेखील त्या श्रद्धाविरहित कर्मापुढे घातकपणाच्या बाबतीत हार खातील.

ओवी ६६:

तैसीं कर्में दुवाडें । तयां जन्मांतराची कडे ।
दुर्मेळावे येवढे । कर्मामाजीं ॥ ६६ ॥

अर्थ:

ब्रह्मनामावरील श्रद्धेशिवाय कर्मे तशी घातक आहेत. शिवाय त्या कर्माची प्रवृत्ति दुसरे जन्म देण्याकडे असते. एवढे सर्व कुयोग कर्मात असतात.

ओवी ६७:

ना विपायें हें उजू होये । तरी ज्ञानाची योग्यता लाहे ।
येर्‍हवीं येणेंचि जाये । निरयालया ॥ ६७ ॥

अर्थ:

अथवा हे कर्म जर चुकून यथासांग झाले तर ते कर्म करणाराला ज्ञानाचीच योग्यता प्राप्त होते व कर्म नीट झाले नाही तर या कर्मानेच तो कर्म करणारा नरकाच्या घराला जातो.

ओवी ६८:

कर्मीं हा ठाय वरि । आहाती बहुवा अवसरी ।
आतां कर्मठां कैं वारी । मोक्षाची हे ॥ ६८ ॥

अर्थ:

कर्मामधे इतक्या पुष्कळ अडचणी आहेत. असे जर आहे तर कर्मठाला मोक्षाकडे जाणे कोठून घडणार?

ओवी ६९:

तरी फिटो कर्माचा पांगु । कीजो अवघाचि त्यागु ।
आदरिजो अव्यंगु । संन्यासु हा ॥ ६९ ॥

अर्थ:

तर आता कर्माचे हे दारिद्र्य नाहीसे होवो व सर्व कर्मांचा त्याग केला जावो आणि त्या दोषरहित संन्यासाचा स्वीकार केला जावो.

ओवी ७०:

कर्मबाधेची कहीं । जेथ भयाची गोठी नाहीं ।
तें आत्मज्ञान जिहीं । स्वाधीन होय ॥ ७० ॥

अर्थ:

कर्मबाधेची कहीं जेथ भयाची गोठी नाहीं, तें आत्मज्ञान जिहीं स्वाधीन होय.

ओवी ७१:

ज्ञानाचें आवाहनमंत्र । जें ज्ञान पिकतें सुक्षेत्र ।
ज्ञान आकर्षितें सूत्र । तंतु जे का ॥ ७१ ॥

अर्थ:

ते ज्ञानाला बोलावणारे मंत्र आहेत जे ज्ञान पिकवणारे चांगले शेत आहेत व जे ज्ञानाला आकर्षण करणारे सुताचे दोर आहेत.

ओवी ७२:

ते दोनी संन्यास त्याग । अनुष्ठूनि सुटे जग ।
तरी हेंचि आतां चांग । व्यक्त पुसों ॥ ७२ ॥

अर्थ:

असे जे दोन संन्यास व त्याग या दोघांचे आचरण करून जग कर्माच्या बंधनातून सुटावे म्हणून आता त्याग व संन्यास ह्याविषयी देवास चांगले स्पष्ट विचारू.

ओवी ७३:

ऐसें म्हणौनि पार्थें । त्यागसंन्यासव्यवस्थे ।
रूप होआवया जेथें । प्रश्नु केला ॥ ७३ ॥

अर्थ:

असे अर्जुनाने मनात म्हणून त्याग व संन्यास यांचे ज्ञान पृथक्त्वाने व चांगले स्पष्ट कळण्याकरता जेव्हा त्याने प्रश्न केला.

ओवी ७४:

तेथ प्रत्युत्तरें बोली । श्रीकृष्णें जे चावळिली ।
तया व्यक्ति जाली । अष्टादशा ॥ ७४ ॥

अर्थ:

तेव्हा त्या प्रश्नाला उत्तर देण्याकरता म्हणून श्रीकृष्णांनी जे भाषण केले, त्यात अठरावा अध्याय प्रगट झाला.

ओवी ७५:

एवं जन्यजनकभावें । अध्यावो अध्यायातें प्रसवे ।
आतां ऐका बरवें । पुसिलें जें ॥ ७५ ॥

अर्थ:

याप्रमाणे एक उत्पन्न करणारा व त्यापासून दुसरा उत्पन्न होणारा या नात्याने एका अध्यायापासून दुसरा अध्याय उत्पन्न झाला. आता अर्जुनाने जे विचारले ते चांगले ऐका.

ओवी ७६:

तरी पंडुकुमरें तेणें । देवाचें सरतें बोलणें ।
जाणोनि अंतःकरणें । काणी घेतली ॥ ७६ ॥

अर्थ:

तरी त्या पंडुराजाच्या मुलाने (अर्जुनाने) देवाचे बोलणे (सतराव्या अध्यायात) संपलेले पाहिले व तो मनात खिन्न झाला.

ओवी ७७:

येर्‍हवीं तत्त्वविषयीं भला । तो निश्चितु असे कीर जाहला ।
परी देवो राहे उगला । तें साहावेना ॥ ७७ ॥

अर्थ:

वास्तविक विचार करून पाहिले तर त्याचा आत्मज्ञानाच्या सिद्धांताविषयी खरोखर ठाम निश्चय झाला होता. परंतु आता देव स्वस्थ बसतील हे त्याला सहन होईना.

ओवी ७८:

वत्स धालयाही वरी । धेनू न वचावी दुरी ।
अनन्य प्रीतीची परी । ऐसी आहे ॥ ७८ ॥

अर्थ:

वासरू तृप्त झाल्यावर देखील गाय आपल्यापासून दूर जाऊ नये (असे त्या वासरास वाटते). एकनिष्ठ प्रीतीचा प्रकार असाच आहे.

ओवी ७९:

तेणें काजेवीणही बोलावें । तें देखीलें तरी पाहावें ।
भोगितां चाड दुणावे । पढियंतयाठायीं ॥ ७९ ॥

अर्थ:

त्या प्रेमाच्या योगाने आपल्या आवडत्याशी काही कारण नसतांनाही बोलावेसे वाटते व ते एकदा पाहिलेले असले तरी पुन्हा डोळे भरून पाहावेसे वाटाते. आवडता विषय एकदा उपभोगला तरी त्याचे उपभोगाविषयीची इच्छा त्या भोगाने दुपटीने वाढतच जाते.

ओवी ८०:

ऐसी प्रेमाची हे जाती । आणि पार्थ तंव तेचि मूर्ती ।
म्हणौनि करूं लाहे खंती । उगेपणाची ॥ ८० ॥

अर्थ:

प्रेमाचा हा प्रकार असा आहे. (आणि) अर्जुन तर प्रेमाचीच मूर्ती आहे. म्हणून देवाचे स्तब्ध बसणे त्याच्या मनास बरे वाटेना.

ओवी ८१:

आणि संवादाचेनि मिषें । जे अव्यवहारी वस्तु असे ।
ते भोगिजे कीं जैसें । आरिसां रूप ॥ ८१ ॥

अर्थ:

आणि एरवी न दिसणारे आपले रूप आरशात पाहता येते, त्याप्रमाणे (देणे, घेणे, बोलणे, ऐकणे वगैरे) व्यवहार जिच्या संबंधाने होत नाहीत ती ब्रह्मवस्तु प्रश्नोत्तराच्या निमित्ताने अनुभवता येते.

ओवी ८२:

मग संवादु तोही पारुखे । तरी भोगितां भोगणें थोके ।
हें कां साहवेल सुखें । लांचावलेया ? ॥ ८२ ॥

अर्थ:

मग तो संवाद जर बंद पडला तर ब्रह्मवस्तूच्या आनंदाचा अनुभव घेत असतांना, ते अनुभव घेणे मधेच बंद पडेल तेव्हा मग आत्मसुखाच्या भोगाला चटावलेल्या अर्जुनास हे (आत्मवस्तूचे भोगणे बंद पडणे) कसे सहन होईल?

ओवी ८३:

यालागीं त्याग संन्यास । पुसावयाचें घेऊनि मिस ।
मग उपलविलें दुस । गीतेंचें तें ॥ ८३ ॥

अर्थ:

याकरता त्याग व संन्यास विचारण्याच्या निमित्ताने ते गीतारूपी वस्त्र (अर्जुनाने) पुन्हा उलगडावयास लावले.

ओवी ८४:

अठरावा अध्यावो नोहे । हे एकाध्यायी गीताचि आहे ।
जैं वांसरुचि गाय दुहे । तैं वेळु कायसा ॥ ८४ ॥

अर्थ:

हा अठरावा अध्याय नाही तर ही एका अध्यायाची गीताच आहे. ज्यावेळेला वासरूच दूध काढायला लागेल त्यावेळेला पान्हा सोडण्यास गाईस कितीसा वेळा लागेल?

ओवी ८५:

तैसी संपतां अवसरीं । गीता आदरविली माघारीं ।
स्वामी भृत्याचा न करी । संवादु काई ? ॥ ८५ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे गीता संपण्याच्या वेळी पुन्हा गीताव्याख्यानाचा आरंभ करावयास भाग पाडले. (यात काही आश्चर्य नाही. कारण) गुरुशिष्यांचा संवाद काय करणार नाही?

ओवी ८६:

परी हें असो ऐसें । अर्जुनें पुसिजत असे ।
म्हणे विनंती विश्वेशें । अवधारिजो ॥ ८६ ॥

अर्थ:

आणि अर्जुनाने हें विचारले, "हे विश्वेश, कृपया मला हे स्पष्ट करा."

ओवी ८७:

हां जी संन्यासु आणि त्यागु । इयां दोहीं एक अर्थीं लागु ।
जैसा सांघातु आणि संघु । संघातेंचि बोलिजे ॥ ८७ ॥

अर्थ:

अहो महाराज, संन्यास व त्याग या दोन शब्दांचा एकाच अर्थाशी संबंध असल्याचे दिसून येते. संघात आणि संघ या दोन शब्दांनी सारखेच (समुदायाचे) ज्ञान होते.

ओवी ८८:

तैसेंचि त्यागें आणि संन्यासें । त्यागुचि बोलिजतु असे ।
आमचेनि तंव मानसें । जाणिजे हेंचि ॥ ८८ ॥

अर्थ:

त्याग या शब्दाने त्याप्रमाणेच संन्यास या शब्दाने, त्यागच सांगावयाचा आहे, अशी आमच्या मनाची तर ठाम समजूत आहे.

ओवी ८९:

ना कांहीं आथी अर्थभेदु । तो देवो करोतु विशदु ।
तेथ म्हणती श्रीमुकुंदु । भिन्नचि पैं ॥ ८९ ॥

अर्थ:

अथवा त्याग व संन्यास या दोन शब्दांच्या अर्थात जर काही भेद असेल तर तो देवांनी स्पष्ट करावा. यावर देव म्हणाले, या दोन शब्दाचे अर्थ वेगवेगळे आहेत.

ओवी ९०:

तरी अर्जुना तुझ्या मनीं । त्याग संन्यास दोनी ।
एकार्थ गमलें हें मानीं । मीही साच ॥ ९० ॥

अर्थ:

तरी अर्जुनाने आपल्या मनात म्हटले, "त्याग आणि संन्यास हे दोन्ही एकाच अर्थाचे आहेत," असे मला वाटते.

ओवी ९१:

इहीं दोहीं कीर शब्दीं । त्यागुचि बोलिजे त्रिशुद्धी ।
परी कारण एथ भेदीं । येतुलेंचि ॥ ९१ ॥

अर्थ:

खरोखर त्याग व संन्यास या दोन शब्दांनी निश्चयेकरून त्यागच म्हटला जातो. परंतु यांच्या अर्थात भिन्नता असण्याचे कारण इतकेच आहे.

ओवी ९२:

जें निपटूनि कर्म सांडिजे । तें सांडणें संन्यासु म्हणिजे ।
आणि फलमात्र का त्यजिजे । तो त्यागु गा ॥ ९२ ॥

अर्थ:

अर्जुना, मुळी कर्मच करावयाचे नाही, ह्या कर्माच्या त्यागाला संन्यास असे म्हणावे आणि कर्म करून त्या कर्माचे जे केवळ फळ टाकणे त्याला त्याग म्हणावे.

ओवी ९३:

तरी कोणा कर्माचें फळ । सांडिजे कोण कर्म केवळ ।
हेंही सांगों विवळ । चित्त दे पां ॥ ९३ ॥

अर्थ:

परंतु कोणत्या कर्माचे फल टाकावयाचे व कोणते कर्म मुळीच करायाचे नाही हे आम्ही स्पष्ट सांगतो. तू लक्ष दे.

ओवी ९४:

तरी आपैसीं दांगें डोंगर । झाडें डाळती अपार ।
तैसें लांबे राजागर । नुठिती ते ॥ ९४ ॥

अर्थ:

तरी रानात व डोंगरात आपोआप भिकार (वाईट) झाडे उत्पन्न होतात, त्याप्रमाणे चांगल्या बागा व भाताची पिके सहज उगवत नाहीत.

ओवी ९५:

न पेरितां सैंघ तृणें । उठती तैसें साळीचें होणें ।
नाहीं गा राबाउणें । जियापरी ॥ ९५ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे न पेरता गवत जिकडे तिकडे आपोआप उगवते, त्याप्रमाणे साळी आपोआप उगवत नाहीत. साळीच्या पिकास पेरणी व राब ही लागतात.

ओवी ९६:

कां अंग जाहलें सहजें । परी लेणें उद्यमें कीजे ।
नदी आपैसी आपादिजे । विहिरी जेवीं ॥ ९६ ॥

अर्थ:

अथवा ज्याप्रमाणे शरीराचे अवयव स्वाभाविकच असतात परंतु दागिने प्रयत्नाने मुद्दाम घडवून तयार करावे लागतात, नदीचा ओघ स्वाभाविक झालेला असतो परंतु विहिर मुद्दाम खणून तयार करावी लागते.

ओवी ९७:

तैसें नित्य नैमित्तिक । कर्म होय स्वाभाविक ।
परी न कामितां कामिक । न निफजे जें ॥ ९७ ॥

अर्थ:

तैसें नित्य नैमित्तिक कर्म स्वाभाविक होते; परंतु कामितां कामिक कर्म हे स्वाभाविकपणे होत नाहीत.

ओवी ९८:

कां कामनेचेनि दळवाडें । जें उभारावया घडे ।
अश्वमेधादिक फुडे । याग जेथ ॥ ९८ ॥

अर्थ:

ज्या काम्यकर्मांची उभारणी होण्याकरता फलांच्या इच्छांचा समुदाय कारण असतो व ज्या काम्यकर्मात प्रसिद्ध अश्वमेधादिक यज्ञ आहेत.

ओवी ९९:

वापी कूप आराम । अग्रहारें हन महाग्राम ।
आणीकही नाना संभ्रम । व्रतांचे ते ॥ ९९ ॥

अर्थ:

(आणखी) ज्या काम्यकर्मात बारव, आड, बगीचा वगैरे परोपकारार्थ तयार करतात व जमिनी, गाव वगैरे ब्राह्मणास इनाम करून देतात व मोठाले गाव वसवतात, याशिवाय अनेक प्रकारच्या व्रतांचे पसारे.

ओवी १००:

ऐसें इष्टापूर्त सकळ । जया कामना एक मूळ ।
जें केलें भोगवी फळ । बांधोनियां ॥ १०० ॥

अर्थ:

अशी ही सर्व इष्ट व पूर्त कर्मे होत. त्यांचा उगम केवळ एक फलेच्छेवर अवलंबून असतो व त्या काम्यकर्माचे आचरण आपले फळ (कर्मकर्त्यास) अगदी बांधून बळेच भोगावयास लावते.

ओवी १०१:

देहाचिया गांवा आलिया । जन्ममृत्यूचिया सोहळिया ।
ना म्हणों नये धनंजया । जियापरी ॥ १०१ ॥

अर्थ:

अर्जुना, ज्याप्रमाणे देहरूप गावास आल्यावर जन्ममरणाचे सोहळे भोगण्य़ास नाही म्हणता येत नाही.

ओवी १०२:

का ललाटींचें लिहिलें । न मोडे गा कांहीं केलें ।
काळेगोरेपण धुतलें । फिटों नेणे ॥ १०२ ॥

अर्थ:

अथवा (ब्रह्मदेवाने) कपाळी जे लिहिलेले असते, ते अरे, जसे काही केले असता पुसता येत नाही, अथवा, कितीही धुतले तरी काळेपणा अथवा गोरेपणा नाहीसा होत नाही.

ओवी १०३:

केलें काम्य कर्म तैसें । फळ भोगावया धरणें बैसे ।
न फेडितां ऋण जैसें । वोसंडीना ॥ १०३ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे कर्ज फेडले नाही तर त्यापासून जशी सुटका होत नाही, त्याप्रमाणे फच्छेने केलेले कर्म फल भोगविण्याकरता धरणे घेऊन बसते.

ओवी १०४:

कां कामनाही न करितां । अवसांत घडे पंडुसुता ।
तरी वायकांडें न झुंजतां । लागे जैसें ॥ १०४ ॥

अर्थ:

अथवा अर्जुना, फलेच्छाही न करता जर सहजच काम्यकर्म घडेल तर ज्याप्रमाणे लढाईच्या जागी (समरांगणात) गेले असता युद्ध न करता विनाकारण बाण लागतो.

ओवी १०५:

गूळ नेणतां तोंडीं । घातला देचि गोडी ।
आगी मानूनि राखोंडी । चेपिला पोळी ॥ १०५ ॥

अर्थ:

गूळ आहे असे न समजून तो तोंडात घातला असता तो जसा आपल्या गोडीचा अनुभव करून देतो, अथवा राखोंडी असे समजून जरी अग्नीवर पाय दिला तरी तो जसा चटका देतोच.

ओवी १०६:

काम्यकर्मी हें एक । सामर्थ्य आथी स्वाभाविक ।
म्हणौनि नको कौतुक । मुमुक्षु एथ ॥ १०६ ॥

अर्थ:

जाणून अथवा न जाणून केलेल्या कर्माचे फल अवश्य भोगावयास लावणे हे एक काम्यकर्मामधे स्वाभाविक सामर्थ्य आहे. म्हणून काम्य कर्मांचे ठिकाणी मुमुक्षूने आवड ठेऊ नये.

ओवी १०७:

किंबहुना पार्था ऐसें । जें काम्य कर्म गा असे ।
तें त्यजिजे विष जैसें । वोकूनियां ॥ १०७ ॥

अर्थ:

फार काय सांगावे ? अर्जुना, पोटात गेलेले विष जसे (वांतीचे औषध घेऊन) ओकून टाकावे, त्याप्रमाणे जे काम्य कर्म आहे त्याचा साधकांनी त्याग करावा.

ओवी १०८:

मग तया त्यागातें जगीं । संन्यासु ऐसया भंगीं ।
बोलिजे अंतरंगीं । सर्वद्रष्टा ॥ १०८ ॥

अर्थ:

मग त्या त्यागाची या जगतामधे अंतरंगी सर्व द्रष्टे लोक (साधु) ‘संन्यास’ या सदरात गणाना करतात.

ओवी १०९:

हें काम्य कर्म सांडणें । तें कामनेतेंचि उपडणें ।
द्रव्यत्यागें दवडणें । भय जैसें ॥ १०९ ॥

अर्थ:

भय समूळ नाहीसे करणे म्हणजे भयाचे मूळ जे द्रव्य त्याचा त्याग करणे, त्याप्रमाणे हे काम्यकर्म टाकणे म्हणजे फलेच्छेलाच मुळासकट उपटणे होय.

ओवी ११०:

आणि सोमसूर्यग्रहणें । येऊनि करविती पार्वणें ।
का मातापितरमरणें । अंकित जे दिवस ॥ ११० ॥

अर्थ:

आणि सोम व सूर्यग्रहण येऊन करावयाचे पार्वण; किंवा मातापित्यांच्या मृत्यूच्या अंकित दिवसाच्या निमित्ताने साजरे करावयाचे व्रत.

ओवी १११:

अथवा अतिथी हन पावे । हें ऐसैसें पडे जैं करावें ।
तैं तें कर्म जाणावें । नौमित्तिक गा ॥ १११ ॥

अर्थ:

अथवा अतिथि जेव्हा येतो (तेव्हा त्याचे जे आदरातिथ्य करावे लागते ते) अशा अशा वेळी जे करावे लागते ते ते नैमित्तक कर्म समजावे.

ओवी ११२:

वार्षिया क्षोमे गगन । वसंतें दुणावे वन ।
देहा श्रृंगारी यौवन- । दशा जैसी ॥ ११२ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे वर्षा ऋतु आला की आकाशच ढगाच्या रूपाने क्षुब्ध होते, किंवा वसंत ऋतु आला की वनाची शोभा दुप्पट वाढते अथवा तारुण्यावस्था जशी शरीराला सुशोभित करते.

ओवी ११३:

का सोमकांतु सोमें पघळें । सूर्यें फांकती कमळें ।
एथ असे तेंचि पाल्हाळे । आन नये ॥ ११३ ॥

अर्थ:

अथवा चंद्रकांतमणी जसा चंद्राच्या योगाने पझरतो अथवा सूर्यविकासी कमळे जशी सूर्याच्या योगाने विकास पावतात, या वरील दृष्टांतात जे मुळात असते तेच विस्ताराला पावते. दुसरे बाहेरून कोठून येत नाही.

ओवी ११४:

तैसें नित्य जें का कर्म । तेंचि निमित्ताचे लाहे नियम ।
एथ उंचावे तेणें नाम । नैमित्तिक होय ॥ ११४ ॥

अर्थ:

त्याप्रमाणे जे नित्यकर्म असते त्यालाच काही कारणांचे नियम प्राप्त झाले असता ते नित्यकर्म वाढते व त्या योगाने त्याला ‘नैमित्तिक कर्म’ असे नाव येते.

ओवी ११५:

आणि सायंप्रातर्मध्यान्हीं । जें कां करणीय प्रतिदिनीं ।
परी दृष्टि जैसी लोचनीं । अधिक नोहे ॥ ११५ ॥

अर्थ:

आणि जे कर्म सकाळी, दोन प्रहरी व संध्याकाळी आणि ते देखील दररोज करावे लागते (यावरून ते अधिक आहे असे वाटेल) परंतु डोळ्यातील दृष्टि जशी डोळ्याला केव्हाही अधिक होत नाही.

ओवी ११६:

कां नापादितां गती । चरणीं जैसी आथी ।
नातरी ते दीप्ती । दीपबिंबीं ॥ ११६ ॥

अर्थ:

अथवा गति (बाहेरून कोठून) संपादन न करता ती जशी पायात (स्वाभाविक) आहे, अथवा दिव्याच्या ज्योतीमधे प्रकाश जसा स्वाभाविक आहे.

ओवी ११७:

वासु नेदितां जैसे । चंदनीं सौरभ्य असे ।
अधिकाराचे तैसें । रूपचि जें ॥ ११७ ॥

अर्थ:

चंदनाला सुगंधाची पुटे न देता त्याचे अंगी सुवास जसा स्वाभाविक आहे, नित्यकर्माच्या अधिकाराचे त्याप्रमाणेच स्वरूप आहे.

ओवी ११८:

नित्य कर्म ऐसें जनीं । पार्था बोलिजे तें मानीं ।
एवं नित्य नैमित्तिक दोन्हीं । दाविलीं तुज ॥ ११८ ॥

अर्थ:

अर्जुना लोकांमधे नित्यकर्म जे म्हणतात ते हे समज. याप्रमाणे तुला नित्य व नैमित्तिक अशी दोन्ही कर्मांची स्वरूपे सांगितली.

ओवी ११९:

हेंचि नित्य नैमित्तिक । अनुष्ठेय आवश्यक ।
म्हणौनि म्हणों पाहती एक । वांझ ययातें ॥ ११९ ॥

अर्थ:

हेच नित्यनैमित्तिक कर्म (वर्णाश्रमधर्मानुरूप) करणे भागच असल्यामुळे कित्येक लोक निष्फल आहे असे प्रतिपादण्याचा प्रयत्न करतात.

ओवी १२०:

परी भोजनीं जैसें होये । तृप्ति लाहे भूक जाये ।
तैसे नित्यनैमित्तिकीं आहे । सर्वांगीं फळ ॥ १२० ॥

अर्थ:

परंतु तृप्ति प्राप्त होणे व भूक जाणे ही भोजनाच्या जशी अंगभूत आहेत, त्याप्रमाणे नित्यनैमित्तिक कर्मे, ही सर्व अंगांनी फलद्रूप आहेत.

ओवी १२१:

कीड आगिठां पडे । तरी मळु तुटे वानी चढे ।
यया कर्मा तया सांगडें । फळ जाणावें ॥ १२१ ॥

अर्थ:

हिणकस सोने अग्नीत पडले असता त्यातील मळ नाहीसा होतो आणि रंग (कस) वाढतो. त्यासारखे या नित्यनैमित्तिक कर्माचे फल आहे असे समजावे.

ओवी १२२:

जे प्रत्यवाय तंव गळे । स्वाधिकार बहुवें उजळे ।
तेथ हातोफळिया मिळे । सद्गतीसी ॥ १२२ ॥

अर्थ:

कारण की असलेले दोष जडून जातात व आपल्या अधिकाराला (योग्यतेला) चांगला उजाळा चढतो. त्यामुळे तो नित्यनैमित्तिक कर्म करणारा ताबडतोप सद्गतीला प्राप्त होतो.

ओवी १२३:

येवढेवरी ढिसाळ । नित्यनैमित्तिकीं आहे फळ ।
परी तें त्यजिजे मूळ । नक्षत्रीं जैसें ॥ १२३ ॥

अर्थ:

नित्यनैमित्तिक कर्माच्या ठिकाणी इतके भारी फल आहे. परंतु मूळ नक्षत्रावर जन्मलेल्या मुलाचा जसा त्याग करावयाचा असतो, तसे ते फळ टाकणे जरुर आहे.

ओवी १२४:

लता पिके आघवी । तंव च्यूत बांधे पालवीं ।
मग हात न लावित माधवीं । सोडूनि घाली ॥ १२४ ॥

अर्थ:

वसंत ऋतु येतो तेव्हा सबंध वेलीला फळे येतात व आंब्याच्या झाडास नवीन पालवी फुटते. परंतु वसंतऋतु त्यास नुसता हातही न लावता जसा ते टाकून जातो.

ओवी १२५:

तैसी नोलांडितां कर्मरेखा । चित्त दीजे नित्यनैमित्तिका ।
पाठीं फळा कीजे अशेखा । वांताचे वानी ॥ १२५ ॥

अर्थ:

तसेच नित्यनैमित्तिक कर्मे जे कार्यप्रवण असतात, त्यांची फळे मागे लागतात आणि साधकाला त्यांचा लाभ मिळतो.

ओवी १२६:
यया कर्म फळत्यागातें । त्यागु म्हणती पैं जाणते ।
एवं त्याग संन्यास तूतें । परीसविले ॥ १२६ ॥

अर्थ:
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की, ज्यावेळी व्यक्ती तिच्या कर्मांचे फळ त्यागते, म्हणजे ती कर्म करत असताना त्या कर्मांच्या फळाबद्दल आसक्तता ठेवत नाही, तेव्हा तिला 'त्याग' असे म्हटले जाते. याचा अर्थ असा आहे की, संन्यास घेणाऱ्याला त्यागाची भावना असावी लागते.

संन्यास म्हणजे केवळ कर्मांपासून दूर राहणे नाही, तर कर्मांचे फळ न घेणे, याला मुख्य स्थान आहे. म्हणजेच, एक व्यक्ती जेव्हा संन्यास घेतो, तेव्हा ती कर्म करत असताना फळावर आसक्त नसते.

ओवी १२७:
हा संन्यासु जैं संभवे । तैं काम्य बाधूं न पावे ।
निषिद्ध तंव स्वभावें । निषेधें गेलें ॥ १२७ ॥

अर्थ:
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण स्पष्ट करतात की, जो संन्यास घेतो त्याला काम्य कर्मांच्या बाधा लागणार नाहीत. याचा अर्थ, जेव्हा संन्यास घेणारा व्यक्ती संन्यासाची खरी भावना धरतो, तेव्हा तो इच्छित कर्मांच्या परिणामांना प्रभावित होत नाही.

अर्थात, त्याला शास्त्रांनी निषिद्ध ठरवलेली कर्मे सहजपणे त्यागता येतात, कारण त्याला स्वाभाविकपणे ती कर्मे नाकारण्याची प्रवृत्ती असते. संन्यास घेतल्यावर, तो व्यक्ती निषिद्ध कर्मांपासून दूर राहतो.

ओवी १२८:
आणि नित्यादिक जें असे । तें येणें फलत्यागें नसे ।
शिर लोटलिया जैसें । येर आंग ॥ १२८ ॥

अर्थ:
या ओवीत भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की, नित्य आणि नैमित्तिक कर्मे, म्हणजे रोजची आणि आवश्यक कर्मे, फलत्यागाने नष्ट होत नाहीत. याचा अर्थ, फलांच्या इच्छाशिवाय केलेली नियमित कर्मे किंवा जे करणे आवश्यक आहे ते कर्म फलत्यागामुळे नाहीसे होत नाहीत.

उदाहरणार्थ, जसे एक माणूस आपले शिर (डोकं) तोडून टाकल्यास बाकीचे शरीर नष्ट होईल, तशाच प्रकारे, फलत्यागामुळे नित्य कर्मे नाहीशी होत नाहीत. याचा मुख्य संदेश हा आहे की, काही कर्मे अशी आहेत जी केल्याशिवाय जगणे किंवा जीवन चालवणे शक्यच नाही.

ओवी १२९:
मग सस्य फळपाकांत । तैसें निमालिया कर्मजात ।
आत्मज्ञान गिंवसीत । अपैसें ये ॥ १२९ ॥

अर्थ:
या ओवीत भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की, जसे धान्याचे पीक (सस्य) वाढल्यानंतर ते वाळून जाते, तसेच कर्मांचे फल हे नष्ट झाल्यानंतर, त्या पुरुषाला आत्मज्ञान आपोआप प्राप्त होते. म्हणजेच, कर्मांचे परिणाम न मिळाल्यानंतर किंवा ते टाकून दिल्यावर, आत्मज्ञान मिळवण्यासाठी योग्य स्थिती तयार होते.

ओवी १३०:

ऐसिया निगुती दोनी । त्याग संन्यास अनुष्ठानीं ।
पडले गा आत्मज्ञानीं । बांधती पाटु ॥ १३० ॥

अर्थ:
अशा रीतीने, जेव्हा दोन्ही त्याग व संन्यास यांचा अभ्यास केला जातो, तेव्हा त्या पुरुषाला आत्मज्ञान प्राप्त होते, जो यथार्थपणे आत्मज्ञानाच्या अवस्थेत असतो.

ओवी १३१:
नातरी हे निगुती चुके । मग त्यागु कीजे हाततुकें ।
तैं कांहीं न त्यजे अधिकें । गोंवींचि पडे ॥ १३१ ॥

अर्थ:
जर या कर्मत्यागाच्या आचारधर्मात चूक झाली, तर अनुमानाने जर त्याग केला, तर तो खरा त्याग नाही; उलट तो व्यक्ती अधिक गुंतागुतीत पडतो.

ओवी १३२:
जें औषध व्याधी अनोळख । तें घेतलिया परतें विख ।
कां अन्न न मानितां भूक । मारी ना काय ? ॥ १३२ ॥

अर्थ:
जो रोगाची चाचणी न करता औषध घेतो, तो उलट विषासारखे असते आणि जर भुकेच्या वेळी अन्नाला महत्त्व दिले नाही, तर भूक आपल्याला मरणार नाही का?

ओवी १३३:
म्हणौनि त्याज्य जें नोहे । तेथ त्यागातें न सुवावें ।
त्याज्यालागीं नोहावें । लोभापर ॥ १३३ ॥

अर्थ:
त्यागाच्या बाबतीत जे योग्य नाही, तेथे त्यागाचा उपयोग करू नये, आणि जे योग्य आहे त्याला इच्छाशक्ती धरू नये.

ओवी १३४:
चुकलिया त्यागाचें वेझें । केला सर्वत्यागुही होय वोझें ।
न देखती सर्वत्र दुजें । वीतराग ते ॥ १३४ ॥

अर्थ:
जर त्यागाची कारणे चुकली, तर जो सर्व त्याग करतो, त्याचे ओझे वाढते; आणि तो त्यागाने कर्मबंधात अडकतो.

ओवी १३५: एकां फळाभिलाष न ठके । ते कर्मांते म्हणती बंधकें ।
जैसें आपण नग्न भांडकें । जगातें म्हणे ॥ १३५ ॥
कित्येकास फलाची इच्छा केल्यावाचून राहवत नाही. (ते सांख्यशास्त्रकर्त्या कपिलाचे अनुयायी) लोक कर्माला बंधनकारक असे म्हणतात. (त्यास जग हसले म्हणजे) तो जगाला भांडखोर म्हणतो.
अर्थ: कर्मांना फलाची इच्छा असणे म्हणजे त्यांना बंधनात ठेवणे, जसे नग्न भांडकं जगात हसले जातात.

ओवी १३६: कां जिव्हालंपट रोगिया । अन्नें दूषी धनंजया ।
आंगा न रुसे कोढिया । मासियां कोपे ॥ १३६ ॥
अथवा अर्जुना, जिव्हेच्या स्वाधीन असलेला रोगी अन्नाला नावे ठेवतो अथवा रक्तपितीने सडलेला मनुष्य आपल्या शरीरावर न रागावता उलट माशांवर रागावतो.
अर्थ: जिव्हेच्या तावडीत असलेला रोगी भुकेच्या वेळी अन्नावर रागावतो, पण स्वतःच्या अंगावर रागावत नाही.

ओवी १३७: तैसे फळकाम दुर्बळ । म्हणती कर्मचि किडाळ ।
मग निर्णयो देती केवळ । त्यजावें ऐसा ॥ १३७ ॥
त्याप्रमाणे फलाची इच्छा टाकण्याविषयी असमर्थ असलेले लोक कर्मच वाईट आहे असे म्हणतात व मग ते कर्मच टाकावे असा निर्णय देतात.
अर्थ: ज्या लोकांना फलाची इच्छा टाकण्यात दुबळेपणा वाटतो, ते कर्माला वाईट मानून त्याला टाकण्याचा निर्णय घेतात.

ओवी १३८: एक म्हणती यागादिक । करावेंचि आवश्यक ।
जे यावांचूनि शोधक । आन नसे ॥ १३८ ॥
कित्येक (पूर्व-मीमांसक) असे म्हणतात की यज्ञादिक कर्मे अवश्य करावीतच. कारण यावाचून शुद्धि घडवून आणणारे दुसरे साधन नाही.
अर्थ: काही लोक म्हणतात की यज्ञादिक कर्मे करणे अनिवार्य आहे, कारण त्याशिवाय शुद्धी साधता येत नाही.

ओवी १३९: मनशुद्धीच्या मार्गीं । जैं विजयी व्हावें वेगीं ।
तैं कर्म सबळालागीं । आळसु न कीजे ॥ १३९ ॥
मनाची शुद्धता होण्याच्या मार्गात आपण लवकरच विजयी व्हावे असे वाटत असेल तर चित्त शुद्ध करण्याचे कामी समर्थ असणारे जे कर्म ते आचरण करण्याचे कामी आळस करू नये.
अर्थ: मनाची शुद्धता साधण्यासाठी योग्य कर्मे करण्यास आळस करू नका, कारण यामुळे लवकर विजय मिळवता येईल.

ओवी १४०: भांगार आथी शोधावें । तरी आगी जेवी नुबगावें ।
कां दर्पणालागीं सांचावें । अधिक रज ॥ १४० ॥
(हिणाकस) सोने जर शुद्ध करावयाचे असेल तर अग्नीला कंटाळता कामा नये. अथवा लोखंडाच्या आरशाला स्वच्छ करण्याकरता पुष्कळ धूळ, चुना वगैरे साठवून ठेवावी.
अर्थ: सुवर्ण शुद्ध करायचे असेल तर अग्नीपासून वंचित राहू नका; याचप्रमाणे आरशाला स्वच्छ करण्यासाठी अधिक रज आणि धूळ लागते.

ओवी १४१: नाना वस्त्रें चोख होआवीं । ऐसें आथी जरी जीवीं ।

तरी संवदणी न मनावी । मलिन जैसी ॥ १४१ ॥
अथवा वस्त्रे स्वच्छ असावीत असे जर मनापासून वाटत असेल, तर परटाच्या वस्त्रे धुण्याच्या पात्राला घाणेरडे मानून चालणार नाही.
अर्थ: जरी वस्त्रे स्वच्छ असावी अशी इच्छा असली, तरी मनाला मलिनतेच्या ठिकाणी तेवढेच समजावे लागते.

ओवी १४२: तैसीं कर्में क्लेशकारें । म्हणौनि न न्यावीं अव्हेरें ।
कां अन्नलाभें अरुवारें । रांधितिये उणें ॥ १४२ ॥
त्याप्रमाणे कर्मे त्रास देणारी आहेत म्हणून त्यांचा त्याग करता कामा नये. स्वयंपाकाशिवाय सुंदर अन्नाचा लाभ कसा होईल ?
अर्थ: कर्मे त्रासदायक असली तरी त्यांचा त्याग करू नये, कारण स्वयंपाक न करता चांगले अन्न मिळणे शक्य नाही.

ओवी १४३: इहीं इहीं गा शब्दीं । एक कर्मीं बांधिती बुद्धी ।
ऐसा त्यागु विसंवादीं । पडोनि ठेला ॥ १४३ ॥
अशा अशा प्रकारच्या बोलण्याने कित्येक लोक कर्माच्या ठिकाणी बुद्धीस जखडून टाकतात. (म्हणजे कर्म करावे असाच बुद्धीचा निश्चय करतात) अशा रीतीने अमेळात पडून राहिला (म्हणे त्यागाविषयी एक असा निश्चय काहीच झाला नाही).
अर्थ: या प्रकारच्या बोलण्याने अनेक लोक कर्मामध्ये बुद्धीला जखडतात आणि त्यागाची स्पष्टता हरवतात.

ओवी १४४: तरी विसंवादु तो फिटे । त्यागाचा निश्चयो भेटे ।
तैसें बोलों गोमटें । अवधान देईं ॥ १४४ ॥
तर आता ज्या योगाने हा त्यागासंबंधाचा ठाम निर्णय लागेल तशा प्रकाराने मी सांगतो. तू चांगले लक्ष देऊन ऐक.
अर्थ: आता मी त्या प्रकारचे बोलतो ज्याने त्यागाबाबत ठाम निर्णय होईल, तुझ्याकडे लक्ष द्या.

ओवी १४५: तरी त्यागु एथें पांडवा । त्रिविधु पैं जाणावा ।
तया त्रिविधाही बरवा । विभाग करूं ॥ १४५ ॥
तरी अर्जुना, या कर्मात्यागाच्या बाबतीत त्याग तीन प्रकारचा आहे असे समज. या तिन्ही प्रकारचे चांगले वेगवेगळे वर्णन करून सांगू.
अर्थ: अर्जुन, कर्मत्यागाच्या संदर्भात त्यागाचे तीन प्रकार आहेत; मी त्यांचे स्पष्टीकरण करून सांगतो.

ओवी १४६: त्यागाचे तीन्ही प्रकार । कीजती जरी गोचर ।
तरी तूं इत्यर्थाचें सार । इतुलें जाण ॥ १४६ ॥
त्यागाचे तीन प्रकार जरी पुढे स्पष्ट सांगावयाचे आहेत, तरी तूर्त त्यागाच्या तात्पर्यार्थाचे सार एवढे आहे असे समज.
अर्थ: त्यागाचे तीन प्रकार पुढे स्पष्ट केले जातील, परंतु सध्याच्या संदर्भात त्यागाचे सार समजून घे.

ओवी १४७: मज सर्वज्ञाचिये बुद्धी । जें अलोट माने त्रिशुद्धी ।
निश्चयतत्त्व तें आधीं । अवधारीं पां ॥ १४७ ॥
जे त्यागाच्या निर्णयाचे तत्व मी जो सर्वज्ञ, त्या माझ्याही बुद्धीला खरोखर फारच पटते, ते त्यागासंबंधीचे ठाम मत अगोदर ऐक.
अर्थ: मी जो सर्वज्ञ आहे, त्यानुसार त्यागाच्या तत्वाची खरी माहिती ऐक.

ओवी १४८: तरी आपुलिये सोडवणें । जो मुमुक्षु जागों म्हणे ।
तया सर्वस्वें करणें । हेंचि एक ॥ १४८ ॥
तर (संसारबंधनापासून) आपल्या सुटकेविषयी सावध राहू असे जो मुमुक्षु म्हणतो, त्याला सर्व प्रकाराने हेच करण्यास योग्य आहे.
अर्थ: जो मुमुक्षु संसारबंधनातून सुटकेसाठी सजग आहे, त्याला हेच करण्यास योग्य आहे.

ओवी १४९: जियें यज्ञदानतपादिकें । इयें कर्में आवश्यकें ।
तियें न सांडावीं पांथिकें । पाउलें जैसीं ॥ १४९ ॥
ते हे की यज्ञ, दान, तप वगैरे ही जी आवश्यक कर्मे आहेत, ती कर्मे टाकू नयेत, ते कसे तर ज्याप्रमाणे प्रवास करणार्‍याने पाऊला पुढे पाऊल टाकणे (चालणे) सोडू नये.
अर्थ: यज्ञ, दान, तप ही आवश्यक कर्मे आहेत; प्रवासात जसे पाऊल टाकणे थांबवू नये, तशाच रीतीने या कर्मांचा त्याग करू नये.

ओवी १५०: हारपलें न देखिजे । तंव तयाचा मागु न सांडिजे ।
कां तृप्त न होतां न लोटिजे । भाणें जेवीं ॥ १५० ॥
हरवलेली वस्तु जोपर्यंत दिसली नाही तोपर्यंत तिचा माग टाकू नये. अथवा तृप्ति झाली नाही तोपर्यंत वाढलेले ताट ज्याप्रमाणे पलीकडे सारू नये.
अर्थ: हरवलेली वस्तु दिसेपर्यंत तिचा माग टाकू नये; तृप्ती न झाल्यावर वाढलेले अन्नही त्यागू नये.

ओवी १५१: नाव थडी न पवतां । न खांडिजे केळी न फळतां ।
कां ठेविलें न दिसतां । दीपु जैसा ॥ १५१ ॥
(नदीच्या किनार्‍याला न पोहोचता जसा होडीचा त्याग करू नये अथवा केळीला फळे येण्याच्या अगोदर जशी ती टाकू नये, किंवा आपली ठेवलेली वस्तु दिसली नाही तोपर्यंत दिव्याचा त्याग करू नये.
अर्थ: वस्त्रं, फळं किंवा दीप यांचा त्याग त्या वस्तु मिळाल्यावर किंवा उपयोगी असल्यानंतरच करावा.

ओवी १५२: तैसी आत्मज्ञानविखीं । जंव निश्चिती नाहीं निकी ।
तंव नोहावें यागादिकीं । उदासीन ॥ १५२ ॥
त्याप्रमाणे जोपर्यंत आत्मज्ञानाविषयी पक्का निश्चय झाला नाही, तोपर्यंत यज्ञादिक कर्मांविषयी उदासीन होऊ नये.
अर्थ: आत्मज्ञानाची निश्चिती होत नाही तोपर्यंत यज्ञ, दान यांचा त्याग करू नका.

ओवी १५३: तरी स्वाधिकारानुरुपें । तियें यज्ञदानें तपें ।
अनुष्ठावींचि साक्षेपें । अधिकेंवर ॥ १५३ ॥
(ती टाकू तर नयेत पण) आपल्या अधिकाराप्रमाणेच ती यज्ञ, दान, तप वगैरे कर्मे अधिक दक्षतेने आचरावीतच.
अर्थ: यज्ञ, दान, तप यांची साधना आपल्या योग्यतेप्रमाणेच करावी.

ओवी १५४: जें चालणें वेगावत जाये । तो वेगु बैसावयाचि होये ।
तैसा कर्मातिशयो आहे । नैष्कर्म्यालागीं ॥ १५४ ॥
कारण की चालणे जसे जलद होईल, तसा तो चालण्याचा वेग बसण्याकरता (विश्रांतिकरताच) कारण होतो, त्याचप्रमाणे कर्माचरणाचा भर नैष्कर्म्य स्थितीला पोचण्याकरता असतो.
अर्थ: चालणे जलद झाल्यास विश्रांती लागते, तसेच कर्माचे आचरण नैष्कर्म्याच्या स्थितीपर्यंत पोचवते.

ओवी १५५: अधिकें जंव जंव औषधी । सेवनेची मांडी बांधी ।
तंव तंव मुकिजे व्याधी । तयाचिये ॥ १५५ ॥
(एखादा रोगी मनुष्य) औषध घेण्याचा जसजसा अधिक नियम करील तसतसा त्या औषधाच्या सेवनामुळे रोग नाहीसा होईल.
अर्थ: औषधाच्या सेवनात जितका नियम पाळला जाईल, तितका रोग कमी होईल.

ओवी १५६: तैसीं कर्में हातोपातीं । जैं कीजती यथानिगुती ।
तैं रजतमें झडती । झाडा देऊनी ॥ १५६ ॥
त्याप्रमाणे जेव्हा कर्मे योग्य हातवटीने जलद केली जातात तेव्हा (चित्तावरचे) रजोगुण व तमोगुण (चंचलता व पापवासना) साफ नाहीसे होतात.
अर्थ: योग्य रीतीने केली गेली की कर्मे रजोगुण व तमोगुण दूर करतात.

ओवी १५७: कां पाठोवाटीं पुटें । भांगारा खारु देणें घटे ।
तैं कीड झडकरी तुटे । निर्व्याजु होय ॥ १५७ ॥
अथवा हिणकस सोन्याला वरचेवर क्षाराची पुटे देणे जेव्हा घडते, तेव्हा त्यातील हिणकस भाग लवकर नाहीसा होतो व ते सोने निर्दोष होते.
अर्थ: हिणकस सोन्यावर पुटे देऊन ते स्वच्छ करणे योग्य आहे.

ओवी १५८: तैसें निष्ठा केलें कर्म । तें झाडी करूनि रजतम ।
सत्त्वशुद्धीचें धाम । डोळां दावी ॥ १५८ ॥
त्याप्रमाणे आस्थापूर्वक केलेले कर्म (चित्तावरील) रजतम नाहीसे करून अंत:करणशुद्धीचे ठिकाण प्रत्यक्ष अनुभावाला आणते.
अर्थ: निष्ठेने केलेले कर्म अंतःकरणाची शुद्धता वाढवते.

ओवी १५९: म्हणौनियां धनंजया । सत्त्वशुद्धी गिंवसितया ।
तीर्थांचिया सावाया । आलीं कर्में ॥ १५९ ॥
अर्जुना, म्हणून अंत:करणशुद्धीची इच्छा करण्यास कर्मे ही तीर्थाच्या बरोबरीला येतात.
अर्थ: अंतःकरणशुद्धी साधण्यास कर्मे तीर्थांच्या समान आहेत.

ओवी १६०: तीर्थें बाह्यमळु क्षाळे । कर्में अभ्यंतर उजळे ।
एवं तीर्थें जाण निर्मळें । सत्कर्मेचि ॥ १६० ॥
अर्थ: बाह्य तीर्थांमध्ये स्नान केल्याने शुद्धता येते, तसेच अंतःकरणाच्या शुद्धतेसाठी सत्कर्मे महत्वाची आहेत.

ओवी १६१: तृषार्ता मरुदेशीं । झळे अमृतें वोळलीं जैसीं ।
कीं अंधालागीं डोळ्यांसी । सूर्यु आला ॥ १६१ ॥
तहानेने पीडलेल्या मनुष्यास मारवाडच्या निर्जल प्रदेशात झळईबरोबर अमृताची वृष्टी व्हावी किंवा आंधळ्याच्या सोयीकरता त्याच्या डोळ्यात प्रत्यक्ष सूर्यच येऊन प्रगट व्हावा.
अर्थ: पाण्याअभावी त्रस्त मनुष्याला अमृताची वृष्टी किंवा आंधळ्याच्या डोळ्यात सूर्य प्रगट होण्यासमान अनुभव मिळावा.

ओवी १६२: बुडतया नदीच धाविन्नली । पडतया पृथ्वीच कळवळिली ।
निमतया मृत्यूनें दिधली । आयुष्यवृद्धी ॥ १६२ ॥
नदीत बुडणार्‍याचे रक्षण करण्याकरता नदीच जशी धावून यावी अथवा पडणाराविषयी जसा पृथ्वीसच कळावळा यावा किंवा मरणाराला मृत्यूनेच आयुष्य वाढवून द्यावे.
अर्थ: जसे नदी बुडणार्‍याला वाचवण्यासाठी धावते किंवा मरणार्‍याला आयुष्य वाढवते, तसे कर्मे असावी.

ओवी १६३: तैसें कर्में कर्मबद्धता । मुमुक्षु सोडविले पंडुसुता ।
जैसा रसरीति मरतां । राखिला विषें ॥ १६३ ॥
अर्जुना, मारक जे विष, ते रसायनरूपाने दिले असता मरत असलेल्या मनुष्याला जसे वाचवते त्याप्रमाणे बांधणारी जी कर्मे त्या कर्मांनीच मुमुक्षूंना कर्मबंधनापासून सोडवले जाते.
अर्थ: जर विषाने मारण्याची स्थिती असली तर कर्मे बंधनातून मुक्त करतात.

ओवी १६४: तैसीं एके हातवटिया । कर्में कीजती धनंजया ।
बंधकेंचि सोडवावया । मुख्यें होती ॥ १६४ ॥
अर्जुना, त्याप्रमाणे कर्मे जरी सामान्यत: बंधच निर्माण करणारी असतात तरी कर्म करण्याची एक हातवटी ठरलेली आहे. त्या हातवटीने केलेली कर्मे सोडविण्याला (मुक्त करण्याला) कारणीभूत होतात.
अर्थ: कर्मे बंधन निर्माण करत असली तरी एक विशेष हातवटी असते, ज्याद्वारे ती मुक्त करतात.

ओवी १६५: आतां तेचि हातवटी । तुज सांगों गोमटी ।
जया कर्मातें किरीटी । कर्मचि रुसे ॥ १६५ ॥
अर्जुना, ज्या हातवटीने कर्मे केली असता कर्मच कर्माला नाहीसे करते, ती चांगली हातवटी आता तुला सांगू.
अर्थ: जेव्हा कर्मे योग्य हातवटीने केली जातात, तेव्हा ती कर्मे कर्मांचे बंधन नाहीसे करतात.

ओवी ६: एतान्यपि तु कर्माणि सङ्‌गं त्यक्त्वा फलानि च ।
कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ॥ ६ ॥
मात्र हे पार्था, ही कर्मे आसक्ति (कर्तृत्वमद) आणि फलेच्छा सोडून केली पाहिजेत असा हे पार्था, माझा निश्चित व उत्तम निरोप आहे.
अर्थ: कर्मे फळांची आसक्ति सोडून करावी, हे माझे निश्चित मत आहे.

ओवी १६६: तरी महायागप्रमुखें । कर्मे निफजतांही अचुकें ।
कर्तेपणाचें न ठाके । फुंजणें आंगीं ॥ १६६ ॥
तर पंचमहायज्ञादि कर्मे बिनचूक हातून घडली असताही कर्तेपणाचा ताठा अंगामधे मुळीच रहात नाही.
अर्थ: यज्ञे साधली तरी 'कर्ता' असण्याचा गर्व नको.

ओवी १६७: जो मोलें तीर्था जाये । तया मी यात्रा करितु आहे ।
ऐसिये श्लाघ्यतेचा नोहे । तोषु जेवीं ॥ १६७ ॥
जो मोलाने तीर्थयात्रेला जातो, त्याला मी यात्रा करतो आहे असा मोठेपणा नसतो (म्हणून) त्याच्या अंत:करणात आनंद होत नाही.
अर्थ: तीर्थयात्रेला जाणाऱ्याला गर्व असू नये.

ओवी १६८: कां मुद्रा समर्थाचिया । जो एकवटु झोंबे राया ।
तो मी जिणता ऐसिया । न येचि गर्वा ॥ १६८ ॥
अथवा (आपल्या) राजाच्या शिक्क्याच्या जोरावर जो एकटाच कोणी नोकर (दुसर्‍या) राजाशी लढतो, त्याच्या मनात ‘मी त्या राजास जिंकणारा’ असा अभिमान येत नाही.
अर्थ: रजाच्या शिक्क्याच्या आधारावर दुसऱ्यावर गर्व करणे योग्य नाही.

ओवी १६९: जो कासें लागोनि तरे । तया पोहती ऊर्मी नुरे ।
पुरोहितु नाविष्करे । दातेपणें ॥ १६९ ॥
जो दुसर्‍याच्या कासेला लागून तरून जातो त्याला मी पोहणारा आहे असा गर्व रहात नाही, अथवा यजमानाच्या तर्फे दानधर्म करणारा उपाध्याय ‘मी दान करणारा’ असा गर्व मिरवत नाही.
अर्थ: दुसऱ्याच्या आधारावर गर्व करू नये.

ओवी १७०: तैसें कर्तृत्व अहंकारें । नेघोनि यथा अवसरें ।
कृत्यजातांचें मोहरें । सारीजती ॥ १७० ॥
अर्थ: कर्मांचे गर्वही त्याच प्रमाणे, योग्य संधी मिळाल्यावर थांबवावे.

ओवी १७१: केलेल्या कर्मा पांडवा । जो आथी फळाचा यावा ।
तया मोहरा हों नेदावा । मनोरथु ॥ १७१ ॥
आणि अर्जुना, केलेल्या कर्माच्या ठिकाणी जी फलाची प्राप्ती असते, त्या फलाच्या प्राप्तीकडे इच्छेला वळू देऊ नये.
अर्थ: कर्मे करताना फळाच्या अपेक्षेवर लक्ष केंद्रित करणे नको.

ओवी १७२: आधींचि फळीं आस तुटिया । कर्मे आरंभावीं धनंजया ।
परावें बाळ धाया । पाहिजे जैसें ॥ १७२ ॥
अर्जुना, आरंभीच फळाची आशा सोडून कर्माचा आरंभ करावा, ते कसे तर ज्याप्रमाणे दुसर्‍याच्या मुलाकडे दाई ज्या (निर्हेतुक) दृष्टीने पहाते त्याप्रमाणे.
अर्थ: कर्माचे आरंभ करताना फळाची अपेक्षा टाकावी, जसे दाई निरपेक्षपणे मुलाकडे पाहते.

ओवी १७३: पिंपरुवांचिया आशा । न शिंपिजे पिंपळु जैसा ।
तैसिया फळनिराशा । कीजती कर्में ॥ १७३ ॥
पिंपळाच्या आशेने जसे पिंपळाला पाणी घातले जात नाही, त्याप्रमाणे फलाची आशा टाकून कर्मे करावीत.
अर्थ: कर्म करताना फळाची अपेक्षा न करता कर्मे करावी.

ओवी १७४: सांडूनि दुधाची टकळी । गोंवारी गांवधेनु वेंटाळी ।
किंबहुना कर्मफळीं । तैसें कीजे ॥ १७४ ॥
ज्याप्रमाणे गुराखी दुधाचा ध्यास सोडून गावातील गाई सांभाळतो. फार काय सांगावे? कर्मफलाचे ठिकाणी तसे करावे.
अर्थ: कर्माच्या फलाच्या ठिकाणी लोभ न धरता कर्मे करावीत.

ओवी १७५: ऐसी हे हातवटी । घेऊनि जे क्रिया उठी ।
आपणा आपुलिया गांठी । लाहेची तो ॥ १७५ ॥
अशा युक्तीने जे कर्म घडते, त्या कर्माचे आचरण करणारास आपल्या आत्मस्वरूपाचा लाभ होतो.
अर्थ: योग्य हातवटीने केलेले कर्म आत्मस्वरूपाचे लाभ देते.

ओवी १७६: म्हणौनि फळीं लागु । सांडोनि देहसंगु ।
कर्में करावीं हा चांगु । निरोपु माझा ॥ १७६ ॥
म्हणून फलाचा संबंध (इच्छा) सोडून व देहाचा अहंकार टाकून कर्मे करावीत, हा माझा (सर्वांना) चांगला निरोप आहे.
अर्थ: कर्मे करताना फलाची आसक्ति व देहाचा अहंकार सोडावा.

ओवी १७७: जो जीवबंधीं शिणला । सुटके जाचे आपला ।
तेणें पुढतपुढतीं या बोला । आन न कीजे ॥ १७७ ॥
जो जीव संसारबंधाने दु:ख पावला आहे व जो आपल्या मुक्ततेविषयी खपट करीत आहे, त्याने या सांगितलेल्या गोष्टींशिवाय दुसरे काही करू नये, असे वारंवार सांगणे आहे.
अर्थ: मुक्तीच्या मार्गावर इतर गोष्टींना दुर्लक्ष करावे.

ओवी ७: नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते ।
मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ ७ ॥
नित्यकर्माचा संन्यास करणे योग्य नाही, मोहाने केलेल्या त्याच्या त्यागास तामस त्याग असे म्हणतात.
अर्थ: नित्यकर्माचा संन्यास करणे योग्य नाही, हे मोहाने केलेले त्याग तामस आहे.

ओवी १७८: नातरी आंधाराचेनि रोखें । जैसीं डोळां रोंविजती नखें ।
तैसा कर्मद्वेषें अशेखें । कर्मेंचि सांडी ॥ १७८ ॥
अथवा अंधारात दिसत नाही म्हणून त्या रागाने डोळ्यात जशी नखे खुपसावीत, त्याप्रमाणे कर्माच्या द्वेषाने जो सर्व कर्मे टाकतो.
अर्थ: कर्मांच्या द्वेषाने कर्मे टाकणे योग्य नाही.

ओवी १७९: तयाचें जें कर्म सांडणें । तें तामस पैं मी म्हणें ।
शिसाराचे रागें लोटणें । शिरचि जैसें ॥ १७९ ॥
त्याचे जे हे कर्म टाकण्याचे कृत्य ते तामस आहे असे मी म्हणतो. अर्धशिशीच्या रागाने जसे डोकेच तोडावे तसे हे करणे आहे.
अर्थ: कर्म टाकणे हे तामस आहे.

ओवी १८०: हां गा मार्गु दुवाडु होये । तरी निस्तरितील पाये ।
कीं तेचि खांडणें आहे । मार्गापराधें ॥ १८० ॥
अर्थ: मार्गात अडथळे आले तरी कर्म सोडून देणे योग्य नाही.

ओवी १८१: भुकेलियापुढें अन्न । हो कां भलतैसें उन्ह ।
तरी बुद्धी न घेतां लंघन । भाणें पापरां हल्या ॥ १८१ ॥
भुकेलेल्या मनुष्याच्या पुढे आलेले अन्न वाटेल तितके जरी ऊन असले तरी बुद्धीने लंघनाचा विचार न करता जसे ते ताटा लाथेने उडवावे,
अर्थ: भुकेल्याला अन्न मिळाले तरी बुद्धीने त्याची किंमत समजून ते सोडून देणे योग्य आहे.

ओवी १८२: तैसा कर्माचा बाधु कर्में । निस्तरीजे करितेनि वर्में ।
हे तामसु नेणें भ्रमें । माजविला ॥ १८२ ॥
त्याप्रमाणे भ्रमाने मस्त झालेला तामसी मनुष्य, कर्माचे बंधन, कर्म करण्याच्या हातवटीने कर्मे करून नाहीसे करावे, हे जाणत नाही.
अर्थ: तामसी मनुष्य कर्मांचे बंधन लक्षात न ठेवता कर्मे करतो, त्यामुळे तो भ्रमात राहतो.

ओवी १८३: कीं स्वभावें आलें विभागा । तें कर्मचि वोसंडी पैं गा ।
तरी झणें आतळा त्यागा । तामसा तया ॥ १८३ ॥
तर उलट वर्णाश्रमधर्माप्रमाणे वाट्याला आलेले जे कर्म ते कर्मच टाकतो. परंतु अशा त्या तामस त्यागाचा तू चुकूनही विटाळ होऊ देऊ नकोस.
अर्थ: तामसी मनुष्य धर्मानुसार आलेली कर्मे टाकतो, हे टाळा.

ओवी १८: दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् ।
स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ॥ ८ ॥
कर्म दु:खरूप आहे म्हणून त्याचा शरीरत्रासाच्या भीतीने जो त्याग केला जातो तो (राजस त्याग होय), त्या राजस त्याग करणार्‍यास त्यागाचे फळ मिळात नाही.
अर्थ: दु:ख टाळण्यासाठी कर्मांचा त्याग करणे योग्य नाही, कारण त्यागाचे फळ मिळत नाही.

ओवी १८४: अथवा स्वाधिकारु बुझे । आपले विहितही सुजे ।
परी करितया उमजे । निबरपणा ॥ १८४ ॥
अथवा आश्रमधर्माप्रमाणे आपला धर्म काय आहे हे तो जाणतो व आपल्यास सांगितलेले कर्तव्य सुद्धा त्याला उमजते, परंतु करण्याच्या त्रासाला कंटाळतो.
अर्थ: मनुष्य आपल्या कर्तव्यातून पळ काढतो, त्याला त्याचे कर्तव्य माहित असते.

ओवी १८५: जे कर्माची ऐलीकड । नावेक दिसे दुवाड ।
जे वाहतिये वेळे जड । शिदोरी जैसी ॥ १८५ ॥
कारण की कर्माच्या आरंभाची बाजू प्रथम थोडा वेळ कष्टदायक असते. शिदोरी वाहात असतांना (प्रथम) जशी जड वाटते.
अर्थ: कर्माची सुरुवात कष्टदायक असते, जसे शिदोरी वाहताना थोडा त्रास होतो.

ओवी १८६: जैसा निंब जिभे कडवटु । हिरडा पहिलें तुरटु ।
तैसा कर्मा ऐल शेवटु । खणुवाळा होय ॥ १८६ ॥
प्रथम (कडू) लिंब जिभेला जसा कडू लागतो व हिरडा पहिल्यांदा जसा तुरट लागतो, त्याप्रमाणे कर्माचा अलिकडला शेवट (आरंभाची बाजू) त्रासदायक असतो.
अर्थ: कर्माची सुरुवात त्रासदायक असते, जसे कडवट लिंब आणि तुरट हिरडा असतात.

ओवी १८७: कां धेनु दुवाड शिंग । शेवंतीये अडव आंग ।
भोजनसुख महाग । पाकु करितां ॥ १८७ ॥
गाय स्वरूपत: चांगली असते, परंतु शिंगाचा (मारकेपणाचा) दोष तीत आहेच. शेवंती सुवासिक फुलाच्या दृष्टीने उत्तम, परंतु तिलाही काट्यांच्या फांद्यांची अडचण आहेच. भोजनाचे सुख चांगले खरे, परंतु स्वयंपाकाच्या दगदगीमुळे तेही कष्टसाध्यच होते.
अर्थ: वस्तूंची उत्कृष्टता असली तरी त्यांच्या गुणदोषांचा विचार करावा लागतो.

ओवी १८८: तैसें पुढतपुढती कर्म । आरंभींच अति विषम ।
म्हणौनि तो तें श्रम । करितां मानी ॥ १८८ ॥
त्याप्रमाणे कर्म आरंभालाच अतिशय त्रासदायक असते. म्हणून तेच तेच वारंवार करतांना तो श्रम मानतो.
अर्थ: कर्माची सुरुवात त्रासदायक असते, त्यामुळे मनुष्य त्याला श्रम मानतो.

ओवी १८९: येर्‍हवीं विहितत्त्वें मांडी । परी घालितां असुरवाडीं ।
तेथ पोळला ऐसा सांडी । आदरिलेंही ॥ १८९ ॥
वास्तविक पहाता शास्त्राने कर्म करावयास सांगितले आहे म्हणून तो कर्म करण्यास आरंभ करतो, परंतु त्या कर्माने त्यास क्लेशात घातले, तर जसा अग्नीने पोळालेला मनुष्य अग्नीला टाकून देतो, त्याप्रमाणे आरंभलेलेही कर्म तो मध्येच टाकतो.
अर्थ: कर्माच्या कष्टामुळे मनुष्य त्याला सोडून देतो, जसे अग्नीत पोळलेला माणूस अग्नीतून बाहेर पडतो.

ओवी १९०: म्हणे वस्तु देहासारिखी । आली बहुतीं भाग्यविशेखीं ।
मा जाचूं कां कर्मादिकीं । पापिया जैसा ? ॥ १९० ॥
अर्थ: मनुष्याचे कर्म विविध भाग्यांप्रमाणेच असते, त्यामुळे कर्मांवर आक्षेप कसा घेऊ शकतो?

ओवी १९१: केलें कर्मीं जे द्यावें । तें झणें मज होआवें ।
आजि भोगूं ना कां बरवे । हातींचे भोग ? ॥ १९१ ॥
केलेले कर्म काही फल देईल परंतु तसले उधार मला नको. सांप्रत हातात असलेले (उपलब्ध) उत्तम भोग भोगावेत, हेच बरे नाही काय ?
अर्थ: कर्मे काही फल देतील, पण त्यातले उधार नको, हाती असलेले भोग भोगावे.

ओवी १९२: ऐसा शरीराचिया क्लेशा । भेणें कर्में वीरेशा ।
सांडी तो परीयेसा । राजसु त्यागु ॥ १९२ ॥
वीरश्रेष्ठा अर्जुना, अशा रीतीने तो शरीरास कष्ट होतील या भयाने कर्म टाकतो, हे पहा तो राजस त्याग होय.
अर्थ: शरीराच्या कष्टामुळे कर्म टाकणारा हा राजस त्याग आहे.

ओवी १९३: येर्‍हवीं तेथही कर्म सांडे । परी तया त्यागफळ न जोडे ।
जैसें उतलें आगीं पडे । तें नलगेचि होमा ॥ १९३ ॥
वास्तविक विचार करून पाहिले तर राजस त्यागातही कर्मत्याग होतो, परंतु त्यामुळे खर्‍या त्यागाचे फल प्राप्त होत नाही.
अर्थ: राजस त्यागात कर्माचे टाकले जाणे हे खरे, पण त्यात वास्तविक फल नाही.

ओवी १९४: कां बुडोनि प्राण गेले । ते अर्धोदकीं निमाले ।
हें म्हणों नये जाहलें । दुर्मरणचि ॥ १९४ ॥
अथवा पाण्यात बुडून ज्याचे प्राण गेले, ते अर्धोदकात समाधिस्थ झाले असे म्हणू नये. तर त्यांचा तो मृत्यु वाईट प्रकरणातच जमा होय.
अर्थ: बुडालेल्याचे प्राण गेले, असे म्हणणे योग्य नाही, तो दुर्मरणातच आहे.

ओवी १९५: तैसें देहाचेनि लोभें । जेणें कर्मा पाणी सुभे ।
तेणें साच न लभे । त्यागाचें फळ ॥ १९५ ॥
त्याप्रमाणे देहावर लोभ ठेवल्याने त्याचे हातून ती कष्टकारक कर्मे होत नाहीत. तो त्यावर पाणी सोडतो. (तो कर्मे टाकतो). परंतु ह्या त्याच्या त्यागाने त्यास वास्तवात खर्‍या त्यागाचे फळ मिळत नाही.
अर्थ: देहावर लोभ ठेवल्याने कष्टकारक कर्मे होत नाहीत, पण त्यातले फल मिळत नाही.

ओवी १९६: किंबहुना आपुलें । जैं ज्ञान होय उदया आलें ।
तैं नक्षत्रातें पाहलें । गिळी जैसें ॥ १९६ ॥
फार काय सांगावे? आत्मज्जानाचा जेव्हा उदय होतो तेव्हा ज्याप्रमाणे प्रात:काळ झाला की तो नक्षत्रांना नाहीसे करतो.
अर्थ: आत्मज्ञानाची उन्नती नक्षत्रांना प्रात:काळात नाहीस करते.

ओवी १९७: तैशा सकारण क्रिया । हारपती धनंजया ।
तो कर्मत्यागु ये जया । मोक्षफळासी ॥ १९७ ॥
त्याप्रमाणे अर्जुना, सर्व क्रिया आपल्या कारणांसह (अज्ञानासह) नाहीशा होतात. त्या कर्मत्यागाला जे मोक्षफळ येते
अर्थ: अज्ञानामुळे कर्मे नाहीशी होतात आणि त्या कर्मत्यागास मोक्षाचा लाभ मिळतो.

ओवी १९८: तें मोक्षफळ अज्ञाना । त्यागिया नाहीं अर्जुना ।
म्हणौनि तो त्यागु न माना । राजसु जो ॥ १९८ ॥
ते मोक्षफळ अज्ञानी त्याग करणार्‍याला (राजस त्याग करणार्‍याला) मिळत नाही. म्हणून तो राजस त्याग होय. तो खरा त्याग आहे असे मानू नका.
अर्थ: अज्ञानीच्या त्यागाला मोक्षाचा लाभ नाही, म्हणून तो खरा त्याग नाही.

ओवी १९९: तरी कोणे पां एथ त्यागें । तें मोक्षफळ घर रिघे ।
हेंही आइक प्रसंगे । बोलिजेल ॥ १९९ ॥
अर्थ: तथापि याबद्दल बोलणे आवश्यक आहे, की त्यागामुळे मोक्षफळ मिळते.

ओवी २००: तरी स्वाधिकाराचेनि नांवें । जें वांटिया आलें स्वभावें ।
तें आचरे विधिगौरवें । शृंगारोनि ॥ २०० ॥
तरी आपल्या वर्णाश्रमधर्मानुसार जे कर्म स्वाभविक रीतीने आपल्या वाट्याला आले असेल, ते कर्म, शास्त्राचा मान ठेवणे हाच कोणी अलंकार तो त्या कर्मावर चढवून (शास्त्राला मान देऊन यथासांग आचरतो).
अर्थ: आपल्या स्वाभाविक कर्माचे पालन करणाऱ्याने शास्त्राचा मान ठेवावा.

ओवी २०१: परी हें मी करितु असें । असा आठवु त्यजी मानसें ।
तैसेचि पाणी दे आशे । फळाचिये ॥ २०१ ॥
परंतु हे कर्म मी करतो असे कर्तृत्वाचे स्मरणही मनातून टाकतो व त्याच प्रमाणे फलेच्छेवरही तो पाणी सोडतो.
अर्थ: कर्म करताना कर्तृत्वाचा अहंकार न ठेवता फलाची अपेक्षा सोडावी.

ओवी २०२: पैं अवज्ञा आणि कामना । मातेच्या ठायीं अर्जुना ।
केलिया दोनी पतना । कारण होती ॥ २०२ ॥
अर्जुना, आईच्या सांगण्याची हेळसांड केली अगर तिची विषयोपभोगासाठी इच्छा केली तर त्या दोन्ही गोष्टी मुलाच्या अध:पाताला कारणीभूत होतात.
अर्थ: आईच्या आज्ञा पाळणारा आणि तिच्या इच्छांची कदर करणारा सुखी राहतो.

ओवी २०३: तरी दोनीं यें त्यजावीं । मग माताची ते भजावी ।
वांचूनि मुखालागीं वाळावी । गायचि सगळी ? ॥ २०३ ॥
तरी या दोन्ही गोष्टी आईसंबंधाने टाकाव्यात आणि मग ती केवळ आई म्हणून तिची सेवा करावी. एरवी गाईचे एक मुख अपवित्र, म्हणून सगळी गायच टाकावी का ?
अर्थ: दोन्ही गोष्टी टाकून फक्त मातेस सेवा करावी; अन्यथा गाय टाकणे योग्य नाही.

ओवी २०४: आवडतियेही फळीं । असारें साली आंठोळीं ।
त्यासाठीं अवगळी । फळातें कोण्ही ? ॥ २०४ ॥
आपल्या आवडत्या फळात साल व आठोळी (बी) ही दोन्ही असार आहेत, तेव्हा या दोन असार गोष्टींकरता सर्व फळाचा त्याग कोण करील काय ?
अर्थ: आवडत्या फळामध्ये असलेले अयोग्य भाग टाकून सर्व फळाचा त्याग करणे योग्य नाही.

ओवी २०५: तैसा कर्तृत्वाचा मदु । आणि कर्मफळाचा आस्वादु ।
या दोहींचें नांव बंधु । कर्माचा कीं ॥ २०५ ॥
त्याप्रमाणे कर्तेपणाचा अहंकार व कर्मफलाची लालसा या दोहोंचेच नाव कर्मबंध आहे.
अर्थ: कर्तृत्वाचा अहंकार आणि कर्मफळाची इच्छा ही कर्मबंध आहे.

ओवी २०६: तरी या दोहींच्या विखीं । जैसा बापु नातळे लेंकीं ।
तैसा हों न शके दुःखी । विहिता क्रिया ॥ २०६ ॥
तर ज्याप्रमाणे बाप लेकीसंबंधाने विषयवासना टकून तिचे सांगोपन केवळ कर्तव्य म्हणून करण्यास दु:खी होत नाही, त्याप्रमाणे तो कर्तृत्वमद व फलास्वाद टाकून केवल कर्तव्य म्हणून विहित कर्मे करतो व म्हणून दु:खी होत नाही.
अर्थ: कर्तृत्वाचा अहंकार सोडून कर्तव्य म्हणून कर्मे करण्यास दु:खी होत नाही.

ओवी २०७: हा तो त्याग तरुवरु । जो गा मोक्षफळें ये थोरु ।
सात्विक ऐसा डगरु । यासींच जगीं ॥ २०७ ॥
ज्याला मोक्षरूपी मोठे फल येते, तो हा त्यागरूपी श्रेष्ठ वृक्ष आहे व अर्जुना सात्विक त्याग अशी जगात याचीच प्रसिद्धी आहे.
अर्थ: मोक्षाचे फल मिळवणारा हा त्याग आहे, जो सात्विक आहे.

ओवी २०८: आतां जाळूनि बीज जैसें । झाडा कीजे निर्वंशें ।
फळ त्यागूनि कर्म तैसें । त्यजिलें जेणें ॥ २०८ ॥
जसे बीजच जाळून झाडाला निर्वंश करावे, त्याप्रमाणे ज्याने फल टाकून कर्म टाकले आहे.
अर्थ: बीज जाळून झाडाचा नाश केला जातो, तसे कर्म टाकले जाते.

ओवी २०९: लोह लागतखेंवो परीसीं । धातूची गंधिकाळिमा जैसी ।
जाती रजतमें तैसीं । तुटलीं दोन्ही ॥ २०९ ॥
त्या परिसाला लोखंड लागताक्षणीच जशी त्याची गंज व काळेपणा ही जातात त्याप्रमाणे चित्तावरील रजोगुण व तमोगुण हे दोन्ही या सात्विक कर्मत्यागाने नाहीसे होतात.
अर्थ: सात्विक कर्मत्यागाने रजोगुण व तमोगुण नष्ट होतात.

ओवी २१०: मग सत्त्वें चोखाळें । उघडती आत्मबोधाचे डोळे ।
तेथ मृगांबु सांजवेळे । होय जैसें ॥ २१० ॥
अर्थ: सत्त्व चांगले होईल, तेव्हा आत्मज्ञानाची दृष्टी खुलते, जसे मृगांची सांजवेळ होते.

ओवी २११: तैसा बुद्ध्यादिकांपुढां । असतु विश्वाभासु हा येवढा ।
तो न देखे कवणीकडां । आकाश जैसें ॥ २११ ॥
अर्थ: जसा आकाश हा सर्वत्र आहे, तसेच बुद्धी आणि ज्ञान समोर असले तरी ते थोडक्यात दिसत नाहीत.
व्याख्या: बुद्धीच्या दृष्टीने सृष्टीची गूढता आकाशातल्या विस्ताराप्रमाणे असते, परंतु ती दिसत नाही.

या ओवीत ज्ञान आणि बुद्धीच्या गूढतेची आणि विश्वाच्या विस्ताराची तुलना केली आहे.

ओवी २१२: म्हणौनि प्राचिनाचेनि बळें । अलंकृतें कुशलाकुशलें ।
तियें व्योमाआंगीं आभाळें । जिरालीं जैसीं ॥ २१२ ॥
अर्थ: प्रारब्धकर्माच्या शक्तीमुळे चांगले आणि वाईट कर्मे मिळाल्यावर ती आकाशाच्या अंगावरच्या ढगांप्रमाणे विरून जातात.

ओवी २१३: तैसीं तयाचिये दिठी । कर्में चोखाळलीं किरीटी ।
म्हणौनि सुखदुःखीं उठी । पडेना तो ॥ २१३ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे, अर्जुना, त्या कर्मांचे स्वरूप ब्रह्मरूप बनलेले असते, म्हणून सुख-दुःखाच्या चक्रात तो त्यांना तितके महत्त्व देत नाही.

ओवी २१४: तेणें शुभकर्म जाणावें । मग तें हर्षें करावें ।
कां अशुभालागीं होआवें । द्वेषिया ना ॥ २१४ ॥
अर्थ: त्याने शुभ कर्म जाणावे आणि आनंदाने करावे, किंवा अशुभ कर्मांच्या बाबतीत द्वेष करू नये.

ओवी २१५: तरी इयाविषयींचा कांहीं । तया एकुही संदेहो नाहीं ।
जैसा स्वप्नाच्या ठायीं । जागिन्नलिया ॥ २१५ ॥
अर्थ: त्यामुळे, जागृत झाल्यावर स्वप्नातील सुख-दुःख याबाबत कुठलीही शंका नसते, तशीच या शुभ आणि अशुभ कर्मांबाबतही शंका नसते.

ओवी २१६: म्हणौनि कर्म आणि कर्ता । या द्वैतभावाची वार्ता ।
नेणें तो पंडुसुता । सात्विक त्यागु ॥ २१६ ॥
अर्थ: म्हणून अर्जुना, ज्यामध्ये कर्म आणि कर्ता यांचा द्वैतभाव ऐकला जात नाही, तो सात्विक त्याग म्हणून ओळखला जातो.

ओवी २१७: असेनि कर्में पार्था । त्यजिलीं त्यजिती सर्वथा ।
अधिकें बांधिती अन्यथा । सांडिलीं तरी ॥ २१७ ॥
अर्थ: पार्था, अशी कर्मे पूर्णपणे त्यागली जातात, परंतु त्यात अधिक बंधने लागली तरी ती सांडली जातात.

ओवी २१८: आणि हां गा सव्यसाची । मूर्ति लाहोनि देहाची ।
खंती करिती कर्माची । ते गांवढे गा ॥ २१८ ॥
अर्थ: अर्जुना, देहाची मूर्ती होऊन जे कर्म करण्याला कंटाळा करतात, ते खेडवळ (अज्ञानी) आहेत.

ओवी २१९: मृत्तिकेचा वीटु । घेऊनि काय करील घटु ? ।
केउता ताथु पटु । सांडील तो ? ॥ २१९ ॥
अर्थ: मातीचा त्याग करून मडके काय करील? वस्त्र तंतूचा त्याग कसा करील?

ओवी २२१: तेवींचि वन्हित्व आंगीं । आणि उबे उबगणें आगी ।
कीं तो दीपु प्रभेलागीं । द्वेषु करील काई ? ॥ २२१ ॥
अर्थ: त्याचप्रमाणे अग्नीच्या अंगी अग्नीपणा असून तो उष्णतेला कसा कंटाळेल? (अथवा) तो दिवा प्रकाशाचा द्वेष करू शकेल काय?

ओवी २२२: हिंगु त्रासिला घाणी । तरी कैचें सुगंधत्व आणी ? ।
द्रवपण सांडूनि पाणी । कें राहे तें ? ॥ २२२ ॥
अर्थ: हिंग जरी घाणीला कंटाळला तरी सुवासिकपणा कोठून आणील? पाणी ओलेपणा सोडून कसे राहील?

ओवी २२३: तैसा शरीराचेनि आभासें । नांदतु जंव असे ।
तंव कर्मत्यागाचें पिसें । काइसें तरी ? ॥ २२३ ॥
अर्थ: त्याचप्रमाणे (हा विहितकर्माचा त्याग करणारा) जोपर्यंत शरीराच्या आकाराने व्यवहार करीत आहे, तोपर्यंत कर्मत्यागाचे वेड तरी काय कामाचे?

ओवी २२४: आपण लाविजे टिळा । म्हणौनि पुसों ये वेळोवेळा ।
मा घाली फेडी निडळा । कां करूं ये गा ? ॥ २२४ ॥
अर्थ: आपण आपल्या कपाळाला गंध लावलेले असते. म्हणून ते (वेडेवाकडे असले तर) वारंवार पुसता येते. परंतु (कपाळाच जर मूळचे वाकडे असेल तर ते वाकडे) कपाळ काढून दुसरे नीट बसवता येईल काय?

ओवी २२५: तैसें विहित स्वयें आदरिलें । म्हणौनि त्यजूं ये त्यजिलें ।
परी कर्मचि देह आतलें । तें कां सांडील गा ? ॥ २२५ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे शास्त्राने सांगितलेले कर्म आपण स्वीकारलेले असते, म्हणून ते टाकले तर टाकता येते, परंतु शरीराच्या रूपाने कर्मच अवतरले आहे, तेव्हा ते कर्म टाकता येईल काय?

ओवी २२६: जें श्वासोच्छ्वासवरी । होत निजेलियाहीवरी ।
कांहीं न करणेंयाचि परी । होती जयाची ॥ २२६ ॥
अर्थ: जे (स्वाभाविक कर्म) श्वासोच्छ्वासाच्या रूपाने निजल्यावर देखील होत असते व ज्या स्वाभाविक कर्माचा होण्याचा प्रकार काही न करण्यात सारखा चालू असतो.

ओवी २२७: या शरीराचेनि मिसकें । कर्मची लागलें असिकें ।
जितां मेलया न ठाके । इया रीती ॥ २२७ ॥
अर्थ: अशा रीतीने या शरीराच्या निमित्ताने संपूर्ण कर्मच (जीवाच्या मागे) लागले आहे (ते इतके की) जिवंत असतांना अथवा मेल्यावरही बंद पडत नाही.

ओवी २२८: यया कर्मातें सांडिती परी । एकीचि ते अवधारीं ।
जे करितां न जाइजे हारीं । फळाशेचिये ॥ २२८ ॥
अर्थ: या विहित कर्माला टाकण्याचा या जगात एकच प्रकार आहे, ऐक. तो हा की विहित कर्म करीत असतांना त्याच्या फलाशेच्या ताब्यात जाऊ नये.

ओवी २२९: कर्मफळ ईश्वरीं अर्पे । तत्प्रसादें बोधु उद्दीपें ।
तेथ रज्जुज्ञानें लोपे । व्याळशंका ॥ २२९ ॥
अर्थ: कर्माचे फळ ईश्वराच्या ठिकाणी अर्पण झाले असता त्याच्या प्रसादाने आत्मज्ञान प्रगट होते व त्यावेळी ज्याप्रमाणे दोरीच्या ज्ञानाने सर्पाचा भ्रम नाहीसा होतो.

ओवी २३०: तेणें आत्मबोधें तैसें । अविद्येसीं कर्म नाशे ।
पार्था त्यजिजे जैं ऐसें । तैं त्यजिलें होय ॥ २३० ॥
अर्थ: त्या आत्मज्ञानाने अज्ञानासह कर्माचा नाश होतो. अर्जुना, असा जेव्हा (कर्माचा) त्याग केला जातो तेव्हाच त्याग केला असे होते.

ओवी २३१: म्हणौनि इयापरी जगीं । कर्में करितां मानूं त्यागी ।
येर मुर्छने नांव रोगी । विसांवा जैसा ॥ २३० ॥
अर्थ: म्हणून, या जगात कर्मे करीत असताना, जो त्याग करतो, तो मुर्छित आहे.

या ओव्यांमध्ये कर्म, त्याग, आणि आत्मज्ञान यांचे गूढ संबंध स्पष्ट केले आहेत. कर्म म्हणजे काय आणि त्याचा त्याग कसा करावा याचे विवेचन आहे.

ओवी २३२: परी हें असो पुढती । तोचि त्यागी त्रिजगतीं ।
जेणें फळत्यागें निष्कृती । नेलें कर्म ॥ २३२ ॥
अर्थ: परंतु हे असे असले तरी, तोच त्यागी सर्व त्रिजगतींमध्ये आहे, ज्याने फळत्याग करून निष्कृती प्राप्त केली आहे.

या ओव्यांमध्ये कर्माचे खरे स्वरूप आणि त्यागाचे महत्व स्पष्ट केले आहे. दु:खाच्या क्षणी दुसऱ्या कर्मात विसावा घेणे हे खरे समाधान नाही, तर कर्मांचे फळ सोडून निष्कृती प्राप्त करणे हे सर्वोच्च आहे.

ओवी २३३: येर्‍हवीं तरी धनंजया । त्रिविधा कर्मफळा गा यया ।
समर्थ ते कीं भोगावया । जे न सांडितीचि आशा ॥ २३३ ॥
अर्थ: अर्जुना, वास्तविक विचार करून पाहिले तर जे कर्मफलाची आशा सोडीतच नाहीत तेच या तीन प्रकारच्या कर्माच्या फलाला भोगावयास पात्र होतात.

ओवी २३४: आपणचि विऊनि दुहिता । कीं न मम म्हणे पिता ।
तो सुटे कीं प्रतिग्रहीता । जांवई शिरके ॥ २३४ ॥
अर्थ: आपणच मुलीला जन्म देऊन (कन्यादानाचे वेळी ही मुलगी) आता माझ्या मालकीची नाही असे बाप म्हणतो (कन्यादानाच्या वेळी असे म्हणून) तो (मुलीला जन्म देणारा बाप तिच्या मायापाशातून) मुक्त होतो व दान घेणारा जावई (आपली म्हणून तिला पत्करल्यामुळे मायापाशात) अडकतो.

ओवी २३५: विषाचे आगरही वाहती । तें विकितां सुखें लाभे जिती ।
येर निमालें जे घेती । वेंचोनि मोलें ॥ २३५ ॥
अर्थ: जे विषाच्या शेतांचीही लागवड करतात, ते त्यातील माल विकून त्या नफ्यावर सुखाने जगतात आणि दुसरे जे पैसे खर्च करून (ते विष, अफू वगैरे) विकत घेतात ते मरतात.

ओवी २३६: तैसें कर्ता कर्म करू । अकर्ता फळाशा न धरू ।
एथ न शके आवरूं । दोहींतें कर्म ॥ २३६ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे कर्तृत्व-अहंकाराने कोणी कर्म करो अथवा कर्तृत्व अहंकार व फलाशा सोडून कर्म करो, तथापि त्या दोघांसही नुसते केवळ कर्मच बद्ध करू शकत नाही.

ओवी २३७: वाटे पिकलिया रुखाचें । फळ अपेक्षी तयाचें ।
तेवीं साधारण कर्माचें । फळ घे तया ॥ २३७ ॥
अर्थ: रस्त्यावरील पिकलेल्या (आम्र) वृक्षाच्या फळाची जो इच्छा करील त्याचे ते फल असते, म्हणजे त्यास ते फळ बंधनकारक होते.

ओवी २३८: परी करूनि फळ नेघे । तो जगाच्या कामीं न रिघे ।
जे त्रिविध जग अवघें । कर्मफळ हें ॥ २३८ ॥
अर्थ: परंतु (तीन प्रकारचे कर्म) करून जो फलाशा ठेवीत नाही, तो जगाच्या घडामोडीत सापडत नाही, कारण की त्रिविध जग हे सर्व कर्माचे फल आहे.

ओवी २३९: देव मनुष्य स्थावर । यया नांव जगडंबर ।
आणि हे तंव तिन्ही प्रकार । कर्मफळांचे ॥ २३९ ॥
अर्थ: देव, मनुष्य व स्थावर या सर्वांना जगडंबर असे म्हणतात आणि हे तीन प्रकार तर मूर्तिमंत कर्मफलच आहे.

ओवी २४०: तेंचि एक गा अनिष्ट । एक तें केवळ इष्ट ।
आणि एक इष्टानिष्ट । त्रिविध ऐसें ॥ २४० ॥
अर्थ: हे तीन प्रकारचे कर्मफळ एक अनिष्ट, एक केवळ इष्ट, आणि एक इष्टानिष्ट आहे.

ओवी २४१: परी विषयमंतीं बुद्धी । आंगीं सूनि अविधी ।
प्रवर्तती जे निषिद्धीं । कुव्यापारीं ॥ २४१ ॥
अर्थ: परंतु जे विष्यासक्त बुद्धीने स्वैराचार अंगवळणी पडून निषिद्ध अशा वाईट कर्मात प्रवृत्त होतात.

ओवी २४२: तेथ कृमि कीट लोष्ट । हे देह लाहती निकृष्ट ।
तया नाम तें अनिष्ट । कर्मफळ ॥ २४२ ॥
अर्थ: तेव्हा (त्या पुरुषास) जंत, किडे व मातीचे ढेकूळ असे हे वाईट देह प्राप्त होतात, त्यास अनिष्ट कर्माचे फळ म्हणावे.

ओवी २४३: कां स्वधर्मा मानु देतां । स्वाधिकारु पुढां सूतां ।
सुकृत कीजे पुसतां । आम्नायातें ॥ २४३ ॥
अर्थ: अथवा स्वधर्माला मान देऊन जे पुण्यकर्म केले जाते.

ओवी २४४: तैं इंद्रादिक देवांचीं । देहें लाहिजती सव्यसाची ।
तया कर्मफळा इष्टाची । प्रसिद्धि गा ॥ २४४ ॥
अर्थ: हे अर्जुना, तेव्हा इंद्रादि देवांचे देह प्राप्त होतात, त्या कर्मफलाला इष्ट कर्मफल अशी प्रसिद्धी आहे.

ओवी २४५: आणि गोड आंबट मिळे । तेथ रसांतर फरसाळें ।
उठी दोंही वेगळें । दोहीं जिणतें ॥ २४५ ॥
अर्थ: आणि गोड व आंबट यांचे जेथे मिश्रण होते, तेथे आंबट व गोड या दोन्ही रसांहून वेगळा पण या दोन्हीला स्वादाने मागे टाकणारा असा भिन्न रुचीचा तिसराच रस उत्पन्न होतो.

ओवी २४६: रेचकुचि योगवशें । होय स्तंभावयादोषें ।
तेवीं सत्यासत्य समरसें । सत्यासत्यचि जिणिजे ॥ २४६ ॥
अर्थ: जसे योगमार्गात योगाभ्यासाने रेचक (वाहणारा वायूच) थांबवला की तोच त्याहून उलट स्वभावाच्या कुंभकास (वायूच्या निश्चलतेस) कारणीभूत होतो, तसेच सत्य व असत्य यांची सरभेसळ झाली असता म्हणजे असत्यास जिंकून तिसरेच अनिर्वचनीय निर्माण होते.

ओवी २४७: म्हणौनि समभागें शुभाशुभें । मिळोनि अनुष्ठानाचें उभें ।
तेणें मनुष्यत्व लाभे । तें मिश्र फळ ॥ २४७ ॥
अर्थ: म्हणून पुण्यकारक व पापकारक कर्मे सारख्या प्रमाणात मिळून जे आचरण होते त्या योगाने मनुष्यपणा प्राप्त होतो. ते मिश्र फल होय.

ओवी २४८: ऐसें त्रिविध यया भागीं । कर्मफळ मांडलेसें जगीं ।
हें न सांडी तयां भोगीं । जें सूदले आशा ॥ २४८ ॥
अर्थ: याप्रमाणे तीन प्रकारच्या रीतीने जगामधे कर्मफळ मांडलेले आहे आणि जे भोगाच्या आशेत सापडलेले आहेत त्यास हे कर्मफल सोडीत नाही.

ओवी २४९: जेथें जिव्हेचा हातु फांटे । तंव जेवितां वाटे गोमटें ।
मग परीणामीं शेवटें । अवश्य मरण ॥ २४९ ॥
अर्थ: जीभेचे स्वाद घेणे जसजसे वाढत जाते तसतसे गोड वाटते. परंतु शेवटी त्याचा परिणाम म्हणजे (अजीर्ण होऊन) मरणाची बिनचूक प्राप्ति हा होय.

ओवी २५०: संवचोरमैत्री चांग । जंव न पविजे तें दांग ।
सामान्या भली आंग । न शिवे तंव ॥ २५० ॥
अर्थ: चांगली मित्रता केव्हा होईल जेव्हा ती नष्ट होणार नाही, तर सर्वसामान्य स्थितीत ती अडचणीला तोंड देईल.

ओवी २५१: तैसीं कर्में करितां शरीरीं । लाहती महत्त्वाची फरारी ।
पाठीं निधनीं एकसरी । पावती फळें ॥ २५१ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे शरीराने कर्मे करीत असतांना मोठेपणाची भरभराट होते, नंतर मरणाचे वेळी त्यास केलेल्या कर्मांची फले एकदम प्राप्त होतात.

ओवी २५२: तैसा समर्थु आणि ऋणिया । मागों आला बाइणिया ।
न लोटे तैसा प्राणिया । पडे तो भोगु ॥ २५२ ॥
अर्थ: समर्थ असून सावकार आहे आणि तो मुदतीला पैसे मागावयास आला तर तो जसा पैसे घेतल्याशिवाय जात नाही, त्याप्रमाणे प्राण्यास कर्मफलाचा भोग भोगल्याशिवाय सुटका नाही.

ओवी २५३: मग कणिसौनि कणु झडे । तो विरूढला कणिसा चढे ।
पुढती भूमी पडे । पुढती उठी ॥ २५३ ॥
अर्थ: मग कणासातून बी पडते, त्या बीजाला अंकुर फुटल्यावर त्याला कणीस येते. पुन्हा त्या कणसातील दाणे जमिनीवर पडतात. पुन्हा त्या दाण्यापासून कणसे उत्पन्न होतात.

ओवी २५४: तैसें भोगीं जें फळ होय । तें फळांतरें वीत जाय ।
चालतां पावो पाय । जिणिजे जैसा ॥ २५४ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे मागील कर्मफल भोगीत असताना जी कर्मे होतात ती आणखी दुसर्‍या कर्मफलांना उत्पन्न करीत रहातात. चालू लागले की एक पाय जसा दुसर्‍या पायाला जिंकून पुढे जात असतो.

ओवी २५५: उताराचिये सांगडी । ठाके ते ऐलीच थडी ।
तेवीं न मुकीजती वोढी । भोग्याचिये ॥ २५५ ॥
अर्थ: उताराची होडी ज्या काठाला लागून थांबेल तो काठ तिला अलीकडील काठ होय (कारण तिला पुन्हा दुसर्‍या तीराकडे जावयाचे असते), त्याप्रमाणे कर्मफलाच्या भोगाच्या प्रयासापासून केव्हाच सुटका होत नाही.

ओवी २५६: पैं साध्यसाधनप्रकारें । फळभोगु तो पसरे ।
एवं गोंविले संसारें । अत्यागी ते ॥ २५६ ॥
अर्थ: अगा अर्जुना, कर्मफल व त्यास उत्पन्न करणारे कर्म या परंपरेच्या रूपाने कर्मफलाच्या भोगाची वाढच होत रहाते, याप्रमाणे कर्मफालाची आशा न सोडल्यास जन्ममरणाचे चक्र आपल्या फेर्‍यात गुरफटून घेते.

ओवी २५७: येर्‍हवीं जाईचियां फुलां फांकणें । त्याचि नाम जैसें सुकणें ।
तैसें कर्ममिषें न करणें । केलें जिहीं ॥ २५७ ॥
अर्थ: एरवी जाईच्या फुलाचे उमलणे म्हणजेच जसे त्या फुलाचे सुकणे होय त्याप्रमाणे ज्यांना फलाशा टाकून कर्मे करून (फलभोगाच्या दृष्टीने) कर्मे केली नाहीत असे केले.

ओवी २५८: बीजचि वरोसि वेंचे । तेथ वाढती कुळवाडी खांचे ।
तेवीं फळत्यागें कर्माचें । सारिलें काम ॥ २५८ ॥
अर्थ: बियाचे धान्य जेव्हा पोटगीस खर्च होते, तेव्हा वाढणारा शेतकीचा उदीम नाश पावतो, त्याप्रमाणे कर्मफलाचा त्याग करून ज्यांनी कर्माचे काम (फलाची वाढ) संपवून टाकले आहे.

ओवी २५९: ते सत्त्वशुद्धि साहाकारें । गुरुकृपामृततुषारें ।
सासिन्नलेनि बोधें वोसरे । द्वैतदैन्य ॥ २५९ ॥
अर्थ: तेव्हा त्यांना अंत:करणशुद्धतेचे सहाय्य मिळून त्यावर श्रीगुरूंच्या कृपेचा अमृतमय वर्षाव झाला म्हणजे भरभराटीस आलेल्या बोधाच्या जोरावर भेदामुळे उत्पन्न होणारी दीनता पारच हटते.

ओवी २६०: तेव्हां जगदाभासमिषें । स्फुरे तें त्रिविध फळ नाशे ।
एथ भोक्ता भोग्य आपैसें । निमालें हें ॥ २६० ॥
अर्थ: तेव्हा जगदाभासात त्रिविध फळांचे नाश होते. इथे भोक्ता व भोग्य यांचे भेद समाप्त होतात.

ओवी २६१: घडे ज्ञानप्रधानु हा ऐसा । संन्यासु जयां वीरेशा ।
तेचि फलभोग सोसा । मुकले गा ॥ २६१ ॥
अर्थ: हे वीरश्रेष्ठ अर्जुना, ज्यांना हा ज्ञानप्रधान संन्यास (कर्मत्याग) साधला, ते कर्मफलभोगाच्या (जन्ममरणाच्या) त्रासापासून मुक्त झाले.

ओवी २६२: आणि येणें कीर संन्यासें । जैं आत्मरूपीं दिठी पैसे ।
तैं कर्म एक ऐसें । देखणें आहे ? ॥ २६२ ॥
अर्थ: आणि त्या कर्मत्यागाने खरोखर आत्मस्वरूपाच्या ठिकाणी जेव्हा दृष्टि (वृत्ति) पोहोचते, तेव्हा कर्म हे एक असे आहे, अशी दृष्टि शिल्लक रहाते काय? म्हणजे तेव्हा कर्म म्हणून काही एक निराळे आहे असे कोठे दिसते?

ओवी २६३: पडोनि गेलिया भिंती । चित्रांची केवळ होय माती ।
कां पाहालेया राती । आंधारें उरे ? ॥ २६३ ॥
अर्थ: भिंत पडून गेल्यावर भिंतीवर काढलेल्या चित्रांची केवळ माती होते. अथवा रात्र उजाडल्यावर काळोख राहातो काय?

ओवी २६४: जैं रूपचि नाहीं उभें । तैं साउली काह्याची शोभे ?
दर्पणेवीण बिंबें । वदन कें पां ? ॥ २६४ ॥
अर्थ: जेव्हा शरीराचा आकारच उभा नसतो, तेव्हा सावली कशाची शोभेल? आरशावाचून मुख प्रतिबिंबित कोठे होईल बरे?

ओवी २६५: फिटलिया निद्रेचा ठावो । कैचा स्वप्नासि प्रस्तावो ?
मग साच का वावो । कोण म्हणे ? ॥ २६५ ॥
अर्थ: झोपेचा ठावठिकाणा नाहीसा झाल्यावर स्वप्नाचा प्रसंग कोठला? मग ते स्वप्न खरे अथवा खोटे आहे असे कोण म्हणेल?

ओवी २६६: तैसें गा संन्यासें येणें । मूळ अविद्येसीचि नाहीं जिणें ।
मा तियेचें कार्य कोणें । घेपे दीजे ? ॥ २६६ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे ज्ञानप्रधान संन्यासाने जर अज्ञानालाच जगणे शक्य होत नाही, तर मग त्या अज्ञानाचे कार्य जे कर्म ते कोणी करावे? किंवा सोडावे?

ओवी २६७: म्हणौनि संन्यासी ये पाहीं । कर्माची गोठी कीजेल काई ।
परी अविद्या आपुलाम् देहीं । आहे जै कां ॥ २६७ ॥
अर्थ: म्हणून असे पहा की या ज्ञानप्रधान संन्यासामध्ये कर्माची गोष्ट केली जाईल काय? परंतु जेव्हा अज्ञान आपल्या देहात असते.

ओवी २६८: जैं कर्तेपणाचेनि थांवें । आत्मा शुभाशुभीं धांवें ।
दृष्टि भेदाचिये राणिवे । रचलीसे जैं ॥ २६८ ॥
अर्थ: जेव्हा कर्तेपणाच्या जोरावर आत्मा बर्‍यावाईट कर्मात प्रवृत्त होतो व जेव्हा वृत्ति द्वैताच्या राज्यावर स्थित झालेली असते.

ओवी २६९: तैं तरी गा सुवर्मा । बिजावळी आत्मया कर्मा ।
अपाडें जैसी पश्चिमा । पूर्वेसि कां ॥ २६९ ॥
अर्थ: मर्मज्ञ अर्जुना, त्यावेळीही पूर्व दिशा आणि पश्चिम दिशा यामध्ये जसा अतिशय वेगळेपणा असतो, तसाच आत्मा आणि कर्म यामध्ये अतिशय वेगळेपणा असतो.

ओवी २७०: नातरी आकाशा का आभाळा । सूर्या आणि मृगजळा ।
बिजावळी भूतळा । वायूसि जैसी ॥ २७० ॥
अर्थ: आकाशातील आभाळ आणि सूर्य आणि मृगजळा यामध्ये एकच असली तरी, भूतळावर वायूशी असलेली भिन्नता तशीच असते.

ओवी २७१: पांघरौनि नईचें उदक । असे नईचिमाजीं खडक ।
परी जाणिजे का वेगळिक । कोडीची ते ॥ २७१ ॥
अर्थ: नदीचे पाणी अंगावर घेऊन खडक (दगड) जसा नदीमध्येच असतो, परंतु नदी व दगड यामध्ये अतिशय फरक असतो हे तुला ठाऊक आहे.

ओवी २७२: हो कां उदकाजवळी । परी सिनानीचि ते बाबुळी ।
काय संगास्तव काजळी । दीपु म्हणों ये ? ॥ २७२ ॥
अर्थ: पाण्याच्या अगदी जवळ गोंडाळ असेना का? परंतु गोंडाळ हे पाण्याहून केव्हाही वेगळेच आहे. दिव्याच्या सांगतीला असल्यामुळे (त्या दिव्यातील) काजळीला दिवा म्हणता येईल काय?

ओवी २७३: जरी चंद्रीं जाला कलंकु । तरी चंद्रेसीं नव्हे एकु ।
आहे दृष्टी डोळ्यां विवेकु । अपाडु जेतुला ॥ २७३ ॥
अर्थ: चंद्राच्या ठिकाणी जरी कलंक असलेला दिसतो, तरी तो चंद्राशी एकरूप नाही व दृष्टि आणि डोळा (चर्मगोलक) यामध्ये जसा फरक आहे.

ओवी २७४: नाना वाटा वाटे जातया । वोघा वोघीं वाहातया ।
आरसा आरसां पाहातया । अपाडु जेतुला ॥ २७४ ॥
अर्थ: अथवा वाट आणो वाटेने जाणारा, नदीचे पात्र आणि त्यात पात्रात वहाणारे पाणी, आरसा व आरशात पहाणारा, यांच्यामध्ये जितका विलक्षण फरक आहे.

ओवी २७५: पार्था गा तेतुलेनि मानें । आत्मेंनिसीं कर्म सिनें ।
परी घेवविजे अज्ञानें । तें कीर ऐसें ॥ २७५ ॥
अर्थ: अर्जुना, तितक्या मनाने आत्म्याहून कर्म वेगळे आहे. परंतु अज्ञानामुळे आत्म्याच्या ठिकाणी कर्म भासते ते खरोखर असे आहे.

ओवी २७६: विकाशें रवीतें उपजवी । द्रुती अलीकरवी भोगवी ।
ते सरोवरीं कां बरवी । अब्जिनी जैसी ॥ २७६ ॥
अर्थ: कमलिनी आपल्या प्रफुल्लित होण्याने सूर्याचा उदय झाल्याचे सुचवते व परागातील सुगंध भुंग्यांकडून भोगविते. कमलिनीलडून त्या क्रिया झालेल्या दिसतात, परंतु ती तर आपल्याकडून काही न करता सरोवरात स्तब्धच असते. ते सर्व सूर्यच करतो आणि त्यावे कर्तृत्व मात्र कमलिनीच्या ठिकाणी दिसून येते.

ओवी २७७: पुढतपुढती आत्मक्रिया । अन्यकारणकाचि तैशिया ।
करूं पांचांही तयां । कारणां रूप ॥ २७७ ॥
अर्थ: आणि कर्माची ती पाच कारणे तूही कदाचित जाणत असशील. कारण की शास्त्रे हात वर करून (उघडपणाने) ती कारणे सांगतात.

ओवी २७८: जें शास्त्रें उभऊनी बाहे । बोलती तयांते ॥ २७८ ॥
अर्थ: जें सर्वकर्मसिद्धीला लागीं इयेंचि मुद्दलें हो जगीं.

ओवी २७९: वेदरायाचिया राजधानीं । सांख्यवेदांताच्या भुवनीं ।
निरूपणाच्या निशाणध्वनीं । गर्जती जियें ॥ २७९ ॥
अर्थ: वेदरूपी राजाच्या राजधानीत असलेल्या वेदांतसांख्यरूपी मंदिरात व्याख्यानरूप नौबतीच्या आवाजाने ती कारणे गाजत आहेत.

ओवी २८०: जें सर्वकर्मसिद्धीलागीं । इयेंचि मुद्दलें हो जगीं ।
तेथ न सुवावा अभंगीं । आत्मराजु ॥ २८० ॥
अर्थ: हे सर्व कर्मसिद्धीला लागणारे मुद्दे आहेत, परंतु येथे आत्मराजाचे मूलभूत तत्त्व अभंग आहे.

ओवी २८१: ह्या बोलाचि डांगुरटी । तियें प्रसिद्धीचि आली किरीटी ।
म्हणौनि तुझ्या हन कर्णपुटीं । वसों हें काज ॥ २८१ ॥
अर्थ: अर्जुना, अशा वर्णानाच्या दवंडीने ती कारणे प्रसिद्धीला आली. म्हणून ती कारणे तुझ्या कानावर असू देत. (तू ऐकून ठेव).

ओवी २८२: आणि मुखांतरीं आइकिजे । तैसें कायसें हें ओझें ।
मी चिद्रत्‍न तुझें । असतां हातीं ॥ २८२ ॥
अर्थ: आणि मी (श्रीकृष्ण) ज्ञानरत्न तुझ्या स्वाधीन असतांना दुसर्‍याकडून ऐकावे असे संकट तरी कशाला?

ओवी २८३: दर्पणु पुढां मांडलेया । कां लोकांचियां डोळयां ।
मानु द्यावा पहावया । आपुलें निकें ॥ २८३ ॥
अर्थ: आरसा पुढे मांडला असतांना आपले सौंदर्य पहाण्याकरता लोकांच्या डोळ्यांना कशाला किंमत द्यावी?

ओवी २८४: भक्त जैसेनि जेथ पाहे । तेथ तें तेंचि होत जाये ।
तो मी तुझें जाहालों आहें । खेळणें आजी ॥ २८४ ॥
अर्थ: भक्त ज्या भावनेने जेथे पाहील, त्या भावनेप्रमाणे मी तेथे तसा होत जातो. असा जो मी तो आज तुझ्या पूर्ण स्वाधीन झालो आहे.

ओवी २८५: ऐसें हें प्रीतीचेनि वेगें । देवो बोलतां से नेघे ।
तंव आनंदामाजीं आंगें । विरतसे येरु ॥ २८५ ॥
अर्थ: प्रेमाच्या भराने असे बोलत असता देव भानावर राहिले नाहीत व इकडे याच वेळी आनंदामुळे अर्जुनाचेही देहभान नाहीसे होऊ लागले.

ओवी २८६: चांदिणियाचा पडिभरु । होतां सोमकांताचा डोंगरु ।
विघरोनि सरोवरु । हों पाहे जैसा ॥ २८६ ॥
अर्थ: चंद्रकांत मण्याच्या डोंगरांवर चांदण्याचा भर पडला असता, तो पाझरून जसे सरोवर व्हावयास लागते.

ओवी २८७: तैसें सुख आणि अनुभूती । या भावांची मोडूनि भिंती ।
आतलें अर्जुनाकृति । सुखचि जेथ ॥ २८७ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे सुख आणि सुखाचा अनुभव अशा द्वैतभावाची भिंत मोडून अर्जुनाच्या आकाराने केवळ सुखच झाले.

ओवी २८८: तेथ समर्थु म्हणौनि देवा । अवकाशु जाहला आठवा ।
मग बुडतयाचा धांवा । जीवें केला ॥ २८८ ॥
अर्थ: तेव्हा श्रीकृष्ण सर्व शक्तिमान म्हणून ते देहभानावर आले व मग आनंदात विरणार्‍या अर्जुनाची मनापासून कीव केली.

ओवी २८९: अर्जुना येसणें धेंडें । प्रज्ञा पसरेंसीं बुडे ।
आलें भरतें एवढें । तें काढूनि पुढती ॥ २८९ ॥
अर्थ: अर्जुनाएवढे मोठे प्रस्थ, पण तो आपल्या विस्तृत ज्ञानासह बुडत होता. एवढे आनंदाला भरते आले होते. त्यातून त्यास बाहेर काढून नंतर.

ओवी २९०: देवो म्हणे हां गा पार्था । तूं आपणपें देख सर्वथा ।
तंव श्वासूनि येरें माथा । तुकियेला ॥ २९० ॥
अर्थ: देव म्हणतात, अरे अर्जुना, तू चांगला शुद्धीवर ये. तेव्हा अर्जुनाने श्वास सोडून मस्तक डोलावले.

ओवी २९१: म्हणे जाणसी दातारा । मी तुजशीं व्यक्तिशेजारा ।
उबगला आजी एकाहारा । येवों पाहें ॥ २९१ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, हे प्रभो, तू जाणतोस की तुझ्याहून वेगळा देह धारण करून, तुझी (तुझ्या शरीराची) संगति करण्याला कंटाळलेला मी मूळ ऐक्याला येऊ पहात होतो.

ओवी २९२: तयाही हा ऐसा । लोभें देतसां जरी लालसा ।
तरी कां जी घालीतसां । आड आड जीवा ? ॥ २९२ ॥
अर्थ: त्या माझीही लोभाने जर तुम्ही उत्कट इच्छा पुरवीत आहात तर मग माझा सुखाशी योग होण्यास मध्येच (जीवदशा ही) आडकाठी का घालीत आहात?

ओवी २९३: तेथ श्रीकृष्ण म्हणती निकें । अद्यापि नाहीं मा ठाऊकें ।
वेडया चंद्रा आणि चंद्रिके । न मिळणें आहे ? ॥ २९३ ॥
अर्थ: तेव्हा श्रीकृष्ण म्हणाले, वाहवा! (तुझे आमचे मूळचे ऐक्य आहे हे तुला) अजून माहीत नाही काय? वेड्या, चंद्राचा व चांदण्याचा कधी वियोग आहे काय?

ओवी २९४: आणि हाही बोलोनि भावो । तुज दाऊं आम्ही भिवों ।
जे रुसतां बांधे थांवो । तें प्रेम गा हें ॥ २९४ ॥
अर्थ: आणि हा एकतेचा अभिप्राय तुला बोलून दाखवण्याला आम्हाला भय वाटते. कारण आवडीचे कोणी रुसल्याने जसे प्रेम अधिक बळकट होते, तसे हे तुमच्या व आमच्या मधील प्रेम आहे.

ओवी २९५: एथ एकमेकांचिये खुणें । विसंवादु तंवचि जिणें ।
म्हणौनि असो हें बोलणें । इयेविषयींचें ॥ २९५ ॥
अर्थ: एकमेकांचे खुणा एकमेकांपासून विसंगत असताना देखील जसे जीवन असते, त्याप्रमाणे हे बोलणे असो.

ओवी २९६: मग कैशी कैशी ते आतां । बोलत होतों पंडुसुता ।
सर्व कर्मा भिन्नता । आत्मेनिसीं ॥ २९६ ॥
अर्थ: अर्जुना, मग आत्म्याहून सर्व कर्म वेगळे आहे, हे आता आपण कसकसे बोलत होतो?

ओवी २९७: तंव अर्जुन म्हणे देवें । माझिये मनींचेंचि स्वभावें ।
प्रस्ताविलें बरवें । प्रमेय तें जी ॥ २९७ ॥
अर्थ: त्यावेळी अर्जुन म्हणाला, देवांनी माझ्या मनात असलेला जो चांगला विषय, तोच सांगण्यास स्वाभाविकपणे सुरवात केली आहे.

ओवी २९८: जें सकळ कर्माचें बीज । कारणपंचक तुज ।
सांगेन ऐसी पैज । घेतली कां ॥ २९८ ॥
अर्थ: सर्व कर्माचे बीज (कारण) जी पाच कारणे, ती तुला मी सांगेन अशी आपण प्रतिज्ञा केली.

ओवी २९९: आणि आत्मया एथ कांहीं । सर्वथा लागु नाहीं ।
हें पुढारलासि ते देईं । लाहाणें माझें ॥ २९९ ॥
अर्थ: आणि कर्माच्या कारणाशी आत्म्याचा काही एक संबंध नाही हे जे तू बोललास, तो माझा आवडीचा विषय मला सांग.

ओवी ३००: यया बोला विश्वेशें । म्हणितलें तोषें बहुवसे ।
इयेविषयीं धरणें बैसे। ऐसें कें जोडे ? ॥ ३०० ॥
अर्थ: या अर्जुनाच्या बोलण्यावर विश्वाचे मालक जे श्रीकृष्ण ते मोठ्या समाधानाने म्हणाले, या गोष्टीविषयी हट्ट धरून बसेल असा (माणूस) कोठे मिळाणार आहे?

ओवी ३०१: तरी अर्जुना निरूपिजेल । तें कीर भाषेआंतुल ।
परी मेचु ये होईजेल । ऋणिया तुज ॥ ३०१ ॥
अर्थ: तर अर्जुना, तुला ते खरोखर सोप्या भाषेत सांगण्यात येईल. परंतु या प्रेमाचे तुला कर्जदार व्हावे लागेल.

ओवी ३०२: तंव अर्जुन म्हणे देवो । काई विसरले मागील भावो ? ।
इये गोंठीस कीं राखत आहों । मीतूंपण जी ? ॥ ३०२ ॥
अर्थ: तेव्हा अर्जुन म्हणाला, देवा, आपण मागे (२९३ व्या ओवीत) बोललात ते सर्व विसरलात वाटते. अहो महाराज, या गोष्टीत अजून आपण मीतूपणा ठेवलातच की.

ओवी ३०३: एथ श्रीकृष्ण म्हणती हो कां । आतां अवधानाचा पसरु निका ।
करूनियां आइका । पुढारलों तें ॥ ३०३ ॥
अर्थ: तेव्हा श्रीकृष्ण म्हणाले, असे आहे काय? तर मी जे सांगेन म्हणून म्हाणालो, ते आता अवधानाचा चांगला विस्तार करून ऐका.

ओवी ३०४: तरी सत्यचि गा धनुर्धरा । सर्वकर्मांचा उभारा ।
होतसे बहिरबाहिरा । करणीं पांचें ॥ ३०४ ॥
अर्थ: तर अर्जुना, खरोखरच, सर्व कर्माची उभारणी या पाच कारणांनी (आत्मस्वरूपाच्या) बाहेर होते.

ओवी ३०५: आणि पांच कारण दळवाडें । जिहीं कर्माकारु मांडे ।
ते हेतुस्तव घडे । पांच आथी ॥ ३०५ ॥
अर्थ: आणि पाच कारणे जी कर्माच्या कारणाच्या रूपात आहेत, त्यावर हे कार्य सुरू होते.

ओवी ३०६: येर आत्मतत्त्व उदासीन । तें ना हेतु ना उपादान ।
ना ते अंगें करी संवाहन । कर्मसिद्धीचें ॥ ३०६ ॥
अर्थ: या कारणांहून वेगळा जो आत्मा, तो अलिप्त असून कर्माच्या उत्पत्तीचे निमित्तकारण अथवा उपादान कारण तो होत नाही अथवा तो स्वत: कर्म पार पाडण्याचे कामी साहाय्य करत नाही.

ओवी ३०७: तेथ शुभाशुभीं अंशीं । निफजती कर्में ऐसीं ।
राती दिवो आकाशीं । जियापरी ॥ ३०७ ॥
अर्थ: ज्याप्रमाणे रात्र आणि दिवस ह्यांचा संबंध नसूनही ती आकाशात उत्पन्न होतात, त्याप्रमाणे आत्म्याच्या ठिकाणी शुभ अथवा अशुभ प्रकारची कर्मे (संबंधाशिवाय) उत्पन्न होतात.

ओवी ३०८: तोय तेज धूमु । ययां वायूसीं संगमु ।
जालिया होय अभ्रागमु । व्योम तें नेणें ॥ ३०८ ॥
अर्थ: पाणी, उष्णता व वाफ यांचा वायूशी संबंध आला असता आकाशात ढगांची उत्पत्ती होते, पण आकाशाला तर त्या ढगांच्या उत्पत्तीची खबरही नसते.

ओवी ३०९: नाना काष्ठीं नाव मिळे । ते नावाडेनि चळे ।
चालविजे अनिळें । उदक तें साक्षी ॥ ३०९ ॥
अर्थ: अनेक लाकडांनी होडी तयार होते व ती होडी नवाड्याकडून पुढे ढकलली जाते आणि वार्‍याकडून चालवली जाते. (हा सर्व व्यवहार पाण्यात होतो) पण पाणी (त्या सर्व व्यवहाराला) केवळ आधारभूत असते.

ओवी ३१०: कां कवणे एकें पिंडे । वेंचितां अवतरे भांडें ।
मग भवंडीजे दंडें । भ्रमे चक्र ॥ ३१० ॥
अर्थ: अथवा पृथ्वी एखाद्या चिखलाच्या गोळ्याच्या रूपाने खर्ची पडून, ज्या चाकावर तो गोळा टाकला त्या चाकाला दंडाने फिरवले असता ते चाक फिरत रहाते व त्यातून मडके तयार होते.

ओवी ३११: आणि कर्तृत्व कुलालाचें । तेथ काय तें पृथ्वीयेचें ।
आधारावांचूनि वेंचे । विचारीं पां ॥ ३११ ॥
अर्थ: आणि त्या चिखलाच्या गोळ्याचे मडके बनविण्यात एक आधाराशिवाय पृथ्वीचे काय खर्च होते? विचार कर बरे.

ओवी ३१२: हेंहि असो लोकांचिया । राहाटी होतां आघविया ।
कोण काम सवितया । आंगा आलें ? ॥ ३१२ ॥
अर्थ: हेही राहू दे. सूर्याच्या उदयाने लोकांचे व्यवहार होत असतांना सूर्याकडे कोणत्या कामाचे (प्रत्यक्ष) कर्तृत्व आले?

ओवी ३१३: तैसें पांचहेतुमिळणीं । पांचेंचि इहीं कारणीं ।
कीजे कर्मलतांची लावणी । आत्मा सिना ॥ ३१३ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे हे पाच हेतु एकत्र आल्यावर या पाचच कारणांकडून कर्मरूपी वेलीची लावणी केली जाते. आत्मा त्या कारणांहून व क्रियेहून निराळा आहे.

ओवी ३१४: आतां तेंचि वेगळालीं । पांचही विवंचूं गा भलीं ।
तुकोनि घेतलीं । मोतियें जैसीं ॥ ३१४ ॥
अर्थ: आता हे पाच कारणे एकत्र करून त्यांची वेगळेपण साधा, जसे मोत्यांचा विचार करतो.

ओवी ३१५: तैसीं यथा लक्षणें । आइकें कर्म-कारणें ।
तरी देह हें मी म्हणें । पहिलें एथ ॥ ३१५ ॥
अर्थ: त्या (मोत्यांच्या वजनाच्या बारकाईप्रमाणे) कर्माची कारणे ज्यांच्या त्यांच्या लक्षणास धरून सांगतो, ती ऐक. आता या पाच कारणांपैकी देह हे पहिले कारण आहे, असे माझे म्हणणे आहे.

ओवी ३१६: ययातें अधिष्ठान ऐसें । म्हणिजे तें याचि उद्देशें ।
जे स्वभोग्येंसीं वसे । भोक्ता येथ ॥ ३१६ ॥
अर्थ: या देहाला अधिष्ठान असे म्हणतात. याचे कारण एवढेच की भोक्ता जो जीव तो आपल्या सुखदु:खादि भोगांसह (येथे) या देहात रहातो.

ओवी ३१७: इंद्रियांच्या दाहें हातीं । जाचोनियां दिवोराती ।
सुखदुःखें प्रकृती । जोडीजती जियें ॥ ३१७ ॥
अर्थ: इंद्रियरूपी दहा हातांनी रात्रंदिवस श्रम करून जी सुखदु:खे प्रकृतिकडून मिळवली जातात.

ओवी ३१८: तियें भोगावया पुरुखा । आन ठावोचि नाहीं देखा ।
म्हणौनि अधिष्ठानभाखा । बोलिजे देह ॥ ३१८ ॥
अर्थ: ती (सुखदु:खे) भोगण्याकरता देहाशिवाय जीवाला दुसरी जागाच नाही, म्हणून देहास अधिष्ठान म्हणतात.

ओवी ३१९: हें चोविसांही तत्त्वांचें । कुटुंबघर वस्तीचें ।
तुटे बंधमोक्षाचें । गुंथाडे एथ ॥ ३१९ ॥
अर्थ: चोवीस तत्वरूपी कुटुंबाच्या राहाण्याचे देह हे घर आहे आणि या देहात बंधमोक्षाची गुंतागुंत उलगडली जाते.

ओवी ३२०: किंबहुना अवस्थात्रया । हें अधिष्ठान धनंजया ।
म्हणौनि देहा यया । हेंचि नाम ॥ ३२० ॥
अर्थ: किंबहुना देहाला अधिष्ठान असे म्हणतात कारण या देहामध्ये तीन अवस्थांचे ज्ञान आहे.

ओवी ३२१: आणि कर्ता हें दुजें । कर्माचें कारण जाणिजे ।
प्रतिबिंब म्हणिजे । चैतन्याचें जें ॥ ३२१ ॥
अर्थ: आणि कर्माचे दुसरे कारण कर्ता हे समजावे. ज्या कर्त्याला (जीवाला) चैतन्याचे प्रतिबिंब असे म्हणतात.

ओवी ३२२: आकाशचि वर्षे नीर । तें तळवटीं बांधे नाडर ।
मग बिंबोनि तदाकार । होय जेवीं ॥ ३२२ ॥
अर्थ: आकाशच पाण्याची वृष्टि करते. त्या पाण्याचे खाली पृथ्वीवर डबके बनते. मग आकाश त्या डबक्यात प्रतिबिंबित होऊन ज्याप्रमाणे त्या डबक्याच्या आकाराचे होते.

ओवी ३२३: कां निद्राभरें बहुवें । राया आपणपें ठाउवें नव्हे ।
मग स्वप्नींचिये सामावे । रंकपणीं ॥ ३२३ ॥
अर्थ: अथवा अतिशय निद्रेच्या भराने राजा आपण आपल्याला स्मरत नाही. मग त्याला आपण दरिद्री आहोत असे स्वप्न पडते, तेव्हा तो स्वप्नातील भिकारीपणात तद्रूप होतो.

ओवी ३२४: तैसें आपुलेनि विसरें । चैतन्यचि देहाकारें ।
आभासोनि आविष्करें । देहपणें जें ॥ ३२४ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे आपल्या स्वरूपाची आठवण न राहिल्याने चैतन्यच देहाच्या आकाराने भासून ‘मी देह आहे’ असे मानावयास लागते.

ओवी ३२५: जया विसराच्या देशीं । प्रसिद्धि गा जीवु ऐसी ।
जेणें भाष केली देहेंसी । आघवाविषयीं ॥ ३२५ ॥
अर्थ: अर्जुना, अशी चैतन्याने आपली विपरीत समजूत करून घेतली म्हणजे त्याला जीव असे म्हणतात. त्या आभासरूपी जीवाने देहाबरोबर सर्व गोष्टींविषयी शपथपूर्वक करारमदार केला आहे.

ओवी ३२६: प्रकृति करी कर्में । तीं म्यां केलीं म्हणे भ्रमें ।
येथ कर्ता येणें नामें । बोलिजे जीवु ॥ ३२६ ॥
अर्थ: प्रकृति जी कर्मे करते, ती कर्मे मी केली असे जीव भ्रमाने म्हणतो, म्हणूनच जीवास कर्ता असे म्हणतात.

ओवी ३२७: मग पातेयांच्या केशीं । एकीच उठी दिठी जैसी ।
मोकळी चवरी ऐसी । चिरीव गमे ॥ ३२७ ॥
अर्थ: मग ज्याप्रमाणे एकच दृष्टि पापण्यावाचून केसांतून बाहेर पडली असता ती अखंड असते, परंतु चवरीच्या केसांप्रमाणे चिरलेली वाटते.

ओवी ३२८: कां घराआंतुल एकु । दीपाचा तो अवलोकु ।
गवाक्षभेदें अनेकु । आवडे जेवीं ॥ ३२८ ॥
अर्थ: घरात असणार्‍या दिव्याचा एकच प्रकाश निरनिराळ्या झरोक्यातून बाहेर पडला म्हणजे ज्याप्रमाणे अनेक प्रकाश आहेत असे भासते.

ओवी ३२९: कां एकुचि पुरुषु जैसा । अनुसरत नवां रसां ।
नवविधु ऐसा । आवडों लागे ॥ ३२९ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे बुद्धीचे (एकच) ज्ञान या वेगवेगळ्या श्रोत्रादि इंद्रियांच्या द्वारा वेगेवेगळे होऊन इंद्रियांच्या आकाराने बाहेर पसरते.

ओवी ३३०: तेवीं बुद्धीचें एक जाणणें । श्रोत्रादिभेदें येणें ।
बाहेरी इंद्रियपणें । फांके जें कां ॥ ३३० ॥
अर्थ: हे राजपुत्रा अर्जुना, ती निरनिराळी ज्ञानेंद्रिये या कर्माचे तिसरे कारण आहे, असे समज.

ओवी ३३१: तें पृथग्विध करण । कर्माचें इया कारण ।
तिसरें गा जाण । नृपनंदना ॥ ३३१ ॥
अर्थ: आणि ज्याप्रमाणे एकच पाणी पूर्वपश्चिम वाहणार्‍या ओघात मिळून वाहू लागले असता ते नदी व नद या नावाने ओळखले जाते.

ओवी ३३२: आणि पूर्वपश्चिमवाहणीं । निघालिया वोघाचिया मिळणी ।
होय नदी नद पाणी । एकचि जेवीं ॥ ३३२ ॥
अर्थ: अथवा श्रृंगारादि नवरसांच्या अनुरोधाने वागण्यास लागला म्हणजे जसा एकच पुरुष नऊ प्रकारचा आहे असे वाटावयास लागते.

ओवी ३३३: तैसी क्रियाशक्ति पवनीं । असे जे अनपायिनी ।
ते पडिली नानास्थानीं । नाना होय ॥ ३३३ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे प्राणवायूमधे जी अखंड क्रियाशक्ति आहे ती एकच शक्ति निरनिराळ्या ठिकाणी वाटली गेली असता निरनिराळ्या नावाची होते.

ओवी ३३४: जैं वाचे करी येणें । तैं तेंचि होय बोलणें ।
हाता आली तरी घेणें । देणें होय ॥ ३३४ ॥
अर्थ: ती क्रियाशक्ति जेव्हा वाचेत येते, तेव्हा तीच बोलणे होते व हाताच्या ठिकाणी आली असता देण्याघेण्याचे व्यवहार तीच होते.

ओवी ३३५: अगा चरणाच्या ठायीं । तरी गति तेचि पाहीं ।
अधोद्वारीं दोहीं । क्षरणें तेचि ॥ ३३५ ॥
अर्थ: चरणाच्या ठिकाणी असताना तीच गति पाहिली जाते. अधोद्वारीतही तीच आहे.

ओवी ३३६: कंदौनि हृदयवरी । प्रणवाची उजरी ।

करितां तेचि शरीरीं । प्राणु म्हणिजे ॥ ३३६ ॥
अर्थ: नाभिकमलापासून हृदयापर्यंत ओंकाराची स्पष्टता करीत असतांना तिलाच शरीरात प्राण असे म्हणतात.

ओवी ३३७: मग उर्ध्वींचिया रिगानिगा । पुढती तेचि शक्ति पैं गा ।
उदानु ऐसिया लिंगा । पात्र जाहली ॥ ३३७ ॥
अर्थ: मग पुढे त्याच शक्तीच्या हृदयावरच्या येण्याजाण्याच्या क्रियेमुळे तिला उदान नाव आले.

ओवी ३३८: अधोरंध्राचेनि वाहें । अपानु हें नाम लाहे ।
व्यापकपणें होये । व्यानु तेचि ॥ ३३८ ॥
अर्थ: खालच्या द्वाराच्या गतीमुळे अपान हे नाव क्रियाशक्तीस मिळाले आहे व व्यापकपणाने ती शक्ति व्यान झाली आहे.

ओवी ३३९: आरोगिलेनि रसें । शरीर भरी सरिसें ।
आणि न सांडितां असे । सर्वसंधीं ॥ ३३९ ॥
अर्थ: भक्षण केलेल्या सर्व रसाने शरीर सारख्या प्रमाणाने ती भरते व कोणत्याही सांध्याचा त्याग न करता सर्व सांध्यांमधे ती भरलेली असते.

ओवी ३४०: ऐसिया इया राहटीं । मग तेचि क्रिया पाठीं ।
समान ऐसी किरीटी । बोलिजे गा ॥ ३४० ॥
अर्थ: अर्जुना, अशा या व्यापारामुळे मग नंतर त्याच क्रियेला समान असे म्हणतात.

ओवी ३४१: आणि जांभई शिंक ढेंकर । ऐसैसा होतसे व्यापार ।
नाग कूर्म कृकर । इत्यादि होय ॥ ३४१ ॥
अर्थ: आणि जांभई, शिंक, ढेकर असे व्यापार झाले असता ती क्रियाशक्ति नाग, कूर्म, कृकल वगैरे नावांनी निरनिराळ्या रूपात बनते.

ओवी ३४२: एवं वायूची हे चेष्टा । एकीचि परी सुभटा ।
वर्तनास्तव पालटा । येतसे जे ॥ ३४२ ॥
अर्थ: याप्रमाणे अर्जुना, वायूची ही क्रियाशक्ति एकच आहे, परंतु निरनिराळ्या व्यापारांमुळे जी क्रिया निरनिराळ्या बदललेल्या रूपाची होते.

ओवी ३४३: तें भेदली वृत्तिपंथें । वायुशक्ति गा एथें ।
कर्मकारण चौथें । ऐसें जाण ॥ ३४३ ॥
अर्थ: ती निरनिराळ्या कार्यामुळे निरनिराळी झालेली वायुशक्ति हेच येथे कर्माचे चौथे कारण आहे असे समज.

ओवी ३४४: आणि ऋतु बरवा शारदु । शारदीं पुढती चांदु ।
चंद्री जैसा संबंधु । पूर्णिमेचा ॥ ३४४ ॥
अर्थ: आणि सर्व ऋतूंमधे शरदऋतु चांगला, त्यातल्या त्यात शरदऋतूतील चंद्र उत्तम आणि त्या चंद्राला पौर्णिमेचा योग जसा उत्तमच होय.

ओवी ३४५: कां वसंतीं बरवा आरामु । आरामींही प्रियसंगमु ।
संगमीं आगमु । उपचारांचा ॥ ३४५ ॥
अर्थ: अथवा वसंत ऋतूत बाग जसा आल्हाददायक व त्या बागेत प्रिय मनुष्याचा योग घडेल तर चांगले व त्या योगात जशी इतर उपचारांची प्राप्ति व्हावी.

ओवी ३४६: नाना कमळीं पांडवा । विकासु जैसा बरवा ।
विकासींही यावा । परागाचा ॥ ३४६ ॥
अर्थ: अथवा अर्जुना, कमलाच्या ठिकाणी जसा विकास शोभादायक असतो आणि त्या विकासात देखील जसा परागाचा उठाव विशेष चांगला.

ओवी ३४७: वाचे बरवें कवित्व । कवित्वीं बरवें रसिकत्व ।
रसिकत्वीं परतत्त्व । स्पर्शु जैसा ॥ ३४७ ॥
अर्थ: जसे वाचेला शोभादायक कवित्व आहे व त्या कवित्वात जशि सुरसतेची बहार असावी, व ह्या सुरसतेत ज्याप्रमाणे परमात्मवर्णनाचा संबंध यावा.

ओवी ३४८: तैसी सर्ववृत्तिवैभवीं । बुद्धिचि एकली बरवी ।
बुद्धिही बरव नवी । इंद्रियप्रौढी ॥ ३४८ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे मनादि सर्व वृत्तींच्या ऐश्वर्यात जशी एकटी बुद्धीच चांगली आणि बुद्धीला इंद्रियांच्या सामर्थ्याची अपूर्व शोभा आहे.

ओवी ३४९: इंद्रियप्रौढीमंडळा । शृंगारु एकुचि निर्मळा ।
जैं अधिष्ठात्रियां कां मेळा । देवतांचा जो ॥ ३४९ ॥
अर्थ: इंद्रियांच्या अधिष्ठात्री देवतांच्या समुदायाची अनुकूलता, हीच एक सुदृढ इंद्रियांच्या समुदायाला चांगली शोभा आहे.

ओवी ३५०: म्हणून चक्षुरादिकीं दाहें । इंद्रियां पाठीं स्वानुग्रहें ।
सूर्यादिकां कां आहे । सुरांचें वृंद ॥ ३५० ॥
अर्थ: म्हणून चक्षुरादि इंद्रियांच्या संबंधाने स्वानुग्रह असतो, सूर्यादि देवतेच्या अनुबंधाने सुरांचा समूह असतो.

ओवी ३५१: तें देववृंद बरवें । कर्मकारण पांचवें ।
अर्जुना एथ जाणावें । देवो म्हणे ॥ ३५१ ॥
अर्थ: अर्जुना, तो देवतांचा समुदाय हे कर्माचे एक पाचवे चांगले कारण आहे, असे समज. असे देव म्हणाले.

ओवी ३५२: एवं माने तुझिये आयणी । तैसी कर्मजातांची हे खाणी ।
पंचविध आकर्णीं । निरूपिली ॥ ३५२ ॥
अर्थ: याप्रमाणे तुझ्या बुद्धीला पटेल तशा रीतीने हे कर्म म्हणून जेवढे आहे तेवढे सर्व उत्पन्न होण्याची ही पाच प्रकारच्या कारणांची खाण तुला सांगितली, ती ऐक.

ओवी ३५३: आतां हेचि खाणी वाढे । मग कर्माची सृष्टि घडे ।
जिहीं ते हेतुही उघडे । दाऊं पांचै ॥ ३५३ ॥
अर्थ: आता हेच कारण वाढते, मग कर्माची सृष्टि होते. जिथे ते हेतू उघड होतात, तिथे ते पाच आहेत.

ओवी ३५४: तरी अवसांत आली माधवी । ते हेतु होय नवपल्लवीं ।
पल्लव पुष्पपुंज दावी । पुष्प फळातें ॥ ३५४ ॥
अर्थ: हे पहा, वसंत ऋतु अकस्मात आला तर तो वृक्ष वेलींना पालवी उत्पन्न करण्यास कारण होतो. त्या नव्या फुटलेल्या पालवीतून पुष्पांचे गुच्छ दृष्टोत्पत्तीला येतात व ती फुले, फलांची प्राप्ति करून देतात.

ओवी ३५५: कां वार्षिये आणिजे मेघु । मेघें वृष्टिप्रसंगु ।
वृष्टीस्तव भोगु । सस्यसुखाचा ॥ ३५५ ॥
अर्थ: अथवा वर्षऋतु मेघांना आणतो, मेघांच्या योगाने वृष्टि होते आणि वृष्टिमुळे धान्यापासून मिळणार्‍या सुखाचा भोग होतो.

ओवी ३५६: नातरी प्राची अरुणातें विये । अरुणें सूर्योदयो होये ।
सूर्यें सगळा पाहे । दिवो जैसा ॥ ३५६ ॥
अर्थ: अथवा पूर्वदिशा अरुणाला विते, अरुणाच्या योगाने सूर्योदय होतो व सूर्याच्या योगाने ज्याप्रमाणे सगळा दिवस उजाडतो.

ओवी ३५७: तैसें मन हेतु पांडवा । होय कर्मसंकल्पभावा ।
तो संकल्पु लावी दिवा । वाचेचा गा ॥ ३५७ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे अर्जुना, कर्मासंबंधी संकल्प होण्याला मन हे हेतु आहे व अरे तो कर्मसंकल्प वाचेचा दिवा लावतो (म्हणजे वाचेकडून बोलण्याची क्रिया करतो).

ओवी ३५८: मग वाचेचा तो दिवटा । दावी कृत्यजातांचिया वाटा ।
तेव्हां कर्ता रिगे कामठां । कर्तृत्वाच्या ॥ ३५८ ॥
अर्थ: मग वाचेची ती मशाल सर्व कर्मांचा रस्ता दाखवते तेव्हा कर्ता (जीव) कर्तृत्वाच्या व्यापारात सापडतो. म्हणजे कर्ता कर्तृत्वबुद्धीने कर्म करू लागला असता त्याच्याकडे कर्तेपणा येतो.

ओवी ३५९: तेथ शरीरादिक दळवाडें । शरीरादिकां हेतुचि घडे ।
लोहकाम लोखंडें । निर्वाळिजे जैसें ॥ ३५९ ॥
अर्थ: तेथे शरीरादि समुदाय शरीरादिकांस हेतूच आहे. जसे लोखंडाची वस्तु लोखंडानेच तयार करावी.

ओवी ३६०: कां तांथुवाचा ताणा । तांथु घालितां वैरणा ।
तो तंतुचि विचक्षणा । होय पटु ॥ ३६० ॥
अर्थ: त्यामुळे तांथू वाचलेल्या ताणाला घालण्यामुळे तंतुचि विचक्षणा होते, म्हणजे सर्व कृतींची शुद्धता साधता येते.

ओवी ३६१: तैसें मनवाचादेहाचें । कर्म मनादि हेतुचि रचे ।
रत्‍नीं घडे रत्‍नाचें । दळवाडें जेवीं ॥ ३६१ ॥
अर्थ: रत्नाचा आकार (पैलू वगैरे) जसा रत्नानेच तयार केला जातो, त्याप्रमाणे मन, वाचा आणि देह यांचे कर्म मन-वाचा वगैरे हेतुंकडून तयार होते.

ओवी ३६२: एथ शरीरादिकें कारणें । तेंचि हेतु केवीं हें कोणें ।
अपेक्षिजे तरी तेणें । अवधारिजो ॥ ३६२ ॥
अर्थ: येथे शरीरादिक कारण तीच हेतु कशी होतात, हे जाणावयाची जर कोणी इच्छा करीत असेल तर त्याने ऐकावे.

ओवी ३६३: आइका सूर्याचिया प्रकाशा । हेतु कारण सूर्युचि जैसा ।
कां ऊंसाचें कांडें ऊंसा । वाढी हेतु ॥ ३६३ ॥
अर्थ: ऐका, सूर्याच्या प्रकाशाला कारण व हेतु जसा सूर्यच आहे, अथवा उसाचे एक कांडे जसे दुसर्‍या कांड्याच्या वाढीला हेतु असते.

ओवी ३६४: नाना वाग्देवता वानावी । तैं वाचाचि लागे कामवावी ।
कां वेदां वेदेंचि बोलावी । प्रतिष्ठा जेवीं ॥ ३६४ ॥
अर्थ: अथवा वाचेच्या देवतेचे (सरस्वतीचे) जेव्हा वर्णन करावयाचे असते तेव्हा वाचेचाच उपयोग करावा लागतो, अथवा वेदांचा मोठेपणा (जसा) वेदांनीच सांगावा.

ओवी ३६५: तैसें कर्मा शरीरादिकें । कारण हें कीर ठाउकें ।
परी हेंचि हेतु न चुके । हेंही एथ ॥ ३६५ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे शरीर, वाचा व मन ही सर्व कर्माची कारणे आहेत, हे सर्वास पक्के माहीत आहे. परंतु ही अधिष्ठानादिकात येऊन गेल्यामुळे हेतुही होतात, यातही काही चूक नाही.

ओवी ३६६: आणि देहादिकीं कारणीं । देहादि हेतु मिळणीं ।
होय जया उभारणी । कर्मजातां ॥ ३६६ ॥
अर्थ: आणि पूर्वी सांगितलेल्या देवादि पाच कारणांना शरीर, वाणी व मन या हेतूंची जोड मिळाली असता ज्या सर्व कर्मांची उत्पत्ति होते.

ओवी ३६७: तें शास्त्रार्थें मानिलेया । मार्गा अनुसरे धनंजया ।
तरी न्याय तो न्याया । हेतु होय ॥ ३६७ ॥
अर्थ: ती कर्मे शास्त्राने मानलेल्या मार्गाला अनुसरून असतील तर तो न्यायमार्गच न्याय्य कर्माला हेतु होतो.

ओवी ३६८: जैसा पर्जन्योदकाचा लोटु । विपायें धरी साळीचा पाटु ।
तो जिरे परी अचाटु । उपयोगु आथी ॥ ३६८ ॥
अर्थ: ज्याप्रमाणे पावसाच्या पाण्याचा लोट सहजच भाताच्या शेतात शिरला तर तो शेतात जिरतो, परंतु त्याचा अतिशय उपयोग होतो.

ओवी ३६९: कां रोषें निघालें अवचटें । पडिलें द्वारकेचिया वाटे ।
तें शिणे परी सुनाटें । न वचिती पदें ॥ ३६९ ॥
अर्थ: अथवा एखादा घरातून रागावून निघालेला मनुष्य अकस्मात् द्वारकेच्या वाटेला लागला तर त्याला चालण्याचे श्रम होतील हे खरे, पण त्याचे चालणे व्यर्थ जाणार नाही.

ओवी ३७०: तैसें हेतुकारण मेळें । उठी कर्म जें आंधळें ।
तें शास्त्राचें लाहे डोळे । तैं न्याय म्हणिपे ॥ ३७० ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे हेतु व कारण यांच्या मिलाफाने जे आंधळे (शास्त्राला न जाणून झालेले) कर्म उत्पन्न होते त्याला शास्त्राची दृष्टि प्राप्त झाली म्हणजे ते यथाशास्त्र झाले असता त्याला न्याय्य (पुण्यकर्म) असे म्हणतात.

ओवी ३७१: ना दूध वाढिता ठावो पावे । तंव उतोनि जाय स्वभावें ।
तोही वेंचु परी नव्हे । वेंचिलें तें ॥ ३७१ ॥
अर्थ: अथवा दूध वाढावयाची वेळ आली आणि तोच ते आपोआप उतास गेले. तोही दुधाचा खर्च झालाच, पण तो योग्य कारणाला खर्च झाला असे होत नाही.

ओवी ३७२: तैसें शास्त्रसाह्येंवीण । केलें नोहे जरी अकारण ।
तरी लागो कां नागवण । दानलेखीं ॥ ३७२ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे शास्त्राच्या साहाय्याशिवाय केलेले कर्म जर निष्फळ होत नसेल तर चोरीस गेलेले द्रव्य दानात जमा धरावे लागेल. (म्हणजे चोरांनी लुटून नेलेले द्रव्य जसे दानात जमा होत नाही तसे शास्त्राच्या सहाय्यावाचून केलेले कर्म सफल होत नाही).

ओवी ३७३: अगा बावन्ना वर्णांपरता । कोण मंत्रु आहे पंडुसुता ।
कां बावन्नही नुच्चारितां । जीवु आथी ? ॥ ३७३ ॥
अर्थ: अर्जुना, बावन वर्णांपलीकडे कोणता मंत्र आहे? आणि बावन वर्णांचा उच्चार केल्यशिवाय कोणी मनुष्य राहिला आहे काय?

ओवी ३७४: परी मंत्राची कडसणी । जंव नेणिजे कोदंडपाणी ।
तंव उच्चारफळ वाणी । न पवे जेवीं ॥ ३७४ ॥
अर्थ: परंतु मंत्राची कडसणी म्हणजे ज्या वेळी कोदंडपाणी घेतले जाते तेव्हा उच्चारफळ वाणी प्राप्त होत नाही.

ओवी ३७५: तेवीं कारणहेतुयोगें । जें बिसाट कर्म निगे ।
तें शास्त्राचिये न लगे । कांसे जंव ॥ ३७५ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे कारण व हेतु यांच्या योगाने जे यदृच्छेने कर्म उत्पन्न होते ते कर्म जोपर्यंत शास्त्राच्या कासेला लागणार नाही (म्हणजे शास्त्राधाराने होणार नाही).

ओवी ३७६: कर्म होतचि असे तेव्हांही । परी तें होणें नव्हे पाहीं ।
तो अन्यायो गा अन्यायीं । हेतु होय ॥ ३७६ ॥
अर्थ: कर्म होतच असले तरी ते होणे योग्य नाही. त्याला अन्याय म्हणतात.

ओवी ३७७: एवं पंचकारणा कर्मा । पांचही हेतु हे सुमहिमा ।
आतां एथें पाहें पां आत्मा । सांपडला असे ? ॥ ३७७ ॥
अर्थ: हे सत्कीर्तिवान अर्जुना, याप्रमाणे पाच कारणे असलेल्या कर्माला हे पाचही हेतु आहेत, तर आता या कर्माच्या कारणात व हेतूत आत्मा कोठे गोवला गेला आहे काय?

ओवी ३७८: भानु न होनि रूपें जैसीं । चक्षुरूपातें प्रकाशी ।
आत्मा न होनि कर्में तैसीं । प्रकटित असे गा ॥ ३७८ ॥
अर्थ: ज्याप्रमाणे सूर्य दृश्य पदार्थ न होऊन डोळ्यांना व दृश्य पदार्थांना प्रकाशतो, तसा आत्मा कर्म न बनता कर्माचे प्रकाशन करतो.

ओवी ३७९: पैं प्रतिबिंब आरिसा । दोन्ही न होनि वीरेशा ।
दोहींतें प्रकाशी जैसा । न्याहाळिता तो ॥ ३७९ ॥
अर्थ: हे वीरश्रेष्ठ अर्जुना, असे पहा की आरशात पहाणारा, हा जसा प्रतिबिंब व आरसा हे दोन्ही न होऊन या दोन्हीला प्रकाशतो.

ओवी ३८०: कां अहोरात्र सविता । न होनि करी पंडुसुता ।
तैसा आत्मा कर्मकर्ता । न होनि दावी ॥ ३८० ॥
अर्थ: अथवा अर्जुना, सूर्य हा दिवस व रात्र न होता जशी दिवस व रात्र आपल्या अस्तित्वावर दाखवतो, त्याप्रमाणे आत्मा हा कर्म व कर्माचा कर्ता न होऊन त्या दोघांचे प्रकाशन करतो.

ओवी ३८१: परी देहाहंआन भुली । जयाची बुद्धि देहींचि आतली ।
तया आत्मविषयीं जाली । मध्यरात्री गा ॥ ३८१ ॥
अर्थ: परंतु देहाहंकाराच्या मोहाने ज्याच्या बुद्धीने देहच मी असा निश्चय केला आहे आणि ज्याला आत्म्याविषयी मध्यरात्र झाली आहे.

ओवी ३८२: जेणें चैतन्या ईश्वरा ब्रह्मा । देहचि केलें परमसीमा ।
तया आत्मा कर्ता हे प्रमा । अलोट उपजे ॥ ३८२ ॥
अर्थ: ज्याने चैतन्य, ईश्वर व ब्रह्म ह्यांना केवळ देहाच्याच मर्यादेत आणून ठेवले त्याची आत्मा कर्ता आहे, अशा प्रकरची दृढ समजूत होऊन बसते.

ओवी ३८३: आत्माचि कर्मकर्ता । हाही निश्चयो नाहीं तत्त्वतां ।
देहोचि मी कर्मकर्ता । मानितो साचे ॥ ३८३ ॥
अर्थ: आत्माच कर्मकर्ता आहे असाही त्याचा खरोखर निश्चय नसतो. तो देहच मी आहे असे समजतो व म्हणून सर्व कर्मांचा कर्ता आपणच आहो, असे तो खरोखर मानतो.

ओवी ३८४: जे आत्मा मी कर्मातीतु । सर्वकर्मसाक्षिभूतु ।
हे आपुली कहीं मातु । नायकेचि कानीं ॥ ३८४ ॥
अर्थ: कारण कर्मातीत सर्व कर्मांना साक्षीभूत असा आत्मा मी आहे ही जी आपल्या खर्‍या स्वरूपाची हकीकत ती तो कानांनी कधी ऐकतच नाही.

ओवी ३८५: म्हणून उमपा आत्मयातें । देहचिवरी मविजे एथें ।
विचित्र काई रात्रि दिवसातें । डुडुळ न करी ? ॥ ३८५ ॥
अर्थ: म्हणून असल्या समजुतीच्या माणसाने अपरिमित आत्म्याला देहानेच मोजावे, यात नवल ते काय? घुबड दिवसाला धडधडीत रात्र मानीत नाही काय?

ओवी ३८६: पैं जेणें आकाशींचा कहीं । सत्य सूर्यु देखिला नाहीं ।
तो थिल्लरींचें बिंब काई । मानू न लाहे ? ॥ ३८६ ॥
अर्थ: ज्याने आकाशातील खरा सूर्य केव्हाच पाहिला नाही तो डबक्यात पडलेले सूर्याचे प्रतिबिंब हाच खरा सूर्य म्हणून मानणार नाही काय?

ओवी ३८७: थिल्लराचेनि जालेपणें । सूर्यासि आणी होणें ।
त्याच्या नाशीं नाशणें । कंपें कंपू ॥ ३८७ ॥
अर्थ: (तो प्रतिबिंबित सूर्य खरा मानून मग) डबक्याच्या उत्पत्तीने सूर्याला उत्पत्ति मानतो. त्या डबक्याच्या नाशाने सूर्याला नाश मानतो.

ओवी ३८८: आणि निद्रिस्ता चेवो नये । तंव स्वप्न साच हों लाहे ।
रज्जु नेणतां सापा बिहे । विस्मो कवण ? ॥ ३८८ ॥
अर्थ: अरे अर्जुना, झोपलेला पुरुष जेथेपर्यंत जागा झाला नाही, तेथेपर्यंत स्वप्न सत्य मानले जाणे शक्य आहे.

ओवी ३८९: जंव कवळ आथि डोळां । तंव चंद्रु देखावा कीं पिंवळा ।
काय मृगींही मृगजळा । भाळावें नाहीं ? ॥ ३८९ ॥
अर्थ: डोळ्यांमधे जोपर्यंत काविळीचा विकार आहे, तोपर्यंत चंद्र पिवळा असा दिसणार, मृगजळाला पाहून हरिणांनी मोहित होऊ नये काय?

ओवी ३९०: तैसा शास्त्रगुरूचेनि नांवे । जो वाराही टेंकों नेदी सिवें ।
केवळ मौढ्याचेनिचि जीवें । जियाला जो ॥ ३९० ॥
अर्थ: तसाच शास्त्रगुरूंचा जो विश्वास न करता केवळ मौढ्यामुळे (अज्ञानामुळे) जीवन व्यतीत करतो.

या ओव्यांमध्ये कर्म, आत्मा, व शास्त्र यांच्यातील संबंध स्पष्ट केलेला आहे. आत्मा, कर्ता आणि कर्म याबाबत गहन विचार मांडले गेले आहेत, ज्यामध्ये अज्ञान व भ्रांति यांचे विवेचन करण्यात आले आहे.

ओवी ३९१: तेणें देहात्मदृष्टीमुळें । आत्मया घापे देहाचें जाळें ।
जैसा अभ्राचा वेगु कोल्हें । चंद्रीं मानीं ॥ ३९१ ॥
अर्थ: जसा ढगांचा वेग कोल्हा चंद्राच्या ठिकाणी मानतो, तसा देहालाच तो आत्मा मानीत असल्यामुळे त्याच्याकडून आत्म्याला देहाच्या जाळ्यात घातले जाते.

ओवी ३९२: मग तया मानणयासाठीं । देहबंदीशाळे किरीटी ।
कर्माच्या वज्रगांठी । कळासे तो ॥ ३९२ ॥
अर्थ: अर्जुना, मग तो जीव त्या मनण्याने देहरूपी तुरुंगात कर्माच्या पक्क्या गाठीने जखडला जातो.

ओवी ३९३: पाहे पां बद्ध भावना दृढा । नळियेवरी तो बापुडा ।
काय मोकळेयाही पायाचा चवडा । न ठकेचि पुंसा ॥ ३९३ ॥
अर्थ: पहा की नळीवरील तो बापुडा, त्याचे पंजे मोकळे असताही ‘आपण बांधले गेलो आहो’ असे त्यास वाटत नाही काय?

ओवी ३९४: म्हणून निर्मळा आत्मस्वरूपीं । तो प्रकृतीचें केलें आरोपी ।
तो कल्पकोडीच्या मापीं । मवीचि कर्में ॥ ३९४ ॥
अर्थ: म्हणून निर्मळ आत्मस्वरूपाच्या ठिकाणी जो प्रकृतीने केलेल्या मिथ्या आरोप करतो तो कोट्यावधि कालपर्यंत कर्मातच गुंडाळलेला रहातो.

ओवी ३९५: आता कर्मामाजीं असे । परी तयातें कर्म न स्पर्शे ।
वडवानळातें जैसें । समुद्रोदक ॥ ३९५ ॥
अर्थ: आता वडवानल समुद्रात असून समुद्राचे पाणी त्याला स्पर्शही करू शकत नाही, त्याप्रमाणे कर्मामध्ये असूनही ज्याला कर्म स्पर्श करू शकत नाही.

ओवी ३९६: तैसेंनि वेगळेपणें । जयाचें कर्मीं असणें ।
तो कीर वोळखावा कवणें । तरी सांगो ॥ ३९६ ॥
अर्थ: वरील दृष्टांताप्रमाणे जो कर्मात असून कर्मे करीत असून कर्मापासून वेगळेपणाने असतो, तो खरोखर कोणत्या लक्षणाने जाणावा.

ओवी ३९७: जे मुक्तातें निर्धारितां । लाभे आपलीच मुक्तता ।
जैसी दीपें दिसें पाहतां । आपली वस्तु ॥ ३९७ ॥
अर्थ: कारण की ज्याप्रमाणे (अंधारातील) आपली वस्तु दिव्याच्या सहाय्याने पाहिली असता दिसते, त्याप्रमाणे मुक्त पुरुषाविषयी विचार केला असता आपलीच मुक्तता आपणास प्राप्त होते.

ओवी ३९८: नातरी दर्पणु जंव उटिजे । तंव आपणपयां आपण भेटिजे ।
कां तोय पावतां तोय होईजे । लवणें जेंवीं ॥ ३९८ ॥
अर्थ: अथवा पोलादाचा आरसा जसजसा घासावा तसतसे आपणास आपल्याला भेटता येते, (म्हणजे आपले प्रतिबिंब आपणास अधिक स्वच्छ दिसते).

ओवी ३९९: हें असो परतोनि मागुतें । प्रतिबिंब पाहे बिंबातें ।
तंव पाहणें जाउनी आयितें । बिंबचि होय ॥ ३९९ ॥
अर्थ: हे राहू, प्रतिबिंब जेव्हा उलटून पुनः बिंबाला पहाते, तेव्हा पाहाण्याची क्रिया नाहीशी होऊन मूळचे प्रतिबिंब रहाते.

ओवी ४००: तैसें हारपलें आपणपें पावे । तैं संतांतें पाहतां गिंवसावें ।
म्हणौनि वानावे ऐकावे । तेचि सदा ॥ ४०० ॥
अर्थ: तसेच हारपलांत आपणापेक्षा आपणास अधिक तपश्चर्या करावी लागते; त्यासाठी संतांचे ऐकावे.

ओवी ४०१: परी कर्मीं असोनि कर्में । जो नावरे समेंविषमें ।
चर्मचक्षूंचेनि चामें । दृष्टि जैसी ॥ ४०१ ॥
अर्थ: तर कर्मात असून बर्‍यावाईट कर्माने लिप्त होत नाही, ते कसे तर ज्याप्रमाणे कातडीच्या डोळ्याच्या कातड्यात दृष्टि असून ती त्याने लिप्त होत नाही.

ओवी ४०२: तैसा सोडवला जो आहे । तयाचें रूप आतां पाहें ।
उपपत्तीची बाहे । उभऊनि सांगों ॥ ४०२ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे जो सर्व कर्मांच्या बंधनापासून मुक्त झाला आहे त्याचे स्वरूप आता विचाराचा बाहू उभारून सांगतो, पहा.

ओवी १७: यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
हत्वाऽपि स इमा.ण्ल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ १७ ॥
अर्थ: ज्याचे ठिकाणी (मी कर्मकर्ता) हा अहंकार नाही, ज्याची बुद्धि अलिप्त असते, त्याने जरी या सर्व जगताला मारले तरी तो कोणालाही मारीत नाही. (घात केल्याच्या पातकाने) बद्ध होत नाही.

ओवी ४०३: तरी अविद्येचिया निदा । विश्वस्वप्नाचा हा धांदा ।
भोगीत होता प्रबुद्धा । अनादि जो ॥ ४०३ ॥
अर्थ: तर जागे असलेल्या अर्जुना, अविद्यारूपी निद्रेमधे विश्वरूपी स्वप्नाचा व्यवहार जो अनादिकालापासून भोगीत होता.

ओवी ४०४: तो महावाक्याचेनि नांवें । गुरुकृपेचेनि थांवें ।
माथां हातु ठेविला नव्हे । थापटिला जैसा ॥ ४०४ ॥
अर्थ: त्यास महावाक्याच्या उपदेशाच्या शब्दांनी हाक मारून मग आपल्या कृपेच्या सामर्थ्याने, गुरूंनी त्याचे मस्तकावर हात ठेविला असेच नव्हे तर त्यास थापटून जागे केले.

ओवी ४०५: तैसा विश्वस्वप्नेंसीं माया । नीद सांडूनि धनंजया ।
सहसा चेइला अद्वया- । नंदपणें जो ॥ ४०५ ॥
अर्थ: अर्जुना, त्या क्षणी विश्वरूप स्वप्नासह ती मायारूपी निद्रा टाकून देऊन, जो अद्वयानंदपणे सहज जागा झाला.

ओवी ४०६: तेव्हां मृगजळाचे पूर । दिसते एक निरंतर ।
हारपती कां चंद्रकर । फांकतां जैसे ॥ ४०६ ॥
अर्थ: त्यावेळी मृगजळाचे नेहेमी एकसारखे दिसणारे पूर, चंद्रकिरणे फाकताक्षणीच ज्याप्रमाणे नाहीसे होतात.

ओवी ४०७: कां बाळत्व निघोनि जाय । तैं बागुला नाहीं त्राय ।
पैं जळालिया इंधन न होय । इंधन जेवीं ॥ ४०७ ॥
अर्थ: अथवा बालपण निघून गेल्यावर बागुलबुवाला जसे बळ रहात नाही, किंवा लाकुड जळाल्यावर जसा स्वयंपाक होत नाही.

ओवी ४०८: नाना चेवो आलिया पाठीं । तैं स्वप्न न दिसे दिठी ।
तैसी अहं ममता कीरीटी । नुरेचि तया ॥ ४०८ ॥
अर्थ: अथवा जागृति आल्यावर नंतर स्वप्न जसे दृष्टीला दिसत नाही, त्याप्रमाणे अर्जुना, त्याला मी व माझे हे उरत नाही.

ओवी ४०९: मग सूर्यु आंधारालागीं । रिघो कां भलते सुरंगीं ।
परी तो तयाच्या भागीं । नाहींचि जैसा ॥ ४०९ ॥
अर्थ: मग सूर्य अंधाराकरता वाटेल त्या भुयारात प्रवेश करो, परंतु तो अंधार जसा सूर्याच्या वाट्यास येतच नाही.

ओवी ४१०: तैसा आत्मत्वें वेष्टिला होये । तो जया जया दृश्यातें पाहें ।
तें दृष्य द्रष्टेपणेंसीं होत जाये । तयाचेंचि रूप ॥ ४१० ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे जो आत्मभावाने व्यापला गेला आहे, तो ज्या त्या दृश्य पदार्थाला पाहील, तो दृश्य पदार्थ द्रष्टेपणासह त्याचेच रूप होत जातो.

ओवी ४११: जसाजसा वन्हि जया लागे । तें वन्हिचि जालिया आंगें ।
दाह्यदाहकविभागें । सांडिजे तें ॥ ४११ ॥
अर्थ: ज्याप्रमाणे अग्नि ज्या पदार्थाला लागतो, तो पदार्थ अंगाने अग्नीच झाल्यावर मग जाळणारा व जळणारे असा भेद शिल्लक रहात नाही.

ओवी ४१२: तैसा कर्माकारा दुजेया । तो कर्तेपणाचा आत्मया ।
आळु आला तो गेलिया । कांहीं बाहीं जें उरे ॥ ४१२ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे आत्म्याहून भिन्न भासणारे जे कर्म, त्या कर्मांमुळे आत्म्यावर जो कर्तेपणाचा आरोप आला होता, तो आरोप गेल्यावर जे काही उरते.

ओवी ४१३: तिये आत्मस्थितीचा जो रावो । मग तो देहीं इये जाणेल ठावो ? ।
काय प्रलयांबूचा उन्नाहो । वोघु मानी ? ॥ ४१३ ॥
अर्थ: त्या आत्मस्थितीचा जो राजा आहे, तो मग या देहाला आपले ठिकाण असे समजेल काय? प्रलयकालच्या पाण्याची भरती ‘आपण एक आहोत’ असे आपल्याला मानील काय?

ओवी ४१४: तैसी ते पूर्ण अहंता । काई देहपणें पंडुसुता ।
आवरे काई सविता । बिंबें धरिला ? ॥ ४१४ ॥
अर्थ: अर्जुना, त्याप्रमाणे ती पूर्ण अहंता (सर्व ठिकाणी मीच भरलेला आहे अशी व्यापक अहंता) देहभावाने आवरली जाईल काय?

ओवी ४१५: पैं मथूनि लोणी घेपे । तें मागुती ताकीं घापे ।
तरी तें अलिप्तपणें सिंपे । तेणेंसी काई ? ॥ ४१५ ॥
अर्थ: पैं, जसा लोणी काढणीतून घेतले जाते, त्याप्रमाणे ते अलिप्तपणाने मिळवले जाते, तर ते कसे?

ओवी:

नाना काष्ठौनि वीरेशा । वेगळा केलिया हुताशा ।
राहे काष्ठाचिया मांदुसा । कोंडलेपणें ? ॥ ४१६ ॥

अर्थ:
हे वीरश्रेष्ठ अर्जुना, काष्ठापासून (इंधनापासून) जेव्हा अग्नि वेगळा केला जातो, तेव्हा त्याला पुन्हा काष्ठाच्या पेटीत (कांद्यात) कोंबून ठेवल्यास तो कसा राहील? याचा अर्थ असा आहे की, एकदा अग्नि वेगळा केल्यानंतर त्याला पुन्हा काष्ठासोबत कोंबून ठेवणे शक्य नाही; अग्नि स्वतंत्र आहे आणि त्याला त्याच्या वास्तविक स्वरूपात राहायला लागते.

ओवी:

कां रात्रीचिया उदराआतु । निघाला जो हा भास्वतु ।
तो रात्री ऐसी मातु । ऐके कायी ? ॥ ४१७ ॥

अर्थ:
हे अर्जुना, रात्रीच्या पोटातून (उदरातून) बाहेर आलेला सूर्य (भास्वत) रात्र अशी गोष्ट ऐकू शकतो का? म्हणजे, सूर्य रात्रीच्या काळात अस्तित्वात असलेल्या अंधारात असताना तो अंधाराच्या स्वरूपात काहीही अनुभवू शकत नाही.

ओवी:

तैसें वेद्य वेदकपणेंसी । पडिलें कां जयाचे ग्रासीं ।
तया देह मी ऐसी । अहंता कैंची ? ॥ ४१८ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे ज्ञाता किंवा वेदज्ञाने ज्ञानाच्या सामर्थ्याने ज्ञान संपन्नतेचा अनुभव घेतला आहे, त्यावरून "मी देह" अशी अहंता कशी असू शकते? या वेदज्ञाने (अत्यंत ज्ञानी व्यक्तीने) जेव्हा ज्ञानात लिप्त होत आहे, तेव्हा तो देहासोबत त्याचे अस्तित्व मानणार कसा?

ओवी ४१९:
आणि आकाशें जेथें जेथुनी । जाइजे तेथ असे भरोनी ।
म्हणौनि ठेलें कोंदोनी । आपेंआप ॥ ४१९ ॥

अर्थ:
आकाशाने ज्या ठिकाणी जावे तेथे तेथे ते (आकाश) पूर्णपणे भरलेलेच असते. म्हणजेच, आकाशाच्या स्वभावानुसार ते सर्वत्र एकसारखेच असते आणि त्यात कधीही कमी नसते.

ओवी ४२०:
तैसें जें तेणें करावें । तो तेंचि आहे स्वभावें ।
मा कोणें कर्मीं वेष्टावें । कर्तेपणें ? ॥ ४२० ॥

अर्थ:
ज्याने जसे कर्म करायचे असते, ते कर्म त्याच्या स्वभावाने त्याचंच रूप आहे. त्यामुळे कोणत्याही कर्मामुळे त्याला कर्तेपणाने गुंडाळता येईल का? म्हणजे कर्माच्या परिणामांचा आरोप त्याच्या स्वरूपावर कसा लावता येईल?

ओवी ४२१:
नुरेचि गगनावीण ठावो । नोहेचि समुद्रा प्रवाहो ।
नुठीचि ध्रुवा जावों । तैसें जाहालें ॥ ४२१ ॥

अर्थ:
आकाशाशिवाय ज्या ठिकाणी कोठेही रिकामी जागा नाही, अथवा समुद्राला जसा प्रवाह नाही, किंवा ध्रुवाला जशी आपली जागा सोडून जाण्याची क्षमता नाही, त्याप्रमाणे आत्म्याची स्थिती झाली आहे. म्हणजे, आत्मा हा सर्वत्र अस्तित्वात आहे आणि त्याला आपल्या स्थानी रहाण्याची गारंटी आहे.

ओवी ४२२:
ऐसेनि अहंकृतिभावो । जयाचा बोधीं जाहला वावो ।
तर्‍ही देहा जंव निर्वाहो । तंव आथी कर्में ॥ ४२२ ॥

अर्थ:
या प्रमाणे, देहाभिमान असणे आणि त्याचे ज्ञान (स्वरूपानुभव) प्राप्त झाले तरीही, जोपर्यंत देह आहे, तोपर्यंत कर्मे आहेत. म्हणजेच, देह अस्तित्वात असताना त्याच्यातून कर्मे होतात.

ओवी ४२३:
वारा जरी वाजोनि वोसरे । तरी तो डोल रुखीं उरे ।
कां सेंदें द्रुति राहे कापुरें । वेंचलेनी ॥ ४२३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, वारा जरी वाहून थांबला तरी, त्या वार्‍याने उत्पन्न झालेला कंपन झाडाच्या ठिकाणी राहातो. किंवा करंडीतील कपूर जरी संपला तरी, त्याचा वास अजूनही राहतो. म्हणजेच, कोणतेही अनुभव किंवा परिणाम संपल्यावर देखील त्याचा प्रभाव राहतो.

ओवी ४२४:
कां सरलेया गीताचा समारंभु । न वचे राहवलेपणाचा क्षोभु ।
भूमी लोळोनि गेलिया अंबु । वोल थारे ॥ ४२४ ॥

अर्थ:
गाण्याचा समारंभ संपल्यावर, गाण्याच्या रंगाचा मनावरचा परिणाम जात नाही, किंवा जमिनीवर पाणी वाहून गेल्यावर देखील ओल राहते. म्हणजेच, एकदा अनुभवलेले किंवा अनुभवाच्या परिणामाचे गूढ अदृश्य होत नाही, ते कायम राहते.

ओवी ४२५:
अगा मावळलेनि अर्कें । संध्येचिये भूमिके ।
ज्योतिदीप्ति कौतुकें । दिसे जैसी ॥ ४२५ ॥

अर्थ:
अर्जुना, सूर्य मावळल्यानंतर देखील संध्याकाळच्या वेळी सूर्याच्या ज्योतीचे तेज सहज दिसते. म्हणजेच, मावळलेला सूर्य देखील प्रकाश देतो, आणि त्याचा तेज अदृश्य होत नाही.

ओवी ४२६:
पैं लक्ष भेदिलियाहीवरी । बाण धांवेचि तंववरी ।
जंव भरली आथी उरी । बळाची ते ॥ ४२६ ॥

अर्थ:
लक्ष्य भेदल्यावर देखील बाणात वेगाचा जोर शिल्लक राहिला आहे. त्यामुळे बाण तो जोर ठेवून पुढे जात राहतो. म्हणजेच, एकदा गती मिळाल्यावर ती गती कायम राहते.

ओवी ४२७:
नाना चक्रीं भांडें जालें । तें कुलालें परतें नेलें ।
परी भ्रमेंचि तें मागिले । भोवंडिलेपणें ॥ ४२७ ॥

अर्थ:
चाकावर मडके तयार झाले तरी कुंभाराने ते बाजूला काढले तरी आधीच्या फिरवण्याच्या गतीमुळे ते चाक फिरतच राहाते. म्हणजेच, एकदा प्रारंभ झाल्यावर गती थांबत नाही.

ओवी ४२८:
तैसा देहाभिमानु गेलिया । देह जेणें स्वभावें धनंजया ।
जालें तें अपैसया । चेष्टवीच तें ॥ ४२८ ॥

अर्थ:
अर्जुना, देहाभिमान गेल्यावर सुद्धा देह स्वभावाने (प्रारब्धाने) झालेला असतो, आणि तो देह आपोआप कर्म करतो. म्हणजेच, देहाचा स्वभाव आपल्याला कर्मात भाग घेण्यास प्रवृत्त करतो.

ओवी ४२९:
संकल्पेंवीण स्वप्न । न लावितां दांगीचें बन ।
न रचितां गंधर्वभुवन । उठी जैसें ॥ ४२९ ॥

अर्थ:
आपणास अमूक एक स्वप्न पडावे, अशा संकल्पाशिवाय जसे आपणास स्वप्न पडते, किंवा अरण्यातील झाडे जशी न लावता उगवतात, किंवा गंधर्वनगर कोणी तयार न करता (आपोआप) उत्पन्न होते. म्हणजेच, काही गोष्टी आपल्या इच्छेशिवाय किंवा प्रयत्नाशिवाय घडतात.

ओवी ४३०:
आत्मयाचेनि उद्यमेंवीण । तैसें देहादिपंचकारण ।
होय आपणयां आपण । क्रियाजात ॥ ४३० ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे आत्म्याच्या व्यापाराशिवाय देहादि पाच कारणांकडून आपोआप कर्मे होतात. म्हणजेच, आत्मा सक्रिय नसताना देखील, देहाच्या पाच कारणांच्या आधारे कर्मे घडतात.

ओवी ४३१:
पैं प्राचीनसंस्कारवशें । पांचही कारणें सहेतुकें ।
कामवीजती गा अनेकें । कर्माकारें ॥ ४३१ ॥

अर्थ:
प्राचीन संस्कारांमुळे या पाच कारणांच्या आधारे अनेक कार्ये घडतात. म्हणजेच, पूर्वजन्मातील अनुभव आणि संस्कार कर्मांना आकार देतात आणि त्यानुसार कर्मे घडतात.

ओवी ४३२:
तया कर्मामाजीं मग । संहरो आघवें जग ।
अथवा नवें चांग । अनुकरो ॥ ४३२ ॥

अर्थ:
या कर्मांमधे सर्व जगाचा नाश होवो अथवा दुसरे चांगले नविन जग उत्पन्न होवो. म्हणजे, कर्मांच्या परिणामस्वरूप जगाचा संहार किंवा नविन सुरुवात होऊ शकते.

ओवी ४३३:
परी कुमुद कैसेनि सुके । कैसें तें कमळ फांके ।
हीं दोन्ही रवी न देखे । जयापरी ॥ ४३३ ॥

अर्थ:
परंतु चंद्रविकासी कमल कसे संकोचित होते व सूर्यविकासिनी कमल कसे उमलते, हे दोन्ही सूर्य जाणत नाही. म्हणजेच, कसे प्रकाशाच्या प्रभावामुळे कमळांच्या हालचाली होतात, याची जाणीव प्रकाशाला नसते.

ओवी ४३४:
कां वीजु वर्षोनि आभाळ । ठिकरिया आतो भूतळ ।
अथवा करूं शाड्वळ । प्रसन्नावृष्टी ॥ ४३४ ॥

अर्थ:
अथवा मेघातून विजेचा वर्षाव होऊन पृथ्वीच्या ठिकर्‍या ठिकर्‍या होवोत अथवा मेघ पर्जन्याची वृष्टि करून सगळे भूतळ हिरवेगार करून टाको. म्हणजेच, मेघांच्या वृष्टीने जगाची स्थिती बदलते.

ओवी ४३५:
तरी तया दोहींतें जैसें । नेणिजेचि कां आकाशें ।
तैसा देहीच जो असे । विदेहदृष्टी ॥ ४३५ ॥

अर्थ:
परंतु त्या दोहोंची जशी आकाशास खबरही नसते त्याप्रमाणे जो देहातच देहाभिमानरहित स्थितीने असतो. म्हणजेच, देहाभिमान सोडून जो व्यक्ती असतो त्याला कर्मांच्या परिणामांची जाणीव नसते.

ओवी ४३६:
तो देहादिकीं चेष्टीं । घडतां मोडतां हे सृष्टी ।
न देखे स्वप्न दृष्टी । चेइला जैसा ॥ ४३६ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ज्याप्रमाणे जागा झालेला मनुष्य स्वप्न पहात नाही, त्याप्रमाणे देहादिकाच्या कर्मांनी सृष्टि उत्पन्न झाली किंवा नाश पावली, तरी देखील त्याला त्याची खबर नसते. म्हणजेच, जागरूकता येताच स्वप्नांचे भास विसरले जातात.

ओवी ४३७:
येर्‍हवीं चामाचे डोळेवरी । जे देखती देहचिवरी ।
ते कीर तो व्यापारी । ऐसेंचि मानिती ॥ ४३७ ॥

अर्थ:
एरवी कातड्याच्या डोळ्यांनी (स्थूल दृष्टीने) जे त्याला देहधारी अशा बुद्धीने पहातात, ते खरोखर तो कर्म करणारा आहे असेच मानतात. म्हणजेच, व्यक्तीच्या देहाभिमानामुळे त्याचे कर्म करणारे अस्तित्व मानले जाते.

ओवी ४३८:
कां तृणाचा बाहुला । जो आगरामेरें ठेविला ।
तो साचचि राखता कोल्हा । मानिजे ना ? ॥ ४३८ ॥

अर्थ:
गवताचे बुजगावणे करून जे शेताच्या बांधावर ठेवलेले असते, ते बुजगावणे खरोखरच रखवालदार आहे असे कोल्हा मानीत नाही काय? म्हणजेच, बाह्य रूपामुळे खरे नसलेले किंवा असंभाव्य असलेले काही गोष्टींचे अस्तित्व ठरवले जात नाही.

ओवी ४३९:
पिसें नेसलें कां नागवें । हें लोकीं येऊनि जाणावें ।
ठाणोरियांचें मवावें । आणिकीं घाय ॥ ४३९ ॥

अर्थ:
वेडा मनुष्य (वस्त्र) नेसलेला आहे की नागवा आहे, हे लोकांनी येऊन जाणवयाचे अथवा युद्धात वीरश्री संचारलेल्या योद्ध्याच्या जखमा दुसऱ्यांनी मोजावयाच्या (त्याला जखमांची खबरही नसते). म्हणजेच, वस्त्रांच्या बाह्य रूपामुळे व्यक्तीचा खरा स्वरूप समजणे कठीण असते.

ओवी ४४०:
कां महासतीचे भोग । देखे कीर सकळ जग ।
परी ते आगी ना आंग । ना लोकु देखे ॥ ४४० ॥

अर्थ:
महासतीचे भोग हे सर्व जग बघतात, परंतु ते अग्नीत नाहीत, आणि लोक त्यांना पाहत नाहीत. म्हणजेच, भौतिक स्वरूपात असलेल्या गोष्टींची खरी स्वरूप जाणता येत नाही, त्यांची जाणीव नसते.

ओवी ४४१:
तैसा स्वस्वरूपें उठिला । जो दृश्येंसी द्रष्टा आटला ।
तो नेणें काय राहटला । इंद्रियग्रामु ॥ ४४१ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जो आत्मस्वरूपाच्या बोधाने जागा झालेला आहे आणि ज्याच्या दृश्य व द्रष्टा या दोन्ही सापेक्ष भावना नाहीशा झालेल्या आहेत, तो आपल्या सर्व इंद्रियांनी काय केले हे जाणत नाही. म्हणजेच, आत्मज्ञान प्राप्त केलेल्या व्यक्तीला बाह्य जगातील घटनांचे भान राहत नाही.

ओवी ४४२:
अगा थोरीं कल्लोळीं कल्लोळ साने । लोपतां तिरींचेनि जनें ।
एकीं एक गिळिलें हें मनें । मानिजे जर्‍ही ॥ ४४२ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, मोठ्या लाटेत लहानशा लाटा नाहीशा होत असतांना एका मोठ्या लाटेने एका लहान लाटेला गिळले हे जरी नदीच्या काठावरच्या मनुष्याने मानले. म्हणजेच, एक शक्तिशाली घटनेने छोटी घटना कशी गिळून टाकते हे दर्शविते.

ओवी ४४३:
तर्‍ही उदकाप्रति पाहीं । कोण ग्रसितसे काई ।
तैसें पूर्णा दुजें नाहीं । जें तो मारी ॥ ४४३ ॥

अर्थ:
तरी पाण्याच्या दृष्टीने पहा, कोण कोणाचा ग्रास करत आहे? त्याप्रमाणे पूर्ण पुरुषाला तो अद्वैतभानावर आल्यामुळे असा दुसरा पदार्थच प्रतीत होत नाही, की ज्याला तो मग मारील. म्हणजेच, अद्वैताच्या स्थितीत एकता दिसते आणि भेदभाव नाहीसा झालेला असतो.

ओवी ४४४:
सुवर्णाचिया चंडिका । सुवर्णशूळेंचि देखा ।
सुवर्णाचिया महिखा । नाशु केला ॥ ४४४ ॥

अर्थ:
हे पहा सोन्याच्या देवीने सोन्याच्याच शूळाने सोन्याच्या महिषासुराचा नाश केला. यामध्ये देवी, शूळ आणि महिषासूर हे सर्व एकच सोन्याचे रूप दर्शवितात.

ओवी ४४५:
तो देवलवसिया कडा । व्यवहारु गमला फुडा ।
वांचूनि शूळ महिष चामुंडा । सुवर्णचि तें ॥ ४४५ ॥

अर्थ:
हा व्यवहार पुजार्‍याच्या दृष्टीने जरी खरा वाटला, तरी वास्तवात शूळ, महिषासूर व देवी हे सर्व सोनेच आहे. म्हणजेच, सर्व घटक एकमेकांमध्ये अस्तित्वात आहेत, पण त्यांच्या कार्यामध्ये भेदभाव नाही.

ओवी ४४६:
पैं चित्रींचें जळ हुतांशु । तो दृष्टीचाचि आभासु ।
पटीं आगी वोलांशु । दोन्ही नाहीं ॥ ४४६ ॥

अर्थ:
चित्रातील पाणी व अग्नि हा केवळ दृष्टीला होणारा भास आहे. चित्र काढलेल्या वस्त्रात अग्नी अथवा ओलेपणाचा अंश ही दोन्हीही नाहीत. म्हणजेच, कलेमध्ये दिसणारे घटक वास्तवात नाहीत, हे दर्शविते.

ओवी ४४७:
मुक्ताचें देह तैसें । हालत संस्कारवशें ।
तें देखोनि लोक पिसे । कर्ता म्हणती ॥ ४४७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे मुक्त पुरुषाचा देह प्रारब्धसंस्काराने हालत (कर्मे करीत) असतांना पाहून मूर्ख लोक त्याला कर्ता असे म्हणतात. म्हणजेच, लोक दिसणार्‍या क्रिया पाहून व्यक्तीला कर्ता मानतात, पण वास्तविकतेत त्याला कर्ता मानता येत नाही.

ओवी ४४८:
आणि तयां करणेया आंतु । घडो तिहीं लोकां घातु ।
परी तेणें केला हे मातु । बोलों नये ॥ ४४८ ॥

अर्थ:
आणि त्या मुक्त पुरुषाच्या कर्म करण्यामधे तिन्ही लोकांचा नाश होवो, पण तो त्या मुक्त पुरुषाने केला अशी गोष्टच बोलू नये. म्हणजेच, कर्माच्या परिणामांवर त्याच्या नावे आरोप करणे योग्य नाही.

ओवी ४४९:
अगा अंधारुचि देखावा तेजें । मग तो फेडी हें बोलिजे ।
तैसें ज्ञानिया नाहीं दुजें । जें तो मारी ॥ ४४९ ॥

अर्थ:
आधी जर तेजाने (सूर्याने) अंधार पहावा (पण तेजापुढे अंधार येतच नाही) मग तेज अंधाराचा नाश करते हे कोठे बोलता येईल काय? त्याप्रमाणे ज्ञान्याला जर दुसरे काही नाही मग तो काय करणार? म्हणजेच, ज्ञानाचा प्रकाश अन्यथा परिस्थितीवर प्रकाश टाकतो.

ओवी ४५०:
म्हणौनि तयाचि बुद्धी । नेणे पापपुण्याची गंधी ।
गंगा मीनलिया नदी । विटाळु जैसा ॥ ४५० ॥

अर्थ:
म्हणजेच, त्याची बुद्धी पाप आणि पुण्याची गंधी नाही; जसे गंगेत मीन आणि विटाळ यांना मिळते. म्हणजे, ज्ञान्याची बुद्धी दोन्ही बाजूंना असली तरी त्याला त्यांच्यात भेदभाव करणे शक्य नाही.

ओवी ४५१:
आगीसी आगी झगटलिया । काय पोळे धनंजया ।
कीं शस्त्र रुपे आपणया । आपणचि ॥ ४५१ ॥

अर्थ:
अर्जुना, अग्नीला अग्नीचा स्पर्श झाला तर कोण कोणाला पोळील? का शस्त्र आपल्याला रुतेल काय? म्हणजेच, समान गुणधर्म असलेल्या गोष्टींमध्ये परस्पर प्रभाव होत नाही, त्यामुळे अर्जुनाला आपल्या गुणांची ओळख आहे.

ओवी ४५२:
तैसें आपणपयापरतें । जो नेणें क्रियाजातातें ।
तेथ काय लिंपवी बुद्धीतें । तयाचिये ॥ ४५२ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जो कर्ममात्राला आपणाहून वेगळे समजत नाही, तेथे (अशा स्थितीत) कोणते कर्म त्याच्या बुद्धीला कर्तेपणाने लिप्त करील? म्हणजेच, जेव्हा कर्म आणि कर्ता एकत्रित होते, तेव्हा त्याला कर्ता मानता येत नाही.

ओवी ४५३:
म्हणौनि कार्य कर्ता क्रिया । हें स्वरूपचि जाहलें जया ।
नाहीं शरीरादिकीं तया । कर्मी बंधु ॥ ४५३ ॥

अर्थ:
म्हणून कार्य, कर्ता व क्रिया हे ज्याला आपले स्वरूपच झाले आहे, त्याला शरीरादींकडून कर्म झाले असता त्या कर्माचे बंधन नाही. म्हणजेच, जो आत्मा कर्माचे स्वरूप घेतो, तो कर्मांमध्ये अडकत नाही.

ओवी ४५४:
जे कर्ता जीव विंदाणीं । काढूनि पांचही खाणी ।
घडित आहे करणीं । आउतीं दाहें ॥ ४५४ ॥

अर्थ:
आपल्या बुद्धीच्या कौशल्याने कर्तृत्वान जो जीवात्मा, तो कर्माची कारणे असलेले शरीरादिक पाच ह्या खाणी काढून इंद्रियरूपी दहा औताच्या सहाय्याने (कर्ममात्र) तयार करीत आहे. म्हणजेच, आत्मा इंद्रियांचा वापर करून कर्म निर्माण करतो.

ओवी ४५५:
तेथ न्यावो आणि अन्यावो । हा द्विविधु साधूनि आवो ।
उभविता न लवी खेंवो । कर्मभुवनें ॥ ४५५ ॥

अर्थ:
तेथे न्याय व अन्याय (विधिनिषेध) असे दोन आकार साधून कर्माच्या इमारती उभारण्याला एक क्षण लावीत नाही. म्हणजेच, कर्मनिर्मितीत दोन प्रकारे कार्य केले जाते, आणि त्याला वेळ लागत नाही.

ओवी ४५६:
या थोराडा कीर कामा । विरजा नोहे आत्मा ।
परी म्हणसी हन उपक्रमा । हातु लावी ॥ ४५६ ॥

अर्थ:
या एवढ्या मोठ्या कामाला आत्मा खरोखर साह्य होत नाही. पण तो (या कामाच्या) आरंभाला हात लावतो असे म्हणशील (तर तेही नाही). म्हणजेच, आत्मा कार्यात थेट सहभागी होत नाही, तो फक्त साक्षीदार आहे.

ओवी ४५७:
तो साक्षी चिद्रूपु । कर्मप्रवृत्तीचा संकल्पु ।
उठी तो कां निरोपु । आपणचि दे ? ॥ ४५७ ॥

अर्थ:
ज्ञानस्वरूप असा जो केवळ साक्षीभूत आत्मा, तो त्या उत्पन्न होत असलेल्या कर्म करण्याच्या प्रेरणेच्या संकल्पाला तरी निरोप देतो काय? (नाही). म्हणजेच, ज्ञान्य आत्मा कर्मांच्या प्रेरणांमध्ये सहभागी होत नाही.

ओवी ४५८:
तरी कर्मप्रवृत्तीहीलागीं । तया आयासु नाहीं आंगीं ।
जे प्रवृत्तीचेही उळिगीं । लोकुचि आथी ॥ ४५८ ॥

अर्थ:
तर कर्मप्रवृत्तिकरता आत्म्याला स्वत:ला काही श्रम पडत नाहीत. कारण की प्रवृत्तीची देखील बिगार वाहणारे लोक (देहबुद्धावान जीवच) आहेत. म्हणजेच, कर्म करण्यामध्ये आत्म्याला कोणतेही श्रम पडत नाही.

ओवी ४५९:
म्हणौनि आत्मयाचें केवळ । जो रूपचि जाहला निखिळ ।
तया नाहीं बंदिशाळ । कर्माचि हे ॥ ४५९ ॥

अर्थ:
म्हणून जो आत्म्याचे केवळ शुद्ध रूप झाला, त्याला हा कर्माचा तुरुंग नाही. म्हणजेच, शुद्ध आत्मा कर्मांच्या बंधनांत अडकलेला नाही.

ओवी ४६०:
परी अज्ञानाच्या पटीं । अन्यथा ज्ञानाचें चित्र उठी ।
तेथ चितारणी हे त्रिपुटी । प्रसिद्ध जे कां ॥ ४६० ॥

अर्थ:
पण अज्ञानाच्या पटींमध्ये किंवा ज्ञानाचं स्वरूप अदृश्य झालं की, तिथे त्रिपुटी चितारणी होते. म्हणजेच, अज्ञानामुळे कर्मांमध्ये भ्रम निर्माण होतो आणि ज्ञानाचं वास्तविक स्वरूप लोप होतं.

ओवी ४६१:
जें ज्ञान ज्ञाता ज्ञेय । हें जगाचें बीज त्रय ।
ते कर्माची निःसंदेह । प्रवृत्ति जाण ॥ ४६१ ॥

अर्थ:
तीच ज्ञाता, ज्ञान व ज्ञेयरूपी त्रिपुटी होय. ही त्रिपुटी जगाचे कारण आहे आणि हीच कर्माची नि:संशय प्रवृत्ति आहे. म्हणजेच, खरोखर कर्माचा आरंभ ही त्रिपुटी करते.

ओवी ४६२:
आतां ययाचि गा त्रया । व्यक्ति वेगळालिया ।
आइकें धनंजया । करूं रूप ॥ ४६२ ॥

अर्थ:
अर्जुना, आता याच त्रिपुटीतील एक एक निराळे घेऊन त्याचे चांगले खुलासेवार वर्णन करू, ऐक. म्हणजेच, प्रत्येक घटकाचे विश्लेषण करणार आहे.

ओवी ४६३:
तरी जीवसूर्यबिंबाचे । रश्मी श्रोत्रादिकें पांचें ।
धांवोनि विषयपद्माचे । फोडिती मढ ॥ ४६३ ॥

अर्थ:
तर जीवरूपी सूर्यबिंबाची श्रोत्रादि पाच इंद्रियरूपी करणे, ही विषयरूपी कमलाकडे धावत येऊन त्या विषयरूपी कमलाच्या कळ्यांचा विकास करतात. म्हणजेच, आत्मा इंद्रियांच्या माध्यमातून बाह्य जगात प्रवेश करतो.

ओवी ४६४:
कीं जीवनृपाचे वारु उपलाणें । घेऊनि इंद्रियांचीं केकाणें ।
विषयदेशींचें नागवणें । आणीत जे ॥ ४६४ ॥

अर्थ:
अथवा जीवरूपी राजाचे बिन खोगिराचे (मोकळ्या पाठीचे) मनाचे संकल्परूपी घोडे बरोबर घेऊन जे इंद्रियांचे समुदाय विषयरूपी देशावर स्वारी करून सुखदु:खाची लूट आणातात. म्हणजेच, इंद्रियांची उपयुक्तता जीवनाच्या अनुभवांसाठी आहे.

ओवी ४६५:
हें असो इहीं इंद्रियीं राहाटे । जें सुखदुःखेंसीं जीवा भेटे ।
तें सुषुप्तिकालीं वोहटे । जेथ ज्ञान ॥ ४६५ ॥

अर्थ:
हे राहू दे, जे ज्ञान ह्या इंद्रियांच्याद्वाराने आपला व्यवहार चालवते व जे ज्ञान सुषुप्तिकाली जेथे लीन होऊन रहाते. म्हणजेच, इंद्रियांच्या माध्यमातून ज्ञान प्राप्त होते आणि सुषुप्त अवस्थेत ज्ञान लपलेले असते.

ओवी ४६६:
तया जीवा नांव ज्ञाता । आणि जें हें सांगितलें आतां ।
तेंचि एथ पंडुसुता । ज्ञान जाण ॥ ४६६ ॥

अर्थ:
त्या (सुषुप्त्यभिमानी प्राज्ञ जीवाला ज्ञाता असे म्हणतात. आणि अर्जुना, आता (मागील ओवीत) जे हे ज्ञान सांगितले तेच ज्ञान होय, असे समज. म्हणजेच, ज्ञान आत्म्याच्या साक्षीदार रूपात आहे.

ओवी ४६७:
जें अविद्येचिये पोटीं । उपजतखेंवो किरीटी ।
आपणयातें वांटी । तिहीं ठायीं ॥ ४६७ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ते जीवाचे ज्ञान (विपरीत ज्ञान) अविद्येच्या पोटी उपजता क्षणीच आपलेच तीन भाग करते. म्हणजेच, अविद्येमुळे ज्ञानाचे विभाजन होते.

ओवी ४६८:
आपुलिये धांवे पुढां । घालूनि ज्ञेयाचा गुंडा ।
उभारी मागिलीकडां । ज्ञातृत्वातें ॥ ४६८ ॥

अर्थ:
आपल्या धावेपुढे ज्ञेयाचा धोंडा (बांध) घालून आपल्या मागल्या बाजूला ज्ञात्याला (ज्ञात्याला) उभारते. म्हणजेच, विपरीत ज्ञानामुळे विषयांना जाणून घेतल्यावर ज्ञानाचे स्वरूप उभारीत येते.

ओवी ४६९:
मग ज्ञातया ज्ञेया दोघां । तो नांदणुकेचा बगा ।
माजीं जालेनि पैं गा । वाहे जेणें ॥ ४६९ ॥

अर्थ:
जे ज्ञान, ज्ञाता व ज्ञेय यांचे मधे असल्यामुळे ज्ञाता व ज्ञेय या दोघांच्या व्यवहाराचा प्रकार चालत असतो. म्हणजेच, ज्ञानाच्या त्रिपुटीमुळे ज्ञाता आणि ज्ञेय यांच्यात संवाद सुरू राहतो.

ओवी ४७०:
ठाकूनि ज्ञेयाची शिंव । पुरे जयाची धांव ।
सकळ पदार्थां नांव । सूतसे जें ॥ ४७० ॥

अर्थ:
ज्ञेयाची शिंव (ताण) घेतल्यावर ज्ञानाची धाव पुरे होते आणि सर्व पदार्थांचे स्वरूप स्पष्ट होते. म्हणजेच, ज्ञानामुळे पदार्थांचे वास्तव समजले जाते.

ओवी ४७१:
तें गा सामान्य ज्ञान । या बोअला नाहीं आन ।
ज्ञेयाचेंही चिन्ह । आइक आतां ॥ ४७१ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ते सामान्य ज्ञान होय, यात अन्यथा नाही. आता ज्ञेयाचेही लक्षण ऐक. म्हणजेच, सामान्य ज्ञान हे तत्त्वज्ञान आहे, आता ज्ञानाचे चिन्ह ऐक.

ओवी ४७२:
तरी शब्दु स्पर्शु । रूप गंध रसु ।
हा पंचविध आभासु । ज्ञेयाचा तो ॥ ४७२ ॥

अर्थ:
तरी शब्द, स्पर्श, रूप, रस व गंध. असे पाच प्रकारच्या विषयांचे भेद दिसून येतात. म्हणजेच, ज्ञेयाचे पाच प्रकार आहेत.

ओवी ४७३:
जैसें एकेचि चूतफळें । इंद्रियां वेगवेगळे ।
रसें वर्णें परीमळें । भेटिजे स्पर्शें ॥ ४७३ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे एकाच आंब्याच्या फळाने निरनिराळ्या इंद्रियांना वेगेवेगळे भोग द्यावेत, रसाने जिव्हेला, वर्णाने डोळ्यांना परिमळाने घ्राणाला व स्पर्शाने त्वचेला भेटावे. म्हणजेच, एकाच ज्ञेयातून विविध अनुभव घेतले जातात.

ओवी ४७४:
तैसें ज्ञेय तरी एकसरें । परी ज्ञान इंद्रियद्वारें ।
घे म्हणौनि प्रकारें । पांचें जालें ॥ ४७४ ॥

अर्थ:
याप्रमाणे ज्ञेय (विषय) एकच आहे, परंतु जीव हा एकाच ज्ञेयाचे ज्ञान निरनिराळ्या पाच इंद्रियद्वारा करून घेतो, म्हणून शब्द, स्पर्श, रूप, रस व गंध असे त्या ज्ञेयाचे पाच प्रकार झाले आहेत.

ओवी ४७५:
आणि समुद्रीं वोघाचें जाणें । सरे लाणीपासीं धावणें ।
कां फळीं सरे वाढणें । सस्याचें जेवीं ॥ ४७५ ॥

अर्थ:
आणि ज्याप्रमाणे ओघाचे वहाणे समुद्रात थांबते अथवा मुक्कामापाशी प्रवास करणाराचे चालणे बंद पडते अथवा धान्यादि पिकांची वाढ कणसे आली की खुंटते. म्हणजेच, ज्ञानाच्या प्रवाहाला थांबवते.

ओवी ४७६:
तैसें इंद्रियांच्या वाहवटीं । धांवतया ज्ञाना जेथ ठी ।
होय तें गा किरीटी । विषय ज्ञेय ॥ ४७६ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे इंद्रियांच्या द्वारे धावणार्‍या ज्ञानाचा जेथे शेवट होतो, अर्जुना, तो विषय ज्ञेय होय. म्हणजेच, ज्ञानाच्या प्रवासाचा समारंभ ज्ञेयावर संपतो.

ओवी ४७७:
एवं ज्ञातया ज्ञाना ज्ञेया । तिहीं रूप केलें धनंजया ।
हे त्रिविध सर्व क्रिया- । प्रवृत्ति जाण ॥ ४७७ ॥

अर्थ:
अर्जुना, याप्रमाणे ज्ञाता, ज्ञान व ज्ञेय या तिघांचे वर्णन केले. ही त्रिपुटी सर्व कर्मांच्या प्रेरणेचे कारण आहे असे समज. म्हणजेच, कर्माची प्रेरणा या त्रिपुटीवर अवलंबून आहे.

ओवी ४७८:
जे शब्दादि विषय । हें पंचविध जें ज्ञेय ।
तेंचि प्रिय कां अप्रिय । एकेपरीचें ॥ ४७८ ॥

अर्थ:
शब्दादि विषय हे पाच प्रकारचे ज्ञेय आहे. तेच प्रिय व अप्रिय या दोन प्रकारांपैकी कोणत्याही एक प्रकारचे असो. म्हणजेच, ज्ञेयाचे स्वरूप प्रिय किंवा अप्रिय असू शकते.

ओवी ४७९:
ज्ञान मोटकें ज्ञातया । दावी ना जंव धनंजया ।
तंव स्वीकारा कीं त्यजावया । प्रवर्तेचि तो ॥ ४७९ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ज्ञान हे ज्ञात्याला तो विषय जरा दाखवते न दाखवते तोच तो ज्ञाता त्या विषयाचा (प्रिय असल्यास) स्वीकार अथवा (अप्रिय असल्यास) त्याग करण्यास प्रवृत्तच होतो. म्हणजेच, ज्ञानामुळे ज्ञाता आपल्या इच्छेनुसार स्वीकार किंवा त्याग करतो.

ओवी ४८०:
परी मीनातें देखोनि बकु । जैसा निधानातें रंकु ।
कां स्त्री देखोनि कामुकु । प्रवृत्ति धरी ॥ ४८० ॥

अर्थ:
पण मीनाकडे पाहताना बकरेप्रमाणे, किंवा निधानात बुडलेल्या रांकेप्रमाणे, स्त्रीकडे पाहताना कामुकतेची प्रवृत्ती धारण करतो. म्हणजेच, विषयांच्या आकर्षणामुळे व्यक्तीच्या आचारधर्मावर प्रभाव पडतो.

ओवी ४८१:
जैसें खालारां धांवे पाणी । भ्रमर पुष्पाचिये घाणीं ।
नाना सुटला सांजवणीं । वत्सुचि पां ॥ ४८१ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पाणी उताराकडे धावते अथवा भुंगा फुलाच्या वासाकडे धावतो अथवा धार काढावयाच्या वेळेला सोडलेले वासरू जसे (गाईकडे) धावते. म्हणजेच, प्राण्यांचे वर्तन आणि प्रवृत्त्या त्यांना प्रिय असलेल्या गोष्टींमध्ये आकर्षित करतात.

ओवी ४८२:
अगा स्वर्गींची उर्वशी । ऐकोनि जेंवी माणुसीं ।
वराता लावीजती आकाशीं । यागांचिया ॥ ४८२ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, स्वर्गलोकीची उर्वशी ऐकून ज्याप्रमाणे मनुष्याकडून आकाशात यज्ञाच्या शिड्या लावल्या जातात. म्हणजेच, स्वर्गातील आकर्षणामुळे माणसाचे मन आकाशाकडे जाऊन येते.

ओवी ४८३:
पैं पारिवा जैसा किरीटी । चढला नभाचिये पोटीं ।
पारवी देखोनि लोटी । आंगचि सगळें ॥ ४८३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, आकाशात उंच चढलेला पारवा पारवीला पाहून ज्याप्रमाणे आपले सगळे अंगच तिच्यावर लोटून देतो. म्हणजेच, प्रेमात किंवा आकर्षणात असताना व्यक्ती सर्व काही त्याच्यावर अर्पण करते.

ओवी ४८४:
हें ना घनगर्जनासरिसा । मयूर वोवांडे आकाशा ।
ज्ञाता ज्ञेय देखोनि तैसा । धांवचि घे ॥ ४८४ ॥

अर्थ:
अथवा हे राहू दे, ढगांच्या गडगडाटाबरोबर मोर जसा आकाशाकडे कौतुकाने उडण्याचा प्रयत्न करतो, त्याप्रमाणे ज्ञेयाला पाहून ज्ञाता (जीव) तिकडे धावच घेतो. म्हणजेच, ज्ञात्याने ज्ञेयाकडे जाण्यासाठी धडपड करणे.

ओवी ४८५:
म्हणौनि ज्ञान ज्ञेय ज्ञाता । हे त्रिविध गा पंडुसुता ।
होयचि कर्मा समस्तां । प्रवृत्ति येथ ॥ ४८५ ॥

अर्थ:
म्हणून अर्जुना, ज्ञाता, ज्ञेय व ज्ञान हे तिन्ही या जगात सर्व कर्मांना प्रवृत्ति प्रेरणा करणारे आहेत. म्हणजेच, कर्माचे प्रेरणादायक तत्त्व या त्रिपुटीत आहे.

ओवी ४८६:
परी तेंचि ज्ञेय विपायें । जरी ज्ञातयातें प्रिय होये ।
तरी भोगावया न साहे । क्षणही विलंबु ॥ ४८६ ॥

अर्थ:
परंतु तेच ज्ञेय (तोच विषय) जर कदाचित ज्ञात्याला (जीवाला) प्रिय असेल, तर तो विषय भोगण्याला एक क्षणाचाही विलंब ज्ञात्यास सहन होत नाही. म्हणजेच, प्रिय विषयासोबत व्यक्ती क्षणभरही थांबू शकत नाही.

ओवी ४८७:
नातरी अवचटें । तेंचि विरुद्ध होऊनि भेटे ।
तरी युगांत वाटे । सांडावया ॥ ४८७ ॥

अर्थ:
अथवा कदाचित तो विषय अप्रिय असा त्यास वाटला तर त्यास तो टाकीपर्यंत, प्रलयकाल आल्यासारखे दु:ख होऊन, त्या विषयाचा त्याग केव्हा होईल असे त्यास वाटते व त्यागास थोडा वेळ लागला तर त्यास तो वेळ युग गेल्याप्रमाणे वाटतो. म्हणजेच, अप्रिय गोष्टींच्या संदर्भात विलंब असला तरी तो काळ दीर्घ वाटतो.

ओवी ४८८:
व्याळा कां हारा । वरपडा जालेया नरा ।
हरिखु आणि दरारा । सरिसाचि उठी ॥ ४८८ ॥

अर्थ:
एखादा मनुष्य सर्पाजवळ प्राप्त झाला व तो सर्प नसून नीलमण्यांचा हार आह अशी जर त्याची समजूत झाली की लगेच त्यास हर्ष होतो, पण त्या हर्षामुळे तो हार घेण्याकरता त्याने त्यास हात लावला व तो हार नसून साप आहे असे त्यास कळाले की तत्क्षणीच त्याचे ठिकाणी भीती उत्पन्न होते. म्हणजेच, भ्रामक स्थितीत असताना व्यक्तीची स्थिती वेगाने बदलते.

ओवी ४८९:
तैसें ज्ञेय प्रियाप्रियें । देखिलेनि ज्ञातया होये ।
मग त्याग स्वीकारीं वाहे । व्यापारातें ॥ ४८९ ॥

अर्थ:
ज्ञेयाविषयी प्रियाप्रिय बुद्धि झाल्याने ज्ञात्याची त्याप्रमाणे अवस्था होते व मग तो स्वीकार व त्याग करण्याच्या क्रियेकडे प्रवृत्त होतो. म्हणजेच, ज्ञेयाच्या आधाराने ज्ञात्याचे भावनात्मक वर्तन निश्चित होते.

ओवी ४९१:
तैसें ज्ञातेपणें जें असे । तें ये कर्ता ऐसिये दशे ।
जेवितें बैसलें जैसें । रंधन करूं ॥ ४९१ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्ञातेपणाने जो असतो, तोच (त्याग स्वीकाराच्या) क्रियेमुळे कर्ता अशा हीन अवस्थेला येतो. ज्याप्रमाणे (आयत्या) जेवणार्‍या माणसाने स्वयंपाक करावयास बसावे. म्हणजेच, ज्ञानाच्या अवस्थेत राहणारा जीव कार्यात लिप्त झाल्यावर तो कर्ता होतो, त्यामुळे तो स्वयंपाक करणार्‍या व्यक्तीसारखा असतो.

ओवी ४९२:
कां भंवरेंचि केला मळा । वरकलुचि जाला अंकसाळा ।
नाना देवो रिगाला देऊळा- । चिया कामा ॥ ४९२ ॥

अर्थ:
अथवा भुंग्यानेच जसा बाग करावा, सोन्याची परीक्षा करणारा (सराफ) जसा कसोटीचा दगड व्हावा अथवा देवानेच जसे देवळाच्या कामाला लागावे. म्हणजेच, कार्य करताना काही गोंधळ किंवा असंबद्धता असते, जसे भुंगा किंवा सोन्याचे परीक्षण करणारे लोक आपल्या कार्यात असतात.

ओवी ४९३:
तैसा ज्ञेयाचिया हांवा । ज्ञाता इंद्रियांचा मेळावा ।
राहाटवी तेथ पांडवा । कर्ता होय ॥ ४९३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, त्याप्रमाणे विषयांच्या लोभाने ज्ञाता (जीव) इंद्रियसमुदायास व्यापार (कर्मे) करायला लावतो, तेव्हा तो कर्ता होतो. म्हणजेच, ज्ञाता इंद्रियांच्या साहाय्याने कार्य करतो आणि त्यामुळे तो कर्ता बनतो.

ओवी ४९४:
आणि आपण हौनी कर्ता । ज्ञाना आणी करणता ।
तेथें ज्ञेयचि स्वभावतां । कार्य होय ॥ ४९४ ॥

अर्थ:
आणि ज्ञाता आपण कर्ता होऊन, ज्ञानाला कारणता (साधनपणा) आणतो, तेव्हा ज्ञेय हे स्वभावत:च कार्य (क्रियेचे फल) होते. म्हणजेच, ज्ञानाच्या आधारे कर्म होते आणि ज्ञेय स्वाभाविकपणे कार्य बनते.

ओवी ४९५:
ऐसा ज्ञानाचिये निजगति । पालटु पडे गा सुमति ।
डोळ्याची शोभा रातीं । पालटे जैसी ॥ ४९५ ॥

अर्थ:
हे बुद्धिमान अर्जुना, याप्रमाणे ज्ञानाच्या स्वत:च्या गतीला पालट पडतो. ज्ञाता, ज्ञान व ज्ञेय ही त्रिपुटी जाऊन तिच्या ठिकाणी कर्ता, करण व कर्म ही त्रिपुटी येते. ज्याप्रमाणे रात्री डोळ्यांची शोभा बदलते (त्यांचे तेज कमी होते) त्याप्रमाणे ज्ञानाची गती बदलते.

ओवी ४९६:
कां अदृष्ट जालिया उदासु । पालटे श्रीमंताचा विलासु ।
पुनिवेपाठीं शीतांशु । पालटे जैसा ॥ ४९६ ॥

अर्थ:
अथवा प्रारब्ध उदास झाले म्हणजे श्रीमंताच्या विलासास उतरती कळा लागते, ज्याप्रमाणे पौर्णिमेच्या नंतर चंद्राची स्थिती बदलते. म्हणजेच, प्रारब्धाची स्थिती बदलेल, तेव्हा व्यक्तीच्या विलासातही कमी होईल.

ओवी ४९७:
तैसा चाळितां करणें । ज्ञाता वेष्टिजे कर्तेपणें ।
तेथींचीं तियें लक्षणें । ऐक आतां ॥ ४९७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्ञाता इंद्रियद्वारा व्यवहार करावयास लागल्याबरोबर तो ज्ञाता कर्तेपणाने व्यापला जातो. आता ज्ञाता हा जेव्हा कर्ता होतो, त्यावेळची लक्षणे ऐक. म्हणजेच, ज्ञाता इंद्रियांच्या माध्यमातून कर्तेपणात प्रवेश करतो.

ओवी ४९८:
तरी बुद्धि आणि मन । चित्त अहंकार हन ।
हें चतुर्विध चिन्ह । अंतःकरणाचें ॥ ४९८ ॥

अर्थ:
तर बुद्धि, मन, चित्त व अहंकार, हे अंतःकरणाचे चार प्रकार आहेत. म्हणजेच, अंतःकरणाच्या विविध पैलूंचे वर्णन केले जात आहे.

ओवी ४९९:
बाह्य त्वचा श्रवण । चक्षु रसना घ्राण ।
हें पंचविध जाण । इंद्रियें गा ॥ ४९९ ॥

अर्थ:
(अंत:करणाच्या बाहेर) त्वचा, कान, डोळे, जिव्हा व नाक ही पाच प्रकारची ज्ञानेंद्रिये आहेत, असे समज. म्हणजेच, ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी विविध इंद्रियांचा वापर होतो.

ओवी ५००:
तेथ आंतुले तंव करणें । कर्ता कर्तव्या घे उमाणें ।
मग तैं जरी जाणें । सुखा येतें ॥ ५०० ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्ञाता इंद्रियद्वारा कार्य करत असताना कर्ता आणि कर्तव्य यांचा समावेश होतो. मग ते जरी जाणले तरी त्यास सुख मिळते. म्हणजेच, इंद्रियांच्या वापरातून कार्य करताना व्यक्तीला सुख मिळते.

ओवी ५०१:
तरी बाहेरीलें तियेंही । चक्षुरादिकें दाहाही ।
उठौनि लवलाहीं । व्यापारा सूये ॥ ५०१ ॥

अर्थ:
तर बाहेरील त्या चक्षु वगैरे दहा इंद्रियांना लगबगीने उठवून व्यापाराला लावतो. म्हणजेच, ज्ञाता इंद्रियांना कार्य करण्यास प्रवृत्त करतो.

ओवी ५०२:
मग तो इंद्रियकदंबु । करविजे तंव राबु ।
जंव कर्तव्याचा लाभु । हातासि ये ॥ ५०२ ॥

अर्थ:
मग आरंभ केलेल्या कर्माचे फल हस्तगत होईपर्यंत त्या इंद्रियसमुदायाकडून मेहनत करवितो. म्हणजेच, कार्याच्या अंमलबजावणीपर्यंत इंद्रियांची मेहनत आवश्यक असते.

ओवी ५०३:
ना तें कर्तव्य जरी दुःखें । फळेल ऐसें देखे ।
तो लावी त्यागमुखें । तियें दाहाही ॥ ५०३ ॥

अर्थ:
अथवा त्या कर्तव्याचे दु:ख हे फल होईल असे जर त्याला वाटले तर तीच दहाही इंद्रिये त्या कर्तव्याच्या त्यागाकडे लावतो. म्हणजेच, दु:खाची कल्पना असताना इंद्रियांचा त्याग करण्यास प्रवृत्त करतो.

ओवी ५०४:
मग फिटे दुःखाचा ठावो । तंव राहाटवी रात्रिदिवो ।
विकणवातें कां रावो । जयापरी ॥ ५०४ ॥

अर्थ:
मग ज्याप्रमाणे धान्याचा कणही जवळ नसलेल्या शेतकरी मनुष्याला राजा शेतसार्‍याबद्दल राबवतो, त्याप्रमाणे मग तो दु:खाचा ठावठिकाणा नाहीसा होईपर्यंत रात्रंदिवस इंद्रियसमुदायाला राबवतो. म्हणजेच, इंद्रियांचा उपयोग करून दु:खाचा अनुभव कमी करण्याचा प्रयत्न करतो.

ओवी ५०५:
तैसेनि त्याग स्वीकारीं । वाहातां इंद्रियांची धुरी ।
ज्ञातयातें अवधारीं । कर्ता म्हणिपे ॥ ५०५ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ऐक. त्याप्रमाणे त्यागस्वीकाराच्या क्रियेत (कर्मात) इंद्रियांचे जूं वहात असतांना ज्ञात्याला कर्ता असे म्हणतात. म्हणजेच, इंद्रियांचा उपयोग करून कर्म करताना ज्ञाता कर्ता होतो.

ओवी ५०६:
आणि कर्तयाच्या सर्व कर्मीं । आउतांचिया परी क्षमी ।
म्हणौनि इंद्रियांतें आम्ही । करणें म्हणों ॥ ५०६ ॥

अर्थ:
आणि कर्त्याच्या सर्व कर्मात इंद्रिये ही औताप्रमाणे (कर्म करण्यास) समर्थ असतात, म्हणून इंद्रियांना आम्ही करण म्हणतो. म्हणजेच, इंद्रियांचा उपयोग कार्य करणाऱ्या घटकांमध्ये केला जातो.

ओवी ५०७:
आणि हेचि करणेंवरी । कर्ता क्रिया ज्या उभारी ।
तिया व्यापे तें अवधारीं । कर्म एथ ॥ ५०७ ॥

अर्थ:
आणि ह्याच इंद्रियांच्या योगाने कर्ता ज्या क्रिया उभारतो, त्या क्रियाकडून जे व्यापले जाते, ते येथे (या जगात) कर्म होय. म्हणजेच, इंद्रियांच्या सहाय्याने कर्ता जो काही कार्य करतो, ते कर्म म्हणून गणले जाते.

ओवी ५०८:
सोनाराचिया बुद्धि लेणें । व्यापे चंद्रकरीं चांदणें ।
कां व्यापे वेल्हाळपणें । वेली जैसी ॥ ५०८ ॥

अर्थ:
सोनाराच्या बुद्धीने जसा दागिना व्यापला जातो, अथवा चंद्राच्या किरणांनी जसे चांदणे व्यापले जाते, अथवा विस्तृतपणाने जसा वेल व्यापला जातो. म्हणजेच, कार्य करण्याची प्रक्रिया जशी वेगवेगळी असते तसंच कार्य देखील विविध प्रकारे साधले जाते.

ओवी ५०९:
नाना प्रभा व्यापे प्रकाशु । गोडिया इक्षुरसु ।
हें असो अवकाशु । आकाशीं जैसा ॥ ५०९ ॥

अर्थ:
अथवा प्रभेने जसा प्रकाश व्यापला जातो अथवा उसाचा रस जसा गोडीने व्यापला जातो, हे राहू दे, अवकाश जसा आकाशाने व्यापला जातो. म्हणजेच, कार्याचे परिणाम अनेक प्रकारे साकार होत असतात.

ओवी ५१०:
तैसें कर्तयाचिया क्रिया । व्यापलें जें धनंजया ।
तें कर्म गा बोलावया । आन नाहीं ॥ ५१० ॥

अर्थ:
अर्जुना, त्याप्रमाणे कर्त्याच्या क्रियेने जे व्यापले जाते ते कर्म होय. या प्रतिपादनात अन्यथा नाही. म्हणजेच, कर्ता व कर्म यांचे संबंध स्पष्ट केले जात आहेत.

ओवी ५११:
एवं कर्म कर्ता करण । या तिहींचेंही लक्षण ।
सांगितलें तुज विचक्षण- । शिरोमणी ॥ ५११ ॥

अर्थ:
या तिघांचाही (कर्म, कर्ता, करण) लक्षण सांगितले आहे. हे सर्व गुणात्मक आहेत आणि एकमेकांशी संबंधित आहेत. अर्जुन, हे सर्व तुम्हाला सांगितले आहे.

ओवी ५१२:
एथ ज्ञाता ज्ञान ज्ञेय । हें कर्माचें प्रवृत्तित्रय ।
तैसेंचि कर्ता करण कार्य । हा कर्मसंचयो ॥ ५१२ ॥

अर्थ:
येथे ज्ञाता, ज्ञान व ज्ञेय हे तीन कर्माची प्रेरणा करणारे आहेत. त्याचप्रमाणे कर्ता, करण व कार्य हा कर्माचा साठा आहे. म्हणजेच, कर्माची प्रवृत्ती यामध्ये स्पष्टपणे दर्शवली आहे.

ओवी ५१३:
वन्हीं ठेविला असे धूमु । आथी बीजीं जेवीं द्रुमु ।
कां मनीं जोडे कामु । सदा जैसा ॥ ५१३ ॥

अर्थ:
जसा अग्नीच्या ठिकाणी धूरही अगदी ठेवल्यासारखाच आहे, बीजामधे झाड जसे ठेवलेले आहे अथवा मनामधे काम जसा सदा प्राप्त आहे. म्हणजेच, इच्छांमध्ये असलेला विषय आणि त्याच्या सृष्टीची तुलना केली आहे.

ओवी ५१४:
तैसा कर्ता क्रिया करणीं । कर्माचें आहे जिंतवणीं ।
सोनें जैसें खाणी । सुवर्णाचिये ॥ ५१४ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे कर्ता, क्रिया व करण (इंद्रिये) ही सर्व कर्मांचे जीवन आहेत. म्हणजेच, कर्ता, क्रिया व करण यांचा एकत्रित परिणामच कर्माचे स्वरूप ठरवतो.

ओवी ५१५:
म्हणौनि हें कार्य मी कर्ता । ऐसें आथि जेथ पंडुसुता ।
तेथ आत्मा दूरी समस्ता । क्रियांपासीं ॥ ५१५ ॥

अर्थ:
म्हणून अर्जुना येथे हे कार्य व मी कर्ता असा भाव आहे, त्यावेळी देखील आत्मा सर्व कर्मांपासून दूर असतो. म्हणजेच, कर्ता व कर्म यामध्ये आत्मा अगदी वेगळा आहे.

ओवी ५१६:
यालागीं पुढतपुढती । आत्मा वेगळाचि सुमती ।
आतां असो हे किती । जाणतासि तूं ॥ ५१६ ॥

अर्थ:
आत्मा वेगळा आहे आणि याचे ज्ञान तुम्हाला समजले पाहिजे. आत्मा आणि कर्म यांमध्ये भेद स्पष्टपणे सांगितला आहे.

ओवी ५१७:
परी सांगितलें जें ज्ञान । कर्म कर्ता हन ।
ते तिन्ही तिहीं ठायीं भिन्न । गुणीं आहाती ॥ ५१७ ॥

अर्थ:
परंतु ज्ञान, कर्म व कर्ता हे जे तुला तीन सांगितले, या तिघांचे गुणांच्या योगाने तीन ठिकाणी भेद झालेले आहेत. म्हणजेच, या तिघांचे गुण भिन्न आहेत.

ओवी ५१८:
म्हणौनि ज्ञाना कर्मा कर्तया । पातेजों नये धनंजया ।
जे दोनी बांधती सोडावया । एकचि प्रौढ ॥ ५१८ ॥

अर्थ:
म्हणून अर्जुना, ज्ञान, कर्म व कर्ता यांच्यावर विश्वसू नये. कारण राजसिक व तामसिक हे दोन प्रकार बांधणारे आहेत व सात्विक हा एक प्रकार सोडवण्यास समर्थ आहे. म्हणजेच, ज्ञान व कर्म यांच्यातील राजसिकता व तामसिकता त्यांना एकत्रित ठेवते.

ओवी ५१९:
तें सात्विक ठाऊवें होये । तो गुणभेदु सांगों पाहे ।
जो सांख्यशास्त्रीं आहे । उवाइला ॥ ५१९ ॥

अर्थ:
तो सात्विक प्रकार तुला ठाऊक व्हावा, म्हणून सांख्यशास्त्रामधे जे गुणांचे प्रकार स्पष्ट केले आहेत ते प्रकार तुला सांगतो. म्हणजेच, सात्विक गुणांचा अभ्यास करण्यास प्रोत्साहन दिले जाते.

ओवी ५२०:
जें विचारक्षीरसमुद्र । स्वबोधकुमुदिनीचंद्र ।
ज्ञानडोळसां नरेंद्र । शास्त्रांचा जें ॥ ५२० ॥

अर्थ:
ज्या विचारक्षीरसमुद्रामध्ये स्वबोधकुमुदिनीचंद्र आहे, तो ज्ञानडोळसां नरेंद्र आहे, आणि हे सर्व शास्त्रांचे सार आहे. म्हणजेच, ज्ञान व त्याचे शास्त्र हे विचारांचे गहन अर्थ प्रकट करतात.

ओवी ५२१:
कीं प्रकृतिपुरुष दोनी । मिसळलीं दिवोरजनीं ।
तियें निवडितां त्रिभुवनीं । मार्तंडु जें ॥ ५२१ ॥

अर्थ:
प्रकृति व पुरुष एकमेकात दिवसरात्र मिसळलेले आहेत, यास वेगळे करून दाखवणारे सांख्यशास्त्र तिन्ही लोकांमध्ये सूर्याच आहे. म्हणजेच, सृष्टीतील सर्व घटनांचे प्राथमिक ज्ञान देणारे सांख्यशास्त्रच याचे प्रमाण आहे.

ओवी ५२२:
जेथ अपारा मोहराशी । तत्त्वाच्या मापीं चोविसीं ।
उगाणा घेऊनि परेशीं । सुरवाडिजे ॥ ५२२ ॥

अर्थ:
ज्या सांख्यशास्त्राच्या योगाने अपार मोहाच्या राशीचे चोवीस तत्वांच्या मापाने मोजमाप केले जाते, त्या तत्वांचा निरास करून परतत्वासह सुखी होऊन राहता येते. म्हणजेच, संसाराचा निरास करून ज्ञानाच्या मार्गाने सुख प्राप्त करण्याचा मार्ग दाखवला आहे.

ओवी ५२३:
अर्जुना तें सांख्यशास्त्र । पढे जयाचें स्तोत्र ।
तें गुणभेदचरित्र । ऐसें आहे ॥ ५२३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, हे सांख्यशास्त्र गुणभेदाचे वर्णन करते, आणि याचे स्वरूप असे आहे. म्हणजेच, गुणभेदाचा अभ्यास करून ज्ञान प्राप्त करता येते.

ओवी ५२४:
जे आपुलेनि आंगिकें । त्रिविधपणाचेनि अंकें ।
दृश्यजात तितुकें । अंकित केलें ॥ ५२४ ॥

अर्थ:
त्या गुणभेदांनी आपल्या अंगाच्या सामर्थ्याने त्रिविधपणाच्या शिक्क्यांनी दृश्यावर सर्व दृश्यांना चिन्हित केले आहे. म्हणजेच, प्रत्येक दृश्यावर सत्त्व, रज, तम या गुणांचे प्रभाव आहेत.

ओवी ५२५:
एवं सत्त्वरजतमा । तिहींची एवढी असे महिमा ।
जें त्रैविध्य आदी ब्रह्मा । अंतीं कृमी ॥ ५२५ ॥

अर्थ:
याप्रमाणे सत्त्व, रज, तम यांचे महिमा एवढे आहे की या गुणांनी ब्रह्मा पासून किड्यापर्यंत सर्वत्र त्रैविध्य निर्माण केले आहे. म्हणजेच, सृष्टीतील सर्व जीवन हे या तिघांच्या गुणांनी प्रभावित आहे.

ओवी ५२६:
परी विश्वींची आघवी मांदी । जेणें भेदलेनि गुणभेदीं ।
पडिली तें तंव आदी । ज्ञान सांगो ॥ ५२६ ॥

अर्थ:
परंतु जे ज्ञान भेदले गेल्यामुळे जगातील सर्व पदार्थांचे समुदाय गुणभेदात पडले, ते ज्ञान अगोदर सांगतो. म्हणजेच, सर्व वस्त्रांचे गुणभेद समजून घेण्याचे ज्ञान.

ओवी ५२७:
जे दिठी जरी चोख कीजे । तरी भलतेंही चोख सुजे ।
तैसें ज्ञानें शुद्धें लाहिजे । सर्वही शुद्ध ॥ ५२७ ॥

अर्थ:
दृष्टी निर्मळ केली तर वाटेल ते शुद्ध दिसते; त्याप्रमाणे शुद्ध ज्ञानाच्या योगाने सर्व काही शुद्ध प्राप्त होते. म्हणजेच, ज्ञान शुद्ध असावे लागते, तेव्हा सर्वकाही शुद्धच दिसते.

ओवी ५२८:
म्हणौनि तें सात्विक ज्ञान । आतां सांगों दे अवधान ।
कैवल्यगुणनिधान । श्रीकृष्ण म्हणे ॥ ५२८ ॥

अर्थ:
म्हणून हे सात्विक ज्ञान तुम्हाला सांगतो; यामध्ये कैवल्य गुणांचा निधी आहे. म्हणजेच, या ज्ञानाच्या माध्यमातून मुक्ति व शुद्धता साधता येते.

ओवी ५२९:
तरी अर्जुना गा तें फुडें । सात्विक ज्ञान चोखडें ।
जयाच्या उदयीं ज्ञेय बुडे । ज्ञातेनिसीं ॥ ५२९ ॥

अर्थ:
अर्जुना, हे खरोखर शुद्ध सात्विक ज्ञान आहे, ज्याच्या उदयात ज्ञात्यासह ज्ञेय बुडून जाते (म्हणजेच, ते नाहीसे होते). म्हणजेच, या ज्ञानाने कर्ता आणि कर्म यांचा भेद मिटतो.

ओवी ५३०:
जैसा सूर्य न देखे अंधारें । सरिता नेणिजती सागरें ।
कां कवळिलिया न धरे । आत्मछाया ॥ ५३० ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे सूर्याला अंधकाराचे दर्शन नसते, समुद्राला नद्यांची खबर नसते, किंवा कितीही मिठी मारून धरले तरी आपली सावली पकडली जात नाही. याचा अर्थ आत्मा सदैव स्थिर आहे, तो बाह्य परिस्थितींपासून अप्रभावित राहतो.

ओवी ५३१:
तयापरी जया ज्ञाना । शिवादि तृणावसाना ।
इया भूतव्यक्ति भिन्ना । नाडळती ॥ ५३१ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्या ज्ञानाला शिवापासून तृणापर्यंतच्या भूतांची भिन्नता दिसत नाही. म्हणजेच, हे ज्ञान सर्व भूतांच्या एकतेवर लक्ष केंद्रित करते, त्यात भेदाभेद नाही.

ओवी ५३२:
जैसें हातें चित्र पाहातां । होय पाणियें मीठ धुतां ।
कां चेवोनि स्वप्ना येतां । जैसें होय ॥ ५३२ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पाटीवर काढलेले चित्र हात फिरवल्यावर नाहीसे होते, किंवा जागेवरून उठल्यावर स्वप्न नाहीसे होते. याचा अर्थ ज्ञानाच्या स्वरूपात भेद नाही, जेव्हा ते मिळवले जाते तेव्हा ज्ञाता आणि ज्ञेय एकसारखेच असतात.

ओवी ५३३:
तैसें ज्ञानें जेणें । करितां ज्ञातव्यातें पाहाणें ।
जाणता ना जाणणें । जाणावें उरे ॥ ५३३ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्या ज्ञानाने विषय पाहिले असता तेथे जाणता (ज्ञाता), जाणणे (ज्ञानाची क्रिया), आणि जाणावे (ज्ञेयविषय) हे सारे नाहीसे होतात. म्हणजेच, ज्ञान म्हणजे एकत्रित अनुभव आहे, आणि त्यात भेद नाही.

ओवी ५३४:
पैं सोनें आटूनि लेणीं । न काढिती आपुलिया आयणी ।
कां तरंग न घेपती पाणी । गाळूनि जैसें ॥ ५३४ ॥

अर्थ:
जसे बुद्धिमान लोक आपल्या बुद्धीने दागिने आटवून सोने काढीत नाहीत, तसेच लाटा गाळून पाणी बाजूला काढून घेत नाहीत. याचा अर्थ, ज्ञानाने इतर गोष्टींवर आधिक विचार करून मुळातले तत्त्व समजून घेतले पाहिजे.

ओवी ५३५:
तैसी जया ज्ञानाचिया हाता । न लगेचि दृश्यपथा ।
तें ज्ञान जाण सर्वथा । सात्विक गा ॥ ५३५ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्या ज्ञानाच्या हाताला ही दृश्याची गोष्ट लागतच नाही, ते ज्ञान सर्व प्रकाराने सात्विक आहे असे समज. म्हणजेच, सात्विक ज्ञान म्हणजे स्वच्छ, शुद्ध व वास्तविक ज्ञान.

ओवी ५३६:
आरिसा पाहों जातां कोडें । जैसें पाहातेंचि कां रिगे पुढें ।
तैसें ज्ञेय लोटोनि पडे । ज्ञाताचि जें ॥ ५३६ ॥

अर्थ:
कौतुकाने आरसा पहात असताना, पहाणाराच जसा प्रतिबिंबाच्या रूपाने समोर येतो, त्याप्रमाणे ज्ञानाच्या द्वारा पाहू जाता ज्ञेयाचे रूप समोर येते. म्हणजेच, ज्ञानाने विषयाचे वास्तविक स्वरूप उघड होते.

ओवी ५३७:
पुढती तेंचि सात्विक ज्ञान । जें मोक्षलक्ष्मीचें भुवन ।
हें असो ऐक चिन्ह । राजसाचें ॥ ५३७ ॥

अर्थ:
असे जे सात्विक ज्ञान होय, तेच मोक्षलक्ष्मीचे मंदिर आहे. हे ज्ञान मोक्ष प्राप्त करण्याचा मार्ग दर्शवते. आता पुढे राजस ज्ञानाचे वर्णन ऐक.

ओवी ५३८:
पृथक्त्वेन तु यज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् ।
वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ञानं विद्धि राजसम् ॥ २१ ॥

अर्थ:
सर्व भूतांच्या ठिकाणी, हे भिन्न भिन्न प्रकारचे पदार्थ आहेत, असा भेदकारक बोध ज्याने होतो ते राजस ज्ञान होय असे जाण. म्हणजेच, या ज्ञानात भिन्नतेवर लक्ष केंद्रित केले जाते.

ओवी ५३९:
तरी पार्था परीयेस । तें ज्ञान गा राजस ।
जें भेदाची कांस । धरूनि चाले ॥ ५३८ ॥

अर्थ:
तर अर्जुना, ऐक, जे ज्ञान द्वैताचा आश्रय करून चालते, ते ज्ञान राजस होय. म्हणजेच, यामध्ये भेदाची भावना ठेवली जाते.

ओवी ५४०:
विचित्रता भूतांचिया । आपण आंतोनि ठिकरिया ।
बहु चकै ज्ञातया । आणिली जेणें ॥ ५३९ ॥

अर्थ:
भूतांच्या विचित्रतेमुळे आपण स्वत: तुकडे होऊन, ज्या ज्ञानाने ज्ञात्याला बराच भ्रमिष्टिपणा आणला. म्हणजेच, हे ज्ञान भेदाला जन्म देते व असमानता वाढवते.

ओवी ५४१:
तैसें स्वज्ञानाचिये पौळी । बाहेरि मिथ्या महीं खळीं ।
तिहीं अवस्थांचिया वह्याळी । दावी जें जीवा ॥ ५४१ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे, जे ज्ञान आत्मज्ञानाच्या आवाराबाहेर असलेल्या संसाराच्या मोकळ्या माळावर जागृति, स्वप्न, आणि सुषुप्ति या तीन अवस्थांचे खेळ जीवांना दाखवते. म्हणजेच, या ज्ञानाने व्यक्तीला भौतिक संसाराचे खेळ समजतात, पण ते आत्मज्ञानाच्या गाभ्यातून दूर आहे.

ओवी ५४२:
अलंकारपणें झांकलें । बाळा सोनें कां वायां गेलें ।
तैसें नामीं रूपीं दुरावलें । अद्वैत जया ॥ ५४२ ॥

अर्थ:
जसे अलंकाररूपाने असणारे सोने मुलाला सोने वाटत नाही, त्याप्रमाणे नामरूपाच्या योगाने ज्या ज्ञानाला ब्रह्म दिसत नाही. म्हणजेच, रूप व नावांच्या भासामुळे अद्वितीय तत्त्व अदृश्य होते.

ओवी ५४३:
अवतरली गाडग्यां घडां । पृथ्वी अनोळख जाली मूढां ।
वन्हि जाला कानडा । दीपत्वासाठीं ॥ ५४३ ॥

अर्थ:
गाडगी व घागरी यांच्या रूपाला आलेली जी माती मूर्खाला अनोळख झाली, अथवा दीपपणामुळे अग्नि जसा मूर्खाला दुर्बोध झाला. याचा अर्थ, पदार्थांच्या स्वरूपामुळे मूर्ख व्यक्तीला त्यांच्या अंतर्गत तत्त्वाची जाणीव होत नाही.

ओवी ५४४:
कां वस्त्रपणाचेनि आरोपें । मूर्खाप्रति तंतु हारपे ।
नाना मुग्धा पटु लोपे । दाऊनि चित्र ॥ ५४४ ॥

अर्थ:
अथवा वस्त्रपणाच्या आरोपाने मूर्खाला जसा तंतु (सूत) नाहीसा होतो, ज्याप्रमाणे कापडावर चित्र दाखवून मूर्खाला (मूर्खाच्या दृष्टीला) आपण नाहीसे होते. म्हणजेच, वस्त्रांच्या आवरणामुळे मूर्ख व्यक्ती मूळ तत्त्व पाहण्यात अपयशी ठरते.

ओवी ५४५:
तैशी जया ज्ञाना । जाणोनि भूतव्यक्ती भिन्ना ।
ऐक्यबोधाची भावना । निमोनि गेली ॥ ५४५ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्या ज्ञानाने भूतव्यक्ति (प्राणिमात्रांचे आकार) निरनिराळ्या आहेत असे समजल्यामुळे ज्या ज्ञानाची ऐक्यबोधाची कल्पना नाहीशी झालेली असते. म्हणजेच, विविधतेच्या ज्ञानामुळे एकता विसरली जाते.

ओवी ५४६:
मग इंधनीं भेदला अनळु । फुलांवरी परीमळु ।
कां जळभेदें शकलु । चंद्रु जैसा ॥ ५४६ ॥

अर्थ:
मग अनेक काष्ठांनी जसा अग्नि भेदला जावा, किंवा अनेक फुलांनी जसा सुवास भेदला जावा, अथवा निरनिराळ्या लाटांतील पाण्यांनी जसा चंद्र भेदला जावा, (अग्नि, सुवास व चंद्र हे एकच असून जसे उपाधिभेदामुळे मूर्खाला ते अनेक वाटतात). म्हणजेच, पदार्थांच्या भेदामुळे एकच तत्त्व विविधतेत प्रदर्शित होते.

ओवी ५४७:
तैसें पदार्थभेद बहुवस । जाणोनि लहानथोर वेष ।
आंतलें तें राजस । ज्ञान येथ ॥ ५४७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे पदार्थांचे जे अनेक प्रकार जाणून जे लहानथोर आकार बनले आहे (अनेकत्वाला पावले आहे) ते येथे राजस ज्ञान होय. म्हणजेच, विविधतेची जाणीव राजस ज्ञान आहे.

ओवी ५४८:
आतां तामसाचेंही लिंग । सांगेन तें वोळख चांग ।
डावलावया मातंग- । सदन जैसें ॥ ५४८ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे मांगाच्या घराचा त्याग करण्यासाठी त्या घराची माहिती सांगावी लागते, त्याप्रमाणे तामस ज्ञानाचेही लक्षण सांगेन. म्हणजेच, तामस ज्ञानाच्या गुणांची स्पष्टता करणे आवश्यक आहे.

ओवी ५४९:
तरी किरीटी जें ज्ञान । हिंडे विधीचेनि वस्त्रेंहीन ।
श्रुति पाठमोरी नग्न । म्हणौनि तया ॥ ५४९ ॥

अर्थ:
तर अर्जुना, जे ज्ञान विधीच्या वस्त्राने रहित असे नागवे हिंडते, म्हणून जी श्रुति (सर्वांची माऊली) त्याला पाठमोरी झाली. म्हणजेच, श्रुतीने ज्या ज्ञानाचा अव्हेर केला आहे, ते ज्ञान नग्न आहे.

ओवी ५५०:
येरींही शास्त्र बटिकरीं । जें निंदेचे विटाळवरी ।
बोळविलेंसे डोंगरीं । म्लेंच्छधर्माच्या ॥ ५५० ॥

अर्थ:
यासही शास्त्र बटिकरीं, ज्यांचे निंदेचे विटाळवरी आहेत, ते म्लेंच्छ धर्माच्या डोंगरावर बोळविलेले आहेत. म्हणजेच, अशी विद्या जी नैतिकतेच्या विरुद्ध आहे, तिला दुर्गुण ठरवले जाते.

ओवी ५५१:
जें गा ज्ञान ऐसें । गुणग्रहें तामसें ।
घेतलें भवें पिसें । होऊनियां ॥ ५५१ ॥

अर्थ:
अर्जुना, जे ज्ञान तमोगुणरूपी पिशाचाने पछाडल्यामुळे वेडे होऊन भ्रमण करते. म्हणजेच, तामस गुणामुळे व्यक्ती अज्ञानाच्या गर्तेत अडकते आणि तिला योग्य ज्ञान मिळत नाही.

ओवी ५५२:
जें सोयरिकें बाधु नेणें । पदार्थीं निषेधु न म्हणे ।
निरोविलें जैसें सुणें । शून्यग्रामीं ॥ ५५२ ॥

अर्थ:
जे ज्ञान (विषयोपभोगाकरता) नात्याची आडकाठी जाणत नाही व कोणताही पदार्थ निषिद्ध म्हणत नाही, ज्याप्रमाणे एखादे कुत्रे ओसाड गावात सोडलेले असावे. म्हणजेच, तामस ज्ञानाने व्यक्तीला तत्त्वे व नियम यांची जाणीव नसते.

ओवी ५५३:
तया तोंडीं जें नाडळे । कां खातां जेणें पोळे ।
तेंचि येक वाळे । येर घेणेचि ॥ ५५३ ॥

अर्थ:
(म्हणजे मग) त्याच्या तोंडाच्या आटोक्य़ात जो पदार्थ सपडत नाही अथवा जो पदार्थ खातांना तोंड पोळते, त्याच एका पदार्थाचा ते त्याग करते. इतर सर्व पदार्थ घेतेच. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्ती एकाच गोष्टीच्या आटोक्यात राहते, इतर गोष्टींना नकार देते.

ओवी ५५४:
पैं सोनें चोरितां उंदिरु । न म्हणे थरुविथरु ।
नेणे मांसखाइरु । काळें गोरें ॥ ५५४ ॥

अर्थ:
पहा की उंदीर (लाखेचा डाक वगैरे लागलेले) सोने चोरीत असता चांगले वाईट म्हणत नाही, अथवा मांस खाणारा जसे काळे गोरे म्हणत नाही. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला चांगले वाईट याचे भान राहत नाही.

ओवी ५५५:
नाना वनामाजीं बोहरी । कडसणी जेवीं न करी ।
कां जीत मेलें न विचारी । बैसतां माशी ॥ ५५५ ॥

अर्थ:
अथवा ज्याप्रमाणे रानामधे वणवा (जळतांना) बरे वाईट अशी निवड करत नाही, किंवा माशी पदार्थावर बसतांना तो जिवंत आहे की मेलेला आहे याचा विचार करत नाही. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला घटनांचे भान राहत नाही.

ओवी ५५६:
अगा वांता कां वाढिलेया । साजुक कां सडलिया ।
विवेकु कावळिया । नाहीं जैसा ॥ ५५६ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, अन्न ओकलेले किंवा वाढलेले अथवा ताजे किंवा सडके, हा विचार जसा कावळ्याला नाही. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला अन्नाचे गुणवत्तेचे भान राहत नाही.

ओवी ५५७:
तैसें निषिद्ध सांडूनि द्यावें । कां विहित आदरें घ्यावें ।
हें विषयांचेनि नांवें । नेणेंचि जें ॥ ५५७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे निषिद्धाचा त्याग करावा अथवा विहिताचा आदराने स्वीकार करावा, हे विषयांच्या बाबतीत ते ज्ञान जाणत नाही. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला नियमांची आणि निषिद्धांची जाणीव राहत नाही.

ओवी ५५८:
जेतुलें आड पडे दिठी । तेतुलें घेचि विषयासाठीं ।
मग तें स्त्री-द्रव्य वाटी । शिश्नोदरां ॥ ५५८ ॥

अर्थ:
जेवढे डोळ्यासमोर येईल तेवढे भोगावयाचाच विषय आहे, असे मानून त्याचा जे ज्ञान आदराने स्वीकार करते आणि मग ते मिळवलेले स्त्री, व द्रव्य शिस्नाकडे व पोटाकडे वाटून देते. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला स्वार्थीपणाची जाणीव नाही.

ओवी ५५९:
तीर्थातीर्थ हे भाख । उदकीं नाहीं सनोळख ।
तृषा वोळे तेंचि सुख । वांचूनियां ॥ ५५९ ॥

अर्थ:
पाण्याने तहान भागेल ते सुख, यावाचून हे पाणी पावित्र अथवा हे पाणी अपवित्र अशी उदकासंबंधाने भाषा ज्याच्या ओळखीची नसते. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला वस्तूंचे गुणधर्म समजत नाहीत.

ओवी ५६०:
तयाचिपरी खाद्याखाद्य । न म्हणे निंद्यानिंद्य ।
तोंडा आवडे तें मेध्य । ऐसाचि बोधु ॥ ५६० ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे खाद्य पदार्थांच्या बाबतीत निंदा आणि स्तुती याची कल्पना न करता जे काही आवडते, तेच स्वीकारते. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला पदार्थांची योग्यता समजत नाही.

ओवी ५६१:
आणि स्त्रीजात तितुकें । त्वचेंद्रियेंचि वोळखे ।
तियेविषयीं सोयरिकें । एकचि बोधु ॥ ५६१ ॥

अर्थ:
आणि जितकी स्त्रीजात आहे, तितकी त्वगिंद्रियाने ओळखते (स्त्री ही त्वगिंद्रियाचा भोग्य विषय आहे असे समजतो). त्या स्त्रीजातीशी संबंध करण्याविषयी ज्या तामस ज्ञानाची एकच समजूत असते. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्ती स्त्रीला एक भोग्य विषय मानते.

ओवी ५६२:
पैं स्वार्थीं जें उपकरे । तयाचि नाम सोयिरें ।
देहसंबंधु न सरे । जिये ज्ञानीं ॥ ५६२ ॥

अर्थ:
जो आपल्या कामाच्या उपयोगी पडेल, त्याचेच नाव नातलग, आणि ज्या तामस ज्ञानापाशी शरीराच्या नात्याची किंमत नसते. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला केवळ उपयोगी गोष्टींचा विचार असतो.

ओवी ५६३:
मृत्यूचें आघवेंचि अन्न । आघवेंचि आगी इंधन ।
तैसें जगचि आपलें धन । तामसज्ञाना ॥ ५६३ ॥

अर्थ:
सर्व जगच मृत्यूचे अन्न आहे, सर्व पदार्थच अग्नीचे सरपण आहेत, त्याप्रमाणे तामस ज्ञानाला सर्व जग आपले भोग्य आहे असे वाटते. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला जग हे फक्त भोग्य समजते.

ओवी ५६४:
ऐसेनि विश्व सकळ । जेणें विषयोचि मानिलें केवळ ।
तया एक जाण फळ । देहभरण ॥ ५६४ ॥

अर्थ:
अशा रीतीने सर्व विश्व हे केवळ भोग्य विषयच आहे असे तामस ज्ञान मानते. व त्या तामस ज्ञानास देहाभरण हे एकच फळ आहे असे समज. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला एकच उद्दिष्ट आहे, ते म्हणजे भोगा.

ओवी ५६५:
आकाशपतिता नीरा । जैसा सिंधुचि येक थारा ।
तैसें कृत्यजात उदरा- । लागिंचि बुझे ॥ ५६५ ॥

अर्थ:
आकाशातून पडलेल्या पाण्यास ज्याप्रमाणे एक समुद्रच आश्रय असतो, त्याप्रमाणे ते तामस ज्ञान कर्ममात्र पोटाकरताच आहे असे समजते. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला केवळ भोग व कर्मच महत्त्वाचे वाटते.

ओवी ५६६:
वांचूनि स्वर्गु नरकु आथी । तया हेतु प्रवृत्ति निवृत्ती ।
इये आघवियेचि राती । जाणिवेची जें ॥ ५६६ ॥

अर्थ:
याशिवाय स्वर्ग व नरक आहेत व त्यांना हेतु प्रवृत्ति व निवृत्ति आहेत. (विहित कर्माकडे प्रवृत्ति असणे हे स्वर्गाला हेतु आहे व विहित कर्मापासून निवृत्ति या विषयीचे तामस ज्ञानामधे पूर्ण अज्ञान असते). म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला कर्माचे परिणाम समजत नाहीत.

ओवी ५६७:
जें देहखंडा नाम आत्मा । ईश्वर पाषाणप्रतिमा ।
ययापरौती प्रमा । ढळों नेणें ॥ ५६७ ॥

अर्थ:
कारण की हा साडेतीन हात देह म्हणजे आत्मा व पाषाणाची मूर्ति हाच ईश्वर होय या पलिकडे तामस ज्ञानाची समजूत जात नाही. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला आत्मा व ईश्वर याबद्दल अज्ञान असते.

ओवी ५६८:
म्हणे पडिलेनि शरीरें । केलेनिसीं आत्मा सरे ।
मा भोगावया उरे । कोण वेषें ॥ ५६८ ॥

अर्थ:
म्हणून त्या तामस ज्ञानाची अशी समजूत असते की शरीर पडले असता केलेल्या कर्मासह आत्म्याचा ठावठिकाणा नाहीसा होतो. मग तो आत्मा कोणत्या रूपाने भोगावयास उरेल? म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्ती आत्म्याच्या अस्तित्वावर शंका घेतो.

ओवी ५६९:
ना ईश्वरु पाहातां आहे । तो भोगवी हें जरी होये ।
तरी देवचि खाये । विकूनियां ॥ ५६९ ॥

अर्थ:
अथवा विचार करून कोणी असे म्हटले तर की ईश्वर आहे व तो केलेल्या कर्माचे फळ भोगावयास पावतो, तर तो तामसज्ञानी तो (मानलेले दगडाचे, धातूचे) देवच जर विकून खातो. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्ती देवतेसुद्धा भोग्य मानते.

ओवी ५७०:
गांवींचें देवळेश्वर । नियामकचि होती साचार ।
तरी देशींचे डोंगर । उगे कां असती ? ॥ ५७० ॥

अर्थ:
गांवात देवळातील देवता नियमकार आहे, मग हे डोंगर का असते? म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला कारण व परिणाम यांची समज नसते.

ओवी ५७१:
ऐसा विपायें देवो मानिजे । तरी पाषाणमात्रचि जाणिजे ।
आणि आत्मा तंव म्हणिजे । देहातेंचि ॥ ५७१ ॥

अर्थ:
कदाचित देव मानला तर याप्रमाणे देव म्हणजे फक्त दगडच (दगडाची मूर्तीच) समजतो आणि आत्मा तर देहालाच समजतो. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्ती देवतेसुद्धा मूळ दगड मानते आणि आत्म्याचा संबंध केवळ देहाशीच जोडते.

ओवी ५७२:
येरें पापपुण्यादिकें । तें आघवेंचि करोनि लटिकें ।
हित मानी अग्निमुखे । चरणें जें कां ॥ ५७२ ॥

अर्थ:
इतर जे पापपुण्य वगैरे ते सर्वच झूट करून अग्नीच्या मुखाने जे चरणे (पापपुण्य, बरेवाईट न म्हणता जो विषय पुढे येईल तो सरसकट भोगणे) ते तो हित मानतो. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्तीला पाप आणि पुण्य यांचा उपयोग नाहीसा वाटतो, केवळ भोगण्याकडे लक्ष असते.

ओवी ५७३:
जें चामाचे डोळे दाविती । जें इंद्रियें गोडी लाविती ।
तेंचि साच हे प्रतीती । फुडी जया ॥ ५७३ ॥

अर्थ:
चामड्याचे डोळे जे दाखवतील (स्थूल दृष्टीला जे दिसून येईल) व इंद्रिये ज्याची गोडी लावतील, तेच खरे ही ज्याची पक्की खात्री असते. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे व्यक्ती फक्त भौतिक जगाकडेच लक्ष देते.

ओवी ५७४:
किंबहुना ऐसी प्रथा । वाढती देखसी पार्था ।
धूमाची वेली वृथा । आकाशीं जैसी ॥ ५७४ ॥

अर्थ:
अर्जुना, फार काय सांगावे? असा हा (व्यर्थच) वाढत गेलेला अनुभव तुला आढळून येईल. आकाशात धुराचा वेल जसा व्यर्थच वाढत जातो, त्याप्रमाणे हे ज्ञान देखील निरर्थक आहे.

ओवी ५७५:
कोरडा ना वोला । उपेगा आथी गेला ।
तो वाढोनि मोडला । भेंडु जैसा ॥ ५७५ ॥

अर्थ:
जो वाळलेला अथवा ओला उपयोगाला येत नाही असा जो भेंडाचा वृक्ष, तो वाढून जसा व्यर्थ मोडून जावा. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे काहीही उपयोगी नसलेले वाढत जाते आणि त्यातून काहीही साध्य होत नाही.

ओवी ५७६:
नाना उंसांचीं कणसें । कां नपुंसकें माणुसें ।
वन लागलें जैसें । साबरीचें ॥ ५७६ ॥

अर्थ:
अथवा उसाची कणसे अथवा नंपुसक माणसे अथवा साबरीची झाडी ही जशी व्यर्थ असतात. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे काही गोष्टींची उपयुक्तता नाहीशी होते.

ओवी ५७७:
नातरी बाळकाचें मन । कां चोराघरींचें धन ।
अथवा गळास्तन । शेळियेचे ॥ ५७७ ॥

अर्थ:
अथवा मुलांचे मन, अथवा चोराच्या घरचे द्रव्य अथवा शेळीच्या गळ्याचे स्तन जसे निरूपयोगी असतात. म्हणजेच, तामस ज्ञानामुळे काही गोष्टी निरर्थक ठरतात.

ओवी ५७८:
तैसें जें वायाणें । वोसाळ दिसे जाणणें ।
तयातें मी म्हणें । तामस ज्ञान ॥ ५७८ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जे ज्ञान निरर्थक व स्वैर असे दिसते, त्याला मी तामस ज्ञान असे म्हणतो. म्हणजेच, तामस ज्ञान असलेली व्यक्ती जगाचा थोडक्यात विचार करत नाही.

ओवी ५७९:
तेंही ज्ञान इया भाषा । बोलिजे तो भावो ऐसा ।
जात्यंधाचा कां जैसा । डोळा वाडु ॥ ५७९ ॥

अर्थ:
त्या तामस ज्ञानासही ‘ज्ञान’ असे म्हणतात. त्यातील हेतु हा की जसा जन्मांधाचा डोळा मोठा म्हणावयाचा. म्हणजेच, तामस ज्ञानामध्ये वास्तवाचा विचार नसतो.

ओवी ५८०:
कां बधिराचे नीट कान । अपेया नाम पान ।
तैसें आडनांव ज्ञान । तामसा तया ॥ ५८० ॥

अर्थ:
जसे बधिराच्या कानांची गरज नाही, तसा आडनाव असलेले ज्ञान तामस ज्ञानात येते. म्हणजेच, तामस ज्ञान हा वास्तविक ज्ञान म्हणून मानला जात नाही.

ओवी ५८१:
हें असो किती बोलावें । तरी ऐसें जें देखावें ।
तें ज्ञान नोहे जाणावें । डोळस तम ॥ ५८१ ॥

अर्थ:
हे राहू दे. आता आणखी या संबंधाने किती सांगावे? तर असे हे दृष्टीला पडेल ते ज्ञान नाही तर तो स्वच्छ तमोगुण आहे असे समजावे. म्हणजेच, तामस ज्ञानाने व्यक्तीला स्पष्टता नसते, त्यामुळे त्याला खरे ज्ञान जाणवले जात नाही.

ओवी ५८२:
एवं तिहीं गुणीं । भेदलें यथालक्षणीं ।
ज्ञान श्रोतेशिरोमणी । दाविलें तुज ॥ ५८२ ॥

अर्थ:
हे श्रोत्यांच्या मुख्य अर्जुना, याप्रमाणे तीन गुणांनी तीन प्रकारचे झालेले ज्ञान ज्यांचे लक्षण होते, तशा लक्षणांनी तुला सांगितले. म्हणजेच, ज्ञानाचे तीन प्रकार स्पष्टपणे सांगितले गेले आहेत.

ओवी ५८३:
आतां याचि त्रिप्रकारा । ज्ञानाचेनि धनुर्धरा ।
प्रकाशें होती गोचरा । कर्तयांच्या क्रिया ॥ ५८३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, आता याच तीन प्रकारच्या ज्ञानाच्या प्रकाशाने कर्त्याच्या क्रिया गोचर होतात. म्हणजेच, ज्ञानामुळे कर्त्याचे कार्य समजून घेणे शक्य होते.

ओवी ५८४:
म्हणौनि कर्म पैं गा । अनुसरे तिहीं भागां ।
मोहरे जालिया वोघा । तोय जैसे ॥ ५८४ ॥

अर्थ:
म्हणून एकच पाणी जसे निरनिराळ्या पात्रातून वहाणार्‍या ओघांशी मिळाले की त्या त्या ओघासारखे बनते, त्याप्रमाणे (ज्ञानाच्या तीन प्रकारांमुळे कर्म तीन प्रकारचे होते). म्हणजेच, कर्माच्या स्वरूपात ज्ञानाचे प्रभाव दिसून येतात.

ओवी ५८५:
तेंचि ज्ञानत्रयवशें । त्रिविध कर्म जें असे ।
तेथ सात्विक तंव ऐसें । परीसे आधीं ॥ ५८५ ॥

अर्थ:
तरी स्वाधिकाराचेनि मार्गें आलें जें मानिलें आंगें. म्हणजेच, ज्ञानाच्या तीन प्रकारांमुळे कर्माचे स्वरूप वेगवेगळे होते.

ओवी ५८६:
पतिव्रतेचेनि परीष्वंगें । प्रियातें जैसें ॥ ५८६ ॥

अर्थ:
तरी पतिव्रतेच्या आलिंगनाने जसा नवर्‍याला संतोष होतो, त्याप्रमाणे वर्णाश्रमाच्या मार्गाने वाट्यास आलेले जे कर्म ते त्यास स्वभावत:च मानवते. म्हणजेच, योग्य कर्तव्याचे पालन व्यक्तीस आनंद देते.

ओवी ५८७:
सांवळ्या आंगा चंदन । प्रमदालोचनीं अंजन ।
तैसें अधिकारासी मंडण । नित्यपणें जें ॥ ५८७ ॥

अर्थ:
सावळ्या अंगाला ज्याप्रमाणे चंदन भूषण असते, तरुण स्त्रीच्या डोळ्यांना जसे अंजनाचे भूषण असते, त्याप्रमाणे जे कर्म नित्य कर्तव्य असल्यामुळे अधिकाराला भूषण आहे. म्हणजेच, नित्यकर्मामुळे व्यक्तीला विशेष महत्त्व प्राप्त होते.

ओवी ५८८:
तें नित्य कर्म भलें । होय नैमित्तिकीं सावाइलें ।
सोनयासि जोडलें । सौरभ्य जैसें ॥ ५८८ ॥

अर्थ:
सोन्याला ज्याप्रमाणे सुगंध प्राप्त व्हावा, त्याप्रमाणे त्या नित्य कर्माला शोभा येते. म्हणजेच, नित्य कर्माचे पालन केल्याने त्यास विशेष महत्त्व प्राप्त होते.

ओवी ५८९:
आणि आंगा जीवाची संपत्ती । वेंचूनि बाळाची करी पाळती ।
परी जीवें उबगणें हें स्थिती । न पाहे माय ॥ ५८९ ॥

अर्थ:
आणि शरीर व प्राणाचे सामर्थ्य खर्च करूनही आई मुलाचे पालन करते. परंतु आईच्या जीवाला मुलाचे पालन करण्याचा केव्हाही कंटाळा येत नाही, म्हणजेच, नित्य कर्तव्य केल्याने व्यक्तीला संतोष मिळतो.

ओवी ५९०:
तैसें सर्वस्वें कर्म अनुष्ठी । परी फळ न सूये दिठी ।
उखिती क्रिया पैठी । ब्रह्मींचि करी ॥ ५९० ॥

अर्थ:
तैसें सर्वस्व कर्म अनुष्ठान करूनही फळाची अपेक्षा न करता, कर्म करण्याची वृत्ती असावी. म्हणजेच, कर्म करण्यास वेगवेगळ्या अडचणींचा सामना करावा लागतो, तरीही त्याला नकार देऊन कर्माचे पालन करणे आवश्यक आहे.

ओवी ५९१:
आणि प्रिय आलिया स्वभावें । शंबळ उरे वेंचे ठाउवें ।
नव्हे तैसें सत्प्रसंगें करावें । पारुषे जरी ॥ ५९१ ॥

अर्थ:
प्रियकर मित्र वगैरे आला असता त्याच्या सन्मानार्थ आपल्याजवळील अन्नसामुग्री सर्व खर्च झाली अथवा काही शिल्लक आहे, याचे जसे स्वाभाविकच भान रहात नाही, त्याप्रमाणे एखादा योग्य प्रसंग (सत्पुरुषाशी आत्मचर्चा करणे वगैरेचा प्रसंग) प्राप्त झाला असता भान न राहून आपले नित्यकर्म करावयाचे जर राहिले. यावरून हे स्पष्ट होते की योग्य प्रसंगात साधकाने त्याचे नित्यकर्म केले पाहिजे.

ओवी ५९२:
तरी अकरणाचेनि खेदें । द्वेषातें जीवीं न बांधे ।
जालियाचेनि आनंदें । फुंजों नेणें ॥ ५९२ ॥

अर्थ:
तरी नित्यकर्म करावयाचे राहिले याच्या खेदाने मनाला वाईट वाटू देत नाही अथवा नित्यकर्म जर त्याच्या हातून यथासांग झाले तरी त्याच्या आनंदाने अभिमान मिरवण्याचे जाणत नाही. म्हणजेच, कर्माच्या अभावामुळे दुःख होत नाही.

ओवी ५९३:
ऐस‍ऐसिया हातवटिया । कर्म निफजे जें धनंजया ।
जाण सात्विक हें तया । गुणनाम गा ॥ ५९३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, अशा अशा हातवटीने जे कर्म घडते, त्याला ‘सात्विक कर्म’ हे त्याचे गुणावरून आलेले नाव आहे, असे समज. म्हणजेच, कार्याची शुद्धता आणि गुण यामुळे कर्माचे नामकरण होते.

ओवी ५९४:
ययावरी राजसाचें । लक्षण सांगिजेल साचें ।
न करीं अवधानाचें । वाणेंपण ॥ ५९४ ॥

अर्थ:
तर जसा एखादा मूर्ख मनुष्य घरी आईबापाशी व्यवहारात नीट बोलत देखील नाही, परंतु जगतातील इतर माणसांशी मात्र प्रेमाने वागतो. म्हणजेच, घरच्या माणसांशी व्यवहारात मनाची काळजी घेत नाही.

ओवी ५९५:
का तुळशीचिया झाडा । दुरूनि न घापें सिंतोडा ।
द्राक्षीचिया तरी बुडा । दूधचि लाविजे ॥ ५९६ ॥

अर्थ:
अथवा तुळशीच्या झाडाला दुरून पाण्याचा शिंतोडा घालीत नाही आणि द्राक्षाच्या बुडाला तर रोज दूधच लोटीत असतो. म्हणजेच, तुळशीच्या झाडाला जसे दुर्लक्ष केले जाते, तसेच द्राक्षाच्या झाडास सर्व आवश्यकतेचा विचार केला जातो.

ओवी ५९७:
तैसी नित्यनैमित्तिकें । कर्में जियें आवश्यकें ।
तयांचेविषयीं न शके । बैसला उठूं ॥ ५९७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे नित्य नैमित्तिक कर्मे, जी अवश्य आचरणीय आहेत, ती करण्याकरता बसलेला उठू देखील शकत नाही. म्हणजेच, नित्यकर्माची प्राधान्यामुळे अन्य कार्यात लक्ष देणे शक्य नसते.

ओवी ५९८:
येरां काम्याचेनि तरी नांवें । देह सर्वस्व आघवें ।
वेचितांही न मनवे । बहु ऐसें ॥ ५९८ ॥

अर्थ:
इतर काम्य कर्मांच्या नावांनी तर धन, देह वगैरे सर्व खर्च करीत असताही, आपण फार खर्च केला असे त्यास वाटत नाही. म्हणजेच, कामाच्या अनुषंगाने खर्च झाला तरी त्याला महत्त्वाची बाब मानली जात नाही.

ओवी ५९९:
अगा देवढी वाढी लाहिजे । तेथ मोल देतां न धाइजे ।
पेरितां पुरें न म्हणिजे । बीज जेवीं ॥ ५९९ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, जेथे वाढीदिढीची प्राप्ती होते, तेथे द्रव्य देतांना तृप्ति होत नाही, अथवा ज्याप्रमाणे बीज पेरीत असतांना पुरे म्हणवत नाही. म्हणजेच, गुणवत्तेच्या आधारावर खर्चाचे मूल्य ठरवले पाहिजे.

ओवी ६००:
कां परीसु आलिया हातीं । लोहालागीं सर्वसंपत्ती ।
वेचितां ये उन्नती । साधकु जैसा ॥ ६०० ॥

अर्थ:
किंवा ज्या साधकाने आपल्या सर्व संपत्तीचा योग्य उपयोग केला, त्याच्या हाती ही सर्व संपत्ती द्या. म्हणजेच, योग्य उद्देशाने संपत्तीचा उपयोग करणे महत्वाचे आहे.

ओवी ६०१:
तैसीं फळें देखोनि पुढें । काम्यकर्में दुवाडें ।
करी परी तें थोकडें । केलेंही मानी ॥ ६०१ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे पुढे प्राप्त होणारी कर्माची फळे पाहून कठिण अशी काम्य कर्मे करतो, परंतु ते केलेलेही अगदीच थोडे झाले असे समजतो. म्हणजेच, कार्याच्या फळांची अपेक्षा ठेवून केलेले कर्म कमी किंवा थोडेच झाले आहे असे वाटते.

ओवी ६०२:
तेणें फळकामुकें । यथाविधी नेटकें ।
काम्य कीजे तितुकें । क्रियाजात ॥ ६०२ ॥

अर्थ:
त्या फालाची इच्छा करणाराकडून जितकी म्हणून काम्य कर्मे आहेत, तितकी शास्त्राने सांगितलेल्या विधिप्रमाणे बरोबर केली जातात. म्हणजेच, काम्य कर्मे विधिप्रमाणे केली जातात.

ओवी ६०३:
आणि तयाही केलियाचें । तोंडीं लावी दौंडीचें ।
कर्मी या नांवपाटाचें । वाणें सारी ॥ ६०३ ॥

अर्थ:
आणि ते काम्य कर्म केल्याचेही लोकात दवंडी देऊन प्रसिद्ध करतो, ते असे की मी अमूक एक कर्म केले, अशा या नावाचा उच्चार करून (केलेल्या कर्माचे सर्व) प्रकार संपवून टाकतो. म्हणजेच, कार्याची चर्चा करणे अनावश्यक ठरते.

ओवी ६०४:
तैसा भरे कर्माहंकारु । मग पिता अथवा गुरु ।
ते न मनी काळज्वरु । औषध जैसें ॥ ६०४ ॥

अर्थ:
तसा त्याला ‘मी कर्म करणारा’ असा गर्व चढतो. मग बाप अथवा गुरु त्यांना तो मानीत नाही. ज्याप्रमाणे काळज्वर औषधाला मानीत नाही. म्हणजेच, अहंकाराच्या भरात स्वतःच्या कर्तृत्वाला महत्त्व देतो.

ओवी ६०५:
तैसेनि साहंकारें । फळाभिलाषियें नरें ।
कीजे गा आदरें । जें जें कांहीं ॥ ६०५ ॥

अर्थ:
तसा त्या अहंकाराच्या भरात फलाची इच्छा धरणारा मनुष्य, जे जे काही आदराने करतो. म्हणजेच, मनुष्य आदराने कर्म करतो, पण त्याच्या मनात फक्त फळाची इच्छा असते.

ओवी ६०६:
परी तेंही करणें बहुवसा । वळघोनि करी सायासा ।
जीवनोपावो कां जैसा । कोल्हाटियांचा ॥ ६०६ ॥

अर्थ:
परंतु ते करणे देखीळ पुष्कळशा सायासांवर स्वार होऊन करतो. (म्हणजे थोड्याशा फायद्याकरता जिवापाड कष्ट करतो). ते कसे तर ज्याप्रमाणे कोल्हाट्यांचा पोट भरण्याचा धंदा असतो त्याप्रमाणे. म्हणजेच, थोडक्यात लाभासाठी कष्ट करतो.

ओवी ६०७:
एका कणालागीं.ण् उंदिरु । आसका उपसे डोंगरु ।
कां शेवाळोद्देशें दर्दुरु । समुद्रु डहुळी ॥ ६०७ ॥

अर्थ:
धान्याच्या एका कणा करता उंदीर जसा सर्व डोंगर पोखरतो, अथवा शेवाळाचे हेतूने बेडूक जसा समुद्र ढवळतो. म्हणजेच, छोट्या फायद्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर श्रम करतो.

ओवी ६०८:
पैं भिकेपरतें न लाहे । तर्‍ही गारुडी सापु वाहे ।
काय कीजे शीणुचि होये । गोडु येकां ॥ ६०८ ॥

अर्थ:
पहा की भिकेपलीकडे काही प्राप्ति होत नाही, तरी गारुडी साप वागवतो. काय करावे ? एखाद्याला शीणच (कष्टच) गोड वाटतो. म्हणजेच, श्रम करताना काहीही लाभ न मिळाल्यानेही त्याला त्या श्रमांची गोडी लागलेली असते.

ओवी ६०९:
हे असो परमाणूचेनि लाभें । पाताळ लंघिती वोळंबे ।
तैसें स्वर्गसुखलोभें । विचंबणें जें ॥ ६०९ ॥

अर्थ:
हे राहू दे. परमाणूच्या लाभाकरता ज्याप्रमाणे वाळवी पाताळाचे उल्लंघन करते, त्याप्रमाणे स्वर्गसुखाच्या लोभाने एकसारखे जे श्रम करणे. म्हणजेच, उथळ गोष्टींसाठी श्रम करत राहणे.

ओवी ६१०:
तें काम्य कर्म सक्लेश । जाणावें येथ राजस ।
आतां चिन्ह परिस । तामसाचें ॥ ६१० ॥

अर्थ:
तें काम्य कर्म सक्लेश म्हणजेच या सर्व कर्मांची ओळख राजस आहे. आतां चिन्ह परिस म्हणजेच या सर्व कर्मांचे परिणाम तामस गुणाच्या तत्त्वाने ठरवले जातात. म्हणजेच, काम्य कर्मांचे अंतर्गत स्वरूप आणि परिणाम यामध्ये तामस गुणाचा प्रभाव असतो.

ओवी ६११:
तरी तें गा तामस कर्म । जें निंदेचें काळें धाम ।
निषेधाचें जन्म । सांच जेणें ॥ ६११ ॥

अर्थ:
तरी जे निंदेचे काळे (दोष असणारे) वसतिस्थान आहे व ज्यामुळे निषिद्ध कर्माचे जन्म खरे सफल झाले आहेत, अर्जुना, ते तामस कर्म होय. म्हणजेच, दोष असलेल्या तामस कर्मांचे फल काहीच योग्य नसते.

ओवी ६१२:
जें निपजविल्यापाठीं । कांहींच न दिसे दिठी ।
रेघ काढलिया पोटीं । तोयाचे जेवीं ॥ ६१२ ॥

अर्थ:
जे तामस कर्म उत्पन्न झाल्याबरोबर पाण्यावर रेघ काढली असता काही दिसत नाही, तसे (ज्याचे फल) दृष्टीला काहीच दिसत नाही. म्हणजेच, तामस कर्माचे परिणाम देखील दिसत नाहीत.

ओवी ६१३:
कां कांजी घुसळलिया । कां राखोंडी फुंकलिया ।
कांहीं न दिसे गाळिलिया । वाळुघाणा ॥ ६१३ ॥

अर्थ:
अथवा ताकावरची निवळी घुसळली असता किंवा विझलेल्या कोळशावर फुंकर घातली असता किंवा घाण्यामधे वाळू गाळली असता काहीच निष्पन्न झलेले दिसत नाही. म्हणजेच, तामस कर्माची प्रक्रिया निरुपयोगी आहे.

ओवी ६१४:
नाना उपणिलिया भूंस । कां विंधिलिया आकाश ।
नाना मांडिलिया पाश । वारयासी ॥ ६१४ ॥

अर्थ:
अथवा भूस वार्‍यावर धरणे अथवा आकाशाचे बाणाने भेदन अथवा वार्‍याला धरण्याकरता फास लावणे. म्हणजेच, अशा प्रकारची कर्मे देखील निष्फळ आहेत.

ओवी ६१५:
हें आवघेंचि जैसें । वांझें होऊनि नासे ।
जें केलिया पाठीं तैसें । वायांचि जाय ॥ ६१५ ॥

अर्थ:
हे सर्वच जसे निष्फळ होऊन व्यर्थ जाते, त्याप्रमाणे जे तामस कर्म केल्यावर वायाच जाते जाते. म्हणजेच, तामस कर्माचे परिणाम निरर्थक आहेत.

ओवी ६१६:
येर्‍हवीं नरदेहाही येवढें । धन आटणीये पडे ।
जें कर्म निफजवितां मोडे । जगाचें सुख ॥ ६१६ ॥

अर्थ:
एरवी तामस कर्म करण्यात नरदेहाएवढे धनही नाहीसे होते व जे करीत असता जगाच्या सुखाचा बिघाड होतो. म्हणजेच, तामस कर्म केल्याने जीवनात धनाचीही हानी होते.

ओवी ६१७:
जैसा कमळवनीं फांसु । काढिलिया कांटसु ।
आपण झिजे नाशु । कमळां करी ॥ ६१७ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे कमलाच्या वनावरून काट्याचा फास ओढीत नेला असता, तो फास आपण स्वत: झिजतो व कमळांचा नाश करतो. म्हणजेच, आपल्या कर्मामुळे आपण आपले नुकसान करतो.

ओवी ६१८:
कां आपण आंगें जळे । आणि नागवी जगाचे डोळे ।
पतंगु जैसा सळें । दीपाचेनि ॥ ६१८ ॥

अर्थ:
अथवा दिव्याच्या द्वेषाने पतंग ज्याप्रमाणे (दिव्यावर उडी टाकून) आपण स्वत: जळतो व लोकांच्या डोळ्यांना दिसेनासे करतो. म्हणजेच, स्वार्थापोटी आपण इतरांचे नुकसान करतो.

ओवी ६१९:
तैसें सर्वस्व वायां जावो । वरी देहाही होय घावो ।
परी पुढिलां अपावो । निफजविजे जेणें ॥ ६१९ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे सर्वस्वाचाही नाश झाला तरी चालेल आणि शिवाय (स्वत:च्या) देहालाही इजा झाली तरी बेहत्तर, परंतु ज्याच्या योगाने दुसर्‍यास अपाय उत्पन्न होतो. म्हणजेच, इतरांना हानी पोहोचवणारे कर्म हे अत्यंत खराब आहेत.

ओवी ६२०:
माशी आपणयातें गिळवी । परी पुढीला वांती शिणवी ।
तें कश्मळ आठवी । आचरण जें ॥ ६२० ॥

अर्थ:
माशी आपणयातें गिळवी आणि पुढीलास वांती शिणवी. म्हणजेच, आपल्या कर्मांच्या परिणामामुळे इतरांच्या जीवनात दुःख निर्माण होते, हे लक्षात ठेवावे लागते.

ओवी ६२१:
तेंही करावयो दोषें । मज सामर्थ्य असे कीं नसे ।
हेंहीं पुढील तैसें । न पाहतां करी ॥ ६२१ ॥

अर्थ:
तेही करण्याकरता मला सामर्थ्य आहे की नाही हा पुढील विचार तर करावा, पण तसे काही न पहाता कर्म करतो. म्हणजेच, कर्म करण्यापूर्वी आपले सामर्थ्य तपासण्याऐवजी तो अविचाराने कर्म करतो.

ओवी ६२२:
केवढा माझा उपावो । करितां कोण प्रस्तावो ।
केलियाही आवो । काय येथ ॥ ६२२ ॥

अर्थ:
माझे सामर्थ्य केवढे आहे? कर्म करीत असतांना प्रसंग कोणता आहे? आणि कर्म केल्यावरही येथे काय प्राप्ती आहे? याबाबत विचार करणे आवश्यक आहे.

ओवी ६२३:
इये जाणिवेची सोये । अविवेकाचेनि पायें ।
पुसोनियां होये । साटोप कर्मीं ॥ ६२३ ॥

अर्थ:
या विचाराचा मार्ग अविवेकाच्या पायाने पुसून ‘मी हे कर्म करणार’ अशा अभिमानाने कर्म करण्यास उद्युक्त होतो. यामुळे तो विवेक गमावतो.

ओवी ६२४:
आपला वसौटा जाळुनी । बिसाटे जैसा वन्ही ।
कां स्वमर्यादा गिळोनि । सिंधु उठी ॥ ६२४ ॥

अर्थ:
आपला आश्रय जाळून जसा अग्नि फैलावा अथवा आपल्या मर्यादेचे उल्लंघन करून समुद्र जसा खवळावा. यामुळे त्याचे कर्म अयोग्य बनते.

ओवी ६२५:
मग नेणें बहु थोडें । न पाहे मागें पुढें ।
मार्गामार्ग येकवढें । करीत चाले ॥ ६२५ ॥

अर्थ:
मग (तो अग्नि अथवा समुद्र) थोडे फार जाणत नाही व मागेपुढे पहात नाही. मार्ग व अमार्ग एकवट करीत चालतो. म्हणजेच, त्याला योग्य-अयोग्याची जाणीव नसते.

ओवी ६२६:
तैसें कृत्याकृत्य सरकटित । आपपर नुरवित ।
कर्म होय तें निश्चित । तामस जाण ॥ ६२६ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे करण्यास योग्य व अयोग्य असे कर्म रगडीत आपले व परके याचा विचार न करता, जे कर्म होते, ते खरोखर तामस कर्म आहे असे समज. म्हणजेच, तामस कर्म कोणतीही विचारशून्यतेने केले जाते.

ओवी ६२७:
ऐसी गुणत्रयभिन्ना । कर्माची गा अर्जुना ।
हे केली विवंचना । उपपत्तींसीं ॥ ६२७ ॥

अर्थ:
अर्जुना, तीन भिन्न गुणांमुळे तीन भिन्न प्रकारच्या झालेल्या कर्माचे असे उपपत्तिसहित विवेचन केले. म्हणजेच, कर्माच्या प्रकारांना गुणांच्या आधारे विश्लेषित केले आहे.

ओवी ६२८:
आतां ययाचि कर्मा भजतां । कर्माभिमानिया कर्ता ।
तो जीवुही त्रिविधता । पातला असे ॥ ६२८ ॥

अर्थ:
आता याच कर्माचे आचरण करत असतांना कर्माभिमानी कर्ता जो जीव, तो देखील तीन प्रकारचा झाला आहे. म्हणजेच, कर्त्याच्या गुणांमुळे त्याची प्रकृती बदलते.

ओवी ६२९:
चतुराश्रमवशें । एकु पुरुषु चतुर्धा दिसे ।
कर्तया त्रैविध्य तैसें । कर्मभेदें ॥ ६२९ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे (ब्रह्मचर्यादि) चार आश्रमांच्या योगाने एक पुरुष चार प्रकारचा दिसतो, त्याप्रमाणे कर्माच्या तीन प्रकारांमुळे कर्ता तीन प्रकारचा झाला आहे. म्हणजेच, कर्माचे विविध परिणाम आहेत.

ओवी ६३०:
तरी तयां तिहीं आंतु । सात्विक तंव प्रस्तुतु ।
सांगेन दत्तचित्तु । आकर्णीं तूं ॥ ६३० ॥

अर्थ:
तरी तयां तिहीं आंतु, म्हणजेच, त्या तिघांमध्ये सात्विकता कशी असावी, हे सांगणार आहे. अर्जुनाला, यावर तुमचं लक्ष द्यावं लागेल.

ओवी ६३१:
तरी फळोद्देशें सांडिलिया । वाढती जेवीं सरळिया ।
शाखा कां चंदनाचिया । बावन्नया ॥ ६३१ ॥

अर्थ:
तर ज्याप्रमाणे बावन नामक चंदनाच्या फांद्या फळाचा हेतु टाकून नीट वाढतात. चंदन हा सर्व अंगांनी फलरूप असल्यामुळे त्याच्या फांद्यांपासून पुढे फळाची कोणी अपेक्षा करत नाही. यामुळे चंदनाच्या फांद्यांचे स्वभावच फळाची अपेक्षा न ठेवता नीट वाढणे आहे.

ओवी ६३२:
कां न फळतांही सार्थका । जैसिया नागलतिका ।
तैसिया करी नित्यादिकां । क्रिया जो कां ॥ ६३२ ॥

अर्थ:
अथवा ज्याप्रमाणे नागवेलीस फळे न येताच त्या सफल आहेत, त्याप्रमाणे जो फलेच्छा टाकून नित्यादिक कर्मे करतो, तोही योग्य आहे.

ओवी ६३३:
परी फळशून्यता । नाहीं तया विफळता ।
पैं फळासीचि पंडुसुता । फळें कायिसी ॥ ६३३ ॥

अर्थ:
(जर तो फालेच्छा टाकून कर्मे करतो, तर त्याच्या त्या नित्यादिक कर्माला फल नसेल, तर तसे नाही हे या ओवीत सांगतात) परंतु त्याच्या नित्यादिक कर्मांना मुळीच फल नाही असे नाही, अथवा त्या नित्यादिक कर्माचे फळ व्यर्थ जाते असेही नाही. अर्जुना, फळालाच फले कसली? यामुळे नित्यादिक कर्मांचे फल असते.

ओवी ६३४:
आणि आदरें करी बहुवसें । परी कर्ता मी हें नुमसे ।
वर्षाकाळींचें जैसें । मेघवृंद ॥ ६३४ ॥

अर्थ:
आणि नित्यादिक कर्मे फार आदराने करतो. परंतु ज्याप्रमाणे वर्षाऋतूतील ढग गडबड अथवा गर्जना करीत नाहीत, त्याप्रमाणे तो ‘मी नित्यादिक कर्मे केली’ असे कर्माचा अभिमान घेऊन बोलत नाही. यामुळे त्याचे कर्म निव्वळ कर्म म्हणून आहे.

ओवी ६३५:
तेवींचि परमात्मलिंगा । समर्पावयाजोगा ।
कर्मकलापु पैं गा । निपजावया ॥ ६३५ ॥

अर्थ:
त्याचप्रमाणे परमात्म्याच्या प्रतिमेला अर्पण करण्यास योग्य असा कर्माचा समुदाय उत्पन्न होण्याकरता. यामुळे तो कर्मांना समर्पण करतो.

ओवी ६३६:
तया काळातें नुलंघणें । देशशुद्धिही साधणें ।
कां शास्त्रांच्या वातीं पाहणें । क्रियानिर्णयो ॥ ६३६ ॥

अर्थ:
त्या नित्यानित्य कर्मांना जो योग्य काल असेल, त्याचे उल्लंघन न करणे व त्या कर्मांना जे शुद्ध स्थळ पाहिजे तसे साधणे आणि कर्मांचा निर्णय शास्त्रांच्या प्रकाशाने (दृष्टीने) पहाणे आवश्यक आहे.

ओवी ६३७:
वृत्ति करणें येकवळा । चित्त जावों न देणें फळा ।
नियमांचिया सांखळा । वाहणें सदा ॥ ६३७ ॥

अर्थ:
कर्माची व वृत्तीची सांगड घालणे (कर्मावाचून दुसरीकडे वृत्ती जाऊ न देणे), कर्माच्या फलाकडे मनाला जाऊ न देणे व कर्माचरणासंबंधाने शास्त्रांनी घालून दिलेली नियमरूपी बंधने (मर्यादा) पाळणे आवश्यक आहे.

ओवी ६३८:
हा निरोधु साहावयालागीं । धैर्याचिया चांगचांगीं ।
चिंतवणी जिती आंगीं । वाहे जो कां ॥ ६३८ ॥

अर्थ:
हा निग्रह सहन करण्याकरता चांगल्या सर्वोत्कृष्ट धैर्याची जागती चिंता जो मनात बाळगतो, तो खरा धैर्यवान आहे.

ओवी ६३९:
आणि आत्मयाचिये आवडी । कर्में करितां वरपडीं ।
देहसुखाचिये परवडीं । येवों न लाहे ॥ ६३९ ॥

अर्थ:
आणि आत्मप्राप्तीच्या प्रेमाने विहित कर्मे करणे प्राप्त झाले असता, तो देहसुखाची पर्वा करीत नाही. यामुळे त्याच्या कर्मांचे उद्दिष्ट आत्मा प्राप्ती असते.

ओवी ६४०:
आळसा निद्रा दुर्‍हावे । क्षुधा न बाणवे ।
सुरवाडु न पावे । आंगाचा ठावो ॥ ६४० ॥

अर्थ:
आळसा, निद्रा दूर करणे, क्षुधा न बाणवणे आणि सुरवाडू न पावणे, या सर्व गोष्टी कर्माच्या मार्गात आड येऊ नयेत. यामुळे कर्माची योग्यतेची जाणीव होते.

ओवी ६४१:
तंव अधिकाधिक । उत्साहो धरी आगळीक ।
सोनें जैसें पुटीं तुक । तुटलिया कसीं ॥ ६४१ ॥

अर्थ:
तसतसा कर्मे करण्यात त्याचा उत्साह अधिक वाढतो. ज्याप्रमाणे सोने अग्नीत तापवले असता वजनात कमी झाले तरी कसात वाढते, त्याप्रमाणे, कर्मे करताना उत्साह वाढतो.

ओवी ६४२:
जरी आवडी आथी साच । तरी जीवितही सलंच ।
आगीं घालितां रोमांच । देखिजती सतिये ॥ ६४२ ॥

अर्थ:
स्त्रीचे जर पतीवर खरे प्रेम असेल तर पतीच्या मरणानंतर जिवंत राहाणेही तिला लाजिरवाणे वाटते. म्हणून पति मृत झाला असता सती जाणार्‍या पतिव्रतेच्या अंगावर अग्नीत उडी घालत असतांना (भीतीचे) रोमांच दृष्टीस पडतील काय?

ओवी ६४३:
मा आत्मया येवढीया प्रिया । वालभेला जो धनंजया ।
देहही सिदतां तया । काय खेदु होईल ? ॥ ६४३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, तर मग आत्म्याएवढ्या अत्यंत प्रिय वस्तूवर ज्याचे प्रेम बसले आहे (त्या आत्म्याच्या प्राप्तीकरता कर्म करीत असतांना जर) त्याच्या देहाला सुद्धा कितीही दु:ख होत असले तरी त्यास त्याचा खेद होईल काय?

ओवी ६४४:
म्हणौनि विषयसुरवाडु तुटे । जंव जंव देहबुद्धि आटे ।
तंव तंव आनंदु दुणवटे । कर्मीं जया ॥ ६४४ ॥

अर्थ:
म्हणून जो जो विषयसुख कमी होईल व देहाहंकार नाहीसा होईल, तो तो कर्मे करण्यात ज्याचा आनंद दुप्पट वाढतो.

ओवी ६४५:
ऐसेनि जो कर्म करी । आणि कोणे एके अवसरीं ।
तें ठाके ऐसी परी । वाहे जरी ॥ ६४५ ॥

अर्थ:
अशा रीतीने जो कर्मे करतो आणि एखादेवेळी ते कर्म करणे बंद पडते असा प्रकार जर घडून आला, तर त्याचे काहीही दुखत नाही.

ओवी ६४६:
तरी कडाडीं लोटला गाडा । तो आपणपें न मनी अवघडा ।
तैसा ठाकलेनिही थोडा । नोहे जो कां ॥ ६४६ ॥

अर्थ:
तर जेव्हा एखादा गाडा झपाट्याच्या वेगात कड्यावरून खाली येतांना मोडतो, तेव्हा तो (गाडा) जसा आपणावर कठिण प्रसंग आला असे मानीत नाही, त्याप्रमाणे कर्मे करीत असतांना जरी कर्मे करणे बंद पडले तरी जो संकोचित होत नाही.

ओवी ६४७:
नातरी आदरिलें । अव्यंग सिद्धी गेलें ।
तरी तेंही जिंतिलें । मिरवूं नेणें ॥ ६४७ ॥

अर्थ:
अथवा आरंभलेले कर्म जर पूर्णपणे सिद्धीस गेले तर तोही आपण एक मोठा जय मिळवला, असे मिरवावयाचे तो जाणत नाही.

ओवी ६४८:
इया खुणा कर्म करितां । देखिजे जो पंडुसुता ।
तयातें म्हणिपे तत्त्वतां । सात्विकु कर्ता ॥ ६४८ ॥

अर्थ:
अर्जुना, अशा मर्माने जो कर्मे करतांना दिसतो, त्याला खरोखर सात्विक कर्ता असे म्हणावे.

ओवी ६४९:
आतां राजसा कर्तेया । वोळखणें हें धनंजया ।
जे अभिलाषा जगाचिया । वसौटा तो ॥ ६४९ ॥

अर्थ:
आता राजस कर्ता हे धनंजया, ज्याला जगातील इच्छा असते, तो व्यक्ती आहे.

ओवी ६५०:
जैसा गावींचिया कश्मळा । उकरडा होय येकवळा ।
कां स्मशानीं अमंगळा । आघवयांची ॥ ६५० ॥

अर्थ:
जस जसं गावींच्या कश्मळात उकरडून येतो, तसाच स्मशानात अमंगळता पसरते. यामध्ये नकारात्मकतेचे चित्रण आहे.

ओवी ६५१:
तया परी जो अशेषा । विश्वाचिया अभिलाषा ।
पायपाखाळणिया दोषां । घरटा जाला ॥ ६५१ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे सर्व जो सर्व जगातील हावेला पाय धुण्याचे ठिकाण झालेला आहे, पहा. (जेव्हा जगाच्या अभिलाषा अत्यंत जड होतात, तेव्हा त्याची अवस्था अगदी हसण्यासारखी होते.)

ओवी ६५२:
म्हणौनि फळाचा लागु । देखे जिये असलगु ।
तिये कर्मीं चांगु । रोहो मांडी ॥ ६५२ ॥

अर्थ:
म्हणून ज्या कर्मामधे सोप्या रीतीने फळ मिळण्याची शक्यता पहातो, त्या कर्माच्या ठिकाणी आदराने आरंभ करतो.

ओवी ६५३:
आणि आपण जालिये जोडी । उपखों नेदी कवडी ।
क्षणक्षणा कुरोंडी । जीवाची करी ॥ ६५३ ॥

अर्थ:
आणि आपण मिळवलेल्या द्रव्यापैकी एक कवडी सुद्धा खर्चू देत नाही. आणि क्षणोक्षणी त्या द्रव्यावरून आपला जीव ओवाळून टाकतो.

ओवी ६५४:
कृपणु चित्तीं ठेवा आपुला । तैसा दक्षु पराविया माला ।
बकु जैसा खुतला । मासेयासी ॥ ६५४ ॥

अर्थ:
कृपण जसा आपल्या ठेव्याविषयी मनामधे सावध असतो अथवा ज्याप्रमाणे बगळा माशाकरता ध्यान धरून तटस्थ बसतो. त्याप्रमाणे राजसकर्ता दुसर्‍याच्या मौल्यवान वस्तूंच्या ठिकाणी दक्ष असतो.

ओवी ६५५:
आणि गोंवी गेलिया जवळी । झगटलिया अंग फाळी ।
फळें तरी आंतु पोळी । बोरांटी जैसी ॥ ६५५ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे खाट्या (आंबट) बोरीचे झाडाजवळून गेले असता ते झाड जवळून जाणार्‍यास गुंतवते, जर त्या झाडाला अंग घासले तर घासणाराची कातडी फाडते व कदाचित त्याला फळे आली तर ती इतकी आंबट असतात की ती खाल्ली तर जिभेला पोळतात.

ओवी ६५६:
तैसें मनें वाचा कायें । भलतया दुःख देतु जाये ।
स्वार्थु साधितां न पाहे । पराचें हित ॥ ६५६ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जो मनाने, वाचेने व शरीराने वाटेल त्याला दुखवीतच जातो व जो स्वार्थ साधीत असता दुसर्‍याचे हित पाहात नाही.

ओवी ६५७:
तेवींचि आंगें कर्मीं । आचरणें नोहे क्षमी ।
न निघे मनोधर्मीं । अरोचकु ॥ ६५७ ॥

अर्थ:
त्याचप्रमाणे आरंभलेले कार्य शेवटापर्यंत पार पाडण्यात तो शरीराने अथवा आचरणाने समर्थ नसतो व (जरी ते मोठे काम्यकर्म शक्तीच्या बाहेर असले तरी त्या) कर्मासंबंधाने त्याच्या मनात अरुचि उत्पन्न होत नाही.

ओवी ६५८:
कनकाचिया फळा । आंतु माज बाहेरी मौळा ।
तैसा सबाह्य दुबळा । शुचित्वें जो ॥ ६५८ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे धोतर्‍याच्या फळाला आत माज (कैफ) आणणार्‍या बिया असतात व बाहेर काटे असतात, त्याप्रमाणे जो आतबाहेर पवित्रपणाचे बाबतीत दरिद्री असतो.

ओवी ६५९:
आणि कर्मजात केलिया । फळ लाहे जरी धनंजया ।
तरी हरिखें जगा यया । वांकुलिया वाये ॥ ६५९ ॥

अर्थ:
आणि अर्जुना कर्मे केल्यावर त्यास इच्छित फल प्राप्त झाले तर आनंदाने तो या जगास वेडावून दाखवतो.

ओवी ६६०:
अथवा जें आदरिलें । हीनफळ होय केलें ।
तरीं शोकें तेणें जिंतिलें । धिक्कारों लागे ॥ ६६० ॥

अर्थ:
अथवा जेव्हा आदराने काहीही कमी फळ मिळवले तरी शोक करणे योग्य ठरते; त्यावर धिक्कार असतो.

ओवी ६६१:
कर्मीं राहाटी ऐसी । जयातें होती देखसी ।
तोचि जाण त्रिशुद्धीसी । राजस कर्ता ॥ ६६१ ॥

अर्थ:
ज्याची कर्माच्या ठिकाणी अशी वागणूक पाहशील तो राजसकर्ता होय असे पक्के समज.

ओवी ६६२:
आतां यया पाठीं येरु । जो कुकर्माचा आगरु ।
तोही करूं गोचरु । तामस कर्ता ॥ ६६२ ॥

अर्थ:
आता ज्या पाठीं जर तुमच्याजवळ कुकर्म करण्याची प्रेरणा असेल, तर तो तामसकर्ता होईल.

ओवी ६६३:
तरी मियां लागलिया कैसें । पुढील जळत असे ।
हें नेणिजे हुताशें । जियापरी ॥ ६६३ ॥

अर्थ:
तर मी लागलो असता दुसरा पदार्थ कसा जळतो हे ज्याप्रमाणे अग्नीला समजत नाही.

ओवी ६६४:
पैं शस्त्रें मियां तिखटें । नेणिजे कैसेनि निवटे ।
कां नेणिजे काळकूटें । आपुलें केलें ॥ ६६४ ॥

अर्थ:
आपल्याकडून दुसर्‍याचा जीव कसा घेतला जातो, त्याची तीक्ष्ण शस्त्राला खबरही नसते, अथवा आपल्या परिणामाची काळकूट विषाला कल्पना नसते.

ओवी ६६५:
तैसा पुढीलया आपुलया । घातु करीत धनंजया ।
आदरी वोखटिया । क्रिया जो कां ॥ ६६५ ॥

अर्थ:
अर्जुना, त्याप्रमाणे ज्या क्रिया दुसर्‍याच्या व आपला घात करणार्‍या असतील, त्या वाईट क्रिया करण्यास आरंभ करतो.

ओवी ६६६:
तिया करितांही वेळीं । काय जालें हें न सांभाळी ।
चळला वायु वाहटुळी । चेष्टे तैसा ॥ ६६६ ॥

अर्थ:
त्या क्रिया करतेवेळी सुद्धा त्यांचा परिणाम काय झाला याविषयी सावधपणा ठेवीत नाही. वावटळीत सुटलेला वारा जसा हवा तिकडे भडकतो, त्याप्रमाणे तो स्वैर रीतीने वागतो.

ओवी ६६७:
पैं करणिया आणि जया । मेळु नाहीं धनंजया ।
तो पाहुनी पिसेया । कैंचीं त्राय ? ॥ ६६७ ॥

अर्थ:
अर्जुना, त्या तामसकर्त्याचा व त्याच्या क्रियांचा काही मेळ नसतो. तो तामसकर्ता पाहिला असता त्याच्यापुढे वेड्याची ती काय किंमत?

ओवी ६६८:
आणि इंद्रियांचें वोगरिलें । चरोनि राखे जो जियालें ।
बैलातळीं लागलें । गोचिड जैसें ॥ ६६८ ॥

अर्थ:
आणि ज्याप्रमाणे बैलाच्या वृषणाला गोचीड लागलेले असतात, त्याप्रमाणे इंद्रियांना प्राप्त झालेल्या विषयांचे सेवन करून जो आपले जीवित रक्षण करतो.

ओवी ६६९:
हांसया रुदना वेळु । नेणतां आदरी बाळु ।
राहाटे उच्छृंखळु । तयापरी ॥ ६६९ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे मूल योग्यायोग्य वेळ न जाणता हसण्याला व रडण्याला आरंभ करते, त्याप्रमाणे जो तामसकर्ता स्वैर वागतो.

ओवी ६७०:
जो प्रकृती आंतलेपणें । कृत्याकृत्यस्वादु नेणे ।
फुगे केरें धालेपणें । उकरडा जैसा ॥ ६७० ॥

अर्थ:
जो व्यक्ती आपल्या प्राकृततेच्या अंतर्गत सर्व गोष्टींचा अनुभव घेतो, तो उकरडा असल्यासारखा असतो. (उकरडा म्हणजे ज्याला फक्त बाह्य गोष्टींचा अनुभव असतो, त्याला अंतर्गत अनुभव मिळत नाही.)

ओवी ६७१:
म्हणौनि मान्याचेनि नांवें । ईश्वराही परी न खालवे ।
स्तब्धपणें न मनवे । डोंगरासी ॥ ६७१ ॥

अर्थ:
म्हणून मान्य पुरुषांना मान द्यावा, हा जरी सर्वसाधारण नियम आहे, परंतु हा (तामसकर्ता) मान्यपणाच्या नावाने (ईश्वर सर्वांना मान्य मान्य असून देखील) ईश्वरापुढेही लवत नाही आणि न बोलण्याच्या बाबतीत डोंगरांचीही ज्यापुढे किंमत नाही.

ओवी ६७२:
आणि मन जयाचें विषकल्लोळीं । राहाटी फुडी चोरिली ।
दिठी कीर ते वोली । पण्यांगनेची ॥ ६७२ ॥

अर्थ:
आणि ज्याचे मन कपटी असते व ज्याची वागणूक पक्की चोरटी असते व ज्याची दृष्टी खरोखर वेश्येच्या दृष्टीप्रमाणे कपटी प्रेमाने युक्त असते.

ओवी ६७३:
किंबहुना कपटाचें । देहचि वळिलें तयाचें ।
तें जिणें कीं जुंवाराचें । टिटेघर ॥ ६७३ ॥

अर्थ:
फार काय सांगावे? त्याचा देहच कपटाचा बनविलेला असतो व त्याचे जगणे म्हणजे द्युत कर्माच्या तिवाठ्यावरचे घरच आसते.

ओवी ६७४:
नोहे तयाचा प्रादुर्भावो । तो साभिलाष भिल्लांचा गांवो ।
म्हणौनि नये येवों जावों । तया वाटा ॥ ६७४ ॥

अर्थ:
त्याचा तो अवतार म्हणजे अभिलाषेने भारलेल्या लुटारू भिल्लांचे प्रत्यक्ष वसतिस्थानच नव्हे काय? म्हणून त्या रस्त्याने जाऊ येऊ नये.

ओवी ६७५:
आणि आणिकांचें निकें केलें । विरु होय जया आलें ।
जैसें अपेय पया मिनलें । लवण करी ॥ ६७५ ॥

अर्थ:
आणि दुसर्‍याचे बरे केलेले (झालेले) पाहून ज्याला आपणावर काही विरुद्ध गोष्ट कोसळली असे वाटते. ज्याप्रमाणे दुधाशी मीठ मिसळले असता दुधास पिण्यास अयोग्य करते.

ओवी ६७६:
कां हींव ऐसा पदार्थु । घातलिया आगीआंतु ।
तेचि क्षणीं धडाडितु । अग्नि होय ॥ ६७६ ॥

अर्थ:
अथवा थंड असा पदार्थ अग्नीत घातला तर तो तत्क्षणीच धडधडित अग्नि होतो.

ओवी ६७७:
नाना सुद्रव्यें गोमटीं । जालिया शरीरीं पैठीं ।
होऊनि ठाती किरीटी । मळुचि जेवीं ॥ ६७७ ॥

अर्थ:
अथवा अर्जुना, चांगले पदार्थ पक्वान्ने पोटात गेली असता त्यांचा ज्याप्रमाणे नरकच होऊन रहातो.

ओवी ६७८:
तैसें पुढिलाचें बरवें । जयाच्या भीतरीं पावे ।
आणि विरुद्धचि आघवें । होऊनि निगे ॥ ६७८ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे दुसर्‍याचे बरे (झालेले) ज्याला कळून चुकले की (तत्क्षणीच) ते सर्व विपरीत बनून बाहेर येते.

ओवी ६७९:
जो गुण घे दे दोख । अमृताचें करी विख ।
दूध पाजलिया देख । व्याळु जैसा ॥ ६७९ ॥

अर्थ:
पहा, ज्याप्रमाणे सर्पाला दूध पाजले असता तो सर्प दुधाचे विष करतो, त्याप्रमाणे जो दुसर्‍याचे गुण घेतो व त्यास नावे ठेवतो.

ओवी ६८०:
आणि ऐहिकीं जियावें । जेणें परत्रा साच यावें ।
तें उचित कृत्य पावे । अवसरीं जिये ॥ ६८० ॥

अर्थ:
आणि या जगात ज्या गोष्टींमुळे दुसऱ्याला त्रास होतो, त्या उचित कृत्यांचे परिणाम आपल्या जीवनात अनुभवतात.

ओवी ६८१:
तेव्हां जया आपैसी । निद्रा ये ठेविली ऐसी ।
दुर्व्यवहारीं जैसी । विटाळें लोटे ॥ ६८१ ॥

अर्थ:
त्यावेळेला तर त्याला स्वाभाविक झोप कशी ठेवल्यासारखी येते आणि दुष्ट कर्म करण्याचा प्रसंग आला की तीच झोप (विटाळशी) विटाळामुळे दूर रहाते तशी त्यास सोडून दूर रहाते.

ओवी ६८२:
पैं द्राक्षरसा आम्ररसा । वेळे तोंड सडे वायसा ।
कां डोळे फुटती दिवसा । डुडुळाचे ॥ ६८२ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे द्राक्षांचा व आंब्याचा उपभोग घेण्याचे वेळी कावळ्याचे तोंड सडते अथवा घुबडाचे डोळे जसे दिवसा फुटतात (त्याला दिसेनासे होते).

ओवी ६८३:
तैसा कल्याणकाळु पाहे । तैं तयातें आळसु खाये ।
ना प्रमादीं तरी होये । तो म्हणे तैसें ॥ ६८३ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे कल्याणाची वेळ आली असता त्यास आळस ग्रासून टाकतो आणि उलट चूक घडण्याच्या वेळी, तो म्हणेल तसे होते. (प्रमाद करतांना त्याच्या अंगातील आळस जाऊन त्यास अधिक स्फुरण येते).

ओवी ६८४:
जेवींचि सागराच्या पोटीं । जळे अखंड आगिठी ।
तैसा विषादु वाहे गांठीं । जिवाचिये जो ॥ ६८४ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे समुद्राच्या पोटात वडवाग्नि अखंड जळत असतो त्याप्रमाणे जो अंत:करणात खेद अखंड वहातो.

ओवी ६८५:
लेंडोराआगीं धूमावधि । कां अपाना आंगीं दुर्गंधि ।
तैसा जो जीवितावधि । विषादें केला ॥ ६८५ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे लेंड्यांच्या विस्तवात शेवटपर्यंत धूर असतो अथवा अधोद्वारावाटे येणार्‍या वायूच्या अंगात जशी दुर्गंधी असते, त्याप्रमाणे जो मरेपर्यंत खेदाने ग्रासलेला असतो.

ओवी ६८६:
आणि कल्पांताचिया पारा । वेगळेंही जो वीरा ।
सूत्र धरी व्यापारा । साभिलाषा ॥ ६८६ ॥

अर्थ:
हे वीरा अर्जुना, जो कल्पांतांच्या पारापलीकडेही अभिलाषाने व्यापाराचे सूत्र धरतो (कल्पाच्या अंतांनंतरही फलप्राप्ती व्हावी, अशा इच्छेने व्यापाराचे धोरण बांधतो).

ओवी ६८७:
अगा जगाही परौती । शुचा वाहे पैं चित्तीं ।
करितां विषीं हातीं । तृणही न लगे ॥ ६८७ ॥

अर्थ:
अरे जगाच्या पलीकडल्या गोष्टींविषयी अंत:करणात चिंता वहातो, पण अशी चिंता करीत असता, ज्याविषयी चिंता करतो त्यापैकी त्याला एका गवताच्या काडीचाही लाभ होत नाही.

ओवी ६८८:
ऐसा जो लोकाआंतु । पापपुंजु मूर्तु ।
देखसी तो अव्याहतु । तामसु कर्ता ॥ ६८८ ॥

अर्थ:
असा जो लोकांच्या पापची मूर्तिमान राशी आहे असे तू पहाशील, तो निर्विवाद तामस कर्ता होया.

ओवी ६८९:
एवं कर्म कर्ता ज्ञान । या तिहींचें त्रिधा चिन्ह ।
दाविलें तुज सुजन । चक्रवर्ती ॥ ६८९ ॥

अर्थ:
या कर्मकांदाच्या कर्त्यांचे ज्ञान त्रिधा असते; हे तुला समजावून सांगतो, हे सुजन चक्रवर्ती.

ओवी ६९०:
आतां अविद्येचिया गांवीं । मोहाची वेढूनि मदवी ।
संदेहाचीं आघवीं । लेऊनि लेणीं ॥ ६९० ॥

अर्थ:
आता अविद्येच्या गांवी मोहाने वेढलेले, संदेहाच्या आघातांनी लपलेले यांची स्थीती काय आहे, हे सांगते.

ओवी ६९१:
आत्मनिश्चयाची बरव । जया आरिसां पाहे सावयव ।
तिये बुद्धीचीही धांव । त्रिधा असे ॥ ६९१ ॥

अर्थ:
बुद्धि आणि धैर्य यांचे सत्व, रज व तम या गुणांमुळे होणारे मी पूर्णपणे वेगवेगळे सांगतो, हे धनंजया ऐक.

ओवी ६९२:
अगा सत्त्वादि गुणीं इहीं । कायी एक तिहीं ठायीं ।
न कीजेचि येथ पाहीं । जगामाजीं ॥ ६९२ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, विचार कर. या सत्वादि तिन्ही गुणांनी या जगामधे कोणती म्हणून एक वस्तु तीन ठिकाणी केलेली नाही ?

ओवी ६९३:
आगी न वसतां पोटीं । कवण काष्ठ असे सृष्टीं ।
तैसें तें कैंचें दृश्यकोटीं । त्रिविध जें नोहे ॥ ६९३ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पोटात अग्नि नसलेले लाकूड जगात कोठे आहे ? त्याप्रमाणे गुणांच्या योगाने जी तीन प्रकारची झाली नाही अशी दृश्य वर्गामधे वस्तु कोठे आहे ?

ओवी ६९४:
म्हणौनि तिहीं गुणीं । बुद्धी केली त्रिगुणी ।
धृतीसिही वांटणी । तैसीचि असे ॥ ६९४ ॥

अर्थ:
म्हणून तीन गुणांनी, बुद्धि तीन गुणांची केली आहे व धैर्याचे सुद्धा तसेच (तीन गुणांनी केलेले तीन भाग आहेत).

ओवी ६९५:
तेंचि येक वेगळालें । यथा चिन्हीं अळंकारलें ।
सांगिजैल उपाइलें । भेदलेपणें ॥ ६९५ ॥

अर्थ:
तीच एक बुद्धि व धैर्य वेगवेगळी यथायोग्य लक्षणांनी अलंकृत झालेली अशी त्यांच्या (तीन गुणांनी केलेल्या) भेदाप्रमाणे विस्ताराने सांगण्यात येईल.

ओवी ६९६:
परी बुद्धि धृति इयां । दोहीं भागामाजीं धनंजया ।
आधीं रूप बुद्धीचिया । भेदासि करूं ॥ ६९६ ॥

अर्थ:
परंतु अर्जुना, बुद्धि, धैर्य या दोन गोष्टींमधे प्रथम बुद्धीचे तीन प्रकार सांगू.

ओवी ६९७:
तरी उत्तमा मध्यमा निकृष्टा । संसारासि गा सुभटा ।
प्राणियां येतिया वाटा । तिनी आथी ॥ ६९७ ॥

अर्थ:
(नित्य व नैमित्तिक ही) करणीय व (काम्य व निषिद्ध ही) अकरणीय, त्यांचे ठिकाणी (अनुक्रमे) प्रवृत्ति व निवृत्ति (यापासून उत्पन्न होणारे जन्ममरणाचे) भय व अभय, बंध व मोक्ष हे जी जाणते ती सात्विकी बुद्धि होय.

ओवी ६९८:
जे अकरणीय काम्य निषिद्ध । ते हे मार्ग तिन्ही प्रसिद्ध ।
संसारभयें सबाध । जीवां ययां ॥ ६९८ ॥

अर्थ:
जे अकरणीय काम्य निषिद्ध आहेत, ते हे मार्ग तिन्ही प्रसिद्ध आहेत. संसारभयामुळे जीवां ययां.

ओवी ६९९:
म्हणौनि अधिकारें मानिलें । जें विधीचेनि वोघें आलें ।
तें एकचि येथ भलें । नित्य कर्म ॥ ६९९ ॥

अर्थ:
म्हणून अधिकारानुरूप व विधीच्या मार्गाने वाट्याला आलेले जे नित्यकर्म, तेच काय ते एक या जगात आचरण करण्यास चांगले आहे.

ओवी ७००:
तेंचि आत्मप्राप्ति फळ । दिठी सूनि केवळ ।
कीजे जैसें कां जळ । सेविजे ताहनें ॥ ७०० ॥

अर्थ:
हेच आत्मप्राप्तीचे फल आहे, हे लक्षात ठेवा, जसे कशा प्रकारे जळ जळतो तशाच प्रकारे.

ओवी ७०१:
येतुलेनि तें कर्म । सांडी जन्मभय विषम ।
करूनि दे उगम । मोक्षसिद्धि ॥ ७०१ ॥

अर्थ:
एवढ्याने ते कर्म अनिष्ट असलेल्या जन्माच्या भयाला घालवते व मोक्षाची प्राप्ती सोपी करून देते.

ओवी ७०२:
ऐसें करी तो भला । संसारभयें सांडिला ।
करणीयत्वें आला । मुमुक्षुभागा ॥ ७०२ ॥

अर्थ:
असे जो कर्म करतो, तो संसारभयाकडून चांगल्या रीतीने सुटला जातो व त्याने विहित कर्म निष्काम बुद्धीने केले म्हणून तो मुमुक्षूच्या योग्यतेला आला.

ओवी ७०३:
तेथ जे बुद्धि असा । बळिया बांधे भरंवसा ।
मोक्षु ठेविला असा । जोडेल येथ ॥ ७०३ ॥

अर्थ:
त्या मुमुक्षुस्थितीत जी बुद्धि असा बळकट भरवंसा बांधते की अशा रीतीने (केवळ आत्मप्राप्तीकडे दृष्टि ठेऊन कर्म करण्याने) मोक्ष अगदी ठेवल्यासारखा प्राप्त होईल.

ओवी ७०४:
म्हणौनि निवृत्तीची मांडिली । सूनि प्रवृत्तितळीं ।
इये कर्मीं बुडकुळी । द्यावीं कीं ना ? ॥ ७०४ ॥

अर्थ:
म्हणून (ती बुद्धि म्हणजे) प्रवृत्तीच खाली घालून वर निवृत्ति मांडली आहे. अशा रीतीने कर्म करण्यात जरी बाहेरून प्रवृत्ति दिसते तरी आतून खरी निवृत्तीच आहे. अशा कर्माच्या ठिकाणी बुडी देतो न देतो तोच.

ओवी ७०५:
तृषार्ता उदकें जिणें । कां पुरीं पडलिया पोहणें ।
अंधकूपीं गति किरणें । सूर्याचेनि ॥ ७०५ ॥

अर्थ:
तहानलेला मनुष्य पाण्याने जगतो अथवा पुरात पडलेला मनुष्य नाव (होडी) मिळाली असता जगतो व अंधार्‍या विहिरीत पडलेला मनुष्य सूर्यकिरणे प्राप्त झाली असता जगतो.

ओवी ७०६:
नाना पथ्येंसीं औषध लाहे । तरी रोगें दाटलाही जिये ।
का मीना जिव्हाळा होये । जळाचा जरी ॥ ७०६ ॥

अर्थ:
अथवा पथ्य सांभाळून औषध घेतले असता जरी रोगाने ग्रस्त झालेला मनुष्य जगतो अथवा माशाला जर पाण्याचा जिव्हाळा मिळाला.

ओवी ७०७:
तरी तयाच्या जीविता । नाहीं जेवीं अन्यथा ।
तैसें कर्मीं इये वर्ततां । जोडेचि मोक्षु ॥ ७०७ ॥

अर्थ:
तर तो जगेलच यात अन्यथा नाही, त्याप्रमाणे या कर्माच्या ठिकाणी प्रवृत्त झाले असता मोक्ष मिळतोच.

ओवी ७०८:
हें करणीयाचिया कडे । जें ज्ञान आथी चोखडें ।
आणि अकरणीय हें फुडें । ऐसें जाण ॥ ७०८ ॥

अर्थ:
करणीय कर्मासंबंधाने हे जे चांगले ज्ञान (ज्या बुद्धीला) आहे व जी बुद्धि अकरणीय कर्म असे (पुढील ओवीत सांगितल्याप्रमाणे) आहे हे पक्के जाणते.

ओवी ७०९:
जीं तिथें काम्यादिकें । संसारभयदायकें ।
अकृत्यपणाचें आंबुखें । पडिलें जयां ॥ ७०९ ॥

अर्थ:
ती काम्यादिक कर्मे संसारभयदायक आहेत. म्हणून ज्या कर्मावर अकृत्यपणाचे शिंतोडे पडले आहेत (जी करण्यास योग्य नाहीत अशी ठरलेली आहेत).

ओवी ७१०:
तिये कर्मीं अकार्यीं । जन्ममरणसमयीं ।
प्रवृत्ति पळवी पायीं । मागिलींचि ॥ ७१० ॥

अर्थ:
तैसें कर्मीं अकार्यीं जन्ममरणसमयीं प्रवृत्ति पळवी पायीं मागिलींचि.

ओवी ७११:
पैं आगीमाजीं न रिघवे । अथावीं न घालवे ।
धगधगीत नागवे । शूळ जेवीं ॥ ७११ ॥

अर्थ:
अग्नीत जसा प्रवेश करवत नाही, अथांग पाण्यात जशी उडी घालवत नाही, अथवा धगधगीत शूळ जसा धरवत नाही.

ओवी ७१२:
कां काळियानाग धुंधुवातु । देखोनि न घालवे हातु ।
न वचवे खोपेआंतु । वाघाचिये ॥ ७१२ ॥

अर्थ:
अथवा फूं फूं करणारा काळा नाग पाहून त्याला धरण्याकरता जसा हात घालवत नाही अथवा वाघाच्या गुहेत जाववत नाही.

ओवी ७१३:
तैसें कर्म अकरणीय । देखोनि महाभय ।
उपजे निःसंदेह । बुद्धी जिये ॥ ७१३ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे अकरणीय कर्म पाहून ज्या बुद्धीत नि:संशय मोठे भय उत्पन्न होते.

ओवी ७१४:
वाढिलें रांधूनि विखें । तेथें जाणिजे मृत्यु न चुके ।
तेवीं निषेधीं कां देखे । बंधातें जे ॥ ७१४ ॥

अर्थ:
विष मिळवून तयार करून वाढलेले अन्न सेवन केले असता मृत्यु चुकणार नाही, जे जसे पक्के जाणावे, त्याप्रमाणे जी बुद्धी निषिद्ध कर्माच्या ठिकाणी बंधाला पहाते.

ओवी ७१५:
मग बंधभयभरितीं । तियें निषिद्धीं प्राप्ती ।
विनियोगु जाणे निवृत्ती । कर्माचिये ॥ ७१५ ॥

अर्थ:
मग ते बंधभयाने भारलेले निषिद्ध कर्म प्राप्त असता, त्या कर्माच्या निवृत्तीचा विनियोग जी बुद्धि जाणते.

ओवी ७१६:

ऐसेनि कार्याकार्यविवेकी । जे प्रवृत्ति निवृत्ति मापकी ।
खरा कुडा पारखी । जियापरी ॥ ७१६ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे रत्नपारखी खर्‍याखोट्या रत्नाची परीक्षा करतो, त्याप्रमाणे जी प्रवृत्ति-निवृत्तीच्या मापाने कार्याकार्याचा निर्णय करते.

ओवी ७१७:
तैसी कृत्याकृत्यशुद्धी । बुझे जे निरवधी ।
सात्विक म्हणिपे बुद्धी । तेचि तूं जाण ॥ ७१७ ॥

अर्थ:
तैसी कृत्याकृत्यशुद्धी, बुझे जे निरवधी, सात्विक म्हणिपे बुद्धी तेचि तूं जाण.

ओवी ७१८:
आणि बकाच्या गांवीं । घेपे क्षीरनीर सकलवी ।
कां अहोरात्रींची गोंवी । आंधळें नेणे ॥ ७१८ ॥

अर्थ:
आणि बगळ्यांच्या गावात ज्याप्रमाणे पाणी घातलेले दूध सेवन केले जाते (कारण बगळ्यास दूध व पाणी वेगळे करता येत नाही) अथवा आंधळा जसा दिवस व रात्र यांचा गुंताडा जाणत नाही.

ओवी ७१९:
जया फुलाचा मकरंदु फावे । तो काष्ठें कोरूं धांवे ।
परी भ्रमरपणा नव्हे । अव्हांटा जेवीं ॥ ७१९ ॥

अर्थ:
जो भ्रमर फुलांच्या मकरंदाचे सेवन करतो, तो लाकडे कोरण्याकरता धावतो. परंतु हे त्याचे कृत्य जसे भ्रमराच्या स्वभावाशी विसंगत नाही.

ओवी ७२०:
तैसीं इयें कार्याकार्यें । धर्माधर्मरूपें जियें ।
तियें न चोजवितां जाये । जाणती जे कां ॥ ७२० ॥

अर्थ:
तैसीं इयें कार्याकार्यें धर्माधर्मरूपें जियें, तियें न चोजवितां जाये, जाणती जे कां.

ओवी ७२१:
अगा डोळांवीण मोतियें । घेतां पाडु मिळे विपायें ।
न मिळणें तें आहे । ठेविलें तेथें ॥ ७२१ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, मोत्यांच्या परीक्षेची दृष्टि नसता मोती घेतले तर सौदा झाला तरी तो चुकूनच होणार, परंतु त्या व्यवहारात फसणे हे मात्र नेमके ठेवल्यासारखेच व्हावयाचे.

ओवी ७२२:
तैसें अकरणीय अवचटें । नोडवे तरीच लोटे ।
येर्‍हवीं जाणें एकवटें । दोन्ही जे कां ॥ ७२२ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे अकरणीय कर्म जर कदाचित पुढे येऊन उभे राहिले नाही तरच करावयाचे रहाते, एरवी जी बुद्धि दोन्ही (अकरणीय व करणीय) सरसकट सारखीच समजते.

ओवी ७२३:
ते गा बुद्धि चोखविषीं । जाण येथ राजसी ।
अक्षत टाकिली जैसी । मांदियेवरी ॥ ७२३ ॥

अर्थ:
ती बुद्धि राजसी गुणांच्या चोखविषीं जाणते, जसे अक्षत (धान्य) मांदियावर टाकले जाते.

ओवी ७२४:
आणि राजा ज्या वाटेने जातो ती वाट चोराला अडचणीचे ठिकाण होते,
अथवा राक्षसांना दिवस, रात्र होऊन उजाडतो (त्यास दिवस उजाडला असता ती रात्र आहे असे वाटते). ॥ ७२४ ॥

अर्थ:
राजा ज्या वाटेने जातो ती वाट चोरांसाठी अडथळा ठरते; किंवा राक्षसांना उजाडलेल्या दिवशी रात्रीचा भास होतो.

ओवी ७२५:
नाना निधानचि निदैवा । होये कोळसयाचा उडवा ।
पैं असतें आपणपें जीवा । नाहीं जालें ॥ ७२५ ॥

अर्थ:
अथवा भाग्यहीन पुरुषाला पुरलेले द्रव्यच कोळशाचा ढीग होतो, आणि म्हणून ते द्रव्य त्याच्याजवळ असून सुद्धा त्याच्या जीवाला ते नसल्यासारखे होते.

ओवी ७२६:
तैसें धर्मजात तितुकें । जिये बुद्धीसी पातकें ।
साच तें लटिकें । ऐसेंचि बुझे ॥ ७२६ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जितके शास्त्रानुसार वागणे असेल, तितके सर्व ज्या बुद्धीला पातक असे वाटते व खरे ते खोटे असेच जी बुद्धि मानते.

ओवी ७२७:
ते आघवेचि अर्थ । करूनि घाली अनर्थ ।
गुण ते ते व्यवस्थित । दोषचि मानी ॥ ७२७ ॥

अर्थ:
जी बुद्धि सर्वच अर्थ अनर्थ असे समजते व गुण तेवढे नेमके दोष आहेत असे मानते.

ओवी ७२८:
किंबहुना श्रुतिजातें । अधिष्ठूनि केलें सरतें ।
तेतुलेंही उपरतें । जाणे जे बुद्धी ॥ ७२८ ॥

अर्थ:
फार काय सांगावे? जितके सर्व श्रुतीने अंगीकार करून मान्य केले आहे, तितकेही जी बुद्धि उलट जाणते.

ओवी ७२९:
ते कोणातेंही न पुसतां । तामसी जाणावी पंडुसुता ।
रात्री काय धर्मार्था । साच करावी ॥ ७२९ ॥

अर्थ:
अर्जुना, कोणालाही न विचारता ती बुद्धि तामसी आहे, असे समजावे आणि ज्या बुद्धीला धर्मार्थाची खरी खरी रात्र आहे (म्हणजे धर्म व अर्थ यांचे खरे अज्ञान आहे) त्या बुद्धीला काय करावयाचे?

ओवी ७३०:
एवं बुद्धीचे भेद । तिन्ही तुज विशद ।
सांगितले स्वबोध- । कुमुदचंद्रा ॥ ७३० ॥

अर्थ:
अशा रीतीने या बुद्धीचे भेद तुझ्यासमोर स्पष्ट केले आहेत, हे कुमुदचंद्रा सांगतो.

ओवी ७३१:
आतां ययाचि बुद्धिवृत्ती । निष्टंकिला कर्मजातीं ।
खांदु मांडिजे धृती । त्रिविधा तया ॥ ७३१ ॥

अर्थ:
आता याच तीन प्रकारच्या बुद्धीने कर्ममात्राचा आश्रय केला असता त्या बुद्धीला ज्या तीन प्रकारच्या धैर्याने आधार दिला जातो.

ओवी ७३२:
तिये धृतीचेही विभाग । तिन्ही यथालिंग ।
सांगिजती चांग । अवधान देईं ॥ ७३२ ॥

अर्थ:
त्या धैर्याचेही तीन प्रकार त्यांच्या योग्य लक्षणांसह सांगण्यात येतील. तू चांगले लक्ष दे.

ओवी ३३:
धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः ।
योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ ३३ ॥

अर्थ:
हे पार्था, योगाला सोडून न जाणार्‍या ज्या धृतीने मन, प्राण व इंद्रिये यांच्या क्रिया आवरून धरीत असतो, ती सात्विकी धृति होय.

ओवी ७३३:
तरी उदेलिया दिनकरु । चोरीसिं थोके अंधारु ।
कां राजाज्ञा अव्यवहारु । कुंठवी जेवीं ॥ ७३३ ॥

अर्थ:
तर सूर्य उगवल्याबरोबर चौर्यकर्मासकट अंधार थांबतो, नाहीसा होतो अथवा राजाचा हुकुम निंद्यकर्म थांबवतो.

ओवी ७३४:
नाना पवनाचा साटु । वाजीनलिया नीटु ।
आंगेंसीं बोभाटु । सांडिती मेघ ॥ ७३४ ॥

अर्थ:
अथवा वारा वेगाने चांगला वाहिला असता ढग जसे गर्जनेसह आपणहून नाहीसे होतात.

ओवी ७३५:
कां अगस्तीचेनि दर्शनें । सिंधु घेऊनि ठाती मौनें ।
चंद्रोदयीं कमळवनें । मिठी देती ॥ ७३५ ॥

अर्थ:
किंवा अगस्ति ऋषी दृष्टीस पडला असता समुद्र जसे मौन धारण करून रहातात अथवा सूर्यविकासिनी कमळांचे समुदाय चंद्रोदयाबरोबर मिटातात.

ओवी ७३६:
हें असो पावो उचलिला । मदमुख न ठेविती खालां ।
गर्जोनि पुढां जाला । सिंहु जरी ॥ ७३६ ॥

अर्थ:
हे राहू दे, मदोन्मत्त हत्ती जात असतांना जर गर्जना करून सिंह पुढे आला तर टाकण्याकरता उचललेले पाऊल ते खाली जमिनीवर ठेवीत नाहीत.

ओवी ७३७:
तैसा जो धीरु । उठलिया अंतरु ।
मनादिकें व्यापारु । सांडिती उभीं ॥ ७३७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जे धैर्य अंत:करणात उत्पन्न झाल्यावर मनादिक इंद्रिये आपापला व्यापार उभ्याउभ्याच टाकून देतात.

ओवी ७३८:
इंद्रियां विषयांचिया गांठी । अपैसया सुटती किरीटी ।
मन मायेच्या पोटीं । रिगती दाही ॥ ७३८ ॥

अर्थ:
अर्जुना, इंद्रियाच्या विषयांशी पडलेल्या गाठी आपोआप सुटतात व दहाही इंद्रिये आपल्या मनरूपी आईच्या पोटात प्रवेश करतात (आपआपल्या विषयांचा संबंध सोडून अंतर्मुख होतात).

ओवी ७३९:
अधोर्ध्व गूढें काढी । प्राण नवांची पेंडी ।
बांधोनि घाली उडी । मध्यमेमाजीं ॥ ७३९ ॥

अर्थ:
जे धैर्य खालील अपानवायु व वर वहाणारा प्राणवायु, या मर्यादा काढून प्राण, अपान, व्यान, उदान, समान, नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त ह्या नऊही वायूंची एक जुडी करून नंतर सुषुम्नेमधे उडी घालते.

ओवी ७४०:
संकल्पविकल्पांचें लुगडे । सांडूनि मन उघडें ।
बुद्धि मागिलेकडे । उगीचि बैसे ॥ ७४० ॥

अर्थ:
संकल्प आणि विकल्पाच्या लुगड्याला सांडून मन उघडतं आणि बुद्धी मागे लागते, त्यामुळे उगीचच बसले जाते.

ओवी ७४१:

ऐसी धैर्यराजें जेणें । मन प्राण करणें ।
स्वचेष्टांचीं संभाषणें । सांडविजती ॥ ७४१ ॥

अर्थ:
जो धैर्यरूपी राजा, याप्रमाणे मनाला, प्राणांना व इंद्रियांना आपआपल्या कर्माची बोलणी टाकायला लावतो.

ओवी ७४२:
मग आघवींचि सडीं । ध्यानाच्या आंतुल्या मढीं ।
कोंडिजती निरवडी । योगाचिये ॥ ७४२ ॥

अर्थ:
मग अष्टांगयोगाच्या युक्तीने त्या एकट्या आपआपल्या कर्मांचा संबंध सुटलेल्या सर्व इंद्रियांना ध्यानरूपी आतल्या कोठडीत जे धैर्य कोंडून टाकते.

ओवी ७४३:
परी परमात्मया चक्रवर्ती । उगाणिती जंव हातीं ।
तंव लांचु न घेतां धृती । धरिजती जिया ॥ ७४३ ॥

अर्थ:
परंतु सार्वभौम राजा जो परमात्मा, त्याच्या स्वाधीन होईपर्यंत ज्या धैर्याकडून लाच न घेता ती धरली जातात.

ओवी ७४४:
ते गा धृती येथें । सात्विक हें निरुतें ।
आईक अर्जुनातें । श्रीकांतु म्हणे ॥ ७४४ ॥

अर्थ:
आणि होऊनियां शरीरी, स्वर्गसंसाराच्या दोन्ही घरीं, नांदे जो पोटभरी, त्रिवर्गोपायें.

ओवी ७४५:
आणि जो जीवात्मा देहच आपण आहोत असे मानून धर्म, अर्थ व काम या तीन उपायांनी स्वर्गसंसाररूपी दोन्ही घरात आनंदाने रहातो, ॥ १८-७४५ ॥

अर्थ:
आणि जो जीवात्मा देहच आपण आहोत असे मानून धर्म, अर्थ व काम या तीन उपायांनी स्वर्गसंसाररूपी दोन्ही घरात आनंदाने रहातो.

ओवी ७४६:
तो मनोरथांच्या सागरीं । धर्मार्थकामांच्या तारुवावरी ।
जेणें धैर्यबळें करी । क्रिया-वणिज ॥ ७४६ ॥

अर्थ:
मनोरथरूपी सागरामधे धर्म, अर्थ व कामरूपी जहाजांवर क्रियारूपी व्यापार, तो जीवात्मा ज्या धैर्याच्या बळावर करतो.

ओवी ७४७:
जें कर्म भांडवला सूये । तयाची चौगुणी येती पाहे ।
येवढें सायास साहे । जया धृती ॥ ७४७ ॥

अर्थ:
त्या व्यापारात जे कर्मरूपी भांडवल घालतो, त्याची निदान चौपट तरी प्राप्ती होईल असे धोरण बांधतो, एवढे सायास तो जीवात्मा त्या धैर्याने सहन करतो.

ओवी ७४८:
ते गा धृती राजस । पार्था येथ परीयेस ।
आतां आइक तामस । तिसरी जे कां ॥ ७४८ ॥

अर्थ:
तरी सर्वाधमें गुणें, जयाचें कां रूपा येणें.

ओवी ७४९:
कोळसा काळेपणें । घडला जैसा ॥ ७४९ ॥

अर्थ:
तर कोळसा हा काळेपणाचा बनला आहे, त्याप्रमाणे ज्या तामसी धैर्याचे सर्वात नीच जो तमोगुण, त्या गुणाने रूपाला येणे असते.

ओवी ७५०:
अहो प्राकृत आणि हीनु । तयाही कीं गुणत्वाचा मानु ।
तरी न म्हणिजे पुण्यजनु । राक्षसु काई ?॥ ७५० ॥

अर्थ:
अहो प्राकृत आणि हीनु, तयाही कीं गुणत्वाचा मानु, तरी न म्हणिजे पुण्यजनु, राक्षसु काई?

ओवी ७५१:
पैं ग्रहांआजीं इंगळु । तयातें म्हणिजे मंगळु ।
तैसा तमीं धसाळु । गुणशब्दु हा ॥ ७५१ ॥

अर्थ:
नवग्रहामधे जो विस्तव आहे त्याला मंगळ (कल्याण करणारा) म्हणतात, त्याप्रमाणे तमोगुणाच्या ठिकाणी ‘गुण’ हा शब्द अविचारी आहे.

ओवी ७५२:
जे सर्वदोषांचा वसौटा । तमचि कामऊनि सुभटा ।
उभारिला आंगवठा । जया नराचा ॥ ७५२ ॥

अर्थ:
हे चांगल्या योद्ध्या अर्जुना, सर्व दोषांचे आश्रयस्थान जो तमोगुण, तो कमवून ज्या पुरुषाचे शरीर उभारले आहे.

ओवी ७५३:
तो आळसु सूनि असे कांखे । म्हणौनि निद्रे कहीं न मुके ।
पापें पोषितां दुःखें । न सांडिजे जेवीं ॥ ७५३ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पापे पोषिली असता त्या पाप करणाराला दु:ख कधीच सोडीत नाही, त्याप्रमाणे तो (तमोगुणी पुरुष) आळस खाकेत बाळगून असतो, म्हणून निद्रा त्याला कधीच सोडीत नाही.

ओवी ७५४:
आणि देहधनाचिया आवडी । सदा भय तयातें न सांडी ।
विसंबूं न सके धोंडीं । काठिण्य जैसें ॥ ७५४ ॥

अर्थ:
आणि ज्याप्रमाणे धोंड्याला कठिणपणा सोडणे शक्य नाही, त्याप्रमाणे देहाच्या व धनाच्या प्रेमामुळे त्याला भय केव्हाच सोडीत नाही.

ओवी ७५५:
आणि पदार्थजातीं स्नेहो । बांधे म्हणौनि तो शोकें ठावो ।
केला न शके पाप जावों । कृतघ्नौनि जैसें ॥ ७५५ ॥

अर्थ:
आणि ज्याप्रमाणे कृतघ्न पुरुषापासून पाप जाऊ शकत नाही, त्याप्रमाणे तो तामसी पुरुष सर्व पदार्थाच्या ठिकाणी स्नेह जोडून ठेवतो, म्हणून शोकाने त्यास आपले घर केलेले असते.

ओवी ७५६:
आणि असंतोष जीवेंसीं । धरूनि ठेला अहर्निशीं ।
म्हणौनि मैत्री तेणेंसीं । विषादें केली ॥ ७५६ ॥

अर्थ:
आणि तो तामसी पुरुष असंतोषाला रात्रंदिवस जिवाशी धरून राहिला, म्हणून खेदाने त्याच्याशी मैत्री केली.

ओवी ७५७:
लसणातें न सांडी गंधी । कां अपथ्यशीळातें व्याधी ।
तैसी केली मरणावधी । विषादें तया ॥ ७५७ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे लसुणाला घाण कधीच सोडीत नाही, अथवा पथ्य न करणाराला रोग सोडीत नाही, त्याप्रमाणे त्या तामसी पुरुषाला मरणाच्या वेळेपर्यंत खेद सोडत नाही.

ओवी ७५८:
आणि वयसा वित्तकामु । ययांचा वाढवी संभ्रमु ।
म्हणौनि मदें आश्रमु । तोचि केला ॥ ७५८ ॥

अर्थ:
आणि तारुण्य, द्रव्य व विषयेच्छा यांचे तो तामसी पुरुष महत्व वाढवतो, म्हणून मदाने त्यास आपले रहाण्याचे ठिकाण केले आहे.

ओवी ७५९:
आगीतें न सांडी तापु । सळातें जातीचा सापु ।
कां जगाचा वैरी वासिपु । अखंडु जैसा ॥ ७५९ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे अग्नीला उष्णता सोडीत नाही, जातिवंत सर्प जसा वैर सोडीत नाही, तसेच भय जगाचा नेहेमी शत्रु आहे.

ओवी ७६०:
नातरी शरीरातें काळु । न विसंबे कवणे वेळु ।
तैसा आथी अढळु । तामसीं मदु ॥ ७६० ॥

अर्थ:
तसेच तामसी मद तात्त्विक असतो, तो शरीरात केव्हा काळा होत नाही आणि वेळ सोडत नाही.

ओवी ७६१:
एवं पांचही हे निद्रादिक । तामसाच्या ठाईं दोख ।
जिया धृती देख । धरिलें आहाती ॥ ७६१ ॥

अर्थ:
पहा, याप्रमाणे हे निद्रादिक पाच दोष तामसी पुरुषाच्या ठिकाणी ज्या धैर्याने धरलेले आहेत.

ओवी ७६२:
तिये गा धृती नांवें । तामसी येथ हें जाणावें ।
म्हणितलें तेणें देवें । जगाचेनी ॥ ७६२ ॥

अर्थ:
अर्जुना, त्या धृतीला या जगात तामस धृति असे म्हणातात, असे श्रीकृष्णाने सांगितले.

ओवी ७६३:
एवं त्रिविध जे बुद्धि । कीजे कर्मनिश्चयो आधि ।
तो धृती या सिद्धि । नेइजो येथ ॥ ७६३ ॥

अर्थ:
याप्रमाणे तीन प्रकारच्या बुद्धीने अगोदर जो कर्मनिश्चय केला जातो, तो या जगात (या तीन प्रकारच्या) धैर्याने सिद्धीस नेला जातो.

ओवी ७६४:
सूर्यें मार्गु गोचरु होये । आणि तो चालती कीर पाये ।
परी चालणें तें आहे । धैर्यें जेवीं ॥ ७६४ ॥

अर्थ:
सूर्याच्या योगाने रस्ता दिसतो आणि खरोखर तो मार्ग पाय चालतील, परंतु चालणे हे ज्याप्रमाणे धैर्याच्या योगाने होणारे आहे.

ओवी ७६५:
तैसी बुद्धि कर्मातें दावी । ते करणसामग्री निफजवी ।
परी निफजावया होआवी । धीरता जे ॥ ७६५ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे बुद्धि कर्माला दाखवते आणि इंद्रियसमुदाय ते कर्म घडवून आणतो, परंतु घडवून आणण्याला धैर्य लागते.

ओवी ७६६:
ते हे गा तुजप्रती । सांगीतली त्रिविध धृती ।
यया कर्मत्रया निष्पत्ती । जालिया मग ॥ ७६६ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ते तीन प्रकारचे धैर्य तुला सांगितले. या धैर्याने तीन प्रकारचे कर्म उत्पन्न झाल्यावर मग.

ओवी ७६७:
येथ फळ जें एक निफजे । सुख जयातें म्हणिजे ।
तेंही त्रिविध जाणिजे । कर्मवशें ॥ ७६७ ॥

अर्थ:
या तीन प्रकारच्या कर्मापासून जे एक फळ उत्पन्न होते, ज्याला सुख असे म्हटले जाते, तेही कर्माच्या आधीन असल्यामुळे तीन प्रकारचे आहे असे समजावे.

ओवी ७६८:
तरी फळरूप तें सुख । त्रिगुणीं भेदलें देख ।
विवंचूं आतां चोख । चोखीं बोलीं ॥ ७६८ ॥

अर्थ:
तर त्रिगुणांनी तीन प्रकारचे झालेले ते फलरूप सुख आता चांगल्या शब्दांनी चांगले स्पष्ट सांगू, पहा.

ओवी ७६९:
परी चोखी ते कैसी सांगे । पैं घेवों जातां बोलबगें ।
कानींचियेही लागे । हातींचा मळु ॥ ७६९ ॥

अर्थ:
परंतु आमच्या सांगण्याचा चोखापणा विचारशील तर तो असा आहे, की शब्दांच्या मार्गाने ग्रहण करू म्हणशील तर कानांनी ग्रहण करीत असतांना त्याला कानाच्या हाताचाही मळ लागेल.

ओवी ७७०:
म्हणौनि जयाचेनि अव्हेरें । अवधानही होय बाहिरें ।
तेणें आइक हो आंतरें । जीवाचेनि जीवें ॥ ७७० ॥

अर्थ:
म्हणजे, जेव्हा बाहेरील आवाजांपासून जीवाला वंचित केले जाते, तेव्हा आतल्या आवाजांना ऐकण्याची संधी मिळते.

ओवी ७७१:
ऐसें म्हणौनि देवो । त्रिविधा सुखाचा प्रस्तावो ।
मांडला तो निर्वाहो । निरूपित असें ॥ ७७१ ॥

अर्थ:
असे बोलून देवांनी तीन प्रकारचे सुख सांगण्याचा आरंभ केला, तो प्रकार आता सांगतो.

ओवी ७७२:

म्हणे सुखत्रयसंज्ञा । सांगों म्हणौनि प्रतिज्ञा ।
बोलिलों तें प्राज्ञा । ऐक आतां ॥ ७७२ ॥

अर्थ:
देव म्हणतात, तीन प्रकारच्या सुखाची लक्षणे सांगू, म्हणून जी आम्ही प्रतिज्ञा केली होती, ते तीन प्रकारचे सुख आता ऐक.

ओवी ७७३:
तरी सुख तें गा किरीटी । दाविजेल तुज दिठी ।
जें आत्मयाचिये भेटी । जीवासि होय ॥ ७३ ॥

अर्थ:
तर अर्जुना, जे आत्म्याच्या दर्शनाने (अनुभावाने) जीवास होते, ते सुख तुला दृष्टीने दाखवण्यात येईल.

ओवी ७७४:
परी मात्रेचेनि मापें । दिव्यौषध जैसें घेपें ।
कां कथिलाचें कीजे रुपें । रसभावनीं ॥ ७७४ ॥

अर्थ:
परंतु प्रमाणाच्या मापाने जसे दिव्य औषध घेतले जाते अथवा रसाची पुटे देऊन जसे कथिलाचे रूपे केले जाते.

ओवी ७७५:
नाना लवणाचें जळु । होआवया दोनि चार वेळु ।
देऊनि सांडिजती ढाळु । तोयाचें जेवीं ॥ ७७५ ॥

अर्थ:
अथवा मिठाचे पाणी होण्याकरता जसे दोन चार वेळ त्या मिठास पाण्याचे हापके देऊन टाकावे लागतात.

ओवी ७७६:
तेवीं जालेनि सुखलेशें । जीवु भाविलिया अभ्यासें ।
जीवपणाचें नासे । दुःख जेथें ॥ ७७६ ॥

अर्थ:
ते येथ आत्मसुख जालें असे त्रिगुणात्मक. तेंही सांगों एकैक रूप आतां.

ओवी ७७७:
आतां चंदनाचें बूड । सर्पी जैसें दुवाड ।
कां निधानाचें तोंड । विवसिया जेवीं ॥ ७७७ ॥

अर्थ:
आता चंदनाच्या झाडाचे बूड जसे सर्पामुळे (प्राप्त होण्यास) अवघड झालेले असते, अथवा ठेव्याचे तोंडावरील पिशाचामुळे तो ठेवा प्राप्त होणे कठिण झालेले असते.

ओवी ७७८:
अगा स्वर्गींचें गोमटें । आडव यागसंकटें ।
कां बाळपण दासटें । त्रासकाळें ॥ ७७९ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, स्वर्गातील चांगले भोग प्राप्त होण्याकरता यज्ञारूपी संकटाची अडचण असते. अथवा प्रथम त्रासाचे प्रसंग येण्याने बाळपणदेखील पीडाकारक झालेले असते.

ओवी ७८०:
हें असो दीपाचिये सिद्धी । अवघड धू आधीं ।
नातरी तो औषधीं । जिभेचा ठावो ॥ ७८० ॥

अर्थ:
हे असो, दीपाची सिद्धी अवघड धू आधीं नातरी तो औषधीं जिभेचा ठावो.

ओवी ७८१:
तयापरी पांडवा । जया सुखाचा रिगावा ।
विषम तेथ मेळावा । यमदमांचा ॥ ७८१ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ज्याप्रमाणे ज्या सुखाचा आरंभ यमदमांच्या समुदायामुळे कठिण असतो (जे प्राप्त होण्याच्या आधी यमदमाचा त्रास सोसावा लागतो).

ओवी ७८२:
देत सर्वस्नेहा मिठी । आगीं ऐसें वैराग्य उठी ।
स्वर्ग संसारा कांटी । काढितचि ॥ ७८२ ॥

अर्थ:
ज्या सुखात आरंभी सर्व स्नेहाला नाहीसे करत अंगात असे वैराग्य उत्पन्न होते की ते स्वर्ग व संसाररूपी कुंपण काढून टाकतेच.

ओवी ७८३:
विवेकश्रवणें खरपुसें । जेथ व्रताचरणें कर्कशें ।
करितां जाती भोकसे । बुद्ध्यादिकांचे ॥ ७८३ ॥

अर्थ:
ज्या ठिकाणी नित्यानित्यविवेकाच्या श्रवणाच्या अति त्रासाने व कठिण व्रतांचे आचरण केल्याने बुद्ध्यादिकांचे भोकसे जातात (लचकेच्या लचके तोडले जातात).

ओवी ७८४:
सुषुम्नेचेनि तोंडें । गिळिजे प्राणापानाचे लोंढे ।
बोहणियेसीचि येवढें । भारी जेथ ॥ ७८४ ॥

अर्थ:
सुषुम्नेच्या तोंडाने प्राण व अपानांचे लोंढे गिळावे लागतात, ज्या सुखाकरता आरंभीच एवढे भारी कष्ट भोगावे लागतात.

ओवी ७८५:
जें सारसांही विघडतां । होय वोहाहूनि वस्त काढितां ।
ना भणंगु दवडितां । भाणयावरुनी ॥ ७८५ ॥

अर्थ:
चक्रवाक पक्षाच्या जोडप्याचा वियोग झाला असता अथवा कसेपासून वासरू पलीकडे ओढीत असता जसे होते, हे काहीच नाही, तर वाढलेल्या पानावरून अन्नार्थी दरिद्री मनुष्याला हाकून देत असता जसे होते.

ओवी ७८६:
पैं मायेपुढौनि बाळक । काळें नेतां एकुलतें एक ।
होय कां उदक । तुटतां मीना ॥ ७८६ ॥

अर्थ:
आईपुढून काळाने जे एकुलते एक मूल नेत असतां अथवा माशाला पाण्याचा वियोग झाला असता जे दु:ख होते.

ओवी ७८७:
तैसें विषयांचें घर । इंद्रियां सांडितां थोर ।
युगांतु होय तें वीर । विराग साहाती ॥ ७८७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे विषयांच्या घराचा (विषयरूपी घराचा) त्याग करतांना इंद्रियांना मोठा युगान्त होतो (म्हणजे मोठे संकट ओढवल्यासारखे वाटते), तो ते वैराग्यशाली पुरुष सहन करतात.

ओवी ७८८:
ऐसा जया सुखाचा आरंभु । दावी काठिण्याचा क्षोभु ।
मग क्षीराब्धी लाभु । अमृताचा जैसा ॥ ७८८ ॥

अर्थ:
ज्या सुखाचा आरंभ अशा कठिणपणाच्या त्रासाचा अनुभव देतो, परंतु मग ज्याप्रमाणे क्षीरसमुद्र मंथन करण्याचा त्रास सोसल्यावर जसा अमृताचा लाभ (देव-दावानांना झाला).

ओवी ७८९:
पहिलया वैराग्यगरळा । धैर्यशंभु वोडवी गळा ।
तरी ज्ञानामृतें सोहळा । पाहे जेथें ॥ ७८९ ॥

अर्थ:
या सुखाच्या अभ्यासाच्या आरंभी वैराग्यरूपी विष जे निघाले, त्याला धैर्यरूपी शंकराने आपला गळा पुढे केला (ते प्राशन केले). मग ज्या सुखाच्या ठिकाणी ज्ञानरूपी अमृताचा आनंद प्रगट झाला.

ओवी ७९०:
पैं कोलिताही कोपे ऐसें । द्राक्षांचें हिरवेपण असे ।
तें परीपाकीं कां जैसें । माधुर्य आते ॥ ७९० ॥

अर्थ:
या सुखाच्या सुरुवातीच्या कडूपणात जसे द्राक्षांचे हिरवेपण असते, तसेच परिपक्वतेत जसा माधुर्य येतो.

ओवी ७९१:
तें वैराग्यादिक तैसें । पिकलिया आत्मप्रकाशें ।
मग वैराग्येंसींही नाशे । अविद्याजात ॥ ७९१ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे वैराग्यादिक आत्मज्ञानाने परिपाक झाल्यावर मग वैराग्यसह सर्व अविद्या नाहीशी होते.

ओवी ७९२:
तेव्हां सागरीं गंगा जैसी । आत्मीं मीनल्या बुद्धि तैसी ।
अद्वयानंदाची आपैसी । खाणी उघडे ॥ ७९२ ॥

अर्थ:
तेव्हा ज्याप्रमाणे गंगा समुद्राला मिळते (व समुद्र होते) त्याप्रमाणे आत्म्याला बुद्धि मिळाल्यावर (ती आत्मरूप होते आणि मग) अद्वयानंदाची आपोआप खाण उघडते.

ओवी ७९३:
ऐसें स्वानुभवविश्रामें । वैराग्यमूळ जें परिणमे ।
तें सात्विक येणें नामें । बोलिजे सुख ॥ ७९३ ॥

अर्थ:
याप्रमाणे ज्या सुखाला वैराग्य हे मूळ असून जे आत्मानुभवाच्या विश्रांतिरूपाने परिणामाला पावते त्यास सात्विक सुख असे समजावे.

ओवी ७८८:
विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् ।
परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ॥ ३८ ॥

अर्थ:
विषय व इंद्रिये यांच्या संयोगापासून उत्पन्न होणारे, आरंभी अमृताची उपमा देण्याला योग्य (पण) परिणामी विषासारखे असे जे सुख ते राजस सुख म्हटले आहे.

ओवी ७९४:
आणि विषयेंद्रियां । मेळु होतां धनंजया ।
जें सुख जाय थडिया । सांडूनि दोन्ही ॥ ७९४ ॥

अर्थ:
आणि अर्जुना, विषयांचा व इंद्रियांचा संबंध झाला असता जे सुख दोन्ही काठाच्या बाहेर वाहून जाते (म्हणजे ज्या सुखाचा अंत:करणात अफाट पूर येतो).

ओवी ७९५:
अधिकारिया रिगतां गांवो । होय जैसा उत्साहो ।
कां रिणावरी विवाहो । विस्तारिला ॥ ७९५ ॥

अर्थ:
सरकारी अधिकारी गावात आला असता जसा गावात उत्सव होतो, अथवा कर्ज काडून लग्नाचा पसारा मांडावा.

ओवी ७९६:
नाना रोगिया जिभेपासीं । केळें गोड साखरेसीं ।
कां बचनागाची जैसी । मधुरता पहिली ॥ ७९६ ॥

अर्थ:
अथवा रोग्याच्या जिभेला जसे साखरेसह केळे गोड लागते अथवा बचनागाची जशी पहिल्यांदाच गोडी भासते.

ओवी ७९७:
पहिलें संवचोराचें मैत्र । हाटभेटीचें कलत्र ।
कां लाघवियाचे विचित्र । विनोद ते ॥ ७९७ ॥

अर्थ:
प्रवासात सोबत असलेल्या संभावित चोराची जशी पहिल्याप्रथम (कृत्रिम) मैत्री असते किंवा बाजारातील कुटुंबाची (वेश्येची) जशी आरंभी लवटव असते, अथवा बहुरूप्याचे विनोद जसे विचित्र असतात.

ओवी ७९८:
तैसें विषयेंद्रियदोखीं । जें सुख जीवातें पोखी ।
मग उपडिला खडकीं । हंसु जैसा ॥ ७९८ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे विषय व इंद्रिये यांच्या संबंधामध्ये जे सुख जीवाला पोसते व मग परिणामी जसा हंस रात्री आकाशात संचार करत असता खाली पाण्यात चांदण्याचे प्रतिबिंब पाहून ती रत्ने आहेत अशा समजुतीने त्यावर झडप घालतो व खडकावर आपटून मरतो.

ओवी ७९९:
तैसी जोडी आघवी आटे । जीविताचा ठाय फिटे ।
सुकृताचियाही सुटे । धनाची गांठी ॥ ७९९ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे (धन वगैरे मिळवलेली) सर्व कमाई संपते, जीविताचा नाश होतो व पुण्यरूपी मिळवलेल्या धनाचीही गाठ सुटते (पुण्याचा क्षय होतो).

ओवी ८००:
आणिक भोगिलें जें कांहीं । तें स्वप्न तैसें होय नाहीं ।
मग हानीच्याचि घाईं । लोळावें उरे ॥ ८०० ॥

अर्थ:
आणि भोगिलेलं जे काही असतं, ते स्वप्नासारखं होतं, मग हानीच्या दु:खात लोळावं लागतं.

ओवी ८०१:
ऐसें आपत्ती जें सुख । ऐहिकीं परिणमे देख ।
परत्रीं कीर विख । होऊनि परते ॥ ८०१ ॥

अर्थ:
ते राजस सुख इहलोकी असे संकटाच्या परिणामाला पावते, पहा. आणि पर लोकात तर खरोखर ते विष होऊन उलटते. परलोकप्राप्तीचा सर्वस्वी नाश करते.

ओवी ८०२:
जे इंद्रियजाता लळा । दिधलिया धर्माचा मळा ।
जाळूनि भोगिजे सोहळा । विषयांचा जेथ ॥ ८०२ ॥

अर्थ:
कारण की सर्व इंद्रियांna लाड दिला असता धर्माचा मळा (शेत) जाळून राजस सुखात विषयांचा सोहळा भोगला जातो.

ओवी ८०३:
तेथ पातकें बांधिती थावो । तियें नरकीं देती ठावो ।
जेणें सुखें हा अपावो । परत्रीं ऐसा ॥ ८०३ ॥

अर्थ:
तेव्हा पातकास बल येते व ती (विषयसुख भोगणारास) नरकात जागा देतात. याप्रमाणे ज्या सुखाने परलोकात असा अपाय होतो.

ओवी ८०४:
पैं नामें विष महुरें । परी मारूनि अंतीं खरें ।
तैसें आदि जें गोडिरें । अंतीं कडू ॥ ८०४ ॥

अर्थ:
बचनाग हे विष नावाला गोड आहे, परंतु त्याचे सेवन करणारास मारून ते आपले मारकत्व परिणामी खरे करते. त्याप्रमाणे जे सुख प्रथम गोड असते व शेवटी कडू असते.

ओवी ८०५:
पार्था तें सुख साचें । वळिलें आहे रजाचें ।
म्हणौनि न शिवें तयाचें । आंग कहीं ॥ ८०५ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ते सुख पूर्णपणे तामस आहे असे तू समज. याचे मी फार वर्णन करत नाही. कारण तामस सुखाला सुख असे म्हणणे संभवत नाही.

ओवी ८०६:
आणि अपेयाचेनि पानें । अखाद्याचेनि भोजनें ।
स्वैरस्त्रीसंनिधानें । होय जें सुख ॥ ८०६ ॥

अर्थ:
आणि अपेयाच्या (मद्य वगैरेच्या) पिण्याने व अखाद्याच्या (मांस वगैरेच्या) भोजनाने अथवा स्वैर स्त्रीच्या (वेश्येच्या) संगतीने जे सुख होते.

ओवी ८०७:
का पुढिलांचेनि मारें । नातरी परस्वापहारें ।
जें सुख अवतरे । भाटाच्या बोलीं ॥ ८०७ ॥

अर्थ:
अथवा जे सुख दुसऱ्यास ठार मारण्याने होते अथवा दुसऱ्याचे द्रव्य हरण करण्याने अथवा भाटांच्या (स्तुतिपाठकांच्या बोलण्याने) प्रगट होते.

ओवी ८०८:
जें आलस्यावरी पोखिजे । निद्रेमाजीं जें देखिजे ।
जयाच्या आद्यंतीं भुलिजे । आपुली वाट ॥ ८०८ ॥

अर्थ:
जे सुख आळसाने वाढते व शेवटी आत्मसुखाच्या मार्गाविषयी भुरळ पाडते.

ओवी ८०९:
तें गा सुख पार्था । तामस जाण सर्वथा ।
हें बहु न सांगोंचि जें कथा । असंभाव्य हे ॥ ८०९ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ते सुख पूर्णपणे तामस आहे असे तू समज. याचे मी फार वर्णन करत नाही. कारण तामस सुखाला सुख असे म्हणणे संभवत नाही.

ओवी ८१०:
ऐसें कर्मभेदें मुदलें । फळसुखही त्रिधा जालें ।
तें हें यथागमें केलें । गोचर तुज ॥ ८१० ॥

अर्थ:
ऐसें कर्मभेदें मुदलें, फळसुखही त्रिधा जालें, तें हें यथागमें केलें.

ओवी ८११:
ते कर्ता कर्म कर्मफळ । ये त्रिपुटी येकी केवळ ।
वांचूनि कांहींचि नसे स्थूल । सूक्ष्मीं इये ॥ ८११ ॥

अर्थ:
कर्तृत्व, कर्म, आणि कर्मफळ या त्रिपुटीच्या अस्तित्वामुळे वर्ज्य असलेल्या सर्व गोष्टी स्थूल आणि सूक्ष्म ह्या दोन्ही स्तरांवर कोणताही प्राणी पृथ्वीवर, स्वर्गात, किंवा देवांमध्ये नाही.

ओवी ८१२:
आणि हे तंव त्रिपुटी । तिहीं गुणीं इहीं किरीटी ।
गुंफिली असे पटीं । तांतुवीं जैसी ॥ ८१२ ॥

अर्थ:
आणि हे त्रिपुटी गुणांमध्ये गुंफलेले असते, जसे गळ्यातील मण्यांचा तंतू असतो.

ओवी ८१३:
म्हणौनि प्रकृतीच्या आवलोकीं । न बंधिजे इहीं सत्त्वादिकीं ।
तैसी स्वर्गीं ना मृत्युलोकीं । आथी वस्तु ॥ ८१३ ॥

अर्थ:
म्हणून, प्रकृतीच्या आभासात या सत्त्वादिक गुणांनी गोवली जात नाही, अशी वस्तू स्वर्गात किंवा मृत्युलोकात नाही.

ओवी ८१४:
कैंचा लोंवेवीण कांबळा । मातियेवीण मोदळा ।
का जळेंवीण कल्लोळा । होणें आहे ? ॥ ८१४ ॥

अर्थ:
लोकरिशिवाय घोंगडी कोठली? मातीशिवाय मोदळा (चिखालाचा गोळा) कोठला? अथवा पाण्याशिवाय लाटांना अस्तित्व आहे काय?

ओवी ८१५:
तैसें न होनि गुणाचें । सृष्टीची रचना रचे ।
ऐसें नाहींचि गा साचें । प्राणिजात ॥ ८१५ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे गुणांचे न बनता या सृष्टीत जो तयार होतो, अर्जुना, असा खरोखर प्राणी नाही.

ओवी ८१६:
यालागीं हें सकळ । तिहीं गुणांचेंचि केवळ ।
घडलें आहे निखिळ । ऐसें जाण ॥ ८१६ ॥

अर्थ:
याकरता हे सर्व जग केवळ तीन गुणांचे शुद्ध बनले आहे असे समज.

ओवी ८१७:
गुणीं देवां त्रयी लाविली । गुणीं लोकीं त्रिपुटी पाडिली ।
चतुर्वर्णा घातली । सिनानीं उळिगें ॥ ८१७ ॥

अर्थ:
गुणांच्या आधारे देवांमध्ये त्रयी लावली आहे, आणि पृथ्वीवर त्रिपुटी पाडली आहे, तसेच चतुर्वर्णाची रचना केली आहे.

ओवी ८१८:
तेचि चारी वर्ण । पुससी जरी कोण कोण ।
तरी जयां मुख्य ब्राह्मण । धुरेचे कां ॥ ८१८ ॥

अर्थ:
जर तू विचारशील की हे चार वर्ण कोणते आहेत, तर ब्राह्मण हे त्यामध्ये मुख्य आणि श्रेष्ठ आहेत.

ओवी ८१९:
येर क्षत्रिय वैश्य दोन्ही । तेही ब्राह्मणाच्याचि मानिजे मानी ।
जे ते वैदिकविधानीं । योग्य म्हणौनि ॥ ८१९ ॥

अर्थ:
इतर दोन वर्ण, क्षत्रिय आणि वैश्य, हेही ब्राह्मणांच्या मानाने बरोबरीचे मानले जातात, कारण ते वेदांनुसार योग्य कर्म करण्यास अधिकृत आहेत.

ओवी ८२०:
चौथा शूद्रु जो धनंजया । वेदीं लागु नाहीं तया ।
तर्‍हीं वृत्ति वर्णत्रया । आधीन तयाची ॥ ८२० ॥

अर्थ:
चौथा वर्ण शूद्र आहे, जो वेदांच्या आधीन नाही; त्यामुळे तो तिघांच्या (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य) कार्यांचा आधार बनतो.

ओवी ८२१:
तिये वृत्तिचिया जवळिका । वर्णा ब्राह्मणादिकां ।
शूद्रही कीं देखा । चौथा जाला ॥ ८२१ ॥

अर्थ:
त्या वृत्तीसंबंधाने ब्राह्मणांबरोबर शूद्र देखील चौथा वर्ण झाला आहे, हे पहा.

ओवी ८२२:
जैसा फुलाचेनि सांगातें । तांतुं तुरंबिजे श्रीमंतें ।
तैसें द्विजसंगें शूद्रातें । स्वीकारी श्रुती ॥ ८२२ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे श्रीमंत माणसाला फुलांबरोबर जवळ घेतात, त्याप्रमाणे श्रुतीने शूद्राला ब्राह्मण आणि इतर वर्णांबरोबर स्वीकारले आहे.

ओवी ८२३:
ऐसैसी गा पार्था । हे चतुर्वर्णव्यवस्था ।
करूं आतां कर्मपथा । यांचिया रूपा ॥ ८२३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ही चातुर्वर्ण्यव्यवस्था अशी आहे. आता या वर्णांच्या कर्माच्या मार्गाचे स्वरूप सांग.

ओवी ८२४:
जिहीं गुणीं ते वर्ण चारी । जन्ममृत्यूंचिये कातरी ।
चुकोनियां ईश्वरीं । पैठे होती ॥ ८२४ ॥

अर्थ:
ज्या गुणांमुळे हे चार वर्ण जन्म आणि मृत्यूच्या कात्रीतून सुटून ईश्वराच्या ठिकाणी पोहोचतील.

ओवी ८२५:
जिये आत्मप्रकृतीचे इहीं । गुणीं सत्त्वादिकीं तिहीं ।
कर्में चौघां चहूं ठाईं । वांटिलीं वर्णा ॥ ८२५ ॥

अर्थ:
ज्या आत्मप्रकृतीच्या (मायेच्या) सत्त्वादि गुणांनी चार वर्णांना चार ठिकाणी कर्मे वाटून दिली.

ओवी ८२६:
जैसें बापें जोडिलें लेंका । वांटिलें सूर्यें मार्ग पांथिका ।
नाना व्यापार सेवकां । स्वामी जैसें ॥ ८२६ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे वडिलांनी मिळवलेले द्रव्य मुलांना वाटून द्यावे, किंवा प्रवाशांना सूर्याने योग्य मार्ग दाखवावा, तसेच स्वामी आपल्या सेवकांना कामे वाटून देतो.

ओवी ८२७:
तैसी प्रकृतीच्या गुणीं । जया कर्माची वेल्हावणी ।
केली आहे वर्णीं । चहूं इहीं ॥ ८२७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे प्रकृतीच्या गुणांनी या चार वर्णात कर्माचा विस्तार केला आहे.

ओवी ८२८:
तेथ सत्त्वें आपल्या आंगीं । समीन-निमीन भागीं ।
दोघे केले नियोगी । ब्राह्मण क्षत्रिय ॥ ८२८ ॥

अर्थ:
तिथे सत्त्वगुणाने आपल्या गुणानुसार ब्राह्मण व क्षत्रिय हे दोघे अधिकारी केले.

ओवी ८२९:
आणि रज परी सात्त्विक । तेथ ठेविलें वैश्य लोक ।
रजचि तमभेसक । तेथ शूद्र ते गा ॥ ८२९ ॥

अर्थ:
आणि रजोगुण, परंतु ज्यात थोडा सत्त्वगुण मिसळलेला आहे, त्यामध्ये वैश्य लोक ठेवले आहेत, आणि रजोगुण व तमोगुण यांमध्ये शूद्र ठेवले आहेत.

ओवी ८३०:
ऐसा येकाचि प्राणिवृंदा । भेदु चतुर्वर्णधा ।
गुणींचि प्रबुद्धा । केला जाण ॥ ८३० ॥

अर्थ:
या प्रकारे एकाच प्राणिवृंदात चार वर्णांचा भेद झाला आहे, गुणांच्या प्रबुद्धतेनुसार.

ओवी ८३१:

मग आपुलें ठेविलें जैसें । आइतेंचि दीपें दिसे ।
गुणभिन्न कर्म तैसें । शास्त्र दावी ॥ ८३१ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे आपण ठेवलेली वस्तू दिव्याने उघड दिसते, तसेच गुणांमुळे भिन्न झालेले कर्म शास्त्राने स्पष्ट केले आहे.

ओवी ८३२:
तेंचि आतां कोण कोण । वर्णविहिताचें लक्षण ।
हें सांगों ऐक श्रवण- । सौभाग्यनिधी ॥ ८३२ ॥

अर्थ:
आता वर्णविहित कर्माचे लक्षण कोणते आहे, हे सांगून ऐक. हे श्रवण करणाऱ्यांसाठी सौभाग्याचा स्रोत आहे.

ओवी ८३३:
तरी सर्वेंद्रियांचिया वृत्ती । घेऊनि आपुल्या हातीं ।
बुद्धि आत्मया मिळे येकांतीं । प्रिया जैसी ॥ ८३३ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पतिव्रता स्त्री आपल्या नवर्‍याला प्रेमाने अनुसरते, त्याप्रमाणे सर्व इंद्रियांच्या वृत्तींना आपल्या हाती घेऊन बुद्धि आत्म्याला भेटते.

ओवी ८३४:
ऐसा बुद्धीचा उपरमु । तया नाम म्हणिपे शमु ।
तो गुण गा उपक्रमु । जया कर्माचा ॥ ८३४ ॥

अर्थ:
बुद्धीचे आत्म्याकडे अंतर्मुख होणे हे 'शम' म्हणून ओळखले जाते. हा शम ब्राह्मण वर्णाचा पहिला गुण आहे.

ओवी ८३५:
आणि बाह्येंद्रियांचें धेंडें । पिटूनि विधीचेनि दंडें ।
नेदिजे अधर्माकडे । कहींचि जावों ॥ ८३५ ॥

अर्थ:
बाह्य इंद्रियांचे समुदाय विधीच्या दंडाने पिटून त्यांना अधर्माकडे कधीच जाणार नाहीत.

ओवी ८४१:
ते गा क्षमा पांडवा । गुण जेथ पांचवा ।
स्वरांआजीं सुहावा । पंचमु जैसा ॥ ८४१ ॥

अर्थ:
अरे अर्जुना, ती क्षमा होय. हा गुण पाचवा आहे, जसा सप्त सुरांमध्ये पंचम मधुर आहे.

ओवी ८४२:
आणि वांकडेनी वोघेंसीं । गंगा वाहे उजूचि जैसी ।
कां पुटीं वळला ऊसीं । गोडी जैसी ॥ ८४२ ॥

अर्थ:
जसें वाकड्या ओघातून गंगा सरळ वाहते किंवा वाकड्या उसात गोडी सरळ असते.

ओवी ८४३:
तैसा विषमांही जीवां- । लागीं उजुकारु बरवा ।
तें आर्जव गा साहावा । जेथींचा गुण ॥ ८४३ ॥

अर्थ:
प्रतिकूल प्राण्यासंबंधी जो चांगला सरळपणा तो आर्जव होय, आणि हा सहावा गुण आहे.

ओवी ८४४:
आणि पाणियें प्रयत्‍नें माळी । अखंड जचे झाडामुळीं ।
परी तें आघवेंचि फळीं । जाणे जेवीं ॥ ८४४ ॥

अर्थ:
माळी पाण्याचा प्रयत्न करून झाडाच्या मुळाशी पाणी घालतो, परंतु तो आपल्या सर्व श्रमांची फळे पाहतो.

ओवी ८४५:
तैसें शास्त्राचारें तेणें । ईश्वरुचि येकु पावणें ।
हें फुडें जें कां जाणणें । तें येथ ज्ञान ॥ ८४५ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे शास्त्रानुसार जे आचरण करणे आणि ईश्वराची प्राप्ती करणे, हे ज्ञान आहे.

ओवी ८४६:
तें गा कर्मीं जिये । सातवा गुण होये ।
आणि विज्ञान हें पाहें । एवंरूप ॥ ८४६ ॥

अर्थ:
हे ज्ञान जे कर्मामध्ये सातवा गुण आहे, आणि विज्ञान याचा स्वरूप आहे.

ओवी ८४७:
तरी सत्त्वशुद्धीचिये वेळे । शास्त्रें कां ध्यानबळें ।
ईश्वरतत्त्वींचि मिळे । निष्टंकबुद्धी ॥ ८४७ ॥

अर्थ:
अंतःकरण शुद्धीच्या वेळी शास्त्राने किंवा ध्यानाच्या बळाने ईश्वरतत्त्वामध्ये बुद्धी निश्चयाने मिळते.

ओवी ८४८:
हें विज्ञान बरवें । गुणरत्‍न जेथ आठवें ।
आणि आस्तिक्य जाणावें । नववा गुण ॥ ८४८ ॥

अर्थ:
हे चांगले विज्ञान आहे, हा गुण कर्मात आठवा गुणारत्न आहे, आणि आस्तिक्य हा नववा गुण आहे.

ओवी ८४९:
पैं राजमुद्रा आथिलिया । प्रजा भजे भलतया ।
तेवीं शास्त्रें स्वीकारिलिया । मार्गमात्रातें ॥ ८४९ ॥

अर्थ:
राजाच्या हुकूमाचा शिक्का असलेल्या व्यक्तीला जशी प्रजा मानते, तसें शास्त्राने स्वीकारलेल्या सर्व मार्गांना मान दिला जातो.

ओवी ८५०:
आदरें जें कां मानणें । तें आस्तिक्य मी म्हणें ।
तो नववा गुण जेणें । कर्म तें साच ॥ ८५० ॥

अर्थ:
आदराने जे मानले जाते, ते आस्तिक्य आहे. हा नववा गुण आहे जो कर्मामध्ये आहे.

ओवी ८५१:
एवं नवही शमादिक । गुण जेथ निर्दोख ।
तें कर्म जाण स्वाभाविक । ब्राह्मणाचें ॥ ८५१ ॥

अर्थ:
याप्रमाणे शमादिक नऊ निर्दोष गुण जे कर्मात आहेत, ते ब्राह्मणाचे स्वाभाविक कर्म मानावे.

ओवी ८५२:
तो नवगुणरत्‍नाकरु । यया नवरत्‍नांचा हारु ।
न फेडीत ले दिनकरु । प्रकाशु जैसा ॥ ८५२ ॥

अर्थ:
हा ब्राह्मण या नऊ गुणांचा समुद्र आहे. सूर्य जसा अखंड प्रकाशाला धारण करतो, तसाच हा ब्राह्मण नऊ गुणरूपी रत्नांचा हार अखंड धारण करतो.

ओवी ८५३:
नाना चांपा चांपौळी पूजिला । चंद्रु चंद्रिका धवळला ।
कां चंदनु निजें चर्चिला । सौरभ्यें जेवीं ॥ ८५३ ॥

अर्थ:
जसा चाफा चाफ्याच्या फुलांनी पुजला जातो, चंद्र चांदण्याने शुभ्र होतो, आणि चंदन आपल्या सुवासाने चोपडला जातो.

ओवी ८५४:
तेवीं नवगुणटिकलग । लेणें ब्राह्मणाचें अव्यंग ।
कहींचि न संडी आंग । ब्राह्मणाचें ॥ ८५४ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे नवगुणांनी जडीत असा ब्राह्मणाचा निर्दोष अलंकार असतो, जो कधीच त्याच्या अंगाला सोडत नाही.

ओवी ८५५:
आतां उचित जें क्षत्रिया । तेंहीं कर्म धनंजया ।
सांगों ऐक प्रज्ञेचिया । भरोवरी ॥ ८५५ ॥

अर्थ:
आता योग्य जे क्षत्रियांचे कर्म आहे, ते सांगतो, अर्जुना, ऐक.

ओवी ८५६:
तरी भानु हा तेजें । नापेक्षी जेवीं विरजे ।
कां सिंहें न पाहिजे । जावळिया ॥ ८५६ ॥

अर्थ:
हा सूर्य प्रकाशाच्या बाबतीत दुसर्‍याची अपेक्षा करत नाही, किंवा सिंह शिकारीच्या बाबतीत साथीची अपेक्षा करत नाही.

ओवी ८५७:
ऐसा स्वयंभ जो जीवें लाठु । सावायेंवीण उद्भटु ।
ते शौर्य गा जेथ श्रेष्ठु । पहिला गुण ॥ ८५७ ॥

अर्थ:
जसा जो स्वाभाविकपणे जोरकस आहे आणि सहाय्याशिवाय उत्कर्षास आलेला आहे, असा शौर्य हा क्षत्रियाचा पहिला गुण आहे.

ओवी ८५८:
आणि सूर्याचेनि प्रतापें । कोडिही नक्षत्र हारपे ।
ना तो तरी न लोपे । सचंद्रीं तिहीं ॥ ८५८ ॥

अर्थ:
सूर्याच्या प्रकाशाने कोट्यावधी नक्षत्रे निस्तेज होतात, परंतु सूर्य जरी चंद्रासह असला तरी तो निस्तेज होत नाही.

ओवी ८५९:
तैसेनि आपुले प्रौढीगुणें । जगा या विस्मयो देणें ।
आपण तरी न क्षोभणें । कायसेनही ॥ ८५९ ॥

अर्थ:
आपल्या सामर्थ्याने व गुणाने जगाला चकित करून टाकणे आणि स्वतःला कशानेही चलबिचल होऊ न देणे.

ओवी ८६०:
तें प्रागल्भ्यरूप तेजा । जिये कर्मीं गुण दुजा ।
आणि धीरु तो तिजा । जेथींचा गुण ॥ ८६० ॥

अर्थ:
हा प्रागल्भ्य रूपाचा तेज आहे, हा दुसरा गुण आहे, आणि धीर हा त्याच्यात आहे.

ओवी ८६१:
वरिपडलिया आकाश । बुद्धीचे डोळे मानस ।
झांकी ना ते परीयेस । धैर्य जेथें ॥ ८६१ ॥

अर्थ:
आकाश कोसळून अंगावर पडले तरी देखील मनाच्या बुद्धीचे डोळे झाकले जात नाहीत, हे या क्षत्रियकर्मात धैर्य आहे. ऐक.

ओवी ८६२:
आणि पाणी हो कां भलतेतुकें । परी तें जिणौनि पद्म फांके ।
कां आकाश उंचिया जिंके । आवडे तयातें ॥ ८६२ ॥

अर्थ:
आणि पाणी किती खोल असले तरी ते कमलाच्या फुलांना वाडते, किंवा आकाश उंचीच्या बाबतीत जिंकते.

ओवी ८६३:
तेवीं विविध अवस्था । पातलिया जिणौनि पार्था ।
प्रज्ञाफळ तया अर्था । वेझ देणें जें ॥ ८६३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, नाना प्रकारच्या अवस्थांचा सामना करून त्यांच्या फळांमध्ये जे हर्ष, भय, शोक इत्यादी आहेत, त्यांचे बुद्धीने भेदन करणे हे बुद्धीचे स्थिर असणे आहे.

ओवी ८६४:
तें दक्षत्व गा चोख । जेथ चौथा गुण देख ।
आणि झुंज अलौकिक । तो पांचवा गुण ॥ ८६४ ॥

अर्थ:
ते चांगले दक्षत्व, अर्जुना, क्षत्रियकर्मातील चौथा गुण आहे. लोकोत्तर युद्ध तो पाचवा गुण होय.

ओवी ८६५:
आदित्याचीं झाडें । सदा सन्मुख सूर्याकडे ।
तेवीं समोर शत्रूपुढें । होणें जें कां ॥ ८६५ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे सूर्याच्या झाडाची फुले नेहमी सूर्याकडे असतात, त्याप्रमाणे शत्रुपुढे नेहेमी समोर राहणे (शत्रूला पाठ न दाखवणे).

ओवी ८६६:
माहेवणी प्रयत्‍नेंसी । चुकविजे सेजे जैसी ।
रिपू पाठी नेदिजे तैसी । समरांगणीं ॥ ८६६ ॥

अर्थ:
ज्या प्रमाणे गर्भवती स्त्री तिच्या पतीने आपल्या अंथरुणावर येऊ देण्याचे सर्व प्रयत्न करून टाळावे, त्याप्रमाणे युद्धभूमीवर असताना आपली पाठ शत्रूस दाखवण्याचे टाळणे.

ओवी ८६७:
हा क्षत्रियाचेया आचारीं । पांचवा गुणेंद्रु अवधारीं ।
चहूं पुरुषार्थां शिरीं । भक्ति जैसी ॥ ८६७ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ऐक. धर्म, अर्थ इत्यादी चार पुरुषार्थांच्या वर जशी भक्ति एक पाचवी आहे, त्याप्रमाणे क्षत्रियाच्या आचारातील हा सर्वश्रेष्ठ पाचवा गुण आहे.

ओवी ८६८:
आणि जालेनि फुलें फळें । शाखिया जैसीं मोकळे ।
कां उदार परीमळें । पद्माकरु ॥ ८६८ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे वृक्ष त्यांच्या आलेल्या फुलाफळांच्या बाबतीत उदार असतात, किंवा कमलांचे समुदाय आपल्या सुवासाने उदार असतात.

ओवी ८६९:
नाना आवडीचेनि मापें । चांदिणें भलतेणें घेपे ।
पुढिलांचेनि संकल्पें । तैसें जें देणें ॥ ८६९ ॥

अर्थ:
अथवा कोणत्याही इच्छेनुसार चांदणे घेता येतात, त्याप्रमाणे दुसर्‍याच्या इच्छेनुसार त्याला हवे ते देणे.

ओवी ८७०:
तें उमप गा दान । जेथ सहावें गुणरत्‍न ।
आणि आज्ञे एकायतन । होणें जें कां ॥ ८७० ॥

अर्थ:
हे दान आहे, जे सहाव्या गुणरत्नामध्ये आहे, आणि आज्ञेला एकायतन देणे आहे.

ओवी ८७१:
पोषूनि अवयव आपुले । करविजतीं मानविले ।
तेवीं पालणें लोभविलें । जग जें भोगणें ॥ ८७१ ॥

अर्थ:
आपले हस्तपादादि अवयव पोसून, आपल्या पसंतीप्रमाणे त्यांच्या कडून जसे काम करून घेता येते, त्याप्रमाणे आपल्या पालनाच्या योगाने (कौशल्याने) ज्या प्रजेमधे आपल्याविषयी प्रेम उत्पन्न झाले आहे अशा प्रजेचा उपभोग घेणे.

ओवी ८७२:
तया नाम ईश्वरभावो । जो सर्वसामर्थ्याचा ठावो ।
तो गुणांआजीं रावो । सातवा जेथ ॥ ८७२ ॥

अर्थ:
त्याचे नाव ईश्वरभाव (नियामकशक्ति) आहे आणि तो सर्व सामर्थ्याचे ठिकाण आहे. हा ईश्वरभाव क्षत्रियाच्या आचारात सातवा गुण असून तो सर्व गुणांचा राजा आहे.

ओवी ८७३:
ऐसें जें शौर्यादिकीं । इहीं सात गुणविशेखीं ।
अळंकृत सप्तऋखीं । आकाश जैसें ॥ ८७३ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे आकाश हे सप्त ऋषींनी सुशोभित दिसते, त्याप्रमाणे जे कर्म या शौर्यादिक उत्तम सात गुणांनी सुशोभित असते.

ओवी ८७४:
तैसें सप्तगुणीं विचित्र । कर्म जें जगीं पवित्र ।
तें सहज जाण क्षात्र । क्षत्रियाचें ॥ ८७४ ॥

अर्थ:
जे कर्म या सात अलौकिक गुणांनी पवित्र असते, ते क्षत्रियाचे सहज क्षात्रकर्म आहे असे समज.

ओवी ८७५:
नाना क्षत्रिय नव्हे नरु । तो सत्त्वसोनयाचा मेरु ।
म्हणौनि गुणस्वर्गां आधारु । सातां इयां ॥ ८७५ ॥

अर्थ:
ज्याच्या अंगी सात गुण आहेत तो क्षत्रिय मनुष्य नव्हे, तर तो सत्त्वगुणरूपी सोन्याचा मेरुपर्वत आहे. म्हणूनच तो हा सात गुणरूपी सप्तवर्गाला आधार आहे.

ओवी ८७६:
नातरी सप्तगुणार्णवीं । परीवारली बरवी ।
हे क्रिया नव्हे पृथ्वी । भोगीतसे तो ॥ ८७६ ॥

अर्थ:
अथवा हे कर्म नव्हे तर सात गुणरूपी समुद्रांनी चांगली वेढलेली ही पृथ्वीच आहे आणि ती तो क्षत्रिय भोगीत आहे.

ओवी ८७७:
कां गुणांचे सातांही ओघीं । हे क्रिया ते गंगा जगीं ।
तया महोदधीचिया आंगीं । विलसे जैसी ॥ ८७७ ॥

अर्थ:
या सात गुणरूपी सात ओघांनी युक्त वहाणारी अशी ही क्रियारूप गंगा या जगात क्षत्रियरूपी महासागराच्या अंगी जशी शोभत आहे.

ओवी ८७८:
परी हें बहु असो देख । शौर्यादि गुणात्मक ।
कर्म गा नैसर्गिक । क्षात्रजातीसी ॥ ८७८ ॥

अर्थ:
परंतु हे फार वर्णन राहू दे. अर्जुना, पहा शौर्यादि गुणांनी युक्त असे हे कर्म क्षत्रिय जातीला स्वाभाविक आहे.

ओवी ८७९:
आतां वैश्याचिये जाती । उचित जे महामती ।
ते ऐकें गा निरुती । क्रिया सांगों ॥ ८७९ ॥

अर्थ:
आता वैश्याच्या जातीसाठी योग्य जे महामती आहे, ते ऐका, निरुती म्हणून क्रिया सांगितली जाते.

ओवी ८८०:
तरी भूमि बीज नांगरु । यया भांडवलाचा आधारु ।
घेऊनि लाभु अपारु । मेळवणें जें ॥ ८८० ॥

अर्थ:
तर जमीन, बी व नांगर या भांडवलाचा आधार घेऊन जो पुष्कळसा नफा मिळवणे.

ओवी ८८१:
किंबहुना कृषी जिणें । गोधनें राखोनि वर्तणें ।
कां समर्घीची विकणें । महर्घीवस्तु ॥ ८८१ ॥

अर्थ:
फार काय सांगावे? शेतकीने जगणे, गायी बाळगून रहाणे अथवा स्वस्त वस्तु घेऊन महाग विकणे.

ओवी ८८२:
येतुलाचि पांडवा । वैश्यातें कर्माचा मेळावा ।
हा वैश्यजातीस्वभावा । आंतुला जाण ॥ ८८२ ॥

अर्थ:
अर्जुना, वैश्यांना एवढाच कर्मसमुदाय आहे. हा कर्म समुदाय वैश्य जातीच्या स्वभावाच्या आतला आहे असे समज.

ओवी ८८३:
आणि वैश्य क्षत्रिय ब्राह्मण । हे द्विजन्में तिन्ही वर्ण ।
ययांचें जें शुश्रूषण । तें शूद्रकर्म ॥ ८८३ ॥

अर्थ:
आणि वैश्य, क्षत्रिय व ब्राह्मण हे तिन्ही वर्ण द्विजन्मे आहेत. यांची सेवा करणे, ते शूद्राचे कर्म आहे.

ओवी ८८४:
पैं द्विजसेवेपरौतें । धांवणें नाहीं शूद्रातें ।
एवं चतुर्वर्णोचितें । दाविलीं कर्में ॥ ८८४ ॥

अर्थ:
द्विजांच्या सेवेसाठी धांवणे हे शूद्राचे कर्म नाही. याप्रमाणे चतुर्वर्णानुसार कर्मे निश्चित केली आहेत.

ओवी ८८५:
आतां इयेचि विचक्षणा । वेगळालिया वर्णा ।
उचित जैसें करणां । शब्दादिक ॥ ८८५ ॥

अर्थ:
हे चतुरा अर्जुना, आता हीच (आम्ही सांगितलेली कर्मे) या वेगवेगळ्या (चार) वर्णांना योग्य आहेत. (ती कशी तर) ज्याप्रमाणे शब्दादि विषय श्रोत्रादि इंद्रियांna योग्य आहेत.