​ओवी १

अर्जुन म्हणाला ।
काय ब्रह्म, काय अध्यात्म, काय कर्म हो पुरुषोत्तमा ।
अधिभूत काय, आणि अधिदैव काय म्हणले आहे ॥ ८.१ ॥

अर्थ:
अर्जुन श्रीकृष्णाला विचारतो, "हे पुरुषोत्तम, ब्रह्म काय आहे? अध्यात्म काय आहे? कर्म काय आहे? अधिभूत आणि अधिदैव काय आहे?"

ओवी २

अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन्मधुसूदन ।
प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ ८.२ ॥

हे मधुसूदन, अधियज्ञ कोण आहे आणि कसा आहे या शरीरात?
मृत्यूकाळी स्थिरचित्तांनी तुला कसे ओळखावे, सांग आम्हास।

अर्थ:
अर्जुन विचारतो की, या शरीरात यज्ञाचा अधिपती कोण आहे? आणि मरणाच्या वेळी, ज्या व्यक्तींचे चित्त स्थिर असते (नियतात्मा), त्या तुला कसे जाणू शकतात?

ओवी ३

अधिभूत तें कैसें । एथ अधिदैव तें कवण असे ।
हें उघड मी परियेसें । ऐसें बोला ॥ ८.३ ॥

अर्थ:
अर्जुन म्हणतो, "अधिभूत काय आहे आणि अधिदैव कोण आहे, हे मला स्पष्टपणे समजावून सांग. मी ते जाणू इच्छितो."

ओवी ४

देवा अधियज्ञ तो काई । कवण पां इये देहीं ।
हें अनुमानासि कांहीं । दिठी न भरे ॥ ८.४ ॥

अर्थ:
अर्जुन विचारतो, "हे देवा, अधियज्ञ म्हणजे काय आहे? आणि या शरीरात तो कोण आहे? हे समजून घ्यायला केवळ तर्क पुरेसा नाही, म्हणून मला स्पष्ट करून सांग."

​

ओवी ५

आणि नियता अंतःकरणीं । तूं जाणिजसी देहप्रयाणीं ।
तें कैसेनि हे शारङ्गपाणी । परिसवा मातें ॥ ८.५ ॥

अर्थ:
अर्जुन विचारतो, "हे शारंगधनुषधारी (श्रीकृष्ण), ज्या स्थिरचित्त व्यक्तींच्या अंतःकरणात तू वास करतोस, त्या देहत्यागाच्या क्षणी तुला कसे ओळखता येते? कृपया मला हे स्पष्ट करून सांग."

ओवी ६

देखा धवळारीं चिंतामणीचा । जरी पहुडला होय दैवाचा ।
तरी वोसणतांही बोलु तयाचा । सोपु न वचे ॥ ८.६ ॥

अर्थ:
अर्जुन म्हणतो, "धवळा म्हणजे चिंतामणी जरी दैवाच्या निर्णयाने पडलो तरी, त्यात सापडलेल्या गोष्टींबद्दल बोलले तरी त्याचे स्पष्ट विवेचन करता येणार नाही."

ओवी ७

तैसें अर्जुनाचिया बोलासवें । आलें तेंचि म्हणितलें देवें ।
तें परियेसें गा बरवें । जे पुसिलें तुवां ॥ ८.७ ॥

अर्थ:
अर्जुनाच्या प्रश्नांवर देवाने जी माहिती दिली आहे, तीच आता स्पष्टपणे सांगितली आहे. जे काही अर्जुनने विचारले होते, त्याचे तत्त्व समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.

​

ओवी ८

किरीटी कामधेनूचा पाडा । वरी कल्पतरूचा आहे मांदोडा ।
म्हणौनि मनोरथसिद्धीचिया चाडा । तो नवल नोहे ॥ ८.८ ॥

अर्थ:
अर्जुन म्हणतो, "किरणांच्या बिंदूप्रमाणे कामधेनूच्या पाड्यावर कल्पतरू आहे, त्यामुळे मनोरथांची सिद्धी लवकर होते. हे काही नवा आणि आश्चर्यकारक नाही."

ओवी ९

श्रीकृष्ण कोपोनि ज्यासी मारी । तो पावे परब्रह्मसाक्षात्कारीं ।
मा कृपेनें उपदेशु करी । तो कैशापरी न पवेल ॥ ८.९ ॥

अर्थ:
"जो श्रीकृष्णाचा राग उचलतो आणि त्याला गमावतो, तो परब्रह्म साक्षात्कार करतो. त्यामुळे कृपेनं उपदेश देणं ही एक गोष्ट आहे, पण तो माणूस त्याची खरी मूल्ये समजून घेणार नाही."

ओवी १०

जैं कृष्णचि होइजे आपण । तैं कृष्ण होय आपुलें अंतःकरण ।
मग संकल्पाचें आंगण । वोळगती सिद्धी ॥ ८.१० ॥

अर्थ:
"ज्याचं अंतःकरण श्रीकृष्णाशी एकरूप आहे, तोच कृष्ण होतो. त्यामुळे संकल्पाचा पल्ला साधता येतो आणि सिद्धी प्राप्त होते."

ओवी ११

परि ऐसें जें प्रेम । तें अर्जुनींचि आथि निस्सीम ।
म्हणौनि तयाचें काम । सदां सफळ ॥ ८.११ ॥

अर्थ:
"अर्जुनाचं प्रेम अमर्याद आहे, म्हणून त्याच्या सर्व इच्छा नेहमी पूर्ण होतात."

ओवी १२

या कारणें श्रीअनंतें । तें मनोगत तयाचें पुसतें ।
होईल जाणोनि आइतें । वोगरूनि ठेविलें ॥ ८.१२ ॥

अर्थ:
"अर्जुनाच्या मनातील इच्छांनुसार श्रीकृष्णाने त्याच्या मनोगताचा शोध घेतला आहे. म्हणून त्याला त्याच्या इच्छांनुसार तयारी केली आहे."

ओवी १३

जें अपत्य थानीहूनि निगे । तयाची भूक ते मायेसीचि लागे ।
एर्‍हवीं तें शब्दें काय सांगें । मग स्तन्य दे येरी ? ॥ ८.१३ ॥

अर्थ:
"जेव्हा मुलगा आईच्या जवळ असतो, तेव्हा आईला त्याची भूक समजते. त्यामुळे, शब्दांनी 'माझी भूक लागली आहे' असे सांगण्याची आवश्यकता नाही, आई त्याला स्तनपान देते."

ओवी १४

म्हणौनि कृपाळुवा गुरूचिया ठायीं । हें नवल नोहे कांहीं ।
परि तें असो आइका काई । जें देव बोलते जाहले ॥ ८.१४ ॥

अर्थ:
"कृपाळू गुरूच्या बाबतीत हे काहीच आश्चर्यकारक नाही. पण असो, देव जे काही बोलला आहे ते ऐका."

ओवी १५

मग म्हणितलें सर्वेश्वरें । जें आकारीं इयें खोंकरें ।
कोंदलें असत न खिरे । कवणे काळीं ॥ ८.१५ ॥

अर्थ:
"श्रीकृष्ण म्हणाले, जरी या सर्व नाशिवंत आकारात गच्च भरलेले असले तरी कोणत्याही वेळी ते गळत नाही."

ओवी १६

एर्‍हवीं सपूरपण तयाचें पहावें । तरी शून्यचि नव्हे स्वभावें ।
वरी गगनाचेनि पालवें । गाळूनि घेतलें ॥ ८.१६ ॥

अर्थ:
"तरी त्याचा सूक्ष्मपणा पाहिल्यास ते शून्यच वाटेल, पण ते स्वभावाने शून्य नाही. कारण ते मूळचे सत् आहे. शिवाय ते इतके सूक्ष्म आहे की, आकाशाच्या काठातून गाळलेले आहे."

ओवी १७

जें ऐसेंही परि विरुळें । इये विज्ञानाचिये खोळे ।
हालवलेंहि न गळे । तें परब्रह्म ॥ ८.१७ ॥

अर्थ:
"जे इतकेही सूक्ष्म आहे, पण या प्रपंचाच्या गाळणीतून हलवले तरी गळले जात नाही, ते परब्रह्म आहे."

ओवी १८

आणि आकाराचेनि जालेपणें । जन्मधर्मातें नेणें ।
आकारलोपीं निमणें । नाहीं कहीं ॥ ८.१८ ॥

अर्थ:
"आकारवान पदार्थांच्या उत्पत्तीबरोबर जो जन्मविकार नाही आणि आकारवान पदार्थ नाहीसे झाल्यावर जो केव्हाही नाश पावत नाही, तो परब्रह्म आहे."

ओवी १९

ऐशिया आपुलियाची सहजस्थिती । जया ब्रह्माची नित्यता असती ।
तया नाम सुभद्रापती । अध्यात्म गा ॥ ८.१९ ॥

अर्थ:
"अर्जुनाच्या सहजस्थितीने असणारा ब्रह्माचे अखंडत्व, त्या अखंडत्वास अध्यात्म असे नाव आहे."

ओवी २०

मग गगनीं जेविं निर्मळें । नेणों कैचीं एके वेळे ।
उठती घनपटळें । नानावर्णें ॥ ८.२० ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे निर्मळ आकाशात एकदम अनेक रंगांच्या मेघांच्या फळ्या कशा येतात, तसेच त्याचे स्वरूप असते."

ओवी २१

तैसें अमूर्तीं तिये विशुद्धें । महदादि भूतभेदें ।
ब्रह्मांडाचे बांधे । होंचि लागती ॥ ८.२१ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे त्या विशेष शुद्ध व निराकार अशा ब्रह्माचे ठिकाणी महत्त्व वगैरे भूतभेदाने ब्रह्मांडाचे आकार उत्पन्न व्हायला लागतात."

ओवी २२

पैं निर्विकल्पाचिये बरडीं । फुटे आदिसंकल्पाची विरूढी ।
आणि तें सवेंचि मोडोनि ये ढोंढी । ब्रह्मगोळकांच्या ॥ ८.२२ ॥

अर्थ:
"निर्विकल्प परब्रह्मरूपी माळ जमिनीवर मूळसंकल्प रूपी अंकुर फुटतो आणि त्याबरोबर ब्रह्मगोळकांचे दाट आकार येतात."

ओवी २३

तया एकैकाचे भीतरीं पाहिजे । तंव बीजाचाचि भरिला देखिजे ।
माजीं होतिया जातिया नेणिजे । लेख जीवा ॥ ८.२३ ॥

अर्थ:
"त्या एकेक ब्रह्मांडामध्ये पाहिले तर ते बीजांनीच (मूळ संकल्पांनीच) भरलेले दिसते आणि त्या एकेका ब्रह्मांडामध्ये होणार्‍या जाणार्‍या जीवांची गणतीही नाही."

ओवी २४

मग तया ब्रह्मगोळकांचें अंशांश । प्रसवती आदिसंकल्प असमसहास ।
हें असो ऐसी बहुवस । सृष्टी वाढे ॥ ८.२४ ॥

अर्थ:
"मग त्या गोळकांमधील अंशरूपी एकेक जीव असंख्य आदिसंकल्प करावयास लागले. याप्रमाणे सृष्टी फार वाढावयास लागली."

ओवी २५

परि दुजेनविण एकला । परब्रह्मींचि संचला ।
अनेकत्वाचा आला । पूर जैसा ॥ ८.२५ ॥

अर्थ:
"दुसर्‍याशिवाय एकच परब्रह्म सर्वत्र व्यापलेले आहे आणि त्याच्या ठिकाणी अनेकत्वाचा जसा पूर आला आहे."

ओवी २६

तैसें समविषमत्व नेणों कैचें । वायांचि चराचर रचे ।
पाहतां प्रसवतिया योनीचे । लक्ष दिसती ॥ ८.२६ ॥

अर्थ:
"त्या ब्रह्माचे ठिकाणी समविषमत्व कसे आले हे कळत नाही. तिथे स्थावर आणि जंगम पदार्थ उगम पावतात आणि त्या प्रसवणार्‍या योनींचे लक्षावधी प्रकार दिसतात."

ओवी २७

येरी जीवभावाचिये पालविये । कांहीं मर्यादा करूं नये ।
पाहिजे कवण हें आघवें विये । तंव मूळ तें शून्य ॥ ८.२७ ॥

अर्थ:
"जीवांच्या उत्पत्तीची गणना केली जात नाही. हे कोण उत्पन्न करते हे पाहिल्यावर ते मूळ शून्य आहे."

ओवी २८

म्हणौनि कर्ता मुदल न दिसे । आणि सेखीं कारणहीं कांहीं नसे ।
माजीं कार्यचि आपैसें । वाढों लागे ॥ ८.२८ ॥

अर्थ:
"त्यामुळे याचा कर्ता कोण आहे ते दिसत नाही आणि याचे कारणही काही नाही. कार्यच आपोआप वाढत जाते."

ओवी २९

ऐसा करितेनवीण गोचरु । अव्यक्तीं हा आकारु ।
निपजे जो व्यापारु । तया नाम कर्म ॥ ८.२९ ॥

अर्थ:
"अव्यक्ताच्या ठिकाणी कर्त्याशिवाय आकार उत्पन्न होतो आणि तो जो व्यापार आहे, त्याला ‘कर्म’ असे नाव आहे."

ओवी ३०

आतां अधिभूत जें म्हणिपे । तेंहि सांगों संक्षेपें ।
तरी होय आणि हारपे । अभ्र जैसें ॥ ८.३० ॥

अर्थ:
"आता अधिभूत म्हणजे काय हे थोडक्यात सांगतो. जसे ढग उत्पन्न होतात आणि लय पावतात."

ओवी ३१

तैसें असतेपण आहाच । नाहीं होईजे हें साच ।
जयातें रूपा आणिती पांचपांच । मिळोनियां ॥ ८.३१ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे ज्याचे असणे उगीच वरवर असते आणि न होणे हेच त्याचे खरे स्वरूप आहे. पंचमहाभूते एकत्र होऊन रूप व्यक्त करतात."

ओवी ३२

भूतांतें अधिकरूनि असे । आणि भूतसंयोगें तरी दिसे ।
जें वियोगवेळे भ्रंशें । नामरूपादिक ॥ ८.३२ ॥

अर्थ:
"जे पंचमहाभूतांचा आश्रय घेऊन अस्तित्वात असते, आणि तेच पंचमहाभूतांच्या संयोगाने (पंचीकरणाने) दिसते. वियोगाच्या वेळी नामरूपात्मक शरीर नाश पावते."

ओवी ३३

तयातें अधिभूत म्हणिजे । मग अधिदैव पुरुष जाणिजे ।
जेणें प्रकृतीचें भोगिजे । उपार्जिलें ॥ ८.३३ ॥

अर्थ:
"त्या शरीराला अधिभूत म्हणावे. मग अधिदैव म्हणजे पुरुष समजावा. तो कसा तर जो प्रकृतीने मिळवलेले भोग भोगतो."

ओवी ३४

जो चेतनेचा चक्षु । जो इंद्रियदेशींचा अध्यक्षु ।
जो देहास्तमानीं वृक्षु । संकल्प विहंगमाचा ॥ ८.३४ ॥

अर्थ:
"जो चेतनेचा प्रकाशक आहे, जो इंद्रियांच्या क्षेत्राचा स्वामी आहे, आणि जो देहाच्या अस्तित्वाच्या वेळी संकल्परूप पक्षी म्हणून असतो."

ओवी ३५

जो परमात्माचि परी दुसरा । जो अहंकारनिद्रा निदसुरा ।
म्हणौनि स्वप्नीचिया वोरबारा । संतोषें शिणे ॥ ८.३५ ॥

अर्थ:
"जो वास्तविक परमात्मा आहे पण दुसरा झालेला आहे, कारण अहंकाररूपी झोप आलेली आहे. यामुळे स्वप्नाच्या व्यवहाराने तो संतोष पावतो."

ओवी ३६

जीव येणें नांवें । जयातें आळविजे स्वभावें ।
तें अधिदैवत जाणावें । पंचायतनींचें ॥ ८.३६ ॥

अर्थ:
"ज्याला जीव म्हणून स्वभावत: बोलले जाते, त्याला पंचभूतात्मक शरीरात अधिदैव समजावे."

ओवी ३७

आतां इयेचि शरीरग्रामीं । जो शरीरभावातें उपशमी ।
तो अधियज्ञु एथ गा मी । पंडुकुमरा ॥ ८.३७ ॥

अर्थ:
"आता या शरीररूपी गावामध्ये जो शरीरभाव (देहाहंकार) नष्ट करतो, तो शरीरातील अधियज्ञ म्हणजे अर्जुन आहे."

ओवी ३८

येर अधिदैवाधिभूत । तेहि मीचि कीर समस्त ।
परि पंधरें किडाळा मिळत । तें काय साकें नोहे ?॥ ८.३८ ॥

अर्थ:
"इतर अधिदैव आणि अधिभूत हेही खरोखर मीच आहे. परंतु अस्सल सोने किडाल्यासारखे होणे हे असत्य आहे."

ओवी ३९

तरि तें पंधरेपण न मैळे । आणि किडाळाचियाही अंशा न मिळे ।
परि जंव असे तयाचेनि मेळें । तंव साकेंचि म्हणिजे ॥ ८.३९ ॥

अर्थ:
"त्या सोन्याचा उत्तमपणा मळत नाही आणि ते सोने किडाच्या भागाबरोबर तद्रूप होत नाही. पण जोपर्यंत उत्तम सोने किडाच्या मिलाफाने असते, तेव्हा ते असत्यच मानले जाते."

ओवी ४०

तैसें अधिभूतादि आघवें । हें अविद्येचेनि पालवें ।
झांकलें तंव मानावें । वेगळें ऐसें ॥ ८.४० ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे अधिभूत वगैरे सर्वजण जेव्हा अविद्येच्या पडद्याने झाकलेले आहेत, तेव्हा वेगळे असे समजावे."

ओवी ४१

तेचि अविद्येची जवनिका फिटे । आणि भेदभावाची अवधी तुटे ।
मग म्हणों एक होऊनि जरी आटे । तरी काय दोनी होती ? ॥ ८.४१ ॥

अर्थ:
"जेव्हा अविद्येचा पडदा दूर होतो आणि द्वैतभावाचा हद्द संपतो, तेव्हा एकमेकात विलीन झाले असे म्हणावे तर ते पहिले दोनच होते का?"

ओवी ४२

पैं केशांचा गुंडाळा । वरि ठेविली स्फटिकशिळा ।
ते वरि पाहिजे डोळां । तंव भेदली गमती ॥ ८.४२ ॥

अर्थ:
"केसांचा गुंडाळा आहे आणि त्यावर स्फटिकाची शिळा ठेवली आहे. ती वरून पाहताना फुटलेली दिसते."

ओवी ४३

पाठीं केश परौते नेले । आणि भेदलेपण काय नेणों जाहालें ।
तरी डांक देऊनि सांदिलें । शिळेतें काई ? ॥ ८.४३ ॥

अर्थ:
"केस त्या स्फटिक-शिळेपासून दूर केले, मग ती शिळा फुटलेली कशी राहिली नाही, आणि डाग देऊन ती जोडली का?"

ओवी ४४

ना ते अखंडचि आयती । परि संगें भिन्न गमली होती ।
ते सारिलिया मागौती । जैसी कां तैसी ॥ ८.४४ ॥

अर्थ:
"तथापि, ती मूळची अखंड होती तसेच आहे. परंतु केसांच्या संगतीने ती फुटलेली वाटत होती. केस दूर केल्यावर ती मूळची अखंडता पुन्हा मिळवते."

ओवी ४५

तेवींचि अहंभावो जाये । तरी ऐक्य तें आधींचि आहे ।
हेंचि साचें जेथ होये । तो अधुयज्ञु मी ॥ ८.४५ ॥

अर्थ:
"अहंकार गेला तरी ऐक्य मूळचेच आहे. हा प्रकार खरोखर जेथे घडतो, तो अधियज्ञ म्हणजे मी."

ओवी ४६

पैं गा आम्हीं तुज । सकळ यज्ञ कर्मज ।
सांगितलें कां जें काज । मनीं धरूनि ॥ ८.४६ ॥

अर्थ:
"अरे, आम्ही जो हेतू मनात धरून सर्व यज्ञकर्माचे वर्णन केले, ते तुला सांगितले."

ओवी ४७

तो हा सकळ जीवांचा विसांवा । नैष्कर्म्य सुखाचा ठेवा ।
परि उघड करूनि पांडवा । दाविजत असे ॥ ८.४७ ॥

अर्थ:
"हा अधियज्ञ सर्व जीवांचा विसावा आहे व नैष्कर्म्य सुखाचा ठेवा आहे. अर्जुन, तुला मी तो उघड करून दाखवत आहे."

ओवी ४८

पहिलिया वैराग्य‍इंधन परिपूर्तीं । इंद्रियानळीं प्रदीप्तीं ।
विषयद्रव्याचिया आहुती । देऊनियां ॥ ८.४८ ॥

अर्थ:
"प्रथम वैराग्यरूपी काष्ठांच्या पूर्ण भरीने इंद्रियरूपी अग्नीत शब्दादि विषयरूपी द्रव्यांची आहुती देऊन."

ओवी ४९

मग वज्रासन तेचि उर्वी । शोधूनि आधारमुद्रा बरवी ।
वेदिका रचे मांडवीं । शरीराच्या ॥ ८.४९ ॥

अर्थ:
"नंतर वज्रासन म्हणजे पृथ्वी शुद्ध करून, शरीररूपी मांडवात आधारमुद्रारूपी ओटा घालतात."

ओवी ५०

तेथ संयमाग्नीचीं कुंडें । इंद्रियद्रव्याचेनि पवाडें ।
यजिजती उदंडें । युक्तिघोषें ॥ ८.५० ॥

अर्थ:
"तेथे ध्यान, धारणा, समाधि-रूपी अग्नीच्या कुंडात, इंद्रियद्रव्याच्या साहाय्याने बंधत्रयाच्या मंत्रघोषाने यजन करतात."

ओवी ५१

मग मनप्राणसंयमु । हाचि हवनसंपदेचा संभ्रमु ।
येणें संतोषविजे निर्धूमु । ज्ञानानळु ॥ ८.५१ ॥

अर्थ:
"मग मन, प्राण, आणि संयम यांसह यज्ञसंपत्तीच्या समारंभाने ज्ञानरूप अग्नीला संतुष्ट करतात."

ओवी ५२

ऐसेनि हें सकळ ज्ञानीं समर्पें । मग ज्ञान तें ज्ञेयीं हारपे ।
पाठी ज्ञेयचि स्वरूपें । निखिल उरे ॥ ८.५२ ॥

अर्थ:
"अशा रीतीने हे ज्ञानरूप साहित्य ज्ञानरूपी अग्नीमध्ये समर्पण केल्यावर त्या ज्ञानाचाही ज्ञेयामध्ये विलीन होतो. नंतर केवळ ज्ञेयच स्वरूप राहते."

ओवी ५३

तया नांव गा अधियज्ञु । ऐसें बोलिला जंव सर्वज्ञु ।
तंव अर्जुन अतिप्राज्ञु । तया पातलें तें ॥ ८.५३ ॥

अर्थ:
"त्यास अधियज्ञ असे नाव आहे. श्रीकृष्णाने सर्व जाणणार्‍या सर्वज्ञा पद्धतीने सांगितल्यावर अर्जुन अत्यंत बुद्धिमान असल्यामुळे त्याला हे लक्षात आले."

ओवी ५४

हें जाणोनि म्हणितलें देवें । पार्था परिसतु आहासि बरवें ।
या कृष्णाचिया बोलासवें । येरु सुखाचा जाहला ॥ ८.५४ ॥

अर्थ:
"हे लक्षात घेऊन देव म्हणाले, अर्जुन, तू चांगल्या प्रकारे ऐकत आहेस. कृष्णाच्या संतोषाने अर्जुन आनंदित झाला."

ओवी ५५

देखा बालकाचिया धणि धाइजे । कां शिष्याचेनि जाहलेपणें होइजे ।
हें सद्‌गुरूचि एकलेनि जाणिजे । कां प्रसवतिया ॥ ८.५५ ॥

अर्थ:
"लहान मुलाच्या तृप्तीने आपल्याला आनंद मिळावा किंवा शिष्याच्या पूर्णतेने आपण कृतार्थ व्हावे, हे एक जन्मदात्री आई किंवा सद्गुरूच समजतात."

ओवी ५६

म्हणौनि सात्त्विक भावांची मांदी । कृष्णाआंगीं अर्जुनाआधीं ।
न समातसे परी बुद्धी । सांवरूनि देवें ॥ ८.५६ ॥

अर्थ:
"अष्टसात्विकभावांचा समुदाय अर्जुनाच्या अगोदर श्रीकृष्णांच्या अंगी मावेनासा झाला. देवाने आपल्या बुद्धीने तो सावरून ठेवला."

ओवी ५७

मग पिकलिया सुखाचा परिमळु । कीं निवालिया अमृताचा कल्लोळु ।
तैसा कोंवळा आणि सरळु । बोलु बोलिला ॥ ८.५७ ॥

अर्थ:
"नंतर सुख हे पिकलेले फळ, त्याचा सुवास किंवा थंड अशा अमृताची लाट, त्याप्रमाणे मृदू व सरळ असे भाषण केले."

ओवी ५८

म्हणे परिसणेयांचिया राया । आइकें बापा धनंजया ।
ऐसी जळों सरलिया माया । तेथ जाळितें तेंही जळे ॥ ८.५८ ॥

अर्थ:
"श्रीकृष्ण म्हणाले, श्रेष्ठ अर्जुना, ऐक. याप्रमाणे माया जळण्याची प्रक्रिया संपते तेव्हा तिला जाळणारे ज्ञानही त्या प्रक्रियेत जळते."

ओवी ५९

अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् ।
यः प्रयाति स मद्‌भावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ८.५९ ॥

अर्थ:
"मरणाच्या वेळी जो केवळ माझेच स्मरण करीत शरीराचा त्याग करतो, तो माझ्या स्वरूपात प्रवेश करतो, याविषयी संशय नाही."

ओवी ६०

ते देह झोल ऐसें मानुनी । ठेले आपणपें आपण हो‍उनी ।
जैसा मठ गगना भरुनी । गगनींचि असे ॥ ८.६० ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे मठ हा पोकळीने भरून पोकळीत असतो, त्याप्रमाणे ते पुरुष देह खोटा आहे असे विचारून आत्मस्वरूप होऊन आपल्या ठिकाणी असतात."

ओवी ६१

ये प्रतीतीचिया माजघरीं । तया निश्चयाची वोवरी ।
आली म्हणौनि बाहेरी । नव्हेचि से ॥ ८.६१ ॥

अर्थ:
"अशा या अनुभवाच्या माझ्या घरात, निश्चयाच्या खोलीत, त्यास झोप आली, म्हणून बाह्य विषयांची आठवणच होत नाही."

ओवी ६२

ऐसें सबाह्य ऐक्य संचलें । मीचि होऊनि असतां रचिलें ।
बाहेरि भूतांचीं पांचही खवलें । नेणतांचि पडिलीं ॥ ८.६२ ॥

अर्थ:
"अशा रीतीने अंतर्बाह्य ऐक्य भरलेले असतानाही, ते पुरुष मद्रूप होऊन राहिले असता बाहेर पाच भूतांच्या खपल्या पडल्या तरी त्यास समजत नाही."

ओवी ६३

आतां उभेयां उभेपण नाहीं जयाचें । मा पडिलिया गहन कवण तयाचें ।
म्हणौनि प्रतीतीचिये पोटींचें । पाणी न हाले ॥ ८.६३ ॥

अर्थ:
"शरीर उभे असताना ज्यास शरीराच्या उभेपणाची जाणीव नाही, त्यास मग शरीर पडण्याचे संकट काय करणार? म्हणून अशा स्वरूपानुभावाच्या पोटातील (निश्चयरूपी) पाणी हलत नाही."

ओवी ६४

ते ऐक्याची आहे वोतिली । कीं नित्यतेचिया हृदयीं घातली ।
जैसी समरससमुद्रीं धुतली । रुळेचिना ॥ ८.६४ ॥

अर्थ:
"ती प्रतीती ऐक्यरसाची जणूकाय ओतलेली असते किंवा त्रिकालाबाधित स्वरूप त्या स्वरूपाच्या हृदयात घातलेली असते. त्या ऐक्यतारूपी समुद्रात जणूकाय धुतली असते, त्यामुळे ती मळत नाही."

ओवी ६५

पैं अथावीं घट बुडाला । तो आंतबाहेरी उदकें भरला ।
पाठीं दैवगत्या जरी फुटला । तरी उदक काय फुटे ? ॥ ८.६५ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे घट पाण्यात बुडून आतबाहेर पाण्याने भरलेला असतो, नंतर दैववशात पाण्यात असताना जर घट फुटला, तर त्यातले पाणी फुटते का?"

ओवी ६६

नातरी सर्पें कवच सांडिलें । कां उबारेनें वस्त्र फेडिलें ।
तरी सांग पां काय मोडलें । अवेवामाजीं ? ॥ ८.६६ ॥

अर्थ:
"अथवा सर्पाने कात टाकली किंवा एखाद्याने उकडते म्हणून वस्त्र टाकले, तर असे करण्यात अवयवांमधील काही मोडतोड झाली का?"

ओवी ६७

तैसा आकारु हा आहाच भ्रंशे । वांचूनी वस्तु ते सांचलीचि असे ।
तेचि बुद्धि जालिया विसकुसे । कैसेनि आतां ॥ ८.६७ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे, वरवर भासणारा जो शरीररूपी आकार तोच नाश पावत असून, त्या शरीराशिवाय असणारी आत्मवस्तु तर जशी सर्वत्र भरलेली आहे तशीच आहे. तीच आत्मवस्तु आपण अनुभवाने झाल्यावर आता बुद्धीचा निश्चय कसा डगमगेल?"

ओवी ६८

म्हणौनि यापरी मातें । अंतकाळीं जाणतसाते ।
जे मोकलिती देहातें । ते मीचि होती ॥ ८.६८ ॥

अर्थ:
"म्हणून याप्रमाणे अंतकाळी जे देहाचा त्याग करतात ते मद्रूपच होतात."

ओवी ६९

एर्‍हवीं तरी साधारण । उरीं आदळलिया मरण ।
जो आठवु धरी अंतःकरण । तेंचि होईजे ॥ ८.६९ ॥

अर्थ:
"साधारणपणे विचार केल्यास, मरण आल्यावर मनुष्याच्या मनाला ज्या वस्तूची आठवण येते, तीच वस्तु तो प्राणी होतो."

ओवी ७०

जैसा कवणु एकु काकुळती । पळतां पवनगती ।
दुपाउलीं अवचितीं । कुहामाजीं पडियेला ॥ ८.७० ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे एक मनुष्य दीनपणे वार्‍यासारखा पळत असताना अचानक दोन्ही पाय निसटून आडात पडला."

ओवी ७१

आतां तया पडणयाआरौतें । पडण चुकवावया परौतें ।
नाहीं म्हणौनि तेथें । पडावेंचि पडे ॥ ८.७१ ॥

अर्थ:
"आता ते पडण्यापूर्वी पडणे टाळण्याकरता दुसरा कोणताही उपाय नाही. म्हणून त्याला पडावेच लागते."

ओवी ७२

तेविं मृत्यूचेनि अवसरें एकें । जें येऊनि जीवासमोर ठाके ।
तें होणें मग न चुके । भलतयापरी ॥ ८.७२ ॥

अर्थ:
"मृत्यूच्या प्रसंगी जी वस्तु जीवाच्या समोर येते आणि त्याचे मन त्या वस्तूकडे लागलेले असते, ती वस्तु होणे कोणत्याही प्रकारे चुकत नाही."

ओवी ७३

आणि जागता जंव असिजे । तंव जेणें ध्यानें भावना भाविजे ।
डोळां लागतखेंवो देखिजे । तेंचि स्वप्नीं ॥ ८.७३ ॥

अर्थ:
"जेव्हा मनुष्य जागा असतो तेव्हा जो विषय त्याच्या ध्यानात किंवा भावनेत असतो, तोच विषय त्याला स्वप्नात दिसतो."

ओवी ७४

तेविं जितेनि अवसरें । जें आवडोनि जीवीं उरे ।
तेंचि मरणाचिये मेरे । फार हों लागे ॥ ८.७४ ॥

अर्थ:
"जीवंत असताना जी गोष्ट आवडीने मनात राहते, तीच मरणाच्या वेळी वारंवार मनात येते."

ओवी ७५

आणि मरणीं जया जें आठवे । तो तेचि गतीतें पावे ।
म्हणौनि सदा स्मरावें । मातेंचि तुवां ॥ ८.७५ ॥

अर्थ:
"मरणसमयी ज्यास जी वस्तु आठवते, त्याच गतीला तो जातो, म्हणून तू नेहमी माझे स्मरण कर."

ओवी ७६

डोळां जें देखावें । कां कानीं हन ऐकावें ।
मनीं जें भावावें । बोलावें वाचें ॥ ८.७६ ॥

अर्थ:
"डोळ्यांनी जे पाहावे, कानांनी जे ऐकावे, मनाने ज्याची कल्पना करावी, वाणीने जे बोलावे आणि वाचावे."

ओवी ७७

तें आंत बाहेरी आघवें । मीचि करूनि घालावें ।
मग सर्वीं काळीं स्वभावें । मीचि आहें ॥ ८.७७ ॥

अर्थ:
"वरील सर्व कार्यांत आत आणि बाहेर मीच करून ठेवतो, मग सर्वकाळ मी सहजच असतो."

ओवी ७८

अर्जुना ऐसें जाहालिया । मग न मरिजे देह गेलिया ।
मा संग्रामु केलिया । भय काय तुज ? ॥ ८.७८ ॥

अर्थ:
"अर्जुन, जर हे सर्व सत्य असे आहे, तर देह नष्ट झाला तरी तो मरेनाच. मग युद्ध करून तुला काय भय आहे?"

ओवी ७९

तूं मन बुद्धि सांचेंसीं । जरी माझिया स्वरूपीं अर्पिसी ।
तरी मातेंचि गा पावसी । हे माझी भाक ॥ ८.७९ ॥

अर्थ:
"तू मन आणि बुद्धी माझ्या स्वरूपात अर्पण करशील, तर तू माझ्याशी एकरूप होशील, हे माझे वचन आहे."

ओवी ८०

हेंच कायिसया वरी होये । ऐसा जरी संदेहो वर्ततु आहे ।
तरी अभ्यासूनि आदीं पाहें । मग नव्हे तरी कोपें ॥ ८.८० ॥

अर्थ:
"जर या स्थितीची शक्यता कशी होईल याबद्दल संदेह असेल, तर आधी अभ्यास करून पाहा. मग ती स्थिती न झाल्यास रागव."

ओवी ८१

येणेंचि अभ्यासेंसी योगु । चित्तासि करी पां चांगु ।
अगा उपायबळें पंगु । पहाड ठाकी ॥ ८.८१ ॥

अर्थ:
"अभ्यासाच्या माध्यमातून योग साधा, चित्ताला योग्य प्रकारे एकाग्र करा. प्रयत्नांच्या बळावर पंगू माणसालाही पर्वत पार करता येतो."

ओवी ८२

तेविं सदभ्यासें निरंतर । चित्तासि परमपुरुषाची मोहर ।
लावीं मग शरीर । राहो अथवा जावो ॥ ८.८२ ॥

अर्थ:
"निरंतर चांगल्या अभ्यासाने चित्ताला परमपुरुषाचे ध्यान लावा. अशा स्थितीत शरीर राहो किंवा जावे, त्याचे काहीही महत्त्व नाही."

ओवी ८३

जें नानागतीतें पाववितें । तें चित्त वरील आत्मयातें ।
मग कवण आठवी देहातें । गेलें कीं आहे ? ॥ ८.८३ ॥

अर्थ:
"ज्या प्रकारे चित्त आत्म्यात स्थिर होईल, त्यानंतर देह असो किंवा गेला असो, त्याची आठवण कोण ठेवणार?"

ओवी ८४

पैं सरितेचेनि ओघें । सिंधुजळा मीनलें घोघें ।
तें काय वर्तत आहे मागें । म्हणौनि पाहों येती ? ॥ ८.८४ ॥

अर्थ:
"जसें नदीचा ओघ समुद्रात मिसळलेल्या पाण्यास मागे काय चालले आहे हे पाहण्यासाठी परत येत नाही, तसेच आत्मा एका एकरस अवस्थेत गेल्यावर मागे राहणारे विचार जणूच महत्वाचे रहात नाहीत."

ओवी ८५

ना तें समुद्रचि होऊन ठेलें । तेविं चित्ताचें चैतन्य जाहालें ।
जेथ यातायात निमालें । घनानंद जें ॥ ८.८५ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे पाणी समुद्रात मिसळले की ते समुद्रच होऊन जाते, त्याप्रमाणे चित्त आत्मस्वरूपात स्थित होऊन जन्म-मरणाचे दुःख समाप्त करते, कारण ते चैतन्य एकरस व आनंदमय असते."

ओवी ८६

जयाचें आकारावीण असणें । जया जन्म ना निमणें ।
जें आघवेंचि आघवेंपणें । देखत असे ॥ ८.८६ ॥

अर्थ:
"ज्याचे अस्तित्व आकाराशिवाय आहे, व जो जन्ममृत्यूशिवाय आहे, त्याला सर्वपणाने पहाणारे स्वरूप आहे."

ओवी ८७

जें गगनाहूनि जुनें । जें परमाणुहूनि सानें ।
जयाचेनि सन्निधानें । विश्व चळे ॥ ८.८७ ॥

अर्थ:
"ज्याचे आकाशापेक्षा जुनें व परमाणूपेक्षा सूक्ष्म आहे, आणि ज्याच्या उपस्थितीतच विश्वाची हालचाल होते."

ओवी ८८

जें सर्वांते यया विये । विश्व सर्व जेणें जिये ।
हेतु जया बिहे । अचिंत्य जें ॥ ८.८८ ॥

अर्थ:
"ज्याच्या माध्यमातून सर्व विश्व अस्तित्वात आहे, आणि ज्याचे स्वरूप तर्कात सापडणारे नाही, हे अनंत आणि अचिंत्य आहे."

ओवी ८९

देखे वोळंबा इंगळु न चरे । तेजीं तिमिर न शिरे ।
जे दिहाचे अंधारें । चर्मचक्षूसीं ॥ ८.८९ ॥

अर्थ:
"जसे विशाल आकाशात वाळवी लागणे नाही, तसेच ज्ञानप्रकाशाच्या ठिकाणी अज्ञानाचा अंधकार दूर होत नाही. स्थूल दृष्टिस अहंकाराच्या अंधकाराने अंधार दिसतो."

ओवी ९०

सुसडा सूर्यकणांच्या राशी । जो नित्य उदो ज्ञानियांसी ।
अस्तमानाचे जयासी । आडनांव नाहीं ॥ ९.०० ॥

अर्थ:
"जसा सूर्याच्या किणार्यात कोणतीही आडवात नाही, तसेच ज्ञानाच्या प्रकाशात अनंततेची निरंतरता असते, ज्याला अस्तित्वाचा कोणताही किल्ला नाही."

ओवी ९१

तया अव्यंगवाणेया ब्रह्मातें । प्रयाणकाले प्राप्ते ।
जो स्थिरावलेनि चित्तें । जाणोनि स्मरे ॥ ८.९१ ॥

अर्थ:
"मरणाच्या वेळी, जो स्थिर मनाने दोषरहित ब्रह्माचा स्मरण करतो, तो ब्रह्मात विलीन होतो."

ओवी ९२

बाहेरी पद्मासन रचुनी । उत्तराभिमुख बैसोनि ।
जीवीं सुख सूनि । क्रमयोगाचे ॥ ८.९२ ॥

अर्थ:
"पद्मासन घालून, उत्तरेकडे तोंड करून बसून, कर्मयोगाच्या सुखाचे अंत:करणात अनुभव घेतल्यास."

ओवी ९३

आंतु मीनलेनि मनोधर्में । स्वरूपप्राप्तीचेनि प्रेमें ।
आपेआप संभ्रमें । मिळावया ॥ ८.९३ ॥

अर्थ:
"आत मन एकाग्र होऊन, आत्मस्वरूपप्राप्तीच्या प्रेमाने, आपोआप प्राप्त होईल."

ओवी ९४

आकळलेनि योगें । मध्यमा मध्य मार्गें ।
अग्निस्थानौनि निगे । ब्रह्मरंध्रा ॥ ८.९४ ॥

अर्थ:
"अष्टांगयोगाने, सुषुम्ना नाडीच्या मध्यम मार्गाने, अग्निस्थानाच्या कडून ब्रह्मरंध्रास पोहोचतो."

ओवी ९५

तेथ अचेत चित्ताचा सांगातु । आहाचवाणा दिसे मांडतु ।
जेथ प्राणु गगनाआंतु । संचरे कां ॥ ८.९५ ॥

अर्थ:
"ज्या ठिकाणी प्राणवायु मूर्ध्नीआकाशात प्रवेश करतो, तेथे प्राण आणि चित्ताचे संबंध प्रकट होतात."

ओवी ९६

परी मनाचेनि स्थैर्यें धरिला । भक्तीचिया भावना भरला ।
योगबळें आवरला । सज्ज होऊनि ॥ ८.९६ ॥

अर्थ:
"परंतु मनाच्या स्थिरतेने आणि भक्तीच्या भावनेने योगबळाने नियंत्रित करून सज्ज होणे."

ओवी ९७

तो जडाजडातें विरवितु । भ्रूलतामाजीं संचरतु ।
जैसा घंटानाद लयस्तु । घंटेसीच होय ॥ ८.९७ ॥

अर्थ:
"प्राणवायु चेतन व अचेतन वस्तूंची लय करत भुवयात संचार करतो (आणि लय पावतो)."

ओवी ९८

कां झांकलिया घटींचा दिवा । नेणिजे काय जाहला केव्हां ।
या रीतीं जो पांडवा । देह ठेवी ॥ ८.९८ ॥

अर्थ:
"घटाखाली झाकलेला दिवा केव्हा विझला हे कळत नाही, तसेच अर्जुन देह ठेवतो."

ओवी ९९

तो केवळ परब्रह्म । जया परमपुरुष ऐसें नाम ।
तें माझें निजधाम । होऊनि ठाके ॥ ८.९९ ॥

अर्थ:
"तो पुरुष, जो केवळ ब्रह्म आहे आणि जो माझे स्वरूप आहे, तो त्यात विलीन होतो."

ओवी १००

सकळां जाणणेयां जे लाणी । तिये जाणिवेची जे खाणी ।
तयां ज्ञानियांचिये आयणी । जयातें अक्षरु म्हणिपे ॥ ८.१०० ॥

अर्थ:
"संपूर्ण ज्ञानाचा शेवट असलेले ज्ञान, जो ब्रह्मज्ञान्यांच्या बुद्धीने अविनाशी मानला जातो, हे अक्षर म्हणून ओळखले जाते."

ओवी १०१

चंडवातेंही न मोडे । तें गगनचि की फुडें ।
वांचूनि जरी होईल मेहुडें । तरी उरेल कैंचें ? ॥ ८.१०१ ॥

अर्थ:
"प्रचंड वाऱ्यानेही जे आकाश नष्ट होत नाही, ते खरे आकाशच आहे. अन्यथा, वाऱ्यापुढे ढग टिकवले जातात."

ओवी १०२

तेविं जाणणेया जें आकळिलें । तें जाणिवलेपणेंचि उमाणलें ।
मग नेणवेचि तया म्हणितलें । अक्षर सहजें ॥ ८.१०२ ॥

अर्थ:
"ज्याचे ज्ञान विषय झाले आहे आणि त्यामध्ये जो विषय झाला आहे, ते क्षर होय. त्यात ज्ञान वृत्तीज्ञानाच्या ठिकाणी सहज अक्षर असते."

ओवी १०३

म्हणौनि वेदविद नर । म्हणती जयातें अक्षर ।
जें प्रकृतीसी पर । परमात्मरूप ॥ ८.१०३ ॥

अर्थ:
"वेद जाणणारे पुरुष ज्यास अक्षर म्हणतात आणि जे परब्रह्मस्वरूप आहे, हे सर्वप्रकृतिपलिकडे आहे."

ओवी १०४

आणि विषयांचे विष उलंडूनि । जे सर्वेंद्रियां प्रायश्चित्त देऊनि ।
आहाति देहाचिया बैसोनि । झाडातळीं ॥ ८.१०४ ॥

अर्थ:
"विषयांचा त्याग करून आणि सर्वेंद्रियांना शुद्ध करून, देहाच्या खाली बसून आहेत."

ओवी १०५

ते यापरी विरक्त । जयाची निरंतर वाट पाहात ।
निष्कामासि अभिप्रेत । सर्वदा जें ॥ ८.१०५ ॥

अर्थ:
"विरक्त पुरुष, जो परब्रह्माची नेहेमी वाट पाहात असतो आणि जो निष्काम पुरुषांना प्रिय असतो.

ओवी १०६

जयाचिया आवडी । न गणिती ब्रह्मचर्याचीं सांकडीं ।
निष्ठुर होऊनि बापुडीं । इंद्रियें करिती ॥ ८.१०६ ॥

अर्थ:
"ज्याच्या प्रेमाने ब्रह्मचर्याचे कठिण व्रत घेतले नाहीत आणि इंद्रियांना निष्ठुरतेने काबू केले आहे."

ओवी १०७

ऐसें जें पद । दुर्लभ आणि अगाध ।
जयाचिये थडिये वेद । चुबुकळिले ठेले ॥ ८.१०७ ॥

अर्थ:
"असे ठिकाण (ब्रह्मस्वरूप) मिळवणे आणि जाणणे कठीण आहे. वेद त्याच्या काठाशी गटांगळ्या खात आहेत."

ओवी १०८

तें ते पुरुष होती । जे यापरी लया जाती ।
तरी पार्था हेचि स्थिती । एकवेळ सांगों ॥ ८.१०८ ॥

अर्थ:
"ज्या पुरुषांचे स्वरूप असे आहे तेच परब्रह्म होतात. अर्जुन, हेच तुला सांगितले पाहिजे."

ओवी १०९

तेथ अर्जुनें म्हणितलें स्वामी । हेंचि म्हणावया होतों पां मी ।
तंव सहजें कृपा केली तुम्हीं । तरी बोलिजो कां ॥ ८.१०९ ॥

अर्थ:
"अर्जुन म्हणाला, 'महाराज, मी हेच विचारणार होतो. तुम्ही सहज कृपा केलीत, तर कृपया मला स्पष्ट सांगावे.'"

ओवी ११०

परि बोलावें तें अति सोहोपें । तेथें म्हणितलें त्रिभुवनदीपें ।
तुज काय नेणों संक्षेपें । सांगेन ऐक ॥ ८.११० ॥

अर्थ:
"असे बोलणे अत्यंत सोपे आहे. ते त्रिभुवनाच्या दीपासारखे आहे. आता, मी संक्षेपात सांगणार आहे."

ओवी १११

तरी मना या बाहेरिलीकडे । यावयाची साविया सवे मोडे ।
हें हृदयाचिया डोहीं बुडे । तैसें कीजे ॥ ८.१११ ॥

अर्थ:
"मणाला बाहेर जाण्याची जी सवय आहे ती सहजपणे नाहीशी करून, ते हृदयाच्या डोहात बुडून जावे."

ओवी ११२

परी हे तरीच घडे । जरी संयमाचीं अखंडें ।
सर्वद्वारीं कवाडें । कळासती ॥ ८.११२ ॥

अर्थ:
"परंतु हे केवळ तेव्हाच साधता येईल, जेव्हा सर्व इंद्रियांच्या द्वारात नेहमी संयमाची कवाडे लावलेली असतील."

ओवी ११३

तरी सहजें मन कोंडलें । हृदयींचि असेल उगलें ।
जैसें करचरणीं मोडलें । परिवरु न संडीं ॥ ८.११३ ॥

अर्थ:
"तरी जेव्हा मन सहजपणे कोंडले जाते, तेव्हा ते हृदयात स्थिर राहते, जसे मोडलेला हात किंवा पाय घर सोडत नाही."

ओवी ११४

तैसें चित्त राहिलिया पांडवा । प्राणांचा प्रणवुचि करावा ।
मग अनुवृत्तिपंथें आणावा । मूर्ध्निवरी ॥ ८.११४ ॥

अर्थ:
"तसेच, जेव्हा चित्त स्थिर राहते, तर प्राणवायूच्या ॐकाराने प्राणाला लयित करून सुषुम्ना नाडीच्या मार्गाने मूर्ध्नि आकाशापर्यंत आणावे."

ओवी ११५

तेथ आकाशीं मिळे न मिळे । तैसा धरावा धारणाबळें ।
जंव मात्रात्रय मावळे । अर्धबिंबीं ॥ ८.११५ ॥

अर्थ:
"त्यावेळी मूर्ध्नि आकाशात प्राणवायूचा लय होईल की नाही हे नसून, धारणाच्या बलावर प्राणवायूला स्थिर ठेवावे, जोपर्यंत ॐकाराच्या तीन मात्रांचे ऐक्य अर्धमात्रेच्या बिंदूमध्ये होईपर्यंत."

ओवी ११६

तंववरी तो समीरु । निराळीं कीजे स्थिरु ।
मग लग्नीं जेविं ॐकारु । बिंबींच विलसे ॥ ८.११६ ॥

अर्थ:
"त्याच्यानंतर, प्राणवायू मूर्ध्नि आकाशात स्थिर असावा, आणि अर्धमात्रेत ॐकाराचे ऐक्य होईपर्यंत, त्याचप्रमाणे प्राणवायू शुद्धपणे स्थिर होईल."

ओवी ११७

तैसें ॐ हें स्मरों सरे । आणि तेथेंचि प्राणु पुरे ।
मग प्रणवांतीं उरे । पूर्णघन जें ॥ ८.११७ ॥

अर्थ:
"त्यावेळी, ॐचा स्मरण पूर्ण झाले की तेथेच प्राणवायु थांबतो. मग ॐकार स्मरण जरी पूर्ण झाले तरी त्या स्थळी पूर्ण ब्रह्मच एकटा राहतो."

ओवी ११८

म्हणौनि प्रणवैकनाम । हें एकाक्षर ब्रह्म ।
जो माझें स्वरूप परम । स्मरतसांता ॥ ८.११८ ॥

अर्थ:
"अशा प्रकारे, प्रणव म्हणजे एकाक्षरी ब्रह्म आहे आणि तोच माझा परम स्वरूप आहे, त्यामुळे तो स्वरूप स्मरणारे जण आल्यावर त्यांना ब्रह्माची प्राप्ती होते."

ओवी ११९

यापरी त्यजी देहातें । तो त्रिशुद्धी पावे मातें ।
जया पावणया परौतें । आणिक पावणें नाहीं ॥ ८.११९ ॥

अर्थ:
"अशा स्थितीत, जो देहाचा त्याग करतो तो त्रिशुद्ध ब्रह्मस्वरूप प्राप्त करतो, ज्याच्या प्राप्तीशिवाय दुसरी कोणतीही वस्तू साधता येत नाही."

ओवी १२०

तेथ अर्जुना जरी विपायें । तुझ्या जीवीं हन ऐसें जाये ।
ना हें स्मरण मग होये । कायसयावरी अंतीं ॥ ८.१२० ॥

अर्थ:
"अर्जुन, तुम्हाला कदाचित असा विचार येईल की अंतकाळी स्मरण कसे होईल. त्यामुळे अंतिम स्थिती म्हणजेच ब्रह्मप्राप्ती होईल का?"

ओवी १२१

इंद्रियां अनुघडु पडलिया । जीविताचें सुख बुडालिया ।
आंतुबाहेरी उघडलिया । मृत्युचिन्हें ॥ ८.१२१ ॥

अर्थ:
"जेव्हा इंद्रिये आपापली कामे करण्यास असमर्थ होतात, जीवनातील सुख नष्ट होते आणि आत व बाहेर मरणाची चिन्हे स्पष्टपणे दिसू लागतात."

ओवी १२२

ते वेळीं बैसावेंचि कवणें । मग कवण निरोधी करणें ।
तेथ काह्याचेनि अंतःकरणें । प्रणव स्मरावा ॥ ८.१२२ ॥

अर्थ:
"अशा स्थितीत, कोणती साधना करावी आणि कोणते इंद्रियांचा निग्रह करावा? त्या स्थितीत, अंतःकरणाने ॐकाराचे स्मरण करावे."

ओवी १२३

तरि गा ऐशिया हो ध्वनी । झणें थारा देशी हो मनीं ।
पैं नित्य सेविला मी निदानीं । सेवकु होय ॥ ८.१२३ ॥

अर्थ:
"अशा शंकेच्या वेळी, तू मनात विचार करू नकोस, कारण मी त्या भक्तांचा सेवक असतो जे माझी नित्य सेवा करतात, आणि त्यांच्या मरणकाळात मी त्यांच्या सेवेत असतो."

ओवी १२४

जे विषयांसि तिळांजळी देउनी । प्रवृत्तीवरी निगड वाऊनि ।
मातें हृदयीं सूनि । भोगिताती ॥ ८.१२४ ॥

अर्थ:
"जे व्यक्ती विषयांना तिलांजली देऊन (त्यांच्या मागे न लागता) प्रवृत्तींना नियंत्रित करून मला अंत:करणात साठवून माझ्या स्वरूपाचा अनुभव घेतात."

ओवी १२५

परि भोगितया आराणुका । भेटणें नाहीं क्षुधादिकां ।
तेथ चक्षुरादि रंकां । कवण पाडु ॥ ८.१२५ ॥

अर्थ:
"त्यांना हृदयात माझा अनुभव घेतल्यामुळे भूक, तहान इत्यादि शरीराच्या गरजांचा पत्ता नसतो, त्यामुळे डोळे इत्यादिकांची किंमत देखील नाही."

ओवी १२६

ऐसें निरंतर एकवटले । जे अंतःकरणीं मजशीं लिगटले ।
मीचि होऊनि आटले । उपासिती ॥ ८.१२६ ॥

अर्थ:
"अशा प्रकारे जे सतत माझ्याशी एकरूप होऊन अंत:करणाने मला चिकटले आहेत, ते भक्त मला पूर्णतः आपले होऊन भक्ती करतात."

ओवी १२७

तयां देहावसान जैं पावे । तैं तिहीं मातें स्मरावें ।
मग म्यां जरी पावावें । तरी उपास्ति ते कायसी ? ॥ ८.१२७ ॥

अर्थ:
"त्यांना देह सोडण्याचा प्रसंग येत असताना त्यांनी माझी आठवण करावी. जर मी त्यांच्या भक्तीला मान्यता देत असेन, तर त्यांच्या भक्तीची किंमत काय राहिली?"

ओवी १२८

पैं रंकु एक आडलेपणें । काकुळती धांव गा धांव म्हणे ।
तरी तयाचिये ग्लानि धांवणें । काय न घडे मज ? ॥ ८.१२८ ॥

अर्थ:
"जर एखादा दीन मरणाच्या वेळी मला काकुळतीने 'धावा धावा' असे म्हणाला तर मी त्याच्या संकटात धावून जाऊन त्याची मदत करतोच."

ओवी १२९

आणि भक्तांही तेचि दशा । तरी भक्तीचा सोसु कायसा ।
म्हणौनि हा ध्वनी असा । न वाखाणावा ॥ ८.१२९ ॥

अर्थ:
"आणि भक्तांचीही तीच अवस्था होत असेल, तर भक्तीचा एवढा हवास कशासाठी? त्यामुळे अशा शंकेला महत्त्व देऊ नकोस."

ओवी १३०

तिहीं जे वेळीं मी स्मरावा । ते वेळीं स्मरिला कीं पावावा ।
तो आभारुही जीवां । साहवेचि ना ॥ ८.१३० ॥

अर्थ:
"जेव्हा भक्त माझी आठवण करत आहेत, त्यावेळी मी हजर होऊन त्यांना पूर्ण करू शकत नाही, कारण माझ्या मनाला त्याचे ओझे सहन करणे खूप कठीण आहे."

ओवी १३१

तें ऋणवैपण देखोनि आंगीं । मी आपुलियाचि उत्तीर्णत्वालागीं ।
भक्तांचियां तनुत्यागीं । परिचर्या करीं ॥ ८.१३१ ॥

अर्थ:
"जेव्हा भक्तांच्या देहाची स्थिती अशांत असते तेव्हा मी त्यांची सेवा करत असतो, कारण मला त्यांच्या कर्जाची फेड करायची असते."

ओवी १३२

देहवैकल्याचा वारा । झणें लागेल या सुकुमारा ।
म्हणौनि आत्मबोधाचिया पांजिरां । सूयें तयातें ॥ ८.१३२ ॥

अर्थ:
"देहाच्या अंतकालीन वेदना आणि अशांततेपासून वाचवण्यासाठी मी भक्ताला आत्मज्ञानाच्या पिंजरात ठेवतो."

ओवी १३३

वरी आपुलिया स्मरणाची उवाइली । हींव ऐसी करीं साउली ।
ऐसेनि नित्य बुद्धि संचली । मी आणीं तयातें ॥ ८.१३३ ॥

अर्थ:
"मी भक्ताच्या आत्मज्ञानाच्या पिंजरावर त्याचे निरंतर स्मरण करण्यासाठी सावली देतो, जेणेकरून त्याची बुद्धी नित्य स्थिर राहील."

ओवी १३४

म्हणौनि देहांतींचें सांकडें । माझिया कहींचि न पडे ।
मी आपुलियातें आपुलीकडे । सुखेंचि आणीं ॥ ८.१३४ ॥

अर्थ:
"म्हणजेच, देहाच्या समाप्तीच्या वेळी माझ्या भक्तावर कधीच संकट येत नाही. मी त्याला आपल्याकडे सुखाने आणतो."

ओवी १३५

वरचील देहाची गंवसणी फेडुनी । आहाच अहंकाराचे रज झाडुनी ।
शुद्ध वासना निवडुनी । आपणपां मेळवीं ॥ ८.१३५ ॥

अर्थ:
"माझा भक्त देहाच्या अंधकारातून मुक्त होतो, अहंकाराची धूळ साफ करतो आणि शुद्ध वासना निवडून माझ्याशी ऐक्य साधतो."

ओवी १३६

आणि भक्तां तरी देहीं । विशेष एकवंकीचा ठावो नाहीं ।
म्हणौनि अव्हेरु करितां कांहीं । वियोगु ऐसा न वाटे ॥ ८.१३६ ॥

अर्थ:
"भक्तांच्या देहात असताना त्यांना देहाच्या अस्तित्वाचा विशेष अनुभव नसतो, त्यामुळे देहाच्या त्यागवेळी त्यांना वियोगाचा अनुभव होत नाही."

ओवी १३७

नातरी देहांतींचि मियां यावें । मग आपणपें यातें न्यावें ।
हेंही नाहीं स्वभावें । जे आधींचि मज मीनले ॥ ८.१३७ ॥

अर्थ:
"मरणाच्या वेळेस मी भक्तांच्या जवळ येऊन त्यांना माझ्याकडे आणण्याची आवश्यकता नाही, कारण ते भक्त आधीच माझ्या स्वरूपात मिळालेले असतात."

ओवी १३८

येरी शरीराचिया सलिलीं । असतेपण हेचि साउली ।
वांचूनि चंद्रिका ते ठेली । चंद्रींच आहे ॥ ८.१३८ ॥

अर्थ:
"जरी शरीराच्या पाण्यात चंद्राच्या चांदण्याचा भास होतो तरी त्या चांदण्याचे वास्तव स्थान चंद्राच्या ठिकाणीच आहे, त्याप्रमाणे भक्त शरीररुपी पाण्यात असताना फक्त भास आहे, परंतु वास्तविकतेत ते माझ्या स्वरूपातच आहे."

ओवी १३९

ऐसे जे नित्ययुक्त । तयांसि सुलभ मी सतत ।
म्हणौनि देहांतीं निश्चित । मीचि होती ॥ ८.१३९ ॥

अर्थ:
"जे भक्त नेहमीच माझ्या जवळ असतात आणि माझ्या स्वरूपाशी एकरूप झालेले असतात, ते देहाच्या समाप्तीच्या वेळी निश्चितपणे माझ्या स्वरूपातच असतात."

ओवी १४०

मग क्लेशतरूची वाडी । जे तापत्रयाग्नीची सगडी ।
जे मृत्युकाकासीं कुरोंडी । सांडिली आहे ॥ ८.१४० ॥

अर्थ:
"मग देह हा दुःखरूपी झाडांच्या बागेसारखा आहे, तीन तापरूपी अग्न्यांचा तप्तासारखा आहे, आणि मृत्युरूपी कावळ्याच्या पिल्लासारखा आहे ज्याला त्याच्या जीवनसारख्या कावळ्याने सोडले आहे."

ओवी १४१

जें दैन्याचें दुभतें । जें महाभयातें वाढवितें ।
जें सकळ दुःखाचें पुरतें । भांडवल ॥ ८.१४१ ॥

अर्थ:
"जे दीनतेची पेरणी करते, जे महाभयांना जन्म देते, आणि जे सर्व दुःखांचे पुरेसे भांडवल असते."

ओवी १४२

जें दुर्मतीचें मूळ । जें कुकर्माचें फळ ।
जें व्यामोहाचें केवळ । स्वरूपचि ॥ ८.१४२ ॥

अर्थ:
"जे दुष्ट बुद्धीचे मूळ आहे, जे वाईट कर्मांचे फल आहे, आणि जे केवळ गाढ अविवेकाचे स्वरूप आहे."

ओवी १४३

जें संसाराचें बैसणें । जें विकारांचें उद्यानें ।
जें सकळ रोगांचें भाणें । वाढिलें आहे ॥ ८.१४३ ॥

अर्थ:
"जे संसाराचे निवासस्थान आहे, जे विकारांचे उद्यान आहे, आणि जे सर्व रोगांचे पोषण करणारे आहे."

ओवी १४४

जें काळाचा खिचु उशिटा । जें आशेचा आंगवठा ।
जन्ममरणाचा वोलिंवटा । स्वभावें जें ॥ ८.१४४ ॥

अर्थ:
"जे काळाच्या दाताखालचे अन्न आहे, जे आशेचा मूर्त स्वरूप आहे, आणि जे जन्म आणि मृत्यूचा स्वाभाविक वाहतूक मार्ग आहे."

ओवी १४५

जें भुलीचें भरिव । जें विकल्पाचें वोतिंव ।
किंबहुना पेंव । विंचुवांचें ॥ ८.१४५ ॥

अर्थ:
"जे भ्रमाने भरलेले आहे, जे संशयाचे ओतलेले आहे, आणि खरे तर, जे विंचवाच्या भयानक स्थितीचे आहे."

ओवी १४६

जें व्याघ्राचें क्षेत्र । जें पण्यांगनेचें मैत्र ।
जें विषयविज्ञानयंत्र । सुपूजित ॥ ८.१४६ ॥

अर्थ:
"जे शरीर वाघाच्या वासस्थानासमान आहे, जे वेश्येच्या स्नेहाच्या धोरणासारखे आहे, आणि जे विषयांचा अनुभव देणारे एक यंत्र आहे."

ओवी १४७

जें लावेचा कळवळा । निवालिया विषोदकाचा गळाळा ।
जें विश्वासु आंगवळा । संवचोराचा ॥ ८.१४७ ॥

अर्थ:
"जे राक्षसांचे भयानक लावण्याचे चित्र आहे, जे विषाच्या घोटामुळे थरथर करणारे आहे, आणि जे चोराच्या विश्वासाचे संप्रेरक आहे."

ओवी १४८

जें कोढियाचें खेंव । जें काळसर्पाचें मार्दव ।
गोरियेचें स्वभाव । गायन जें ॥ ८.१४८ ॥

अर्थ:
"जे कोढीच्या आलिंगनासमान आहे, जे काळसर्पाच्या मृदुलतेसारखे आहे, आणि जे पारध्याच्या स्वभावाच्या गायनासमान आहे."

ओवी १४९

जें वैरियाचा पाहुणेरु । जें दुर्जनाचा आदरु ।
हें असो जें सागरु । अनर्थांचा ॥ ८.१४९ ॥

अर्थ:
"जे शत्रूच्या पाहुणचारासमान आहे, जे दुष्ट लोकांचा आदर आहे, हे सर्व अनर्थांच्या समुद्रासमान आहे."

ओवी १५०

जें स्वप्नीं देखिलें स्वप्न । जें मृगजळें सासिन्नलें वन ।
जें धूम्ररजांचें गगन । ओतलें आहे ॥ ८.१५० ॥

अर्थ:
"जे शरीर स्वप्नातील स्वप्नासमान आहे, जे मृगजळासारख्या फसवणूकीचा जंगल आहे, आणि जे धुराच्या कणांनी बनवलेले आकाश आहे."

ओवी १५१

ऐसें जें हें शरीर । तें ते न पवतीचि पुढती नर ।
जे होऊनि ठेले अपार । स्वरूप माझें ॥ ८.१५१ ॥

अर्थ:
"जे शरीर यथार्थतः आपले स्वरूप असून ते पुन्हा प्राप्त होत नाही, त्याला तडजोड करणे किंवा त्याच्या पुढे जाऊन त्यात प्रवेश करणे अशक्य आहे. जे पुरुष माझ्या अमर्याद स्वरूपाशी एकरूप झाले आहेत, त्यांना या शरीराचे नवे रूप प्राप्त होत नाही."

ओवी १५२

एर्‍हवीं ब्रह्मपणाचिये भडसे । न चुकतीचि पुनरावृत्तीचे वळसे ।
परि निवटलियाचे जैसें । पोट न दुखे ॥ ८.१५२ ॥

अर्थ:
"सहज विचार करून पाहिले तर जरी ब्रह्मपदाचा परमानंद प्राप्त झाला तरी त्यावर पुन्हा जन्ममरणाची वळसे यायचीच आहेत. परंतु ज्या प्रमाणे मरणानंतर पोट दुखत नाही, त्याप्रमाणे ब्रह्मपदात गेलेल्यांना याच जन्ममरणाच्या चक्राची चिंता राहत नाही."

ओवी १५३

नातरी चेइलियानंतरें । न बुडिजे स्वप्नींचेनि महापुरें ।
तेवीं मातें पावले ते संसारें । लिंपतीचि ना ॥ ८.१५३ ॥

अर्थ:
"ज्या प्रमाणे स्वप्नातून जागे झाल्यावर स्वप्नातील महापुरामुळे बुडत नाही, त्याप्रमाणे जे व्यक्ती ब्रह्मस्वरूपात प्राप्त झाले आहेत ते संसाराच्या बंधनात सापडत नाहीत."

ओवी १५४

एर्‍हवीं जगदाकाराचें सिरें । जें चिरस्थायीयांचे धुरे ।
ब्रह्मभुवन गा चवरें । लोकाचळाचें ॥ ८.१५४ ॥

अर्थ:
"सहज विचार केला तरी जगाच्या आकाराचे शिखर आणि चिरस्थायी वस्तूंच्या धुरात सामावलेले ब्रह्मलोक (सत्यलोक) हे सर्व लोकांचा आकर्षणाचा केंद्र आहे."

ओवी १५५

जिये गांवींचा पहारु दिवोवरी । एका अमरेंद्राचें आयुष्य न धरी ।
विळोनि पांतीं उठी एकसरी । चवदाजणांची ॥ ८.१५५ ॥

अर्थ:
"ज्या सत्यलोकाच्या एका दिवसात एका इंद्राचे आयुष्य टिकत नाही, त्या गावात एकसारखी चौदा इंद्रांची पंगत उठते म्हणजेच त्या स्थळी एका दिवशीच चौदा इंद्रांचे काळ संपते."

ओवी १५६

​जैं चौकडिया सहस्र जाये । तैं ठाये ठावो विळुचि होये ।

आणि तैसेचि सहस्रवरिये पाहे । रात्री जेथ ॥ ८.१५६ ॥

अर्थ:
"ज्या ठिकाणी चार युगांच्या हजार फेर्‍या होतात, तिथे एक ब्रह्मदेवाचा दिवस पूर्ण होतो, आणि त्याच प्रमाणे हजार चौकड्या भरल्या म्हणजे एक रात्र होईल."

ओवी १५७

येवढें अहोरात्र जेथिंचें । तेणें न लोटती जे भाग्याचे ।
देखती ते स्वर्गींचे । चिरंजीव ॥ ८.१५७ ॥

अर्थ:
"ज्या ठिकाणचा दिवस व रात्र एवढा विशाल आहे, त्या ठिकाणी जीव जो मरणास प्राप्त होत नाही तो भाग्यशाली आहे. ते स्वर्गातील अमर जीव आहेत."

ओवी १५८

येरां सुरगणांची नवाई । विशेष सांगावी येथ काई ।
मुद्दल इंद्राचीचि दशा पाहीं । जे दिहाचे चौदा ॥ ८.१५८ ॥

अर्थ:
"स्वर्गातील अन्य देवतांची विशेष आश्चर्यजनक गोष्ट सांगावी लागेल का? मुख्य देवांचा राजा इंद्राची दशा पहा, एक ब्रह्मदेवाच्या दिवसात चौदा इंद्र होतात."

ओवी १५९

परि ब्रह्मयाचियाहि आठां पाहारांतें । आपुलिया डोळां देखते ।
जे आहाति गा तयांतें । अहोरात्रविद म्हणिपे ॥ ८.१५९ ॥

अर्थ:
"परंतु ब्रह्मदेवाच्या आठ प्रहरांच्या कालावधीत आपल्या डोळ्यांनी पाहणारे आहेत, त्यांना ब्रह्मदेवाच्या दिवसरात्राचे गणना करणे म्हणजेच त्या दिवसरात्राला जाणणे."

ओवी १६०

तये ब्रह्मभुवनीं दिवसें पाहे । ते वेळीं गणना केहीं न समाये ।
ऐसें अव्यक्ताचें होये । व्यक्त विश्व ॥ ८.१६० ॥

अर्थ:
"ब्रह्मलोकात जेव्हा दिवस उगवतो, तेव्हा त्याची गणना करता येत नाही, कारण त्या वेळेस लीन असलेले, अव्यक्त असलेले जग आकाराला येते."

ओवी १६१

पुढती दिहाची चौपाहारी फिटे । आणि हा आकारसमुद्र आटे ।
पाठीं तैसाचि मग पाहांटे । भरों लागे ॥ ८.१६१ ॥

अर्थ:
"दिवसाच्या चार प्रहरांनंतर हा आकारसमुद्र (विश्व) आटतो आणि पुन्हा पहाटे तसाच आकारसमुद्र भरायला लागतो."

ओवी १६२

शारदीयेचिये प्रवेशीं । अभ्रें जिरती आकाशीं ।
मग ग्रीष्मांतीं जैशीं । निगती पुढती ॥ ८.१६२ ॥

अर्थ:
"शरद ऋतूच्या आरंभात जसे ढग आकाशात नाहीसे होतात, तसेच ग्रीष्म ऋतूच्या समाप्तीला ते पुन्हा उत्पन्न होतात."

ओवी १६३

तैशी ब्रह्मदिनाचिये आदी । हे भूतसृष्टीची मांदी ।
मिळे जंव सहस्रावधी । निमित्त पुरे ॥ ८.१६३ ॥

अर्थ:
"तसाच ब्रह्मदेवाच्या दिवसाच्या प्रारंभात हे भूतसृष्टीचे समुदाय (अवयव) हजार चौकड्यांच्या काळाच्या समाप्तीपर्यंत उत्पन्न होतात."

ओवी १६४

पाठीं रात्रींचा अवसरु होये । आणि विश्व अव्यक्तीं लया जाये ।
तोही युगसहस्र मोटका पाहे । आणि तैसेंचि रचे ॥ ८.१६४ ॥

अर्थ:
"पुन्हा रात्रीच्या वेळेतील अवसरात विश्व अव्यक्तात (मायेत) लीन होते. तीही हजार चौकड्यांची रात्र समाप्त झाल्यावर, पूर्वीप्रमाणे जगत् पुन्हा उत्पन्न होऊ लागते."

ओवी १६५

हें सांगावया काय उपपत्ती । जे जगाचा प्रळयो आणि संभूती ।
इये ब्रह्मभुवनींचिया होती । अहोरात्रामाजीं ॥ ८.१६५ ॥

अर्थ:
"हे सांगण्याचे कारण म्हणजे ब्रह्मलोकाच्या एका दिवसामध्ये जगाची उत्पत्ती व संहार (प्रलय) घडतात."

ओवी १६६

कैसें थोरिवेचें मान पाहें पां । जो सृष्टीबीजाचा साटोपा ।
परि पुनरावृत्तीचिया मापा । शीग जाहाला ॥ ८.१६६ ॥

अर्थ:
"ब्रह्मदेवाच्या थोरपणाचे प्रमाण असे आहे की तो सृष्टीरूपी बीजाचे कोठार आहे, परंतु तोही पुनरावृत्तीच्या मापाला टोकाला पोहोचलेला आहे."

ओवी १६७

एर्‍हवीं त्रैलोक्य हें धनुर्धरा । तिये गांवींचा गा पसारा ।
तो हा दिनोदयीं एकसरां । मांडतु असे ॥ ८.१६७ ॥

अर्थ:
"हे अर्जुन, सहज विचार करून पाहिले तर हा त्रैलोक्याचा विस्तार ब्रह्मदेवाच्या गावात दिवस उजाडल्याबरोबर एकदम रचला जातो."

ओवी १६८

पाठीं रात्रींचा समो पावे । आणि अपैसाचि सांठवे ।
म्हणिये जेथिंचें तेथ स्वभावें । साम्यासी ये ॥ ८.१६८ ॥

अर्थ:
"पुन्हा रात्रीच्या वेळेत, त्रैलोक्याचा पसारा आपोआप लीन होतो व तो त्या ठिकाणी स्वभावतः साम्याला जातो असे म्हणतात."

ओवी १६९

जैसें वृक्षपण बीजासि आलें । कीं मेघ हें गगन जाहालें ।
तैसें अनेकत्व जेथ सामावलें । तें साम्य म्हणिपे ॥ ८.१६९ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे झाड बीजात रूपांतरित होते, किंवा ढग आकाशात विलीन होतात, त्याचप्रमाणे अनेकत्व जेथे सामावले जाते, त्यास साम्य असे म्हणतात."

ओवी १७०

तेथ समविषम न दिसे कांहीं । म्हणौनि भूतें हे भाष नाहीं ।
जेविं दूधचि जाहालिया दहीं । नामरूप जाय ॥ ८.१७० ॥

अर्थ:
"त्या साम्यावस्थेत सम आणि विषम यांची काहीच भास नाही. म्हणून (त्या अवस्थेला) भूत असे म्हणता येत नाही. ज्या प्रमाणे दूध दही झाले की त्याचे दूधाचे नाव आणि पातळपणाचे स्वरूप जातात, तसेच."

ओवी १७१

तेविं आकारलोपासरिसें । जगाचें जगपण भ्रंशे ।
परि जेथें जाहालें तें जैसें । तैसेंचि असे ॥ ८.१७१ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे आकार लोप झाल्यावर जगाचा 'जगपणा' नष्ट होतो, तसेच त्या स्थानावर असलेले मूल स्वरूप तसेच असते."

ओवी १७२

तैं तया नांव सहज अव्यक्त । आणि आकारावेळीं तेंचि व्यक्त ।
हें एकास्तव एक सूचित । एर्‍हवीं दोनी नाहीं ॥ ८.१७२ ॥

अर्थ:
"तेव्हा त्या साम्यावस्थेस सहजपणे अव्यक्त असे म्हणतात आणि आकार असलेल्या अवस्थेला व्यक्त असे म्हणतात. व्यक्त आणि अव्यक्त ही दोन नावे एकाच वस्तूची विविध अवस्था दर्शवतात; त्यांचे स्वरूप विचारात घेतल्यास ते भिन्न नाहीत."

ओवी १७३

जैसें आटलिया रूपें । आटलेपण ते खोटी म्हणिपे ।
पुढती तो घनाकारु हारपे । जे वेळीं अलंकार होती ॥ ८.१७३ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे अलंकाराच्या आटलेल्या आकाराला 'लगड' असे म्हणतात, आणि त्या लगडपणाचे रूप नाहीसे झाल्यावर तो आकारही नाहीसा होतो, तसेच."

ओवी १७४

हीं दोहीं जैशीं होणीं । एकीं साक्षिभूत सुवर्णीं ।
तैसी व्यक्ताव्यक्ताची कडसणी । वस्तूच्या ठायीं ॥ ८.१७४ ॥

अर्थ:
"अलंकार व लगड हे दोन कडवले जसे एका आधारभूत सोन्यावर असतात, त्याप्रमाणे व्यक्त आणि अव्यक्त हे विचार चैतन्याच्या ठिकाणी आहेत."

ओवी १७५

तें तरी व्यक्त ना अव्यक्त । नित्य ना नाशवंत ।
या दोहीं भावाअतीत । अनादिसिद्ध ॥ ८.१७५ ॥

अर्थ:
"हे चैतन्य ना साकार आहे, ना निराकार. ते नित्यही आहे आणि क्षणभंगुरही नाही. ते या परस्पर सापेक्ष अवस्थांच्या पलीकडे असून अनादि व सिद्ध आहे."

ओवी १७६

जें हें विश्वचि होऊनि असे । परि विश्वपण नासिलेनि न नासे ।
अक्षरें पुसिल्या न पुसे । अर्थु जैसा ॥ ८.१७६ ॥

अर्थ:
"हे चैतन्य विश्वाच्या रूपाने बनलेले असले तरी विश्वपण नष्ट झाल्यावरही ते चैतन्य नष्ट होत नाही. ज्या प्रकारे अक्षरे पुसली तरी अक्षरांचा अर्थ पुसला जात नाही."

ओवी १७७

पाहें पां तरंग तरी होत जात । परि तेथ उदक तें अखंड असत ।
तेवीं भूताभावीं न नाशत । अविनाश जें ॥ ८.१७७ ॥

अर्थ:
"पाण्यावर तरंग निर्माण होतात आणि नाहीसे होतात, परंतु त्या पाण्याचे अस्तित्व कायमचे असते. त्याचप्रमाणे जीवित प्राण्यांच्या रूपात जो चैतन्य आहे, तो कधीच नष्ट होत नाही."

ओवी १७८

नातरी आटतिये अळंकारीं । नाटतें कनक असे जयापरी ।
तेवीं मरतिये जीवाकारीं । अमर जें आहे ॥ ८.१७८ ॥

अर्थ:
"जसे आटणाऱ्या अलंकारामध्ये न आटणारे सोने असते, त्याप्रमाणे मृत्युपश्चातही अमर असलेले चैतन्य आहे."

ओवी १७९

जयातें अव्यक्त म्हणों ये कोडें । म्हणतां स्तुति हें ऐसें नावडे ।
जें मनाबुद्धी न सांपडे । म्हणौनियां ॥ ८.१७९ ॥

अर्थ:
"अव्यक्त असे म्हटले तरी ब्रह्माची स्तुती यासाठी होत नाही कारण हे तत्त्व मन आणि बुद्धीच्या आकलनात येत नाही."

ओवी १८०

आणि आकारा आलिया जयाचें । निराकारपण न वचे ।
आकार लोपें न विसंचे । नित्यता गा ॥ ८.१८० ॥

अर्थ:
"आणि आकारात आल्याने त्याचे निराकारपण जात नाही, तसेच आकार लोपल्यामुळे त्याची नित्यताही प्रभावित होत नाही."

ओवी १८१

म्हणौनि अक्षर जें म्हणिजे । तेवींचि म्हणतां बोधुहि उपजे ।
जयापरौता पैसु न देखिजे । या नाम परमगती ॥ ८.१८१ ॥

अर्थ:
"म्हणजेच 'अक्षर' हे नाव वापरल्याने ब्रह्माचे बोध उत्पन्न होतो आणि त्या परे काहीही अस्तित्व दाखवता येत नाही, म्हणून यास 'परमगती' असे म्हणतात."

ओवी १८२

परि आघवा इहीं देहपुरीं । आहे निजेलियाचे परी ।
जे व्यापारु करवी ना करी । म्हणौनियां ॥ ८.१८२ ॥

अर्थ:
"परंतु या देहरूप नगरात जो परमात्मा आहे, तो कोणताही व्यापार करत नाही आणि करत नाही."

ओवी १८३

एर्‍हवीं जे शारीरचेष्टा । त्यांमाजीं एकही न ठके गा सुभटा ।
दाहीं इंद्रियांचिया वाटा । वाहतचि आहाती ॥ ८.१८३ ॥

अर्थ:
"एरवी शरीराच्या क्रियांमध्ये एकही स्थिर नसतो, तर दहा इंद्रियांच्या मार्गांनी चालतच असतो."

ओवी १८४

उकलूनि विषयांचा पेटा । होत मनाचा चोहटा ।
तो सुखदुःखाचा राजवांटा । भीतराहि पावे ॥ ८.१८४ ॥

अर्थ:
"विषयांच्या व्यापाराच्या लिलावातून मनाची चोळणी होते आणि त्या व्यापारामुळे सुख-दुःखाच्या राजाचा हक्क अंदर पाहता येतो."

ओवी १८५

परि रावो पहुडलिया सुखें । जैसा देशींचा व्यापारु न ठके ।
प्रजा आपुलालेनि अभिलाखें । करितचि असती ॥ ८.१८५ ॥

अर्थ:
"परंतु राजा सुखात असला तरी देशाच्या व्यापाराची सुरूवात थांबत नाही, तसेच त्याच्या प्रजा आपापल्या इच्छेप्रमाणे व्यापार करीतच असतात."

ओवी १८६

तैसें बुद्धीचें हन जाणणें । कां मनाचें घेणें देणें ।
इंद्रियांचें करणें । स्फुरण वायूचें ॥ ८.१८६ ॥

अर्थ:
"त्या प्रमाणे बुद्धीची जाणण्याची क्रिया, मनाची घेणं आणि देणं, इंद्रियांचे क्रियाकलाप आणि वायूची हालचाल यांचा सर्वांचा कसा आधार आहे."

ओवी १८७

हे देहक्रिया आघवी । न करवितां होय बरवी ।
जैसा न चलवितेनि रवी । लोकु चाले ॥ ८.१८७ ॥

अर्थ:
"हे देहाच्या क्रिया स्वयंभू आहेत; परमात्मा त्या स्वत: करत नाही, तरीही त्या चांगल्या प्रकारे कार्यरत राहतात, जसे सूर्य लोकांना स्वत: व्यापार करून चालवित नाही पण लोक चालतात."

ओवी १८८

अर्जुना तयापरी । सुतला असा आहे शरीरीं ।
म्हणौनि पुरुषु गा अवधारीं । म्हणिपे जयातें ॥ ८.१८८ ॥

अर्थ:
"अर्जुन, या प्रमाणे आत्मा शरीरातच वास करत असल्यामुळे त्याला पुरुष असे म्हणतात. हे समजून घ्या."

ओवी १८९

आणि प्रकृति पतिव्रते । पडिला एकपत्‍नीव्रतें ।
येणेंहि कारणें जयातें । पुरुषु म्हणों ये ॥ ८.१८९ ॥

अर्थ:
"आणि दुसरे कारण म्हणजे पुरुष असे म्हणण्याचे कारण म्हणजे हा आत्मा एकपत्नीव्रता असलेल्या पतिव्रतेप्रमाणे स्थिर असतो, म्हणजे त्याला प्रकृतीच्या एका तत्त्वाशी नातं असते."

ओवी १९०

पैं वेदाचें बहुवसपण । देखेचिना जयाचें आंगण ।
हे गगनाचें पांघरूण । होय देखा ॥ ८.१९० ॥

अर्थ:
"चार वेदांचा विस्तार परमात्म्याच्या आंगणालाही पूर्णपणे वर्णन करू शकत नाही. हे चैतन्य आकाशाचे पांघरुण आहे, हे पाहा."

ओवी १९१

ऐसें जाणूनि योगीश्वर । जयातें म्हणती परात्पर ।
जें अनन्यगतीचें घर । गिंवसीत ये ॥ ८.१९१ ॥

अर्थ:
"हे लक्षात घेऊन योगीश्रेष्ठ त्यास 'परात्पर' असे म्हणतात, म्हणजेच त्या परमात्म्याचे स्वरूप अत्यंत उच्च आणि एकनिष्ठ भक्ताच्या घरात वास करणारे आहे."

ओवी १९२

जे तनू वाचा चित्तें । नाइकती दुजिये गोष्टीतें ।
तयां एकनिष्ठेचें पिकतें । सुक्षेत्र जें ॥ ८.१९२ ॥

अर्थ:
"जे व्यक्ती शरीर, वाणी, व मन या सर्वांतून केवळ परमात्म्याचीच साधना करतात, त्यांच्या एकनिष्ठतेचे पीक जसे चांगल्या शेतात उगवते."

ओवी १९३

हे त्रैलोक्यचि पुरुषोत्तमु । असा साच जयाचा मनोधर्मु ।
तया आस्तिकाचा आश्रमु । पांडवा गा ॥ ८.१९३ ॥

अर्थ:
"हे त्रैलोक्यातील सर्वोच्च पुरुष आहे, असे समजणारे आस्तिक हे अर्जुन, त्या परमात्म्याचे निवासस्थान आहे."

ओवी १९४

जें निगर्वाचें गौरव । जें निर्गुणाची जाणिव ।
जें सुखाची राणिव । निराशांसी ॥ ८.१९४ ॥

अर्थ:
"ज्याचे स्वरूप गर्वरहित आहे, ज्या निर्गुणाचा ज्ञान आहे आणि जो सुखाचे राज्य आहे, तो निराशा पासून परे आहे."

ओवी १९५

जें संतोषियां वाढिलें ताट । जें अचिंता अनाथांचें मायपोट ।
भक्तीसी उजू वाट । जया गांवा ॥ ८.१९५ ॥

अर्थ:
"ज्या परमात्म्याचे स्वरूप संतोषी व्यक्तींच्या वाढलेल्या ताटासारखे आहे, जे अनाथांची चिंता न करणारे आणि त्याच्या भक्तीला सरळ मार्ग दाखवणारे आहे, त्या गावाला पोहोचण्याचा मार्ग आहे."

ओवी १९६

हे एकैक सांगोनि वायां । काय फार करूं धनंजया ।
पैं गेलिया जया ठाया । तो ठावोचि होईजे ॥ ८.१९६ ॥

अर्थ:
"हे अर्जुन, हे एकएक करून सांगून काय साधता येईल? पण ज्या ठिकाणी पोहोचले असता तेच ठिकाण होईल."

ओवी १९७

हिंवाचिया झुळुका । जैसें हिंवचि पडे उष्णोदका ।
कां समोर जालिया अर्का । तमचि प्रकाशु होय ॥ ८.१९७ ॥

अर्थ:
"थंडीच्या झुळुका जसे उष्ण पाणी थंड करतात किंवा सूर्यसमोर अंधार असतो, तेव्हा त्या अंधाराला प्रकाश म्हणून पाहिला जातो."

ओवी १९८

तैसा संसारु जया गांवा । गेला सांता पांडवा ।
होऊनि ठाके आघवा । मोक्षाचाची ॥ ८.१९८ ॥

अर्थ:
"अर्जुन, त्या प्रकारे ज्या परमात्मस्वरूप गावी हा संसार पोहोचला असता, तो संसार संपूर्णपणे मोक्षरूप (दु:खशून्य व सुखरूप) होऊन जाईल."

ओवी १९९

तरी अग्नीमाजीं आलें । जैसें इंधनचि अग्नि जहालें ।
पाठीं न निवडेचि कांहीं केलें । काष्ठपण ॥ ८.१९९ ॥

अर्थ:
"अथवा, ज्या प्रकारे लाकूड अग्नीत गेले की अग्निरूपच होऊन राहते, आणि ते पुन्हा लाकूडपणासारखे करणारे काहीच करणे शक्य होत नाही."

ओवी २००

नातरी साखरेचा माघौता । बुद्धिमंतपणेंही करितां ।
परि ऊंस नव्हे पंडुसुता । जियापरी ॥ ८.२०० ॥

अर्थ:
"किंवा, जरी साखरेचा मूळ ऊस होण्याचे बुद्धिमान पुरुषाने मनाशी ठरवले तरी साखर झाल्यावर तो ऊस पुन्हा ऊस होणे शक्य नाही."

ओवी २०१

लोहाचें कनक जाहलें । हें एकें परिसेंचि केलें ।
आतां आणिक कैचें तें गेलें । लोहत्व आणी ॥ ८.२०१ ॥

अर्थ:
"लोखंडाचे सोने झाले आहे; परंतु आता दुसरे काय आहे जे त्या सोडलेल्या लोखंडपणाला पुन्हा आणू शकेल?"

ओवी २०२

म्हणौनि तूप होऊनि माघौतें । जेवीं दूधपणा न येचि निरुतें ।
तेवीं पावोनियां जयातें । पुनरावृत्ति नाहीं ॥ ८.२०२ ॥

अर्थ:
"म्हणजेच, जसे दुधाचे तूप झाल्यावर पुन्हा तूपास दूधपणा येत नाही, तसेच ज्या परमात्मस्वरूपाचे ज्ञान झाल्यावर पुनर्जन्माची पुनरावृत्ती होत नाही."

ओवी २०३

तें माझें परम । साचोकारें निजधाम ।
हें आंतुवट तुज वर्म । दाविजत असे ॥ ८.२०३ ॥

अर्थ:
"हे स्वरूप, हे माझे परम स्थान आहे, हे खरे घर आहे. ही अंतरंग गुप्त गोष्ट तुला दर्शवली जात आहे."

ओवी २०४

तेवींचि आणिकेंही एके प्रकारें । हें जाणतां आहे सोपारें ।
तरी देह सांडितेनि अवसरें । जेथ मिळती योगी ॥ ८.२०४ ॥

अर्थ:
"त्याचप्रमाणे आणखी एका प्रकाराने हे निजधाम जाणणे सोपे आहे. तरी योगी लोक योग्य काली देहत्याग करून जेथे मिळतात (ते माझे निजधाम होय)."

ओवी २०५

अथवा अवचटें ऐसें घडे । जे अवसरें देह सांडे ।
तरि माघौतें येणें घडे । देहासीचि ॥ ८.२०५ ॥

अर्थ:
"अथवा अकस्मात असे घडते की योग्याच्या देहाची अयोग्यकाली स्थिती झाल्यास त्याला पुन्हा जन्म घ्यावा लागतो."

ओवी २०६

म्हणौनि काळशुद्धी जरी देह ठेविती । तरी ठेवितखेंवी ब्रह्मचि होती ।
एर्‍हवीं अकाळीं तरी येती । संसारा पुढती ॥ ८.२०६ ॥

अर्थ:
"म्हणजेच, योग्य काली देह ठेवले तरी तिथे ब्रह्मत्त्व प्राप्त होते. अन्यथा अयोग्य काली देह असला तर पुन्हा संसारात येणे होते."

ओवी २०७

तैसे सायुज्य आणि पुनरावृत्ती । या दोन्ही अवसराआधीन आहाती ।
तोचि अवसरु तुजप्रती । प्रसंगें सांगों ॥ ८.२०७ ॥

अर्थ:
"तसेच, सायुज्य (मुक्ती) आणि पुनरावृत्ती (जन्म-मृत्यूचा फेर) हे दोन्ही ठराविक कालाच्या स्वाधीन असतात. त्या काळाच्या संदर्भात तुला प्रसंगानुसार सांगतो."

ओवी २०८

तरि ऐकें गा सुभटा । पातलिया मरणाचा माजिवटा ।
पांचै आपुलालिया वाटा । निघती अंतीं ॥ ८.२०८ ॥

अर्थ:
"तर अर्जुना, ऐक. मरणाच्या काळात पातळि जीव जाऊन पंचमहाभूत आपल्या-आपल्या मार्गाने निघतात."

ओवी २०९

ऐसा वरिपडिला प्रयाणकाळीं । बुद्धीतें भ्रमु न गिळी ।
स्मृति नव्हे आंधळी । न मरे मन ॥ ८.२०९ ॥

अर्थ:
"असा मरणकाळ असताना बुद्धीला भ्रम गिळीत नाही, स्मरणशक्ती आंधळी होत नाही आणि मन मरत नाही."

ओवी २१०

हा चेतना वर्गु आघवा । मरणीं दिसे टवटवा ।
परि अनुभविलिया ब्रह्मभावा । गंवसणी होऊनि ॥ ८.२१० ॥

अर्थ:
"याप्रमाणे, हा इंद्रियसमूह मरणसमयी टवटवीत असतो, पण ब्रह्मभाव अनुभवल्यामुळे तो प्रसन्न असतो."

ओवी २११

ऐसा सावध हा समवावो । आणि निर्वाणवेर्‍ही निर्वाहो ।
हें तरीच घडे जरी सावावो । अग्नीचा आथी ॥ ८.२११ ॥

अर्थ:
"हा इंद्रियसमूह सावध असणे आणि तो सावधपणा शेवटपर्यंत टिकवणे हे जर अग्नीच्या सहाय्याने असेल तरच घडेल."

ओवी २१२

पाहां पां वारेनें कां उदकें । जैं दिवियाचें दिवेपण झांके ।
तैं असतीच काय देखे । दिठी आपुली ? ॥ ८.२१२ ॥

अर्थ:
"असे पाहा की वार्‍याने किंवा पाण्याने दिव्याचा प्रकाश नाहीसा झाला असता, तेव्हा आपली दृष्टी काय पाहू शकते?"

ओवी २१३

तैसें देहांतींचेनि विषमवातें । देह आंत बाहेरी श्लेष्माआंते ।
तैं विझोनि जाय उजितें । अग्नीचें तें ॥ ८.२१३ ॥

अर्थ:
"तसाच देहाच्या मरणाच्या वेळी त्रिदोषाने देह कफाने व्यापलेला असतो, आणि तेव्हा अग्नीचे तेज विझून जाते."

ओवी २१४

ते वेळीं प्राणासि प्राणु नाहीं । तेथ बुद्धि असोनि करील काई ।
म्हणौनि अग्नीविण देहीं । चेतना न थारे ॥ ८.२१४ ॥

अर्थ:
"त्या वेळी प्राणासच क्रियाशक्ती नसते, मग बुद्धी असतानाही काय उपयोग? म्हणून अग्निविना देहात चेतना टिकवता येत नाही."

ओवी २१५

अगा देहींचा अग्नि जरी गेला । तरी देह नव्हे चिखलु वोला ।
वायां आयुष्यवेळु आपला । आंधारें गिंवसी ॥ ८.२१५ ॥

अर्थ:
"अरे अर्जुना, जर देहातील अग्नि गेला तर तो देह ओला चिखल झाला असे समजावे म्हणजे आयुष्य आपला वेळ अंधारात गेला असे झाले."

ओवी २१६

आणि मागील स्मरण आघवें । तें तेणें अवसरें सांभाळावें ।
मग देह त्यजूनि मिळावें । स्वरूपीं कीं ॥ ८.२१६ ॥

अर्थ:
"आणि पूर्वीचे सर्व स्मरण तेथील योग्य काली ठेवायचे आहे. मग देह त्यागून परमात्मस्वरूप प्राप्त करावे."

ओवी २१७

तंव तया श्लेष्माचे चिखलीं । चेतनाचि बुडोनि गेली ।
तेथ मागिली पुढिली हे ठेली । आठवण सहजें ॥ ८.२१७ ॥

अर्थ:
"पण देहाला ज्या कफाने व्यापले, त्या कफाच्या चिखलात चेतना बुडून गेली, तेथे मागील केलेल्या अभ्यासाची पुढील स्थितीची आठवण स्वाभाविकपणे थांबली."

ओवी २१८

म्हणौनि आधीं अभ्यासु जो केला । तो मरण न येतांचि निमोनि गेला ।
जैसें ठेवणें न दिसतां मालवला । दीपु हातींचा ॥ ८.२१८ ॥

अर्थ:
"म्हणजेच, मरणाच्या अगोदर जो जन्मभर अभ्यास केला, तो मरण येण्यापूर्वी नाहीसा झाला. ज्याप्रमाणे ठेवलेला दिवा वस्तू दिसण्यापूर्वीच मालवला जातो."

ओवी २१९

आतां असो हें सकळ । जाण पां ज्ञानासि अग्नि मूळ ।
तया अग्नीचें प्रयाणीं बळ । संपूर्ण आथी ॥ ८.२१९ ॥

अर्थ:
"आता हे सर्व असू द्या. सारांश म्हणजे ज्ञानाला मूळ कारण अग्नि आहे. त्या अग्नीचे मरणाकाळी संपूर्ण बल असावे."

ओवी २२०

आंत अग्निज्योतीचा प्रकाशु । बाहेरी शुक्लपक्षु आणि दिवसु ।
आणि सामासांमाजीं मासु । उत्तरायण ॥ ८.२२१ ॥

अर्थ:
"देहात अग्नि आणि ज्योतीचा प्रकाश असताना बाहेर शुक्लपक्ष, दिवस, आणि उत्तरायणातील सहा महिन्यांपैकी एखादा महिना असावा."

ओवी २२१

ऐशिया समयोगाची निरुती । लाहोनि जे देह ठेविती ।
ते ब्रह्मचि होती । ब्रह्मविद ॥ ८.२२१ ॥

अर्थ:
"या प्रकारच्या योग्य योगाची प्राप्ती झाल्यावर जे योगी आपला देह सोडतात, ते ब्रह्मवेत्ता आणि परब्रह्म होतात."

ओवी २२२

अवधारीं गा धनुर्धरा । येथवरी सामर्थ्य यया अवसरा ।
तेवींचि हा उजू मार्ग स्वपुरा । यावयां पैं ॥ ८.२२२ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, ऐक, या काळात सामर्थ्य आहे. आणि त्याचप्रमाणे आत्मस्वरूपाकडे जाण्यास हा सरळ मार्ग आहे."

ओवी २२३

एथ अग्नी हें पहिलें पायतरें । ज्योतिर्मय हें दुसरें ।
दिवस जाणें तिसरें । चौथें शुक्लपक्ष ॥ ८.२२३ ॥

अर्थ:
"येथे अग्नि ही पहिली पायरी आहे, ज्योतीचे स्वरूप दुसरी पायरी आहे, दिवस तिसरी पायरी आहे, आणि शुक्लपक्ष चौथी पायरी आहे."

ओवी २२४

आणि सामास उत्तरायण । तें वरचील गा सोपान ।
येणें सायुज्यसिद्धिसदन । पावती योगी ॥ ८.२२४ ॥

अर्थ:
"आणि उत्तरायणातील सहा महिने ही वरची पायरी आहे. या मार्गाने योगी सायुज्यसिद्धीच्या घराला येतात."

ओवी २२५

हा उत्तम काळु जाणिजे । यातें अर्चिरा मार्गु म्हणिजे ।
आतां अकाळु तोही सहजें । सांगेन आईक ॥ ८.२२५ ॥

अर्थ:
"हा उत्तम काळ आहे, याला अर्चिरामार्ग असे म्हणावे. आता अकाळा म्हणजे अंतिम वेळ ओघाने सांगतो."

ओवी २२६

तरी प्रयाणाचिया अवसरें । वातश्लेष्मां सुभरें ।
तेणें अंतःकरणीं आंधारें । कोंडलें ठाके ॥ ८.२२६ ॥

अर्थ:
"मरणाच्या वेळी वात व कफ (शरीरात फार दाटतात) त्यामुळे अंत:करणात अंधार भरून जातो."

ओवी २२७

सर्वेंद्रियां लांकुड पडे । स्मृति भ्रमामाजीं बुडे ।
मन होय वेडें । कोंडे प्राण ॥ ८.२२७ ॥

अर्थ:
"सर्व इंद्रिये लाकडासारखी जड होतात, स्मरणशक्ती भ्रमात गढून जाते, मन वेडे होते आणि प्राण कोंडलेला असतो."

ओवी २२८

अग्नीचें अग्निपण जाये । मग तो धूमचि अवघा होये ।
तेणें चेतना गिंवसिली ठाये । शरीरींची ॥ ८.२२८ ॥

अर्थ:
"अग्नि तिची उष्णता गमावतो, मग केवळ धूर उरतो. त्या धुरामुळे चेतना शरीरात कोंडलेली राहते."

ओवी २२९

जैसें चंद्राआड आभाळ । सदट दाटे सजळ ।
मग गडद ना उजाळ । ऐसें झांवळें होय ॥ ८.२२९ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे पाण्याने गच्च भरलेले ढग चंद्राच्या आड दाट छाया निर्माण करतात, त्यामुळे गडद अंधकार व स्वच्छ उजेड यामध्ये झुंजुमुंजु अवस्थेत असते."

ओवी २३०

कां मरे ना सावध । ऐसें जीवितासि पडे स्तब्ध ।
आयुष्य मरणाची मर्याद । वेळु ठाकी ॥ ८.२३० ॥

अर्थ:
"मरणाच्या वेळी सावध राहता येत नाही, त्यामुळे जीवनात एक स्तब्धता येते आणि आयुष्य मरणाच्या मर्यादेची वाट पाहत राहते."

ओवी २३१

ऐसी मनबुद्धिकरणीं । सभोंवतीं धूमाकुळाची कोंडणी ।
तेथ जन्में जोडलिये वाहणी । युगचि बुडे ॥ ८.२३१ ॥

अर्थ:
"मन, बुद्धी व इंद्रिये यांच्या सभोवती धुराच्या समुदायाची कोंडणी होते. तेव्हा जन्मभर केलेला स्वरूप अभ्यासाचा मार्ग संपूर्णपणे नष्ट होतो."

ओवी २३२

हां गा हातींचें जे वेळीं जाये । ते वेळीं आणिका लाभाची गोठी कें आहे ।
म्हणौनि प्रयाणीं तंव होये । येतुली दशा ॥ ८.२३२ ॥

अर्थ:
"जन्मभर केलेला हातचा अभ्यास जाईल तेव्हा दुसऱ्या प्राप्तीची गोष्ट मनात आणावी लागेल का? म्हणून मरणकाळी अशी अवस्था होते."

ओवी २३३

ऐशी देहाआंतु स्थिती । बाहेरि कृष्णपक्षु वरि राती ।
आणि सामासही वोडवती । दक्षिणायन ॥ ८.२३३ ॥

अर्थ:
"आतली देहस्थिती अशी असते की बाहेर कृष्णपक्ष आणि रात्रीच्या काळात असते, आणि दक्षिणायनातील सहा महिनेही येतात."

ओवी २३४

इये पुनरावृत्तीचीं घराणीं । आघवीं एकवटती जयाचिया प्रयाणीं ।
तो स्वरूपसिद्धीची काहाणी । कैसेंनि आइके ? ॥ ८.२३४ ॥

अर्थ:
"ही पुनरावृत्तीची ठिकाणे, ज्या मरणाच्या वेळी एकत्र येतात, त्या ब्रह्मप्राप्तीच्या गोष्टीला कसे ऐकता येईल?"

ओवी २३५

ऐसा जयाचा देह पडे । तया योगी म्हणौनि चंद्रवरी जाणें घडे ।
मग तेथूनि मागुता बहुडे । संसारा ये ॥ ८.२३५ ॥

अर्थ:
"अशा प्रकारे ज्याचा देह पडतो, तो योगी म्हणून चंद्रलोकापर्यंत जातो. पण त्यानंतर तेथून पुन: जन्माच्या फेर्‍यात येतो."

ओवी २३६

आम्हीं अकाळु जो पांडवा । म्हणितला तो हा जाणावा ।
आणि हाचि धूम्रमार्गु गांवा । पुनरावृत्तीचिया ॥ ८.२३६ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, अकाळ म्हणून सांगितलेला मार्ग हा आहे आणि हाच पुनर्जन्माच्या धूम्रमार्गाचे वर्णन आहे."

ओवी २३७

येर तो अर्चिरा मार्गु । तो वसता आणि असलगु ।
साविया स्वस्त चांगु । निवृत्तीवरी ॥ ८.२३७ ॥

अर्थ:
"अर्चिरादि मार्ग हा वाहता व सुगम आहे आणि तो सहज कल्याणकारी असून मोक्षप्राप्तीसाठी उत्तम आहे."

​

ओवी २३८

ऐशिया अनादि या दोन्ही वाटा । एकी उजू एकी अव्हांटा ।
म्हणौनि बुद्धिपूर्वक सुभटा । दाविलिया तुज ॥ ८.२३८ ॥

अर्थ:
"हे अर्जुना, अशा अनादी कालापासून चालत असलेल्या दोन वाटा आहेत. त्यापैकी एक सरळ आहे आणि दुसरी आडमार्गाची आहे. म्हणून तुला या दोन्ही वाटा मुद्दाम दाखविल्या आहेत."

ओवी २३९

कां जे मार्गामार्ग देखावे । साच लटिकें वोळखावें ।
हिताहित जाणावें । हिताचिलागीं ॥ ८.२३९ ॥

अर्थ:
"आपल्या हिताकरिताच योग्य-अयोग्य मार्ग पहावे, खरे-खोटे ओळखावे आणि आपले हित कशात आहे व अनहित कशात आहे हे समजावे."

ओवी २४०

पाहें पां नाव देखतां बरवी । कोणी आड घाली काय अथावीं ।
कां सुपंथ जाणौनियां अडवीं । रिगवत असे ॥ ८.२४० ॥

अर्थ:
"चांगली नाव (होडी) डोळ्यांपुढे दिसत असून तीमध्ये न बसता कोणी अथांग पाण्यात उडी घालेल का? तसेच सुपंथ जाणून अडथळ्यात पडावे का?"

ओवी २४१

जो विष अमृत वोळखे । तो अमृत काय सांडूं शके ?
तेविं जो उजू वाट देखे । तो अव्हांटा न वचे ॥ ८.२४१ ॥

अर्थ:
"विष व अमृत ही जो ओळखतो, त्याच्याने अमृत टाकेल का? त्याचप्रमाणे जो सरळ मार्ग ओळखतो तो आडमार्गाला जाणार नाही."

ओवी २४२

म्हणौनि फुडें । पारखावें खरें कुडें ।
पारखिलें तरी न पडे । अनवसरें कहीं ॥ ८.२४२ ॥

अर्थ:
"खरे व खोटे याची पक्की परीक्षा करावी आणि अशी परीक्षा केली असता कधीही अनुचित होणार नाही, अकाली देह पडणार नाही."

ओवी २४३

एर्‍हवीं देहांतीं थोर विषम । या मार्गाचें आहे संभ्रम ।
जन्मे अभ्यासिलियाचें हन काम । जाईल वायां ॥ ८.२४३ ॥

अर्थ:
"अशा प्रकारे (खरे व खोटे याची पारख केली नाही तर) मरणाकाळी या भ्रांतिकारक धूम्रमार्गाचे मोठे संकट आहे की जन्मभर केलेला अभ्यास व्यर्थ होईल."

ओवी २४४

जरी अर्चिरा मार्गु चुकलिया । अवचटें धूम्रपंथें पडलिया ।
तरी संसारपांथीं जुंतलिया । भंवतचि असावें ॥ ८.२४४ ॥

अर्थ:
"अर्चिरादि मार्ग चुकला व अकस्मात धूम्रमार्गात पडला तरी संसाराच्या पातळीवर जुंपले जाऊन फिरत रहावे लागेल."

ओवी २४५

हे सायास देखोनि मोठे । आतां कैसेनि पां एकवेळ फिटे ।
म्हणौनि योगमार्गु गोमटे । शोधिले दोन्ही ॥ ८.२४५ ॥

अर्थ:
"हे (पुन्हा पुन्हा जन्ममरणाचे) मोठे सायास पाहून आता हे सायास कशाने एकवार दूर होईल, हे पाहावे. म्हणून हे दोन्ही मार्ग नीटपणे पाहिले."

ओवी २४६

तंव एकें ब्रह्मत्वा जाइजे । आणि एकें पुनरावृत्ती येइजे ।
परि दैवगत्या जो लाहिजे । देहांतीं जेणें ॥ ८.२४६ ॥

अर्थ:
"त्यावेळी एका मार्गाने (अर्चिरादि मार्गाने) ब्रह्मत्व प्राप्त करता येते आणि दुसऱ्या मार्गाने (धूम्रमार्गाने) पुनर्जन्म प्राप्त होतो. परंतु प्रारब्धाने मरणकाळी ज्याला जो मार्ग मिळतो (त्याला त्या मार्गाचीच दिशा मिळते)."

ओवी २४७

ते वेळीं म्हणितलें हें नव्हे । वांया अवचटें काय पावे ।
देह त्यजूनि वस्तु होआवें । मार्गेंचि कीं ? ॥ ८.२४७ ॥

अर्थ:
"तू म्हणतोस की मरणकाळी ब्रह्मत्व मिळवण्यासाठी अर्चिरादि मार्गाचेच अनुसरण करणे आवश्यक आहे, पण हे अनिश्चित आहे. प्रारब्धानुसार काहीही प्राप्त होऊ शकते, हे निश्चित करणे कठीण आहे. त्यामुळे ब्रह्मत्वासाठी किंवा पुनर्जन्मासाठी कुठला मार्ग ठरवणे याबद्दल शंका आहे."

ओवी २४८

तरी आतां देह असो अथवा जावो । आम्ही तों केवळ वस्तूचि आहों ।
कां जे दोरीं सर्पत्व वावो । दोराचिकडुनी ॥ ८.२४८ ॥

अर्थ:
"आता देह असो किंवा जावो, आम्ही केवळ वस्तुच आहोत. जसे दोनमध्ये सर्पपण फक्त दोरीच्या दृष्टीने भासते, तसंच देह असो किंवा नसून वस्तुच असतो."

ओवी २४९

मज तरंगपण असे कीं नसे । ऐसें हें उदकासी कहीं प्रतिभासे ?
तें भलतेव्हां जैसें तैसें । उदकचि कीं ॥ ८.२४९ ॥

अर्थ:
"माझा तरंगपणा आहे का नाही, हे पाण्याला कधीच वाटते का? पाणी तसेच पाणीच असते, ते भासत्याचे काय असते."

ओवी २५०

तरंगाकारें न जन्मेचि । ना तरंगलोपें न निमेचि ।
तेविं देहीं जे देहेंचि । वस्तु जाहले ॥ ८.२५० ॥

अर्थ:
"लाटांच्या सादरीकरणाने पाणी जन्मत नाही आणि लाट कमी झाली तरी पाणी कमी होत नाही. त्यामुळे जे ब्रह्म देह असताना अस्तित्वात होते, तेच ब्रह्म देह नसताना अस्तित्वात राहते."

ओवी २५१

आतां शरीराचें तयाचिया ठाई । आडनांवही उरलें नाहीं ।
तरी कोणें काळें काई । निमे तें पाहें पां ॥ ८.२५१ ॥

अर्थ:
"आता त्या तत्त्वज्ञानी व्यक्तीच्या ठिकाणी शरीराची स्थिती असो किंवा नसो, शरीराचे सर्व आडनावसुद्धा उरलेले नाहीत. त्यामुळे कोणत्या काळात काय असेल हे पाहून काहीच विशेष महत्त्वाचे नाही."

ओवी २५२

मग मार्गातें कासया शोधावें ? । कोणें कोठूनि कें जावें ? ।
जरी देशकालादि आघवें । आपणचि असे ॥ ८.२५२ ॥

अर्थ:
"जर सर्व देश व काळ आपल्याच आत आहेत, तर मग अर्चिरादि किंवा धूम्रमार्ग यांचा शोध घेण्याची गरज काय आहे? कोणत्या ठिकाणाहून किती जावे लागेल?"

ओवी २५३

आणि हां गा घटु जे वेळीं फुटे । ते वेळीं तेथिंचें आकाश लागे नीट वाटे ।
वाटा लागे तरी गगना भेटे । एर्‍हवीं चुके ? ॥ ८.२५३ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, घट फुटल्यावर त्या घटातील आकाश नीट महाकाशात प्रवेश करते, आणि एकदा ते महाकाशाशी जुळले की, महाकाशाला मिळवण्याच्या वाटेवर बिघाड होणार नाही."

ओवी २५४

पाहें पां ऐसें हन आहे । कीं तो आकारुचि जाये ।
येर गगन तें गगनींचि आहे । घटत्वाहि आधीं ॥ ८.२५४ ॥

अर्थ:
"हे लक्षात घ्या की घटाचा आकार नष्ट होतो. प्रत्यक्षात घटपणाच्या आधीच आकाश आकाशाचेच असते."

ओवी २५५

ऐसिया बोधाचेनि सुरवाडें । मार्गामार्गाचे सांकडें ।
तया सोऽहंसिद्धां न पडे । योगियांसी ॥ ८.२५५ ॥

अर्थ:
"अशा प्रकारच्या तत्त्वज्ञानामुळे, मार्गाच्या पायऱ्यांचे संकट 'मी ब्रह्म आहे' असे ज्ञान मिळालेल्या योगींच्या मार्गात येत नाही."

ओवी २५६

याकारणें पंडुसुता । तुवां होआवें योगयुक्ता ।
येतुलेनि सर्वकाळीं साम्यता । आपैसया होईल ॥ ८.२५६ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, म्हणून तू योगयुक्त असावा. त्यामुळे स्वतःच्या ठिकाणी सतत स्वरूपसाम्यता अनुभवता येईल."

ओवी २५७

मग भलतेथ भलतेव्हां । देह असो अथवा जावा ।
परि अबंधा नित्य ब्रह्मभावा । विघडु नाहीं ॥ ८.२५७ ॥

अर्थ:
"त्यामुळे, देह असो अथवा नसावा, परंतु निरंतर ब्रह्मभाव असलेला असावा. त्यात काहीही विघ्न येणार नाही."

ओवी २५८

तो कल्पादि जन्मा नागवे । कल्पांतीं मरणें नाप्लवें ।
माजीं स्वर्गसंसाराचेनि लाघवें । झकवेना ॥ ८.२५८ ॥

अर्थ:
"हा ब्रह्मतत्त्व कल्पाच्या आरंभी जन्मत नाही, कल्पाच्या अंती मरणाने नष्ट होत नाही, आणि स्वर्ग व संसाराच्या मोहाने फसत नाही."

ओवी २५९

येणें बोधें जो योगी होये । तयासीचि या बोधाचें नीटपण आहे ।
कां जे भोगातें पेलूनि पायें । निजरूपा ये ॥ ८.२५९ ॥

अर्थ:
"या तत्त्वज्ञानाच्या आधारावर जो योगी होतो, त्याला याच तत्त्वज्ञानाची खरी कल्पना असते. तो स्वर्ग व संसारातील भोगांना विचार करून त्यांचा त्याग करून आत्मस्वरूपात स्थित होतो."

ओवी २६०

पै गा इंद्रादिकां देवां । जयां सर्वस्वें गाजती राणिवा ।
तें सांडणें मानूनि पांडवा । डावली जो ॥ ८.२६० ॥

अर्थ:
"अर्जुना, इंद्रादि देवांना सर्वस्व मानले जाणारे राज्ये ओवाळून टाकले जातात. ते इंद्रादि देवांच्या राणिवाप्रमाणे मानले जातात, जे त्यांचे सर्वस्व आहे. जो हे मानतो तो त्या सर्वस्वाच्या अहंकाराला पार करून त्याची तुच्छता मानतो."

ओवी २६१

जरी वेदाध्ययनाचें जालें । अथवा यज्ञाचें शेतचि पिकलें ।
कीं तपोदानांचे जोडलें । सर्वस्व हन जें ॥ ८.२६१ ॥

अर्थ:
"जरी वेदाच्या अध्ययनाने मिळणारे पुण्य प्राप्त झाले अथवा यज्ञांचे सर्व फळ मिळाले किंवा तप आणि दानाचे सर्वस्व मिळाले, तरीही त्या सर्वसंपन्नतेने प्राप्त होणाऱ्या पुण्याची तुलना परमात्म्याच्या नित्यशुद्धतेशी केली जाऊ शकत नाही."

ओवी २६२

तया आघवयाचि पुण्याचा मळा । भारु आंतौनि जया ये फळा ।
तें परब्रह्मा निर्मळा । सांटि न सरे ॥ ८.२६२ ॥

अर्थ:
"त्यामुळे पुण्याच्या मळ्यातून मिळणाऱ्या फळांचे सर्व सामर्थ्य जरी वाढले तरी ते परमात्म्याच्या शुद्धतेच्या तुलनेत काहीच नाही."

ओवी २६३

जें नित्यानंदाचेनि मानें । उपमेचा कांटाळा न दिसे सानें ।
पाहा पां वेदयज्ञादि साधनें । जया सुखा ॥ ८.२६३ **/

अर्थ:
"जे नित्यानंदाच्या सुखाला उपमेच्या ताजव्यात कमी मानले जात नाही, ते पाहा की त्याची तुलना वेदयज्ञादि साधनांनी मिळवलेल्या सुखाशी कशी करावी."

ओवी २६४

जें विटे ना सरे । भोगी तयाचेनि पवाडें पुरे ।
पुढती महासुखाचें सोयरें । भावंडचि ॥ ८.२६४ **/

अर्थ:
"जे स्वर्गसुख फडला नाही, भोगणाऱ्याच्या इच्छेला पुरवते आणि जे स्वर्गसुख ब्रह्मसुखाच्या धाकट्या भावंडासारखे आहे."

ओवी २६५

ऐसें दृष्टीचेनि सुखपणें । जयासी अदृष्टाचें बैसणें ।
जें शतमखाही आंगवणें । नोहेचि एका ॥ ८.२६५ **/

अर्थ:
"अशा प्रकारचे दिसण्यात सुख असणे आणि अदृष्टाच्या आधारावर असणे हे शंभर यज्ञ करून देखील अनेकांसाठी अपलभ्य असते."

ओवी २६६

तयातें योगीश्वर अलौकिकें । दिठीचेनि हाततुकें ।
अनुमानती कौतुकें । तंव हळुवट आवडे ॥ ८.२६६ **/

अर्थ:
"त्या स्वर्गसुखाचे योगीश्वर त्यांच्या लोकांतर दृष्टिकोनातून पातळपणे वजन करून तपासतात आणि त्यांना हे सुख हलकेच वाटते."

ओवी २६७

मग तया सुखाची किरीटी । करूनियां गा पाउटी ।
परब्रह्माचिये पाठीं । आरूढती ॥ ८.२६७ **/

अर्थ:
"त्यानंतर, त्या योगीस्वरुपाच्या लोकांतले, स्वर्गसुखाच्या पायरीवर चढून परब्रह्माच्या पाटावर बसतात."

ओवी २६८

ऐसे चराचरैक भाग्य । जें ब्रह्मेशां आराधना योग्य ।
योगियांचें भोग्य । भोगधन जें ॥ ८.२६८ **/

अर्थ:
"सर्व चराचरातले भाग्य, जे ब्रह्मदेव व शंकरांनाही आराध्य आहे आणि जे योग्यांना भोगण्यासाठी योग्य असे भोगरूपी ऐश्वर्य आहे."

ओवी २६९

जो सकळ कळांची कळा । जो परमानंदाचा पुतळा ।
जो जिवाचा जिव्हाळा । विश्वाचिया ॥ ८.२६९ **/

अर्थ:
"जो परमात्मा सर्व कळांची कळ आहे, जो परमानंदाची मूळ आहे आणि जो सर्व विश्वाचा जिव्हाळा आहे."

ओवी २७०

जो सर्वज्ञतेचा वोलावा । जो यादवकुळींचा कुळदिवा ।
तो श्रीकृष्णजी पांडवा- । प्रती बोलिला ॥ ८.२७० **/

अर्थ:
"जो परमात्मा सर्वज्ञतेचा आधार आहे आणि यादवांच्या कुलाचा दीपक आहे, तो श्रीकृष्ण अर्जुनास असे बोलला."

ओवी २७१

ऐसा कुरुक्षेत्रींचा वृत्तांतु । संजयो रायासी असे सांगतु ।
तेचि परियेसा पुढारी मातु । ज्ञानदेव म्हणे ॥ ८.२७१ ॥

अर्थ:
"ही कुरुक्षेत्रातील घटना संजय धृतराष्ट्र राजाला सांगत होता. तीच गोष्ट पुढे तुम्ही ऐका. असे निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणतात."