मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
सार्थ ज्ञानेश्वरी अध्याय पहिला
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी १ ते १०
ओवी १:
ॐ नमो जी आद्या ।वेद प्रतिपाद्या ।जय जय स्वसंवेद्या ।आत्मरूपा ॥ १ ॥अर्थ:
ॐकार हाच परमात्मा आहे असे कल्पून ज्ञानदेवांनी मंगल केले आहे. हे सर्वांचे मूळ असणार्‍या व वेदांच्या प्रतिपादनाचा विषय असणार्‍या ॐकारा, तुला नमस्कार असो. व स्वत: स्वत:ला जाणण्यास योग्य असणार्‍या आणि सर्वव्यापी अशा आत्मरूपी ॐकारा तुझा जयजयकार असो.
ओवी २:
देवा तूंचि गणेशु ।सकलार्थमतिप्रकाशु ।म्हणे निवृत्तिदासु ।अवधारिजो जी ॥ २ ॥अर्थ:
वरील विशेषणांनी युक्त अशा) देवा, सर्वांच्या बुद्धीचा प्रकाश जो गणेश तो तूच आहेस. निवृत्तिनाथांचे शिष्य (ज्ञानेश्वर महाराज) म्हणतात, महाराज ऐका.
ओवी ३:
हें शब्दब्रह्म अशेष ।तेचि मूर्ति सुवेष ।जेथ वर्णवपु निर्दोष ।मिरवत असे ॥ ३ ॥अर्थ:
संपूर्ण वेद हीच त्या (त्या गणपतीची) उत्तम सजवलेली मूर्ती आहे, आणि तिच्या ठिकाणी निर्दोष वर्णरूपी सौंदर्य खुलून राहिले आहे.
ओवी ४:
स्मृति तेचि अवयव ।देखा आंगीक भाव ।तेथ लावण्याची ठेव ।अर्थशोभा ॥ ४ ॥अर्थ:
आता (त्या गणपतीच्या) शरीराची ठेवण पहा. (मन्वादिकांच्या स्मृति हेच त्याचे अवयव होत. त्या स्मृतीतील अर्थसौंदर्याने (ते अवयव म्हणजे लावण्याची केवळ खाणच बनले आहेत.
ओवी ५:
अष्टादश पुराणें ।तींचि मणिभूषणें ।पदपद्धति खेवणें ।प्रमेयरत्‍नांचीं ॥ ५ ॥अर्थ:
अठरा पुराणे हेच (त्याच्या) अंगवरील रत्नखचित अलंकार आहेत. त्यात प्रतिपादलेली तत्वे हीच रत्ने व छंदोबद्ध शब्द हीच त्यांची कोंदणे होत.
ओवी ६:
पदबंध नागर ।तेचि रंगाथिलेअंबर ।जेथ साहित्य वाणें ।सपूर उजाळाचें ॥ ६ ॥अर्थ:
उत्तम प्रकारची शब्दरचना हेच त्या गणपतीच्या अंगावरील रंगवलेले वस्त्र आहे आणि त्या शब्दरचनेतील अलंकार हे त्या वस्त्राचे चकचकित तलम तंतु आहेत.
ओवी ७:
देखा काव्य नाटका ।जे निर्धारितां सकौतुका ।त्याचि रुणझुणती ।क्षुद्रघंटिका अर्थध्वनि ॥ ७ ॥अर्थ:
पहा, कौतुकाने काव्य-नाटकांविषयी विचार केला असता ती काव्य-नाटके त्या गणपतीच्या पायातील लहान घागर्‍या असून त्या अर्थरूप आवाजाने रुणझुणत असतात.
ओवी ८:
नाना प्रमेयांची परी ।निपुणपणें पाहतां कुसरी ।दिसती उचित पदें माझारीं ।रत्‍नें भलीं ॥ ८ ॥अर्थ:
कारण त्यात प्रतिपादलेली अनेक प्रकारची तत्वे व त्यातील कुशलता यांचा बारकाईने विचार केला असता यामधेही निवडक वेच्यांची काही चांगली रत्ने आढळतात.
ओवी ९:
तेथ व्यासादिकांच्या मतीं ।तेचि मेखळा मिरवती ।चोखाळपणें झळकती ।पल्लवसडका ॥ ९ ॥अर्थ:
येथे व्यास आणि अन्य ऋषी-मुनींच्या बुद्धीत जी ज्ञानाची मेखळा आहे, तीच येथे शोभते. त्याच्या पायाच्या कुशीला असलेली शेला निर्दोषपणे झळकते.
ओवी १०:
देखा षड्दर्शनें म्हणिपती ।तेची भुजांची आकृति ।म्हणौनि विसंवादे धरिती ।आयुधें हातीं ॥ १० ॥अर्थ:
पहा, सहा शास्त्रे म्हणून जी म्हणतात तेच गणपतीचे सहा हात आहेत आणि म्हणून भिन्न भिन्न मते हीच त्याच्या हातातील शस्त्रे आहेत.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी ११ ते २०
ओवी ११:
तरी तर्कु तोचि फरशु ।नीतिभेदु अंकुशु ।वेदांतु तो महारसु ।मोदकु मिरवे ॥ ११ ॥अर्थ:
तरी कणादशास्त्ररूपी हातामधे अनुमानरूपी परशु आहे. गौतमीय न्यायदर्शनरूपी हातात प्रमाण-प्रमेयादि षोडष पदार्थांचे तत्वभेदरूपी अंकुश आहे. व्यासकृत वेदांतसूत्ररूपी हातात ब्रह्मरसाने भरलेला ब्र्ह्मज्ञानरूपी मोदक शोभत आहे.
ओवी १२:
एके हातीं दंतु ।जो स्वभावता खंडितु ।तो बौद्धमतसंकेतु ।वार्तिकांचा ॥ १२ ॥अर्थ:
बौद्धमताचे निदर्शन करणार्‍या बौद्धवार्तिकांनी प्रतिपादलेले बौद्धमत हाच कोणी स्वभावत: खंडित झालेला दात तो पातंजलदर्शनरूपी एका हातात धरला आहे.
ओवी १३:
मग सहजें सत्कारवादु ।तो पद्मकरु वरदु ।धर्मप्रतिष्ठा तो सिद्धु ।अभयहस्तु ॥ १३ ॥अर्थ:
मग (बौद्धांच्या शून्यवादाचे खंडन झाल्यावर) सहजच येणारा निरीश्वर सांख्यांचा सत्कार्यवाद हा त्या गणपतीचा वर देणारा कमलासारखा हात होय.
ओवी १४:
देखा विवेकवंतु सुविमळु ।तोचि शुंडादंडु सरळु ।जेथ परमानंदु केवळु ।महासुखाचा ॥ १४ ॥अर्थ:
पहा, त्या गणपतीच्या ठिकाणी सोलीव ब्रह्मसुखाचा निरतिशय आनंद हीच सरळ, अति निर्मळ व बरेवाईटाची निवड करण्यात समर्थ अशी लांब सोंड आहे.
ओवी १५:
तरी संवादु तोचि दशनु ।जो समता शुभ्रवर्णु ।देवो उन्मेषसूक्ष्मेक्षणु ।विघ्नराजु ॥ १५ ॥अर्थ:
तर प्रश्नोत्ताररूप चर्चा हाच दात असून त्या चर्चेतील पक्षरहितपणा हा त्या दाताचा पांढरा रंग आहे. ज्ञानरूप बारीक डोळे असलेला विघ्नांचा नियामक असा हा देव आहे.
ओवी १६:
मज अवगमलिया दोनी ।मिमांसा श्रवणस्थानीं ।बोधमदामृत मुनी ।अली सेविती ॥ १६ ॥अर्थ:
(ज्ञानदेव म्हणतात) पूर्वमीमांसा व उत्तर मीमांसा ही शास्त्रे हीच त्या गणपतीच्या दोन्ही कानांच्या ठिकाणी मला वाटतात व बोध हेच मदरूपी अमृत असून मुनि हे भ्रमर त्याचे सेवन करतात.
ओवी १७:
प्रमेयप्रवाल सुप्रभ ।द्वैताद्वैत तेचि निकुंभ ।सरिसेपणें एकवटत इभ- ।मस्तकावरी ॥ १७ ॥अर्थ:
वर संगितलेल्या श्रुति-स्मृति वगैरेत प्रतिपादलेली तत्वे हीच त्या गणपतीच्या अंगावर तेजदार पोवळी होत व द्वैत आणि अद्वैत मते हीच त्या गजवदनाच्या मस्तकावरील गंडस्थळे असून ती तुल्यबलाने तेथे एकत्र राहिलेली आहेत.
ओवी १८:
उपरि दशोपनिषदें ।जियें उदारें ज्ञानमकरंदे ।तियें कुसुमें मुगुटीं ।सुगंधें शोभती भलीं ॥ १८ ॥अर्थ:
ज्ञानरूपी मध देण्यात उदार असलेली ईशावास्यादि दशोपनिषद्रूप सुगंधी फुले गंडस्थळावर असलेल्या मुकुटाच्या ठिकाणी चांगली शोभतात.
ओवी १९:
अकार चरण युगल ।उकार उदर विशाल ।मकार महामंडल ।मस्तकाकारें ॥ १९ ॥अर्थ:
ॐकाराची प्रथम अकारमात्रा हे त्या गणपतीचे दोन पाय असून, दुसरी उकारमात्रा हे त्याचे मोठे पोट आहे आणि तिसरी मकारमात्रा हाच त्याच्या मोठ्या व वाटोळ्या मस्तकाचा आकार आहे.
ओवी २०:
हे तीन्ही एकवटले ।तेथ शब्दब्रह्म कवळलें ।तें मियां श्रीगुरुकृपा नमिलें ।आदिबीज ॥ २० ॥अर्थ:
ह्या तिन्ही मात्रा एकत्र झाल्या म्हणजे संपूर्ण वेद कवटाळला जातो. त्या मूळ बीजरूपी गणेशाला मी गुरुकृपेमुळे नमस्कार करतो.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी २१ ते ३०
ओवी २१:
आतां अभिनव वाग्विलासिनी ।ते चातुर्यार्थकलाकामिनी ।ते शारदा विश्वमोहिनी ।नमिली मियां ॥ २१ ॥अर्थ:
आता जी वाणीची अपूर्व क्रीडा करणारी असून, चातुर्य, वागार्थ आणि कला यांची देवता आहे, आणि जिने सर्व जग मोहून टाकले आहे, त्या सरस्वतीला मी वंदन करतो.
ओवी २२:
मज हृदयीं सद्‌गुरु ।जेणें तारिलों हा संसारपूरु ।म्हणौनि विशेषें अत्यादरु ।विवेकावरी ॥ २२ ॥अर्थ:
ज्या सद्गुरूंनी मला या संसाररूपी पुरातून तारले आहे, ते माझ्या हृदयात आहेत. त्यामुळे विवेकावर माझा विशेष आदर आहे.
ओवी २३:
जैसें डोळ्यां अंजन भेटे ।ते वेळीं दृष्टीसी फांटा फुटे ।मग वास पाहिजे तेथ ।प्रगटे महानिधी ॥ २३ ॥अर्थ:
ज्याप्रमाणे डोळ्यात अंजन घातल्यावर दृष्टि स्पष्ट होते आणि दृष्टीला (सुरुंगातील) द्रव्याचा सुगावा लागतो, तसेच ज्ञानप्राप्तीमुळे महानिधी (अर्थात ज्ञानाचा खजिना) समोर उघड होतो.
ओवी २४:
कां चिंतामणी जालियां हातीं ।सदा विजयवृत्ति मनोरथीं ।तैसा मी पूर्णकाम श्रीनिवृत्ति ।ज्ञानदेवो म्हणे ॥ २४ ॥अर्थ:
किंवा ज्याप्रमाणे चिंतामणी हाती लागल्यावर सर्व मनोरथ पूर्ण होतात, त्याचप्रमाणे निवृत्तिनाथांच्या कृपेने माझे सर्व इच्छित मनोरथ पूर्ण झाले आहेत, असे ज्ञानदेव सांगतात.
ओवी २५:
म्हणोनि जाणतेनें गुरु भजिजे ।तेणें कृतकार्य होईजे ।जैसें मुळसिंचनें सहजें ।शाखापल्लव संतोषती ॥ २५ ॥अर्थ:
अशा प्रकारे ज्ञानी पुरुषांनी गुरुचे भजन करावे, कारण गुरुच्या कृपेने सर्व कार्ये सफल होतात. जसे झाडाच्या मुळांना पाणी घालून सहजपणे फांद्या आणि पाने आनंदित होतात.
ओवी २६:
कां तीर्थें जियें त्रिभुवनीं ।तियें घडती समुद्रावगाहनीं ।ना तरी अमृतरसास्वादनीं ।रस सकळ ॥ २६ ॥अर्थ:
ज्याप्रमाणे समुद्रस्नान केल्याने त्रैलोक्यातील सर्व तीर्थस्नाने केली जातात किंवा अमृतरस पिल्याने सर्व रसांचे सेवन होते, तसेच गुरुसेवा केल्याने सर्व लाभ होतात.
ओवी २७:
तैसा पुढतपुढती तोचि ।मियां अभिवंदिला श्रीगुरुचि ।जो अभिलषित मनोरुचि ।पुरविता तो ॥ २७ ॥अर्थ:
मी श्रीगुरूंना अभिवंदन केले आहे, कारण तेच सर्व मनोरथ पूर्ण करणारे आहेत. गुरुची सेवा केल्याने सर्व मनोकामना पूर्ण होतात.
ओवी २८:
आतां अवधारा कथा गहन ।जे सकळां कौतुकां जन्मस्थान ।कीं अभिनव उद्यान ।विवेकतरूचें ॥ २८ ॥अर्थ:
आता आपण सर्वांनी महाभारताच्या गहन कथेला लक्षपूर्वक ऐकावे. ही कथा कौतुकांचे उगमस्थान आहे किंवा विचाररूपी वृक्षांचे एक नवीन उद्यान आहे.
ओवी २९:
ना तरी सर्व सुखाचि आदि ।जे प्रमेयमहानिधि ।नाना नवरससुधाब्धि ।परिपूर्ण हे ॥ २९ ॥अर्थ:
ही कथा सर्व सुखांचे मूळ आहे आणि अनेक प्रमेयांचा महानिधी आहे. तसेच ही कथा नवरसांनी भरलेल्या अमृतासारखी आहे, ज्यामुळे ती परिपूर्ण आहे.
ओवी ३०:
कीं परमधाम प्रकट ।सर्व विद्यांचे मूळपीठ ।शास्त्रजाता वसौट ।अशेषांचें ॥ ३० ॥अर्थ:
ही कथा परमधाम आहे, सर्व विद्यांचे मूळ स्थान आहे आणि संपूर्ण शास्त्रांमधील श्रेष्ठ ठिकाण आहे.
निष्कर्ष:
या ओव्यांमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी सरस्वती देवीची वंदना केली आहे आणि गुरुकृपेचे महत्व स्पष्ट केले आहे. ज्ञान आणि विवेकामुळे संसारसागरातून मुक्त होण्याचा मार्ग सांगितला आहे.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी ३१ ते ४०
ओवी ३१:
ना तरी सकळ धर्मांचें माहेर । सज्जनांचे जिव्हार ।लावण्यरत्‍न भांडार । शारदेचें ॥ ३१ ॥अर्थ:
ही कथा सर्व धर्मांचे माहेरघर आहे. सज्जनांच्या जिव्हाळ्याची जागा आहे. हे सरस्वतीच्या सौंदर्यरूपी रत्नांचा खजिना आहे.
ओवी ३२:
नाना कथारूपें भारती । प्रकटली असे त्रिजगतीं ।आविष्करोनि महामतीं । व्यासाचिये ॥ ३२ ॥अर्थ:
व्यासांच्या महान बुद्धिमत्तेने प्रकट झालेली सरस्वती अनेक कथारूपात त्रैलोक्यात प्रस्फुटित झाली आहे.
ओवी ३३:
म्हणौनि हा काव्यांरावो । ग्रंथ गुरुवतीचा ठावो ।एथूनि रसां झाला आवो । रसाळपणाचा ॥ ३३ ॥अर्थ:
म्हणून हा महाभारत ग्रंथ सर्व काव्यांचा राजा आहे. तो ज्ञानाचे स्रोत आहे आणि याच ग्रंथामुळे रसिकतेला रसाळपणाची गोडी प्राप्त झाली आहे.
ओवी ३४:
तेवींचि आइका आणिक एक । एथूनि शब्दश्री सच्छास्त्रिक ।आणि महाबोधीं कोंवळीक । दुणावली ॥ ३४ ॥अर्थ:
याची आणखी एक महती ऐका. यापासूनच शब्दांच्या संपत्तीला शास्त्रीयता प्राप्त झाली आहे आणि ब्रह्मज्ञानाची कोमलता वाढली आहे.
ओवी ३५:
एथ चातुर्य शहाणें झालें । प्रमेय रुचीस आलें ।आणि सौभाग्य पोखलें । सुखाचें एथ ॥ ३५ ॥अर्थ:
या महाभारत ग्रंथामुळे चातुर्य शहाणपणात रूपांतरित झाले, तत्वांना गोडी आली, आणि या ग्रंथात सुखाचे वैभव बहरले आहे.
ओवी ३६:
माधुर्यीं मधुरता । शृंगारीं सुरेखता ।रूढपण उचितां । दिसे भलें ॥ ३६ ॥अर्थ:
या ग्रंथामुळे गोडीला अधिक गोडपणा, श्रृंगाराला अधिक सौंदर्य, आणि योग्यतेला उचितता प्राप्त झाली आहे.
ओवी ३७:
एथ कळाविदपण कळा । पुण्यासि प्रतापु आगळा ।म्हणौनि जनमेजयाचे अवलीळा । दोष हरले ॥ ३७ ॥अर्थ:
या ग्रंथाने कलांमध्ये कुशलता निर्माण केली, पुण्याला विशेष तेज दिले, आणि म्हणूनच जनमेजयाचे दोष नष्ट झाले.
ओवी ३८:
आणि पाहतां नावेक । रंगीं सुरंगतेची आगळीक ।गुणां सगुणपणाचें बिक । बहुवस एथ ॥ ३८ ॥अर्थ:
या ग्रंथाचे रूप न्याहाळताना असे लक्षात येते की, त्याने आनंदाला विशेष आकर्षकता दिली आहे. तसेच गुणांना अधिक सगुणपणाचा आश्रय मिळाला आहे.
ओवी ३९:
भानुचेनि तेजें धवळलें । जैसे त्रैलोक्य दिसे उजळिलें ।तैसें व्यासमति कवळिलें । मिरवे विश्व ॥ ३९ ॥अर्थ:
सूर्याच्या प्रकाशाने त्रैलोक्य उजळून निघते, त्याचप्रमाणे व्यासांच्या महान बुद्धिमत्तेने हे संपूर्ण विश्व प्रकाशित झाले आहे.
ओवी ४०:
कां सुक्षेत्रीं बीज घातलें । तें आपुलियापरी विस्तारलें ।तैसें भारतीं सुरवाडलें । अर्थजात ॥ ४० ॥अर्थ:
जसे उत्तम जमिनीत बीज पेरल्यावर ते हवे तसे वाढते, त्याचप्रमाणे भारतामधील (महाभारतामधील) उपदेशाने चार पुरुषार्थ विस्तारले आहेत.
निष्कर्ष:
या ओव्या महाभारत ग्रंथाचे आणि त्यातील ज्ञानाचे महत्व स्पष्ट करतात. महाभारताला काव्याचा राजा म्हणून ओळखले गेले आहे आणि त्यातील विचार आणि तत्वज्ञानाने लोकांचे जीवन प्रकाशित झाले आहे.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी ४१ते ५०
ओवी ४१:
ना तरी नगरांतरीं वसिजे । तरी नागराचि होईजे । तैसें व्यासोक्तितेजें । धवळत सकळ ॥ ४१ ॥
अर्थ:
अथवा शहरात राहिल्याने मनुष्य जसा चाणाक्ष होतो, त्याप्रमाणे व्यासांच्या वाणीतील तेजाने सर्व गोष्टी उज्वल (स्पष्ट) झाल्या आहेत.
ओवी ४२:
कीं प्रथमवयसाकाळीं । लावण्याची नव्हाळी । प्रगटे जैसी आगळी । अंगनाअंगीं ॥ ४२ ॥
अर्थ:
किंवा तारुण्यावस्थेत स्त्रियांच्या ठिकाणी ज्याप्रमाणे सौंदर्याचा बहर अधिक उठावदार दिसतो, तशीच व्यासांच्या वाणीतील सजावट अधिक लखलखीत दिसते.
ओवी ४३:
ना तरी उद्यानीं माधवी घडे । तेथ वनशोभेची खाणी उघडे । आदिलापासौनि अपाडें । जियापरी ॥ ४३ ॥
अर्थ:
किंवा बगिच्यात वसंत ऋतूने प्रवेश केला असता, तेथील सर्व झाडांच्या सौंदर्याची पूर्वीपेक्षा असाधारण अशी खाण उघडते.
ओवी ४४:
नानाघनीभूत सुवर्ण । जैसें न्याहाळितां साधारण । मग अलंकारीं बरवेपण । निवाडु दावी ॥ ४४ ॥
अर्थ:
अथवा सोन्याचे तुकडे पाहिले असता ते साधारण दिसते, पण त्याच सोन्याचे दागिने बनवल्यावर त्याचे खरे सौंदर्य दिसून येते.
ओवी ४५:
तैसें व्यासोक्ति अळंकारिलें । आवडे तें बरवेपण पातलें । तें जाणोनि काय आश्रयिलें । इतिहासीं ॥ ४५ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे व्यासांच्या बोलण्याने अलंकृत कथा हवी तशी चांगली होते, हे समजूनच भारताने त्या कथांचा आश्रय घेतला.
ओवी ४६:
नाना पुरतिये प्रतिष्ठेलागीं । सानीव धरूनि आंगीं । पुराणें आख्यानरूपें जगीं । भारता आलीं ॥ ४६ ॥
अर्थ:
अथवा जगामध्ये मोठेपणा मिळावा म्हणून पुराणांनी आपल्या आख्यानांमधून भारतात प्रवेश केला.
ओवी ४७:
म्हणौनि महाभारतीं नाहीं । तें नोहेचि लोकीं तिहीं । येणें कारणें म्हणिपे पाहीं । व्यासोच्छिष्ट जगत्रय ॥ ४७ ॥
अर्थ:
महाभारतातील जे नाही, ते त्रैलोक्यातही नाही. म्हणूनच असे म्हटले जाते की त्रैलोक्य व्यासांच्या विचारांवर आधारित आहे.
ओवी ४८:
ऐसी जगीं सुरस कथा । जें जन्मभूमि परमार्था । मुनि सांगे नृपनाथा । जनमेजया ॥ ४८ ॥
अर्थ:
ही कथा ब्रह्मज्ञानाला जन्म देणारी आहे आणि मुनिंनी जनमेजय राजाला सांगितली आहे.
ओवी ४९:
जें अद्वितीय उत्तम । पवित्रैक निरुपम । परम मंगलधाम । अवधारिजो ॥ ४९ ॥
अर्थ:
महाभारत हे अद्वितीय, उत्तम, पवित्र, निरुपम आणि मंगलकारक असे कल्याणाचे ठिकाण आहे.
ओवी ५०:
आतां भारतकमळपरागु । गीताख्यु प्रसंगु । जो संवादला श्रीरंगु । अर्जुनेंसीं ॥ ५० ॥
अर्थ:
जो श्रीकृष्णाने अर्जुनाला संवादरूपाने सांगितला, तो गीता नावाचा प्रसंग महाभारतात कमलातील परागासारखा आहे.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी ५१ ते ६०
ओवी ५१:
ना तरी शदब्रह्माब्धि । मथियला व्यासबुद्धि । निवडिलें निरवधि । नवनीत हें ॥ ५१ ॥
अर्थ:
अथवा व्यासांनी आपल्या बुद्धीने वेदरूपी समुद्राचे मंथन करून हे भारतरूपी अमर्याद लोणी काढले.
ओवी ५२:
मग ज्ञानाग्निसंपर्कें । कडसिलेंनि विवेकें । पद आलें परिपाकें । आमोदासी ॥ ५२ ॥
अर्थ:
मग ते (भारतरूप) लोणी ज्ञानरूपी अग्नीच्या संसर्गाने विचारपूर्वक कढवले. त्यामुळे त्याचा परिपाक होऊन त्याला साजूकपणा आला. (त्याचे गीतारूपी साजूक तूप बनले.)
ओवी ५३:
जें अपेक्षिजे विरक्तीं । सदा अनुभविजे संतीं । सोहंभावें पारंगतीं । रमिजे जेथ ॥ ५३ ॥
अर्थ:
वैराग्यशील लोक ज्या (गीतारूपी तुपाची) इच्छा करतात, संत जे नेहेमी अनुभवतात व पार पावलेले ज्ञानी ‘तेच मी आहे’ (म्हणजे सोऽहंभावाने) जेथे रममाण होतात.
ओवी ५४:
जें आकर्णिजें भक्तीं । जें आदिवंद्य त्रिजगतीं । तें भीष्मपर्वीं संगती । म्हणितली कथा ॥ ५४ ॥
अर्थ:
भक्तांनी जिचे श्रवण करावे, जी तिन्ही लोकात प्रथम नमस्कार करण्यास योग्य आहे ती गीता भीष्मपर्वात प्रसंगानुरोधाने सांगितली आहे.
ओवी ५५:
जें भगवद्गीता म्हणिजे । जें ब्रह्मेशांनीं प्रशंसिजे । जें सनकादिकीं सेविजे । आदरेंसीं ॥ ५५ ॥
अर्थ:
जिला भगवद्गीता असे म्हणतात, ब्रह्मदेव व शंकर जिची प्रशंसा करतात, व जिचे सनकादिक आदराने सेवन करतात.
ओवी ५६:
जैसें शारदीचिये चंद्रकळे । माजि अमृतकण कोंवळे । ते वेंचिती मनें मवाळें । चकोरतलगें ॥ ५६ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे शरद ऋतूच्या चंद्रकिरणातील अमृताचे कोमल कण चकोराची पिले मृदु मनाने वेचतात.
ओवी ५७:
तियापरी श्रोतां । अनुभवावी हे कथा । अतिहळुवारपण चित्ता । आणूनियां ॥ ५७ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे चित्त अगदी हलके करून (वासनांचा जडपणा टाकून) मग श्रोत्यांनी ही कथा अनुभवावी.
ओवी ५८:
हें शब्देंवीण संवादिजे । इंद्रियां नेणतां भोगिजे । बोलाआधि झोंबिजे । प्रमेयासी ॥ ५८ ॥
अर्थ:
हिची चर्चा शब्दावाचून करावी. (मनातल्या मनात हिचा विचार करावा.) इंद्रियांना पत्ता लागू न देता हिचा उपभोग घ्यावा व हिच्यात प्रतिपादक शब्दांच्या अगोदर त्यात सांगितलेल्या सिद्धांतांचे आकलन करावे.
ओवी ५९:
जैसे भ्रमर परागु नेती । परी कमळदळें नेणती । तैसी परी आहे सेविती । ग्रंथीं इये ॥ ५९ ॥
अर्थ:
कमलातील पराग भुंगे घेऊन जातात, परंतु कमळाच्या पाकळ्यांना त्याची खबरही नसते त्याप्रमाणेच या ग्रंथातील तत्वांचे सेवन करावे.
ओवी ६०:
कां आपुला ठावो न सांडितां । आलिंगिजे चंद्रु प्रकटतां । हा अनुरागु भोगितां । कुमुदिनी जाणे ॥ ६० ॥
अर्थ:
किंवा चंद्र दिसू लागाताच चंद्रविकासी कमलिनी प्रफुल्लित होऊन आपली जागा न सोडताच त्याला आलिंगन देते, हे प्रेमसौख्य कसे भोगावे ते एक तिलाच ठाऊक असते.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी ६१ ते ७०
ओवी ६१:
ऐसेनि गंभीरपणें । स्थिरावलोनि अंतःकरणें । आथिला तोचि जाणें । मानूं इये ॥ ६१ ॥
अर्थ:
त्याचप्रमाणे गंभीर व शांत अंतःकरणाने जो संपन्न आहे तोच या गीतेचे रहस्य जाणतो.
ओवी ६२:
अहो अर्जुनाचिये पांती । जे परिसणया योग्य होती । तिहीं कृपा करूनि संतीं । अवधान द्यावें ॥ ६२ ॥
अर्थ:
अहो अर्जुनाच्या पंक्तीला बसून ऐकण्याची ज्यांची योग्यता असेल त्या संतांनी कृपा करून इकडे लक्ष द्यावे.
ओवी ६३:
हें सलगी म्यां म्हणितलें । चरणां लागोनि विनविलें । प्रभू सखोल हृदय आपुलें । म्हणौनियां ॥ ६३ ॥
अर्थ:
(ज्ञानदेव म्हणतात) अहो महाराज, आपले अंतःकरण गंभीर आहे. म्हणून हे (वरील ओवीतील) विधान मी लडिवाळपणे केले. ही वास्तवात आपल्या पायांजवळ विनंती आहे.
ओवी ६४:
जैसा स्वभावो मायबापांचा । अपत्य बोले जरी बोबडी वाचा । तरी अधिकचि तयाचा । संतोष आथी ॥ ६४ ॥
अर्थ:
लहान मूल जरी बोबड्या शब्दांनी बोलले तरी त्याचा अधिकच संतोष मानायचा हा ज्याप्रमाणे आईबापांचा स्वभावच असतो.
ओवी ६५:
तैसा तुम्हीं मी अंगिकारिला । सज्जनीं आपुला म्हणितला । तरी उणें सहजें उपसाहला । प्रार्थूं कायी ॥ ६५ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे तुमच्याकडून माझा अंगिकार झाला आहे व सज्जनांनी मला आपले म्हणून म्हटले आहे, तेव्हा अर्थातच माझे जे काय उणे असेल ते सहन करून घ्यालच. त्याबद्दल आपली प्रार्थना कशाला करू?
ओवी ६६:
परी अपराधु तो आणिक आहे । जे मी गीतार्थु कवळुं पाहें । तें अवधारा विनवूं लाहें । म्हणौनियां ॥ ६६ ॥
अर्थ:
परंतु खरा अपराध तो वेगळाच आहे. तो हा की मी गीतेचा अर्थ आकलन करण्याचा प्रयत्न करत आहे. म्हणून ऐका अशी मी तुमची विनंती करत आहे.
ओवी ६७:
हें अनावर न विचारितां । वायांचि धिंवसा उपनला चित्ता । येर्‍हवीं भानुतेजीं काय खद्योता । शोभा आथी ॥ ६७ ॥
अर्थ:
हे गीतार्थाचे काम न झेपणारे आहे, याचा विचार न करता उगाच हे साहस करण्याचे मनात आणले. वास्तविक पाहिले तर सूर्यप्रकाशात काजव्याची काय शोभा आहे?
ओवी ६८:
कीं टिटिभू चांचुवरी । माप सूये सागरीं । मी नेणतु त्यापरी । प्रवर्तें येथ ॥ ६८ ॥
अर्थ:
किंवा टिटवीने समुद्र आटावण्यासाठी ज्याप्रमाणे आपल्या चोचीने पाणी उपसण्याचा प्रयत्न केला, त्याप्रमाणे मी अल्पज्ञ हे गीतार्थ सांगण्याच्या कामी प्रवृत्त झालो आहे.
ओवी ६९:
आइका आकाश गिंवसावें । तरी आणीक त्याहूनि थोर होआवें । म्हणौनि अपाडू हें आघवें । निर्धारितां ॥ ६९ ॥
अर्थ:
हे पाहा आकाशाला कवळायचे झाल्यास आकाशाहून मोठे व्हावयास पाहिजे आणि म्हणूनच विचार केला असता हे गीतार्थ सांगणे माझ्या योग्यतेबाहेरचे आहे.
ओवी ७०:
या गीतार्थाची थोरी । स्वयें शंभू विवरी । जेथ भवानी प्रश्नु करी । चमत्कारौनि ॥ ७० ॥
अर्थ:
या गीतार्थाची महती एवढी आहे की स्वत: शंकर आपल्या मनाशीच त्याचा विचार करत असता देवी पार्वतीने ‘आपण एकसारखा विचार कशाचा करता’ असा त्यांना मोठ्या आश्चर्याने प्रश्न केला.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी ७१ ते ८०
ओवी ७१:
तेथ हरु म्हणे नेणिजे । देवी जैसें कां स्वरूप तुझें । तैसें हें नित्य नूतन देखिजे । गीतातत्व ॥ ७१ ॥
अर्थ:
त्यावर शंकर म्हणाले, “हे देवी, ज्याप्रमाणे तुझ्या स्वरूपाचा अंत लागत नाही त्याप्रमाणे गीतेचाही अंत लागत नाही. हे गीतातत्व पहावयास जावे तेव्हा नवीनच आहे असे दिसते."
ओवी ७२:
हा वेदार्थ सागरु । जया निद्रिताचा घोरु ।तो स्वयें सर्वेश्वरु । प्रत्यक्ष अनुवादला ॥ ७२ ॥
अर्थ:
वेदार्थरूपी समुद्र हा योगनिद्रेत असलेल्या सर्वश्वराचे घोरणे आहे, त्या परमात्म्याने स्वत: प्रत्यक्ष जागेपणी गीता अर्जुनाला सांगितली.
ओवी ७३:
ऐसे जें अगाध । जेथ वेडावती वेद ।तेथ अल्प मी मतिमंद । काई होये ॥ ७३ ॥
अर्थ:
असे हे गीतार्थाचे काम गहन आहे. या कामी वेदांचीही मती कुंठित होते आणि मी तर पडलो मंदमती. तेव्हा तेथे माझा पाड कसा लगणार?
ओवी ७४:
हें अपार कैसेनि कवळावें । महातेज कवणें धवळावें ।गगन मुठीं सुवावें । मशकें केवीं ? ॥ ७४ ॥
अर्थ:
या अमर्याद गीतार्थाचे आकलन कसे होणार? सूर्याला कोणी उजळावे? चिलटासारख्या क्षुद्र प्राण्यास हे आकाश आपल्या मुठीत कसे धरून ठेवता येईल?
ओवी ७५:
परी एथ असे एकु आधारु । तेणेंचि बोले मी सधरु । जे सानुकूळ श्रीगुरु । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ७५ ॥
अर्थ:
असे आहे तरी ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, या कामी मला एक आधार आहे. ज्या अर्थी या कामी श्रीगुरु निवृत्तिराय यांची अनुकूलता आहे त्याअर्थी त्यांच्या आधारावर धीर धरून मी बोलतो. गीतार्थ सांगण्याचा यत्न करतो.
ओवी ७६:
येर्‍हवीं तरी मी मुर्खु । जरी जाहला अविवेकु । तरी संतकृपादीपकु । सोज्वळु असे ॥ ७६ ॥
अर्थ:
एरवी मी तर बोलून चालून मूर्ख आहे. व माझ्या हातून हा अविचार होत आहे. तरी संतकृपेचा दिवा माझ्यापुढे सारखा लखलखीत तेवत आहे.
ओवी ७७:
लोहाचें कनक होये । हें सामर्थ्य परिसींच आहे । कीं मृतही जीवित लाहे । अमृतसिद्धि ॥ ७७ ॥
अर्थ:
लोखंडाचे सोने होते खरे, परंतु तसे करण्याचे सामर्थ्य केवळ परीसामध्येच आहे. किंवा मेलेल्यासही परत जीवित लाभते पण तो प्रताप केवळ अमृताचा आहे.
ओवी ७८:
जरी प्रकटे सिद्धसरस्वती । तरी मुकयाहि आथी भारती । एथ वस्तुसामर्थ्यशक्ति । नवल कयी ॥ ७८ ॥
अर्थ:
जर प्रत्यक्ष सरस्वती प्रगट होईल तर मुक्याला वाचा फुटेल. ही केवळ वस्तुसामर्थ्याची शक्ति आहे, यात आश्चर्य ते काय?
ओवी ७९:
जयातें कामधेनु माये । तयासी अप्राप्य कांहीं आहे । म्हणौनि मी प्रवर्तों लाहें । ग्रंथीं इये ॥ ७९ ॥
अर्थ:
कामधेनु ही ज्याची आई आहे त्याला न मिळण्यासारखे काय आहे? आणि म्हणूनच मी या ग्रंथाला हात घातला आहे.
ओवी ८०:
तरी न्यून ते पुरतें । अधिक तें सरतें । करूनि घेयावें हें तुमतें । विनवितु असे ॥ ८० ॥
अर्थ:
तरी उणे असेल ते पुरते व अधिक असेल ते मान्य करून घ्यावे अशी माझी आपणास विनंती आहे.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी ८१ ते १००
ओवी ८१:
आतां देईजो अवधान। तुम्हीं बोलविल्या मी बोलेन। जैसे चेष्टे सूत्राधीन। दारुयंत्र।
अर्थ:
आता आपण लक्ष द्यावे. आपण मला बोलवीत आहात म्हणून मी बोलतो. ज्याप्रमाणे लाकडी कळसूत्री बाहुली सूत्रधाराची दोरी जशी नाचवेल तशी नाचते.
ओवी ८२:
तैसा मी अनुग्रहीतु। साधूंचा निरूपितु। ते आपुलियापरी अलंकारितु। भलतयापरी।
अर्थ:
त्याप्रमाणे मी आपल्या कृपेतील असून साधूंचा केवळ निरोप्या आहे. आता त्यांनी मला वाटेल तसे नटवावे.
ओवी ८३:
तंव श्रीगुरु म्हणती राहीं। हे तुज बोलावें नलगे कांहीं। आतां ग्रंथा चित्त देईं। झडकरी वेगां।
अर्थ:
श्रीगुरु म्हणाले थांब. हे तू आम्हाला सांगावे असे नाही. आता तू चटकन ग्रंथार्थाकडे लक्ष दे.
ओवी ८४:
या बोला निवृत्तिदासु। पावूनि परम उल्हासु। म्हणे परियसा मना अवकाशु। देऊनियां।
अर्थ:
श्रीगुरूंच्या भाषणावर निवृत्तिनाथांचे शिष्य अतिशय आनंदित होऊन म्हणाले ते मी सांगतो. मोकळ्या मनाने ऐका.
ओवी ८५:
तरी पुत्रस्नेहें मोहितु। धृतराष्ट्र असे पुसतु। म्हणणे संजया सांगे मातु। कुरुक्षेत्रींची।
अर्थ:
तर मुलांच्या ममतेने वेडा झालेला धृतराष्ट्र संजयास प्रश्न करू लागला. तो म्हणाला, संजया, कुरुक्षेत्राची हकिकत काय आहे ती मला सांग.
ओवी ८६:
जें धर्मालय म्हणिजे। तेथ पांडव आणि माझे। गेले असती व्याजें। जुंझाचेनि।
अर्थ:
ज्या कुरुक्षेत्राला धर्माचे घर म्हणतात तेथे पांडव आणि आणि माझे पुत्र लढाईच्या निमित्ताने गेलेले आहेत.
ओवी ८७:
तरी तेचि येतुला अवसरीं। काय किजत असे येरयेरीं। ते झडकरी कथन करी। मजप्रती।
अर्थ:
तरी ते एकमेक एवढा वेळ काय करीत आहेत ते मला लौकर सांग.
ओवी ८८:
तिये वेळीं तो संजय बोले। म्हणे पांडव सैन्य उचललें। जैसे महाप्रळयीं पसरलें। कृतांतमुख।
अर्थ:
त्यावेळी तो संजय म्हणाला की पांडवसैन्याने उठाव केला तेव्हा ज्याप्रमाणे महाप्रळयाचे वेळी काळ आपले तोंड पसरतो त्याप्रमाणे ते दिसले.
ओवी ८९:
तैसें तें घनदाट। उठावलें एकवाट। जैसे उसळलें काळकूट। धरी कवण।
अर्थ:
अशा प्रकारे त्या घनदाट सैन्याने एकदम उठाव केला (तेव्हा त्याला कोण आवरणार?) जसे काळकूट एकदा उसळले म्हणजे त्याचे शमन करण्याला कोण समर्थ आहे?
ओवी ९०:
नातरी वडवानळु सादुकला। प्रळयवातें पोखला। सागरु शोषूनि उधवला। अंबरासी।
अर्थ:
अथवा वडवानल (समुद्राच्या पोटातील अग्नी) एकदा पेटला तशात त्याला वार्‍याने हात दिला म्हणजे तो जसा सागराचे शोषण करून आकाशापर्यंत भडकतो.
ओवी ९१:
तैसें दळ दुर्धर। नानाव्यूहीं परीकर। अवगमलें भयासुर। तिये काळीं।
अर्थ:
त्याप्रमाणे न आटोपणारे ते सैन्य अनेक व्यूह रचून सज्ज झालेले असल्यामुळे त्यावेळी फारच भयंकर भासले.
ओवी ९२:
तें देखोनियां दुर्योधनें। अव्हेरिलें कवणें मानें। जैसे न गणिजे पंचाननें। गजघटांतें।
अर्थ:
ज्याप्रमाणे हत्तीच्या कळपांना सिंह मुळीच मोजत नाही त्याप्रमाणे ते सैन्य पाहून दुर्योधनाने त्याची मुळीच पर्वा केली नाही.
ओवी ९३:
मग द्रोणापासीं आला। तयांतें म्हणे हा देखिला। कैसा दळभारू उचलला। पांडवांचा।
अर्थ:
नंतर दुर्योधनाजवळ येऊन त्यांना म्हणाला पांडवांचे हे सैन्य कसे उसळले आहे पहा.
ओवी ९४:
गिरिदुर्ग जैसे चालते। तैसे विविध व्यूह सभंवते। रचिले आथी बुद्धिमंतें। द्रुपदकुमरें।
अर्थ:
हुशार अशा द्रुपदपुत्र धृष्ट्यद्युम्नाने सैन्याचे हे नानाप्रकारचे व्यूह सभोवार रचलेले आहेत. जसे काय डोंगरी किल्लेच.
ओवी ९५:
जो हा तुम्हीं शिक्षापिला। विद्या देऊनि कुरुठा केला। तेणें हा सैन्यसिंहु पाखरिला। देख देख।
अर्थ:
ज्याला तुम्ही शिक्षण देऊन शहाणे केलेत त्याने (धृष्टद्युम्नाने) हा सैन्यसिंह कसा उभा केला आहे ते पहा तर खर.
ओवी ९६:
आणिकही असाधारण। जे शस्त्रास्त्रीं प्रवीण। क्षात्रधर्मीं निपुण। वीर आहाती।
अर्थ:
आणखीही जे शस्त्रास्त्रात प्रवीण व क्षात्रधर्मात निपुण आहेत असे असामान्य योद्धे आहेत.
ओवी ९७:
जे बळें प्रौढी पौरुषें। भीमार्जुनांसारिखे। ते सांगेन कौतुकें। प्रसंगेची।
अर्थ:
जे शक्तीने, मोठेपणाने व पराक्रमाने भीम व अर्जुन यांच्यासारखे आहेत त्यांची नावे प्रसंग आला आहे म्हणून कौतुकाने सांगतो.
ओवी ९८:
एथ युयुधानु सुभटु। आला असे विराटु। महारथी श्रेष्ठु। द्रुपद वीरु।
अर्थ:
येथे लढवय्या सात्यकी, विराट, महारथी श्रेष्ठ आणि शूर असा द्रुपद हे आले आहेत.
ओवी ९९:
चेकितान धृष्टकेतु। काशिराज वीर विक्रांतु। उत्तमौजानृपनाथु। शैब्य देख।
अर्थ:
चेकितान, धृष्टकेतु, पराक्रमी असा काशिराजा. नृपश्रेष्ठ उत्तमौजा आणि राजा शैब्य हे पहा.
ओवी १००:
हा कुंतिभोज पाहें। एथ युधामन्यु आला आहे। आणि पुरुजितादि राय हे। सकळ देख।
अर्थ:
हा कुंतिभोज पहा. येथे हा युधामन्यु आला आहे. आणखी पुरुजित वगैरे राजे आलेले आहेत, ते पहा.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी १०१ ते १२०
ओवी १०१:
हा सुभद्राहृदयनंदनु। जो अपरु नवार्जुनु। तो अभिमन्यु म्हणे दुर्योधनु। देखें द्रोणा।
अर्थ:
दुर्योधन म्हणाला, "अहो द्रोणाचार्य, सुभद्रेच्या अंत:करणाला आनंद देणारा आणि प्रतिअर्जुनच असा तिचा मुलगा अभिमन्यु हा पहा."
ओवी १०२:
आणीकही द्रौपदीकुमर। हे सकळही महारथी वीर। मिती नेणिजे परी अपार। मीनले असती।
अर्थ:
आणखीही द्रौपदीचे पुत्र हे सर्व महारथी वीर आहेत. त्यांची मोजदाद करता येणार नाही. पण असे अपरिमित महारथी वीर या ठिकाणी जमले आहेत.
ओवी १०३:
आतां आमुच्या दळीं नायक। जे रूढवीर सैनिक। ते प्रसंगें आइक। सांगिजती।
अर्थ:
आता आमच्या सैन्यामधे प्रमुख प्रमुख असे जे महायोद्धे आहेत ते प्रसंगाच्या ओघानेच सांगतो, ऐका.
ओवी १०४:
उद्देशें एक दोनी। जायिजती बोलोनी। तुम्ही आदिकरूनी। मुख्य जे जें।
अर्थ:
तुम्ही आदिकरून जे मुख्य मुख्य वीर आहेत, त्यांची नावे केवळ दिग्दर्शनार्थ (आपल्या माहिती करता) सांगतो.
ओवी १०५:
हा भीष्म गंगानंदनु। जो प्रतापतेजस्वी भानु। रिपुगजपंचाननु। कर्णवीरु।
अर्थ:
प्रतापाने केवळ तेजस्वी सूर्यच असा हा गंगेचा पुत्र भीष्म आहे आणि शत्रुरूपी हत्तीला सिंहासारखा असणारा हा वीर कर्ण आहे.
ओवी १०६:
या एकेकाचेनी मनोव्यापारें। हें विश्व होय संहरे। हा कृपाचार्यु न पुरे। एकलाचि।
अर्थ:
या एकेकट्याच्या केवळ संकल्पाने या जगाची उत्पत्ती व संहार होऊ शकतात. फार कशाला? हा एकटाच कृपाचार्य यांना पुरे नाही का?
ओवी १०७:
एथ विकर्ण वीरु आहे। हा अश्वत्थामा पैल पाहें। याचा आडदरु सदां वाहे। कृतांतु मनीं।
अर्थ:
येथे विकर्ण वीर आहे. तो पलिकडे अश्वत्थामा पहा. याची धास्ती प्रत्यक्ष यमही मनात नेहेमी बाळगीत असतो.
ओवी १०८:
समितिंजयो सौमदत्ती। ऐसे आणीकही बहुत आहाती। जयांचिया बळा मिती। धाताही नेणें।
अर्थ:
समितिंजय आणि सौमदत्ति असे आणखीही पुष्कळ आहेत. त्यांच्या सामर्थ्याची मर्यादा ब्रह्मदेवालाही समजत नाही.
ओवी १०९:
जे शास्त्रविद्यापारंगत। मंत्रावतार मूर्त। हो कां जें अस्त्रजात। एथूनि रूढ।
अर्थ:
ते शस्त्रविद्येत तरबेज आहेत, अस्त्रांच्या मंत्रविद्येचे मूर्तिमंत अवतार आहेत. फार काय सांगावे? जेवढी म्हणून अस्त्रे आहेत, तेवढी सर्व यांच्यापासूनच प्रचारात आली आहेत.
ओवी ११०:
हे अप्रतिमल्ल जगीं। पुरता प्रतापु अंगीं। परी सर्व प्राणें मजलागीं। आरायिले असती।
अर्थ:
हे या जगात अद्वितीय योद्धे आहेत. यांच्या अंगात पुरेपूर शौर्य आहे. एवढे असूनही हे सर्व वीर अगदी जिवावर उदार होऊन माझ्या बाजूला मिळाले आहेत.
ओवी १११:
पतिव्रतेचें हृदय जैसें। पतिवांचूनि न स्पर्शे। मी सर्वस्व या तैसें। सुभटांसी।
अर्थ:
ज्याप्रमाणे पतिव्रतेचे मन पतीवाचून इतराला स्पर्श करीत नाही, त्याप्रमाणे या चांगल्या योद्ध्यांना मीच काय ते सर्वस्व आहे.
ओवी ११२:
आमुचिया काजाचेनि पाडें। देखती आपुलें जीवित थोकडें। असे निरवधि चोखडें। स्वामिभक्त।
अर्थ:
आमच्या कार्यापुढे यांना आपले जीवित अगदी तुच्छ वाटते. असे हे निस्सीम व उत्तम स्वामिभक्त आहेत.
ओवी ११३:
झुंजती कुळकणी जाणती। कळे किर्तीसी जिती। हे बहु असो क्षात्रनीति। एथोनियां।
अर्थ:
हे युद्धकुशल असून युद्धकौशल्याने कीर्तीस जिंकणारे आहेत. फार काय सांगावे? क्षात्रधर्म मूळ यांच्यापासूनच उत्पन्न झाला आहे.
ओवी ११४:
ऐसे सर्वांपरि पुरते। वीर दळीं आमुते। आतं काय गणूं यांतें। अपार हे।
अर्थ:
याप्रमाणे सर्व अंगांनी परिपूर्ण असे वीर आमच्या सैन्यात आहेत. आता यांची काय गणती करू? हे अपार आहेत.
ओवी ११५:
वरी क्षत्रियांमाजी श्रेष्ठु। जो जगजेठी जगीं सुभटु। तया दळवैपणाचा पाटु। भीष्मासि पैं।
अर्थ:
आणखी क्षत्रियांमधे श्रेष्ठ व या जगात नाणावलेले योद्धे असे जे भीष्माचार्य, त्यांना या सेनेच्या अधिपत्याचा अधिकार दिलेला आहे.
ओवी ११६:
आतां याचेनि बळें गवसलें। हे दुर्ग जैसे पन्नासिलें। येणें पाडें थेकुलें। लोकत्रय।
अर्थ:
आता यांनी आपल्या सामर्थ्याने आवरून या सैन्याची अशी काही रचना केली आहे की जसे काय किल्लेच बांधले आहेत. याच्यापुढे त्रिभुवनही क:पदार्थ आहे.
ओवी ११७:
आधींच समुद्र पाहीं। तेथ दुवाडपण कवणा नाहीं। मग वडवानळु तैसे याही। विरजा जैसा।
अर्थ:
आधी असे पहा, समुद्र हा कोणाला दुस्तर नाही? तशात ज्याप्रमाणे वडवानल साह्यकारी व्हावा.
ओवी ११८:
ना तरीं प्रळयवन्ही महावातु। या दोघां जैसा सांधातु। तैसा हा गंगासुतु। सेनापति।
अर्थ:
किंवा प्रलयकाळचा अग्नि व प्रचंड वारा या दोहोंचा ज्याप्रमाणे मिलाफ व्हावा, त्याप्रमाणे या गंगेच्या पुत्राच्या सेनापतित्वाची जोड या पराक्रमी सैन्याला मिळाली आहे.
ओवी ११९:
आतां येणेंसि कवण भिडे। हें पांडवसैन्य कीर थोकडें। परि वरचिलेनि पाडें। दिसत असे।
अर्थ:
आता या सैन्याबरोबर कोण झगडेल? वर सांगितलेल्या आमच्या या सैन्याच्या मानाने हे पांडवांचे सैन्य खरोखरच अपुरे दिसत आहे.
ओवी १२०:
वरी भीमसेनु बेथु। तो जाहला असे सेनानाथु। ऐसें बोलोनियां मातु। सांडिली तेणें।
अर्थ:
आणि त्यात भीमसेन (अगोदरच) आडदांड आणि तो त्यांच्या सैन्याचा अधिपती झाला आहे (मग काय?) असे बोलून त्याने ती गोष्ट सोडून दिली.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी १२१ ते १३०
ओवी १२१:
मग पुनरपि काय बोले। सकळ सैनिकांतें म्हणितलें। आतां दळभार आपुलाले। सरसे करा।
अर्थ:
मग दुर्योधन सर्व सेनापतींना असे म्हणाला की आपापले सैन्यसमुदाय सज्ज करा.
ओवी १२२:
जया जिया अक्षौहिणी। तेणें तिया आरणी। वरगण कवणकवणी। महारथीया।
अर्थ:
ज्यांच्या ज्या अक्षौहिणी आल्या असतील त्यांनी त्या अक्षौहिणी युद्धभूमीवर कोणकोणत्या महारथ्याकडे द्यायच्या आहेत त्या द्याव्या.
ओवी १२३:
तेणें तिया आवरिजे। भीष्मातळीं राहिजे। द्रोणातें म्हणे पाहिजे। तुम्ही सकळ।
अर्थ:
त्या महारथ्याने त्या अक्षौहिणीला आपल्या हुकमतीत ठेवावे. आणि भीष्मांच्या आज्ञेत रहावे. (नंतर) दुर्योधन द्रोणाचार्यांना म्हणाला, तुम्ही सर्वांवर देखरेख ठेवावी.
ओवी १२४:
हाचि एकु रक्षावा। मी तैसा हा देखावा। येणें दळभारु आघवा। साचु आमुचा।
अर्थ:
या भीष्मांचेच फक्त संरक्षण करावे. यांना माझ्याप्रमाणेच मानावे. यांच्या योगानेच आमचा हा सर्व सेनाभार खरा समर्थ आहे. (आमच्या सेनेची मदार यांच्यावरच आहे.)
ओवी १२५:
या राजयाचिया बोला। सेनापति संतोषला। मग तेणें केला। सिंहनादु।
अर्थ:
राजाच्या या भाषणाने सेनापती भीष्मांना संतोष झाला. मग त्याने सिंहासारखी गर्जना केली.
ओवी १२६:
तो गाजत असे अद्भुतु। दोन्ही सैन्याआंतु। प्रतिध्वनि न समातु। उपजत असे।
अर्थ:
ती गर्जना दोन्ही सैन्यात विलक्षण तर्‍हेने दुमदुमत राहिली. तिचा प्रतिध्वनीही आकाशात न मावता पुन्हा पुन्हा उठू लागला.
ओवी १२७:
तयाचि तुलगासवें। वीरवृत्तीचेनि थावें। दिव्य शंख भीष्मदेवें। आस्फुरिला।
अर्थ:
तो प्रतिध्वनी उठत असताच वीरवृत्तीच्या बलाने स्फुरण येऊन भीष्मांनी आपला शंख वाजवला.
ओवी १२८:
ते दोन्ही नाद मीनले। तेथ त्रैलोक्य बधिरीभूत जाहलें। जैसें आकाश कां पडिलें। तुटोनिया।
अर्थ:
ते दोन्ही आवाज मिळाले तेव्हा त्रैलोक्याच्या कानठळ्या बसल्या. त्यावेळी जणू काय आकाशच तुटून पडते की काय असे वाटले.
ओवी १२९:
घडघडीत अंबर। उचंबळत सागर। क्षोभलें चराचर। कांपत असे।
अर्थ:
त्यामुळे आकाश घडाडले, सागर उसळला, आणि स्थावर व जंगम थरथर कापू लागले.
ओवी १३०:
तेणें महाघोषगजरें। दुमदुमिताती गिरिकंदरें। तव दळामाजीं रणतुरें। आस्फुरिलीं।
अर्थ:
त्या मोठ्या आवाजाच्या नादाने डोंगरातील दर्‍या दणाणून राहिल्या. इतक्यात त्या सैन्यात रणावाद्ये वाजू लागली.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी १३१ते १६०
ओवी १३१:
उदंड सैंघ वाजतें। भयानखें खाखातें। महाप्रळयो जेथें। धाकडांसी।
अर्थ:
नाना प्रकारची रणवाद्ये जिकडे तिकडे इतकी भयंकर व कर्कश वाजू लागली मी मी म्हणणारांनाही तो महाप्रलय वाटला.
ओवी १३२:
भेरी निशाण मांदळ। शंख काहळ भोंगळ। आणि भयासुर रणकोल्हाळ। सुभटांचे।
अर्थ:
नौबत, डंके, ढोल, शंख, मोठ्या झांजा व कर्णे आणि महायोद्ध्यांच्या भयंकर गर्जना (या सर्वांची एकच गर्दी झाली).
ओवी १३३:
आवेशें भुजा त्राहाटिती। विसणेले हांका देती। जेथ महामद भद्रजाती। आवरती ना।
अर्थ:
ते योद्धे आवेशाने दंड ठोकू लागले, कोणी चिडून एकमेकांना युद्धासाठी हाका मारू लागले आणि त्या ठिकाणी मदोन्मत्त हत्ती आवरेनासे झाले.
ओवी १३४:
तेथ भेडांची कवण मातु। कांचया केर फिटतु। जेणें दचकला कृतांतु। आंग नेघे।
अर्थ:
तेथे अशा स्थितीत भित्र्यांची तर गोष्टच कशाला पाहिजे? कच्चे लोक तर कस्पटासमान उडून गेलेच, पण प्रत्यक्ष यमास सुद्धा धाक पडला. तो गर्भगळित होऊन पायच धरीना.
ओवी १३५:
एकां उभयाचि प्राण गेले। चांगांचे दांत बैसले। बिरुदाचे दादुले। हिंवताती।
अर्थ:
त्यापैकी कित्येकांचे तर उभ्याउभ्याच प्राण गेले. जे धैर्यवान होते, त्यांची दांतखिळी बसली आणि मी मी म्हणाणारे नामांकित वीर थरथर कापू लागले.
ओवी १३६:
ऐसा अद्भुत तूरबंबाळु। ऐकोनि ब्रह्मा व्याकुळु। देव म्हणती प्रळयकाळु। वोढवला आजी।
अर्थ:
असा वाद्यांचा मोठा विलक्षण आवाज ऐकून ब्रह्मदेव व्याकुळ झाला व आज प्रलयकाल येऊन ठेपला असे देव म्हणू लागले.
ओवी १३७:
ऐसी स्वर्गीं मातु। देखोनि तो आकांतु। तव पांडवदळाआतु। वर्तलें कायी।
अर्थ:
तो आकांत पाहून स्वर्गात अशी गोष्ट झाली. इतक्यात इकडे पांडवांच्या सैन्यात काय झाले.
ओवी १३८:
हो कां निजसार विजयाचें। कीं तें भांडार महातेजाचें। जेथ गरुडाचिये जावळियेचे। कांतले चार्‍ही।
अर्थ:
जो रथ विजयाचा गाभा, किंवा महातेजाचे भांडारच होता, ज्याला वेगात गरुडाची बरोबरी करणारे चार घोडे जुंपले होते.
ओवी १३९:
कीं पाखांचा मेरु जैसा। रहंवरु मिरवतसे तैसा। तेजें कोंदाटलिया दिशा। जयाचेनि।
अर्थ:
व ज्याच्या तेजाने सर्व दिशा भरून गेल्या होत्या व जो दिव्य असा शोभत होता, जणु काय पंख असलेला मेरु पर्वतच.
ओवी १४०:
जेथ अश्ववाहकु आपण। वैकुंठींचा राणा जाण। तया रथाचे गुण। काय वर्णूं।
अर्थ:
ज्या रथावर सारथ्याचे काम करणारा प्रत्यक्ष वैकुंठाचा राजा श्रीकृष्ण आहे, त्या रथाचे गुण काय वर्णन करावेत?
ओवी १४१:
ध्वजस्तंभावरी वानरु। तो मुर्तिमंत शंकरु। सारथी शारङ्गधरु। अर्जुनेसीं।
अर्थ:
रथावर लावलेल्या निशाणाच्या खांबावर शंकराचा अवतार असलेला प्रत्यक्ष वानर मारुती होता व शारंगधर श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या रथाचा सारथी होता.
ओवी १४२:
देखा नवल तया प्रभूचें। अद्भुत प्रेम भक्ताचें। जें सारथ्यपण पार्थाचें। करितु असे।
अर्थ:
पाहा त्या प्रभूचे नवल! त्याचे भक्ताविषयीचे प्रेम विलक्षण आहे. कारण (तो सर्वशक्तिमान परमेश्वर, पण) अर्जुनाच्या सारथ्याचेही काम करत होता.
ओवी १४३:
पाइकु पाठींसी घातला। आपण पुढां राहिला। तेणें पाञ्चजन्यु आस्फुरिला। अवलीळाचि।
अर्थ:
आपल्या दासाला पाठीशी घालून तो स्वत: युद्धाच्या तोंडावर राहिला. त्या श्रीकृष्णाने पांचजन्य नावाचा शंख लीलेनेच वाजवला.
ओवी १४४:
परि तो महाघोषु थोरु। गर्जतु असे गंहिरु। जैसा उदेला लोपी दिनकरु। नक्षत्रांतें।
अर्थ:
परंतु त्याचा तो भयंकर आवाज गंभीरपणे घुमत राहिला. ज्याप्रमाणे उगवलेला सूर्य नक्षत्रांना लोपवून टाकतो.
ओवी १४५:
तैसें तुरबंबाळु भंवते। कौरवदळीं गाजत होते। ते हारपोनि नेणों केउते। गेले तेथ।
अर्थ:
त्याप्रमाणे कौरवांच्या सैन्यात जिकडे तिकडे दुमदुमणारा जो वाद्यांचा कल्लोळ तो त्या शंखाच्या महानादाने कोणीकडे लोपून गेला ते काही कळेना.
ओवी १४६:
तैसाचि देखे येरे। निनादें अति गहिरे। देवदत्त धनुर्धरें। आस्फुरिला।
अर्थ:
त्याप्रमाणे पहा, नंतर त्या अर्जुनाने अतिगंभीर आवाजात आपला देवदत्त नावाचा शंख वाजवला.
ओवी १४७:
ते दोन्ही शब्द अचाट। मिनले एकवट। तेथ ब्रह्मकटाह शतकूट। हों पाहत असे।
अर्थ:
ते दोन्ही अचाट आवाज जेव्हा एकत्र मिळाले तेव्हा हे सर्व ब्रह्मांड शतचूर्ण होते की काय असे वाटू लागले.
ओवी १४८:
तंव भीमसेनु विसणैला। जैसा महाकाळु खवळला। तेणें पौण्ड्र आस्फुरिला। महाशंखु।
अर्थ:
इतक्यात खवळलेल्या यमाप्रमाणे आवेश चढलेल्या भीमाने आपला पौंड्र नावाचा मोठा शंख वाजवला.
ओवी १४९:
तो महाप्रलयजलधरु। जैसा घडघडिला गहिंरु। तंव अनंतविजयो युधिष्ठिरु। आस्फुरित असे।
अर्थ:
त्याचा आवाज कल्पांताच्या वेळच्या मेघगर्जनेप्रमाणे अतिगंभीर असा मोठा झाला. इतक्यात धर्मराजाने अनंतविजय नावाचा शंख वाजवला.
ओवी १५०:
नकुळें सुघोषु। सहदेवें मणिपुष्पकु। जेणें नादें अंतकु। गजबजला ठाके।
अर्थ:
नकुलाने सुघोष व सहदेवाने मणिपुष्पक या नावाचे शंख वाजवले. त्या आवजाने कालही गडबडून गेला.
ओवी १५१:
तेथ भूपति होते अनेक। द्रुपद द्रौपदेयादिक। हा काशीपति देख। महाबाहु॥
अर्थ:
त्या युद्धभूमीवर द्रुपद, द्रौपदीचे पुत्र, इत्यादी अनेक राजे होते. हा वीर्यशाली काशीराजा पहा.
ओवी १५२:
तेथ अर्जुनाचा सुतु। सात्यकि अपराजितु। धृष्टद्युम्नु नृपनाथु। शिखंडी हन॥
अर्थ:
तेथे अर्जुनाचा मुलगा अभिमन्यु, अजिंक्य सात्यकी, राजश्रेष्ठ धृष्टद्युम्न व शिखंडी होते.
ओवी १५३:
विराटादि नृपवर। जे सैनिक मुख्य वीर। तिहीं नानाशंख निरंतर। आस्फुरिले॥
अर्थ:
विराटादिक मोठे मोठे राजे, जे महत्वाचे शूर सैनिक होते, त्यांनी सर्वांनी निरनिराळे शंख एकसारखे वाजवण्यास आरंभ केला.
ओवी १५४:
तेणें महाघोषनिर्घातें। शेष कूर्म अवचितें। गजबजोनि भूभारातें। सांडूं पाहती॥
अर्थ:
त्या मोठ्या घोषाच्या दणाक्याने शेष व कूर्म हे एकदम गोंधळून गेले आणि आपण धरलेले पृथ्वीचे ओझे टाकून देण्याच्या बेतात आले.
ओवी १५५:
तेथ तिन्ही लोक डळमळित। मेरु मांदार आंदोळित। समुद्रजळ उसळत। कैलासवेरी॥
अर्थ:
त्यामुळे तिन्ही लोक डळमळू लागले. मेरु व मंदार पर्वत मागेपुढे झोके खाऊ लागले. व समुद्राच्या लाटा कैलासापर्यंत उसळल्या.
ओवी १५६:
पृथ्वीतळ उलथों पहात। आकाश असे आसुडत। तेथ सडा होत। नक्षत्रांचा॥
अर्थ:
जमीन उलथते की काय व आकाशाला हिसके बसू लागल्यामुळे नक्षत्रांचा सडाच पडतो की काय असे वाटू लागले.
ओवी १५७:
सृष्टी गेली रे गेली। देवां मोकळवादी जाहली। ऐशी एक टाळी पिटली। सत्यलोकीं॥
अर्थ:
सृष्टी चालली रे चालली, देवांना निराधार स्थिती आली, अशी ब्रह्मलोकात एकच ओरड झाली.
ओवी १५८:
दिहाचि दिन थोकला। जैसा प्रलयकाळ मांडला। तैसा हाहाकारु जाहला। तिन्हीं लोकीं॥
अर्थ:
दिवसाच सूर्य थांबला व प्रलयकाळ सुरू व्हावा त्याप्रमाणे तिन्ही लोकात हाहाकार उडाला.
ओवी १५९:
तें देखोनि आदिपुरुषु विस्मितु। म्हणे झणें होय पां अंतु। मग लोपिला अद्भुतु। संभ्रमु तो॥
अर्थ:
ते पाहून परमात्मा विस्मित झाला व मनात म्हणाला, न जाणो, सृष्टीचा अंत होईल. मग त्याने विलक्षण गोंधळ एकदम शांत केला.
ओवी १६०:
म्हणौनि विश्व सांवरलें। एर्‍हवीं युगांत होतें वोडवलें। जैं महाशंख आस्फुरिले। कृष्णादिकीं॥
अर्थ:
त्यामुळे जग सावरले. नाहीतर ज्यावेळी कृष्णादिकांनी आपले दिव्य शंख वाजवले त्यावेळीच युगांत होण्याची वेळ आली होती.
नकुलाने सुघोष व सहदेवाने मणिपुष्पक या नावाचे शंख वाजवले. त्या आवजाने कालही गडबडून गेला.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी १६१ ते १८०
ओवी १६१:
तो घोष तरी उपसंहरला। परि पडिसाद होता राहिला।तेणें दळभार विध्वंसिला। कौरवांचा ॥
अर्थ:
त्या घोषाने शांतता पवित्र केली, परंतु त्याचा प्रतिध्वनी शिल्लक राहिला, ज्यामुळे कौरवांच्या सैन्यात दहशत उडाली.
ओवी १६२:
जैसा गजघटाआंतु। सिंह लीला विदारितु।तैसा हृदयातें भेदितु। कौरवांचिया ॥
अर्थ:
हत्तींच्या कळपाची सिंह लीलेनेच जशी फाकाफाक करतो, तशी कौरवांची अंत:करणे त्या प्रतिध्वनीने भेदून टाकली.
ओवी १६३:
तो गाजत जंव आइकती। तंव उभेचि हिये घालिती।एकमेकांतें म्हणती। सावध रे सावध ॥
अर्थ:
तो प्रतिध्वनी दुमदुमत असतांना जेव्हा त्यांच्या कानावर आला तेव्हा उभेपणीच त्यांच्या काळाजाने ठाव सोडला. त्यातले त्यात ते एकमेकांना ‘अरे सावध रे सावध’ म्हणू लागले.
ओवी १६४:
तेथ बळें प्रौढीपुरतें। महारथी वीर होते।तिहीं पुनरपि दळातें। आवरिलें ॥
अर्थ:
त्या सैन्यात पराक्रमाने व मोठेपणाने जे पुरे शूर महारथी होते त्यांनी पुन्हा सैन्याला आवरले.
ओवी १६५:
मग सरिसेपणें उठावले। दुणवटोनि उचलले।तया दंडीं क्षोभलें। लोकत्रय ॥
अर्थ:
मग ते लढण्याच्या तयारीने सिद्ध झालेले व दुप्पट जोराने उसळले. त्या सैन्याच्या उसळण्याने तिन्ही लोक त्रस्त झाले.
ओवी १६६:
तेथ बाणवरी धर्नुधर। वर्षताती निरंतर।जैसे प्रळयांत जलधर। अनिवार कां ॥
अर्थ:
त्यावेळी प्रलयकाली मेघ ज्याप्रमाणे अनिवार वर्षाव करतात, त्याप्रमाणे धनुष्य धारण करणारे योद्धे बाणांचा एकसारखा वर्षाव करू लागले.
ओवी १६७:
ते देखलिया अर्जुनें। संतोष घेऊनि मनें।मग संभ्रमें दिठी सेने। घालीतसे ॥
अर्थ:
अर्जुनाने ते पाहून मनात संतोष मानला आणि मग उत्सुकतेने सैन्याकडे नजर फेकली.
ओवी १६८:
तंव संग्रामीं सज्ज जाहले। सकळ कौरव देखिले।तंव लीलाधनुष्य उचललें। पंडुकुमरें ॥
अर्थ:
तेव्हा युद्धाला तयार असलेले सर्व कौरव त्याने पाहिले. मग पांडुपुत्र अर्जुनाने लीलेनेच धनुष्य उचलून घेतले.
ओवी १६९:
ते वेळीं अर्जुन म्हणतसे देवा। आतां झडकरी रथु पेलावा।नेऊनि मध्यें घालावा। दोहीं दळां ॥
अर्थ:
त्यावेळी अर्जुन म्हणाला, देवा आता चटकन रथ हाकावा व तो तो दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी नेऊन उभा करावा.
ओवी १७०:
जंव मी नावेक। हे सकळ वीर सैनिक।न्याहाळीन अशेख। झुंजते ते ॥
अर्थ:
जोपर्यंत हे सर्व झुंजण्याकरता आलेले शूर सैनिक मी क्षणभर पुरते न्याहाळून पाहीन (तोपर्यंत रथ उभा कर).
ओवी १७१:
येथ आले असती आघवें। परी कवणेंसीं म्यां झुंजावें।हे रणीं लागे पहावें। म्हणौनियां ॥
अर्थ:
येथे सर्व आले आहेत. पण मी रणात कोणाबरोबर लढावे, याचा विचार करणे जरुर आहे. (म्हणून मी पहातो).
ओवी १७२:
बहुतकरूनि कौरव। हे आतुर दुःस्वभाव।वांटिवेवीण हांव। बांधिती झुंजीं ॥
अर्थ:
फार करून हे कौरव उतावीळ व दुष्ट बुद्धीचे असून पुरुषार्थावाचून युद्धाची हाव धरतात.
ओवी १७३:
झुंजाची आवडी धरिती। परी संग्रामीं धीर नव्हती।हें सांगोनि रायाप्रती। काय संजयो म्हणे ॥
अर्थ:
ते लढाईची हौस तर बाळगतात पण युद्धात टिकाव धरत नाहीत. इतके सांगून संजय धृतराष्ट्र राजाला पुढे काय म्हणाला.
ओवी १७४:
आइका अर्जुन इतुकें बोलिला। तंव श्रीकृष्णें रथु पेलिला।दोही सैन्यांमाजीं केला। उभा तेणें ॥
अर्थ:
ऐका. अर्जुन एवढे बोलला. इतक्यात श्रीकृष्णाने रथ हाकला व त्याने तो दोन्ही सैन्यांमधे उभा केला.
ओवी १७५:
जेथ भीष्मद्रोणादिक। जवळिकेचि सन्मुख।पृथिवीपति आणिक। बहुत आहाती ॥
अर्थ:
ज्या ठिकाणी भीष्म, द्रोण आदिकरून आप्तसंबंधी व आणखी पुष्कळ राजे पुढे उभे होते.
ओवी १७६:
तेथ स्थिर करूनियां रथु। अर्जुन असे पाहातु।तो दळभार समस्तु। संभ्रमेंसीं ॥
अर्थ:
त्या ठिकाणी रथ थांबवून अर्जुन तो सर्व सैन्यसमुदाय उत्सुकतेने पाहू लागला.
ओवी १७७:
मग देवा म्हणे देख देख। हे गुरुगोत्र अशेख।तंव कृष्णमनीं नावेक। विस्मो जाहला ॥
अर्थ:
मग म्हणाला, देवा पहा, पहा. हे सगळे भाऊबंद व गुरु आहेत. तेव्हा ते ऐकून श्रीकृष्णाच्या मनाला अचंबा वाटला.
ओवी १७८:
तो आपणयां आपण म्हणे। एथ कायी कवण जाणे।हें मनीं धरलें येणें। परि कांहीं आश्चर्य असे ॥
अर्थ:
तो श्रीकृष्ण आपल्या मनाशीच म्हणाला, ह्याने ह्या वेळी हे काय मनात आणले आहे कुणास ठाऊक ? पण काहीतरी विलक्षणच असावे.
ओवी १७९:
ऐसी पुढील से घेतु। तो सहजें जाणें हृदयस्थु।परि उगा असे निवांतु। तिये वेळीं ॥
अर्थ:
याप्रमाणे पुढचे त्याने अनुमान बांधले. तो सर्वांच्या हृदयात रहाणारा असल्यामुळे त्याने ते सहज जाणले. परंतु त्यावेळी तो काही न बोलता स्तब्ध राहिला.
ओवी १८०:
तंव तेथ पार्थु सकळ। पितृ पितामह केवळ।गुरु बंधु मातुळ। देखता जाहला ॥
अर्थ:
तो तेथे केवळ आपले चुलते, आजे, गुरु, भाऊ, मामा यासर्वांसच अर्जुनाने पाहिले.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी १८१ ते २००
ओवी १८१:
इष्ट मित्र आपुले । कुमरजन देखिले ।हे सकळ असती आले । तयांमाजी ॥
अर्थ:
आपले इष्टमित्र, मुलेबाळे हे सर्व त्या सैन्यात आले आहेत असे त्याने पाहिले.
ओवी १८२:
सुहृज्जन सासरे । आणीकही सखे सोइरे ।कुमर पौत्र धर्नुर्धरें । देखिले तेथ ॥
अर्थ:
जिवलग मित्र, सासरे, आणखी सगेसोयरे, पुत्र, नातु, असे अर्जुनाने तेथे पाहिले.
ओवी १८३:
जयां उपकार होते केले । कीं आपदीं जे रक्षिले ।हे असो वडील धाकुले । आदिकरूनि ॥
अर्थ:
ज्यांच्यावर त्याने उपकार केले होते किंवा संकटकाळी ज्यांचे रक्षण केले होते, फार काय लहानमोठे आदिकरून
ओवी १८४:
ऐसें गोत्रचि दोहीं दळीं । उदित जालें असे कळीं ।हे अर्जुनें तिये वेळीं । अवलोकिलें ॥
अर्थ:
असे हे सर्व कूळच दोन्ही सैन्यात लढाईस तयार झालेले आहे हे त्यावेळी अर्जुनाने पाहिले.
ओवी १८५:
तेथ मनीं गजबज जाहली । आणि आपैसी कृपा आली ।तेणें अपमानें निघाली । वीरवृत्ति ॥
अर्थ:
त्याप्रसंगी अर्जुनाच्या मनात गडबड उडाली आणि (त्यामुळे त्याच्या मनात) सहजच करुणा उत्पन्न झाली. त्या अपमानामुळे अर्जुनाच्या अंगातील वीरवृत्ती निघून गेली.
ओवी १८६:
जिया उत्तम कुळींचिया होती । आणि गुणलावण्य आथी ।तिया आणिकीतें न साहती । सुतेजपणें ॥
अर्थ:
ज्या स्त्रिया उच्च कुळातल्या असून गुण व रूप यांनी संपन्न असतात त्यांना आपल्या अंगच्या पाणिदारपणामुळे दुसर्‍या स्त्रीचे (सवतीचे) वर्चस्व सहन होत नाही.
ओवी १८७:
नविये आवडीचेनि भरें । कामुक निजवनिता विसरे ।मग पाडेंवीण अनुसरे । भ्रमला जैसा ॥
अर्थ:
नवीन स्त्रीच्या (जारिणीच्या) आवडीच्या भरात कामासक्त पुरुष आपल्या बायकोला विसरतो आणि मग वेडावल्यासारखा (तिची) योग्यता न पहाता तिच्या नादी लागतो
ओवी १८८:
कीं तपोबळें ऋद्धी । पातलिया भ्रंशे बुद्धी ।मग तया विरक्तता सिद्धी । आठवेना ॥
अर्थ:
किंवा तपोबलाने ऋद्धी (ऐश्वर्य) प्राप्त झाली असता (वैराग्यशाली पुरुषाची) बुद्धी भ्रम पावते आणी मग त्याला वैराग्यसिद्धीची आठवण रहात नाही.
ओवी १८९:
तैसें अर्जुना तेथ जाहलें । असतें पुरुषत्व गेलें ।जे अंतःकरण दिधलें । कारुण्यासी ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे अर्जुनाची त्यावेळी स्थिती झाली. त्याची असलेली वीरवृत्ती गेली. कारण त्याने आपले अंत:करण करुणेला वाहिले.
ओवी १९०:
देखा मंत्रज्ञु बरळु जाय । मग तेथ कां जैसा संचारु होय ।तैसा तो धनुर्धर महामोहें । आकळिला ॥
अर्थ:
पाहा, मांत्रिक चाचरला (मंत्रोच्चारात चुकला) असता जशी त्याला बाधा होते तसा तो धनुर्धारी अर्जुन मोठ्या मोहाने व्यापला गेला.
ओवी १९१:
म्हणौनि असतां धीरु गेला । हृदया द्रावो आला ।जैसा चंद्रकळीं शिवतला । सोमकांतु ॥
अर्थ:
म्हणून त्याच्या अंगी असलेले धैर्य खचले आणि त्याचे हृदय करुणेने पाझरले. ज्याप्रमाणे चंद्रकिरणांचा वर्षाव झाल्यामुळे चंद्रकांतमणी पाझरू लागतो.
ओवी १९२:
तयापरी पार्थु । अतिस्नेहें मोहितु ।मग सखेद असे बोलतु । श्रीअच्युतेसीं ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे पार्थ महाकरुणेने मोहून गेला. आणि मग खेदयुक्त होऊन कृष्णाबरोबर बोलू लागला.
ओवी १९३:
तो म्हणे अवधारी देवा । म्यां पाहिला हा मेळावा ।तंव गोत्र वर्गु आघवा । देखिला एथ ॥
अर्थ:
तो म्हणाला देवा, ऐका. मी हा सर्व जमाव पाहिला. इथे तर सर्व आप्तसंबंधीच दिसतात.
ओवी १९४:
हें संग्रामीं उदित । जहाले असती कीर समस्त ।पण आपणपेयां उचित । केवीं होय ॥
अर्थ:
हे सर्व लढाईत उन्मत्त झाले आहेत, हे खरे. पण ते (त्यांच्याशी लढणे) आपल्याला योग्य कसे होईल?
ओवी १९५:
येणें नांवेचि नेणों कायी । मज आपणपें सर्वथा नाहीं । मन बुद्धि ठायीं । स्थिर नोहे ॥
अर्थ:
या नातलगांशी युद्ध करायच्या विचाराने मला कसेसेच होत आहे. माझे मला मुळीच भान राहिले नाही. ते नाहीसे झाले आहे. माझे मन व बुद्धी सुद्धा स्थिर नाही.
ओवी १९६:
देखे देह कांपत । तोंड असे कोरडें होत ।विकळता उपजत । गात्रांसीही ॥
अर्थ:
पाहा, माझा देह कापत आहे, तोंडाला कोरड पडली आहे आणि सगळ्या गात्रांना शिथिलता आली आहे.
ओवी १९७:
सर्वांगा कांटाळा आला । अति संतापु उपनला ।तेथ बेंबळ हातु गेला । गांडिवाचा ॥
अर्थ:
सर्वांगावर काटा उभा राहिला आहे. माझ्या मनात अतिशय यातना होत आहेत. आणि गांडीव धनुष्य धरायचा हात लुळा पडला आहे.
ओवी १९८:
तें न धरतचि निष्टलें । परि नेणेंचि हातोनि पडिलें ।ऐसें हृदय असे व्यापिलें । मोहें येणें ॥
अर्थ:
ते धरले न जाता निसटले, परंतु हातातून केव्हा गळून पडले याची मलाच दाद नाही. या मोहाने माझे हृदय असे घेरले आहे.
ओवी १९९:
जें वज्रापासोनि कठिण । दुर्धर अतिदारुण ।तयाहून असाधारण । हें स्नेह नवल ॥
अर्थ:
(हे अर्जुनाचे अंत:करण) व्रज्राहूनही कठिण, दुसर्‍यास दाद न देणारे अति खंबीर आहे; पण या करुणेची कडी त्याच्याही वर आहे. ही मोठी नवलाची गोष्ट आहे.
ओवी २००:
जेणें संग्रामीं हरु जिंतिला । निवातकवचांचा ठावो फेडिला ।तो अर्जुन मोहें कवळिला । क्षणामाजीं ॥
अर्थ:
ज्याने युद्धात शंकरास जिंकले, व निवात-कवच नावाच्या राक्षसांना बेपत्ता केले त्या अर्जुनाला एका क्षणात मोहाने घेरले.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी २०१ ते २२१
ओवी २०१:
जैसा भ्रमर भेदी कोडें । भलतैसें काष्ठ कोरडें । परि कळिकेमाजी सांपडे । कोंवळिये ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे वाटेल त्या प्रकारचे कोरडे लाकूड भुंगा पोखरून टाकतो, परंतु कोवळ्या कळीमध्ये मात्र अडकून पडतो.
ओवी २०२:
तेथ उत्तीर्ण होईल प्राणें । परि तें कमळदळ चिरूं नेणें । तैसें कठिण कोवळेपणें । स्नेह देखा ॥
अर्थ:
तेथे तो प्राणासही मुकेल, पण त्या कमळाच्या पाकळ्या फाडण्याचा विचार त्याच्या मनासही शिवत नाही. त्याप्रमाणे पहा, हा स्नेह (करुणा) जात्या कोवळा खरा पण महा कठिण आहे.
ओवी २०३:
हे आदिपुरुषाची माया । ब्रह्मेयाही नयेचि आया । म्हणौनि भुलविला ऐकें राया । संजयो म्हणे ॥
अर्थ:
संजय म्हणाला, राजा, ऐक. हा स्नेह म्हणजे परमात्म्याची माया आहे. ही ब्रह्मदेवालाही आकळत नाही. म्हणून त्याने अर्जुनाला भुरळ पाडली.
ओवी २०४:
अवधारी मग तो अर्जुनु । देखोनि सकळ स्वजनु । विसरला अभिमानु । संग्रामींचा ॥
अर्थ:
असो, राजा ऐक. मग तो अर्जुन (युद्धाला आलेले) सर्व आपलेच लोक आहेत असे पाहून लढाईचा अभिमान (ईर्षा) विसरून गेला.
ओवी २०५:
कैसी नेणों सदयता । उपनली तेथें चित्ता । मग म्हणे कृष्णा आतां । नसिजे एथ ॥
अर्थ:
तेथे त्याच्या चित्तात सदयता कोठून उत्पन्न झाली कोण जाणे ! मग तो म्हणाला कृष्णा, आपण आता येथे राहू नये हे बरे.
ओवी २०६:
माझें अतिशय मन व्याकुळ । होतसे वाचा बरळ ।जे वधावे हे सकळ । येणें नांवें ॥
अर्थ:
ह्या सर्वांना मारावयाचे हे मनात येताच त्याने माझे मन अतिशय व्याकूळ होत आहे आणि तोंड हवे ते बरळू लागते.
ओवी २०७:
या कौरवां जरी वधावें । तरी युधिष्ठीरादिकां कां न वधावें ।हे येरयेर आघवे । गोत्रज आमुचे ॥
अर्थ:
या कौरवांना मारणे जर योग्य आहे तर धर्मराजादिकांना मारण्याला काय हरकत आहे ? कारण की हे सर्व आम्ही एकमेकांचे नातलगच आहोत.
ओवी २०८:
म्हणोनि जळो हें झुंज । प्रत्यया न ये मज ।एणें काय काज । महापापें ॥
अर्थ:
याकरता, आग लागो या युद्धाला ! मला हे पसंत नाही. या महापापाची आपणास गरज काय आहे.
ओवी २०९:
देवा बहुतापरी पाहतां । एथ वोखटे होईल झुंजतां । वर कांहीं चुकवितां । लाभु आथी ॥
अर्थ:
देवा, अनेक दृष्टींनी विचार केला असता (असे वाटते की) या वेळी युद्ध केले तर (त्याचा परिणाम) वाईट होईल पण ते जर टाळले तर काही लाभ (कल्याण) होईल.
ओवी २१०:
तया विजयवृत्ती कांहीं । मज सर्वथा काज नाहीं । एथ राज्य तरी कायी । हे पाहुनियां ॥
अर्थ:
या विजयाच्या इच्छेशी मला काहीच कर्तव्य नाही. अशा रीतीने राज्य मिळाले तरी आपल्याला काय करायचे आहे ?
ओवी २११:
या सकळांतें वधावें । मग हे भोग भोगावे । ते जळोत आघवे । पार्थु म्हणे ॥
अर्थ:
अर्जुन म्हणाला, या सर्वांना मारून जे भोग भोगायचे त्या सगळ्यांना आग लागो.
ओवी २१२:
तेणें सुखेंविण होईल । तें भलतैसें साहिजेल । वरी जीवितही वेंचिजेल । याचिलागीं ॥
अर्थ:
त्या भोगापांसून मिळणार्‍या सुखाच्या अभावी जो प्रसंग येऊन पडेल तो वाटेल तसा बिकट असला तरीही सहन करता येईल. इतकेच काय यांच्याकरता आमचे प्राण खर्ची पडले तरी चालेल.
ओवी २१३:
परी यांसी घातु कीजे । मग आपण राज्यसुख भोगिजे । हें स्वप्नींही मन माझें । करूं न शके ॥
अर्थ:
पण यांचे प्राण घ्यावे आणि मग आपण राज्य भोगावे ही गोष्ट माझे मन स्वप्नात देखील सहन करू शकणार नाही.
ओवी २१४:
तरी आम्हीं कां जन्मावें । कवणलागीं जियावें । जरी वडिलां यां चिंतावें । विरुद्ध मनें ॥
अर्थ:
जर या वडील माणसांचे अहित मनाने चिंतायचे तर आम्ही जन्माला येऊनही काय उपयोग ? व आम्ही जगावे तरी कोणासाठी ?
ओवी २१५:
पुत्रातें इच्छी कुळ । तयाचें कायि हेंचि फळ । जे निर्दळिजे केवळ । गोत्र आपुलें ॥
अर्थ:
कुळातील लोक पुत्राची इच्छा करतात, त्याचे काय हेच फल आहे की त्याने आपल्या आप्तेष्टांचा केवळ वधच करावा.
ओवी २१६:
हें मनींचि केविं धरिजे । आपण वज्राचेया होईजे । वरी घडे तरी कीजे । भलें इयां ॥
अर्थ:
हे (मी आपल्या कुळाचा नाश राज्य मिळवण्याकरता करीन असे) आपण मनात तरी कसे आणावे ? वज्रासारखे कठोर शब्द आपण कसे उच्चारावे ? उलटपक्षी झाल्यास आपण त्यांचे हितच करावे.
ओवी २१७:
आम्हीं जें जें जोडावें । तें समस्तीं इहीं भोगावें । हें जीवितही उपकारावें । काजीं यांच्या ॥
अर्थ:
आम्ही जे जे मिळवावे ते ते या सर्वांनी (वास्तविक) भोगायचे आहे. यांच्या कामाकरता आम्ही आपले प्राणही खर्चावयाचे आहेत.
ओवी २१८:
आम्ही दिगंतीचे भूपाळ । विभांडूनि सकळ । मग संतोषविजे कुळ । आपुलें जें ॥
अर्थ:
आम्ही देशोदेशीचे सर्व राजे युद्धात जिंकून जे आपले कुळ ते तोषवावे.
ओवी २१९:
तेचि हे समस्त । परी कैसें कर्म विपरीत । जे जाहले असती उद्यत । झुंजावया ॥
अर्थ:
तेच हे आमचे सर्व कुळ पण कर्म कसे विपरीत आहे पहा, ते सर्व आपापसात लढावयास तयार झाले आहेत.
ओवी २२०:
अंतौरिया कुमरें । सांडोनियां भांडारें । शस्त्राग्रीं जिव्हारें । आरोपुनी ॥
अर्थ:
बायका, मुले,आपले खाजिने, ही सर्व सोडून व तलवारीच्या धारेवर आपले प्राण ठेऊन जे लढाईस तयार झाले आहेत.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी २०१ ते २२१
ओवी २२१:
ऐसियांतें कैसेनि मारूं ? । कवणावरी शस्त्र धरूं ? ।निजहृदया करूं । घातु केवीं ? ॥
अर्थ:
अशांना मी मारू तरी कसा ? मी कोणावर शस्त्र धरू ? (हे कौरव म्हणजे आम्हीच, तेव्हा यांना मारणे म्हणजे आपलाच घात करणे होय. या दृष्टीने अर्जुन म्हणतो मी) आपला काळजाचा घात कसा करू ?
ओवी २२२:
हें नेणसी तूं कवण । परी पैल भीष्म द्रोण ।जयांचे उपकार असाधारण । आम्हां बहुत ॥
अर्थ:
हे कोण आहेत, तू जाणत नाहीस का ? ज्यांचे आमच्यावर असामान्य उपकार आहेत असे भीष्म व द्रोण, ते पलीकडे आहेत पहा.
ओवी २२३:
एथ शालक सासरे मातुळ । आणि बंधु कीं हे सकळ ।पुत्र नातू केवळ । इष्टही असती ॥
अर्थ:
येथे या सैन्यात मेहुणे, सासरे, मामे आणि हे इतर सर्व बंधु, पुत्र, नातू आणि केवळ इष्टही आहेत.
ओवी २२४:
अवधारी अति जवळिकेचे । हे सकळही सोयरे आमुचे ।म्हणौनि दोष आथी वाचे । बोलितांचि ॥
अर्थ:
ऐक, अतिशय जवळचे असे हे आमचे सर्व सोयरे आहेत. आणि म्हणूनच (यांना मारावे असे) वाणीने नुसते बोलणे सुद्धा पाप आहे.
ओवी २२५:
हे वरी भलतें करितु । आतांचि येथें मारितु ।परि आपण मनें घातु । न चिंतावा ॥
अर्थ:
उलटपक्षी हे वाटेल ते करोत, आताच पाहिजे तर आम्हास येथे मारोत, पण आम्ही यांच्या घाताची गोष्ट मनातही आणणे बरोबर नाही.
ओवी २२६:त्रैलोक्यींचें अनकळित । जरी राज्य होईल प्राप्त ।तरी हें अनुचित । नाचरें मी ॥
अर्थ:
त्रैलोक्याचे समग्र राज्य जरी मिळणार असले तरी हे अयोग्य काम मी करणार नाही.
ओवी २२७:
जरी आजि एथ ऐसें कीजे । तरी कवणाच्या मनीं उरिजे ? ।सांगे मुख केवीं पाहिजे । तुझें कृष्णा ? ॥
अर्थ:
जर आज आम्ही येथे असे (यांच्याशी लढाई करून यांना ठार मारले) युद्धे केले तर मग आमच्या विषयी कोणाच्या मनात आदर राहील ? आणि मग कृष्णा, सांग तुझे मुख आम्हाला कसे दिसेल ? (तू आम्हाला अंतरशील).
ओवी २२८:
जरी वधु करोनि गोत्रजांचा । तरी वसौटा होऊनि दोषांचा ।मज जोडिलासि तुं हातींचा । दूरी होसी ॥
अर्थ:
जर मी गोत्रजांचा वध केला, तर सर्व दोषांचे मी वसतीस्थान होईन. आणि मग ज्या तुझी जोड मला लाभली आहे तो तू आमच्या हातचा जाशील.
ओवी २२९:
कुळहरणीं पातकें । तिये आंगीं जडती अशेखें ।तये वेळीं तुं कवणें कें । देखावासी ? ॥
अर्थ:
कुळाच्या घाताने घडणारी सर्व पातके जेव्हा अंगी जडतील, तेव्हा तुला कोणी कोठे पहावे ?
ओवी २३०:
जैसा उद्यानामाजीं अनळु । संचारला देखोनि प्रबळु ।मग क्षणभरी कोकिळु । स्थिरु नोहे ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे बगीच्याला भयंकर आग लागलेली पाहून कोकिळ तेथे क्षणभरही थांबत नाही.
ओवी २३१:
का सकर्दम सरोवरु । अवलोकूनि चकोरु ।न सेवितु अव्हेरु । करूनि निघे ॥
अर्थ:
चिखलाने भरलेले सरोवर पाहून (कमलपत्रावर वसून चंद्रामृत सेवन करणारा) चकोर त्यात न रहाता त्याचा त्याग करून तेथून निघून जातो.
ओवी २३२:
तयापरी तुं देवा । मज झकवूं न येसीं मावा ।जरी पुण्याचा वोलावा । नाशिजैल ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे हे देवा, जर (माझ्या ठिकाणचा) पुण्याचा ओलावा नाहीसा झाला तर तू आपल्या मायेने मला चकवून माझे कडे येणार नाहीस.
ओवी २३३:
म्हणोनि मी हें न करीं । इये संग्रामीं शस्त्र न धरीं ।हें किडाळ बहुतीं परी । दिसतसे ॥
अर्थ:
म्हणून मी युद्ध हे करणार नाही. या लढाईमधे हत्यार धरणार नाही. कारण हे युद्ध पुष्कळ प्रकारांनी निंद्य दिसत आहे.
ओवी २३४:
तुजसीं अंतराय होईल । मग सांगे आमुचें काय उरेल ? ।तेणें दुःखें हियें फुटेल । तुजवीण कृष्णा ॥
अर्थ:
तुझ्याशी ताटातूट होईल, तर मग कृष्णा, तुझ्यावाचून त्या दु:खाने (वियोगाने) आमचे हृदय दुभंग होईल.
ओवी २३५:
म्हणौनि कौरव हे वधिजती । मग आम्ही भोग भोगिजती ।हे असो मात अघडती । अर्जुन म्हणे ॥
अर्थ:
एवढ्याकरता कौरव मारले जावेत आणि आम्ही राज्यभोग भोगावेत हे राहू दे. ही गोष्ट घडणे अशक्य आहे असे अर्जुन म्हणाला.
ओवी २३६:
हे अभिमानमदें भुललें । जरी पां संग्रामा आले ।तर्‍ही आम्हीं हित आपुलें । जाणावें लागे ॥
अर्थ:
हे कौरव अभिमानाच्या मस्तीने बहकून जरी लढण्याकरता आले आहेत तरी पण आम्ही आपले हित कशात आहे ते पाहिले पाहिजे.
ओवी २३७:
हें ऐसें कैसें करावें ? । जे आपुले आपण मारावे ? । जाणत जाणतांचि सेवावें । काळकूट ? ॥
अर्थ:
आपलेच आप्तसंबंधी आपण मारावे, हे असे भलतेच कसे करावे ? जाणून बुजून हे कालकूट विष कसे घ्यावे ?
ओवी २३८:
हां जी मार्गीं चालतां । पुढां सिंहु जाहला आवचिता ।तो तंव चुकवितां । लाभु आथी ॥
अर्थ:
अहो महाराज, रस्त्याने चालले असता अकस्मात सिंह आडवा आला तर त्याला चुकवून जाण्यातच आपले हित आहे.
ओवी २३९:
असता प्रकाशु सांडावा । मग अंधकूप आश्रावा ।तरी तेथ कवणु देवा । लाभु सांगे ? ॥
अर्थ:
असलेला उजेड टाकून अंधकूपाचा आश्रय केला तर देवा, त्यात काय हित आहे ? सांग बरे ?
ओवी २४०:
कां समोर अग्नि देखोनी । जरी न वचिजे वोसंडोनी ।तरी क्षणा एका कवळूनी । जाळूं सके ॥
अर्थ:
किंवा समोर अग्नि पाहून त्याला चुकवून जर आपण पलीकडे गेलो नाही तर तो एका क्षणात आपणास घेरून जाळून टाकील.
ज्ञानेश्वरी - प्रथम अध्याय (अर्जुनविषादयोग) - ओवी २४१ ते २७०
ओवी २४१:
तैसे दोष हे मूर्त । अंगी वाजों असती पहात । हें जाणतांही केवीं एथ । प्रवर्तावें ? ॥ २४१ ॥
अर्थ:
त्याचप्रमाणे हे मूर्तिमंत दोष आमच्या अंगावर आदळू पहात आहेत. हे समजत असताही, या कामी कसे प्रवृत्त व्हावे ?
ओवी २४२:
ऐसें पार्थु तिये अवसरीं । म्हणे देवा अवधारीं । या कल्मषाची थोरी । सांगेन तुज ॥ २४२ ॥
अर्थ:
त्यावेळी इतके बोलून पार्थ म्हणाला देवा, ऐक. मी तुला या पापाचा भयंकरपणा सांगतो.
ओवी २४३:
जैसें काष्ठें काष्ठ मथिजे । तेथ वन्हि एक उपजे । तेणें काष्ठजात जाळिजे । प्रज्वळलेनि ॥ २४३ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे लाकडाने लाकूड घासले असता तेथे अग्नि उत्पन्न होतो आणि तो भडकला म्हणजे सर्व लाकडांना जाळून टाकतो.
ओवी २४४:
तैसा गोत्रींचीं परस्परें । जरी वधु घडे मत्सरें । तरी तेणें महादोषें घोरें । कुळचि नाशे ॥ २४४ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे कुळामधे मत्सराने एकमेकांनी एकमेकांचा वध केला तर त्या महाभयंकर दोषाने कूळच नाशाला पावते.
ओवी २४५:
म्हणौनि येणें पापें । वंशजधर्मु लोपे । मग अधर्मुचि आरोपे । कुळामाजीं ॥ २४५ ॥
अर्थ:
म्हणून या पापाने वंशपरंपरागत आलेल्या धर्माचा लोप होईल, आणि मग कुळामधे अधर्मच माजेल.
ओवी २४६:
एथ सारासार विचारावें । कवणें काय आचरावें । आणि विधिनिषेध आघवे । पारुषती ॥ २४६ ॥
अर्थ:
तेथे सारासार विचार, कोणी कशाचे आचरण करावे व विधिनिषेध (कर्तव्य काय व अकर्तव्य काय) या सगळ्या गोष्टी बंद पडतात.
ओवी २४७:
असता दीपु दवडिजे । मग अंधकारीं राहाटिजे । तरी उजूचि कां अडळिजे । जयापरी ॥ २४७ ॥
अर्थ:
जवळ असलेला दिवा मालवून मग अंधारात वावरू लागले तर ज्याप्रमाणे सरळ चालले असता अडखळण्याचा प्रसंग येतो.
ओवी २४८:
तैसा कुळीं कुळक्षयो होय । तये वेळीं तो आद्यधर्मु जाय । मग आन कांहीं आहे । पापावांचुनी ? ॥ २४८ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्यावेळी कुलक्षय होतो त्यावेळी कुळात पहिल्यापासून चालत आलेल्या धर्माचा लोप होतो. मग तेथे पापावाचून दुसरे काय असणार ?
ओवी २४९:
जैं यमनियम ठाकती । तेथ इंद्रिये सैरा राहाटती । म्हणौनि व्यभिचार घडती । कुळस्त्रियांसी ॥ २४९ ॥
अर्थ:
ज्यावेळी इंद्रिये व मन यांचा निग्रह थांबतो, त्यावेळी इंद्रिये स्वैर सुटतात आणि मग सहजच कुलीन स्त्रियांच्या हातून व्यभिचार घडतो.
ओवी २५०:
उत्तम अधमीं संचरती । असे वर्णावर्ण मिसळती । तेथ समूळ उपडती । जातिधर्म ॥ २५० ॥
अर्थ:
उच्च वर्णाच्या स्त्रिया नीच वर्णाच्या लोकांशी रत होतात व अशा रीतीने वर्ण एकमेकात मिसळतात. (वर्णसंकर होतो)
ओवी २५१:
जैसी चोहटाचिये बळी । पाविजे सैरा काउळीं । तैसीं महापापें कुळीं । संचरती ॥ २५१ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे चव्हाट्यावर ठेवलेल्या बळीवर चारी बाजूंनी कावळे येऊन पडतात, त्याप्रमाणे मोठी पापे कुळात शिरतात.
ओवी २५२:
मग कुळा तया अशेखा । आणि कुळघातकां । येरयेरां नरका । जाणें आथी ॥ २५२ ॥
अर्थ:
मग त्या संपूर्ण कुळाला व कुळघातक्याला दोघांनाही नरकाला जावे लागते.
ओवी २५३:
देखें वंशवृद्धि समस्त । यापरी होय पतित । मग वोवांडिती स्वर्गस्थ । पूर्वपुरुष ॥ २५३ ॥
अर्थ:
पाहा, ह्या प्रमाणे वंशात वाढलेली प्रजा अधोगतीला जाते आणि मग त्यांचे स्वर्गातील पूर्वज फिरून परत येतात.
ओवी २५४:
जेथ नित्यादि क्रिया ठाके । आणि नैमित्तिक क्रिया पारुखे । तेथ कवणा तिळोदकें । कवण अर्पी ? ॥ २५४ ॥
अर्थ:
ज्यावेळी रोज करायची धार्मिक कृत्ये बंद पडतात त्यावेळी कोण कोणाला तिलोदक देणार ?
ओवी २५५:
तरी पितर काय करिती ? । कैसेनि स्वर्गीं वसती ? । म्हणौनि तेही येती । कुळापासीं ॥ २५५ ॥
अर्थ:
असे झाल्यावर पितर काय करणार ? स्वर्गात कसे रहाणार ? म्हणून ते देखील आपल्या कुळापाशी नरकात येतात.
ओवी २५६:
जैसा नखाग्रीं व्याळु लागे । तो शिखांत व्यापी वेगें । तेवीं आब्रह्म कुळ अवघें । आप्लविजे ॥ २५६ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे नखाच्या टोकाला साप चावला म्हणजे त्याचे विष शेंडीपर्यंत हांहां म्हणता पसरते त्याप्रमाणे थेट ब्रह्मदेवापासूनचे पुढील सर्व कुळ अशा पातकाने बुडून जाते.
ओवी २५७:
देवा अवधारी आणीक एक । एथ घडे महापातक । जे संगदोषें हा लौकिक । भ्रंशु पावे ॥ २५७ ॥
अर्थ:
देवा, ऐका. येथे आणखी एक महापातक होते. ते हे की त्या पतितांच्या संसर्गदोषाने लोकांचे आचारविचार चळतात (भ्रष्ट होतात).
ओवी २५८:
जैसा घरीं आपुला । वानिवसें अग्नि लागला । तो आणिकांहीं प्रज्वळिला । जाळूनि घाली ॥ २५८ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे आपल्या घराला अकस्मात अग्नी लागला म्हणजे तो भडकलेला अग्नी दुसर्‍या घरांनाही जाळून टाकतो.
ओवी २५९:
तैसिया तया कुळसंगती । जे जे लोक वर्तती । तेही बाधा पावती । निमित्तें येणें ॥ २५९ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे त्या कुळाच्या संसर्गाने जे जे लोक वागतात, ते ते ह्या संसर्गरूप कारणाने दोषी होतात.
ओवी २६०:
तैसें नाना दोषें सकळ । अर्जुन म्हणे तें कुळ । मग महाघोर केवळ । निरय भोगी ॥ २६० ॥
अर्थ:
तसे अर्जुन म्हणतो की अनेक दोषांमुळे मग त्या सर्व कुळाला भयंकर नरक भोगावा लागतो.
ओवी २६१:
पडिलिया तिये ठायीं । मग कल्पांतींही उकलु नाहीं । येसणें पतन कुळक्षयीं । अर्जुन म्हणे ॥ २६१ ॥
अर्थ:
त्या ठिकाणी पडल्यावर कल्पांती देखील त्याची सुटका होत नाही. एवढी कुलक्षयामुळे अधोगती होते.
ओवी २६२:
देवा हें विविध कानीं ऐकिजे । परी अझुनिवरी त्रासु नुप
ओवी २६३:
अपेक्षिजे राज्यसुख। जयालागीं तें तंव क्षणिक। असे जाणतांही दोख। अव्हेरू ना?॥
अर्थ:
ज्या शरीराकरता राज्यसुखाची इच्छा करावयाची, ते शरीर तर क्षणभंगुर आहे. असे कळत असताही अशा ह्या घडणार्‍या महापातकांचा त्याग करू नये काय?
ओवी २६४:
जे हे वडिल सकळ आपुले। वधावया दिठी सूदले। सांग पां काय थेंकुलें। घडलें आम्हां?॥
अर्थ:
हे जे सर्व वाडवडील जमले आहेत त्यांस मारून टाकावे अशा बुद्धीने त्याजकडे पाहिले ही काय लहानसहान गोष्ट (पातक) आमच्या हातून घडली का? तूच सांग.
ओवी २६५:
आतां यावरी जें जियावें। तयापासूनि हें बरवें। जे शस्त्र सांडुनि साहावे। बाण यांचे॥
अर्थ:
आता इतक्यावरही जगण्यापेक्षा आपण शस्त्रे टाकून देऊन यांचे बाण सहन करावे हे चांगले.
ओवी २६६:
तयावरी होय जितुकें। तें मरणही वरी निकें। परी येणें कल्मषें। चाड नाहीं॥
अर्थ:
असे केल्याने जितके दु:ख भोगावे लागेल (तितके सहन करावे, इतकेच काय, पण अशा करण्याने) मृत्यूही जरी प्राप्त झाला तथापि तो अधिक चांगला. परंतु असे हे पातक करण्याची आपल्याला इच्छा नाही.
ओवी २६७:
ऐसें देखून सकळ। अर्जुनें आपुलें कुळ। मग म्हणे राज्य तें केवळ। निरयभोगु॥
अर्थ:
याप्रमाणे अर्जुनाने आपले सर्व कूळ पाहून म्हटले की (यांचा नाश करून मिळवलेले राज्य म्हणजे केवळ नरकभोग आहे.
ओवी २६८:
ऐसे तिये अवसरी। अर्जुन बोलिला समरीं। संजयो म्हणे अवधारीं। धृतराष्ट्रातें॥
अर्थ:
संजय धृतराष्ट्राला म्हणाला, ऐक. असे त्यावेळी अर्जुन समरांगणावर बोलला.
ओवी २६९:
मग अत्यंत उद्वेगला। न धरत गहींवरु आला। तेथ उडी घातली खालां। रथौनियां॥
अर्थ:
मग अर्जुन अत्यंत खिन्न झाला. व त्याला गहिवर आला. मग त्याने रथावरून खाली उडी घातली.
ओवी २७०:
जैसा राजकुमरु पदच्युतु। सर्वथा होय उपहतु। कां रवि राहुग्रस्तु। प्रभाहीनु॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे अधिकारावरून दूर झालेला राजपुत्र सर्व प्रकारांनी निस्तेज होतो किंवा जसा राहूने ग्रासलेला सूर्य तेजोरहित होतो.
ओवी २७१:
नातरी महासिद्धिसंभ्रमें । जिंतिला तापसु भ्रमें । मग आकळूनि कामें । दीनु कीजे ॥ २७१ ॥
अर्थ:
अथवा महासिद्धींच्या योगाने पछाडलेला तपस्वी भुलतो आणि मग कामनेच्या तडाख्यात पडून दीन होतो ॥ १-२७१॥
ओवी २७२:
तैसा तो धर्नुधरु । अत्यंत दुःखें जर्जरु ।दिसे जेथ रहंवरु । त्यजिला तेणें ॥ २७२ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे त्याने जेव्हा रथाचा त्याग केला तेव्हा तो अर्जुन दु:खाने पीडलेला दिसला. ॥ १-२७२॥
ओवी २७३:
मग धनुष्य बाण सांडिले । न धरत अश्रुपात आले ।ऐसें ऐक राया वर्तलें । संजयो म्हणे ॥ २७३ ॥
अर्थ:
मग त्याने धनुष्यबाण टाकून दिले व त्याच्या डोळ्यांना अनिवार पाणी आले. संजय म्हणाला, राजा ऐक. तेथे अशी गोष्ट घडली. ॥ १-२७३
ओवी २७४:
आतां यापरी तो वैकुंठनाथु । देखोनि सखेद पार्थु ।कवणेपरी परमार्थु । निरूपील ॥ २७४ ॥
अर्थ:
आता यावर तो वैकुंठपती कृष्ण अर्जुनाला खिन्न झालेला पाहून कोणत्या प्रकारे परमार्थाचा उपदेश करील ॥ १-२७४॥
ओवी २७५:
ते सविस्तर पुढारी कथा । अति सकौतुक ऐकतां ।ज्ञानदेव म्हणे आतां । निवृत्तिदासु ॥ २७५ ॥
अर्थ:
ती आता पुढे येणारी सविस्तर कथा ऐकण्यास फार कौतुककारक आहे. असे निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणतात. ॥ २७५॥