ज्ञानेश्वरी - अध्याय  दुसरा(अर्जुनविषादयोग) - ओवी १ ते १०

ओवी १ :

मग संजयो म्हणे रायातें । आईके तो पार्थु तेथें ।शोकाकुल रुदनातें । करितु असे ॥ १ ॥
अर्थ:

मग संजय राजा धृतराष्ट्राला म्हणतो की, तो पार्थ (अर्जुन) शोकात बुडाला आहे आणि रडू लागला आहे.​

ओवी २:
तें कुळ देखोनि समस्त । स्नेह उपनलें अद्‍भुत ।तेणें द्रवलें असे चित्त । कवणेपरी ॥ २ ॥
अर्थ:
तो अर्जुन आपले सर्व आप्त (कुळ/नातेवाईक) पाहून विलक्षण स्नेहाने भरून आला. त्या स्नेहामुळे त्याचे चित्त अगदी द्रवले. कसे द्रवले असेल, हे सांगतो.

ओवी ३:
जैसें लवण जळें झळंबलें । ना तरी अभ्र वातें हाले ।तैसें सधीर परी विरमलें । हृदय तयाचें ॥ ३ ॥
अर्थ:
जसे पाण्यात मीठ विरघळते किंवा जसे वाऱ्याने ढग हलतात, त्याप्रमाणे अर्जुनाचे खंबीर हृदय होते, पण त्या क्षणी ते द्रवल्यासारखे झाले.

ओवी ४:
म्हणौनि कृपा आकळिला । दिसतसे अति कोमाइला ।जैसा कर्दमीं रुपला । राजहंस ॥ ४ ॥
अर्थ:
म्हणून अर्जुनाला कृपा जाणवली, पण तो इतका कोमेजलेला दिसत होता, जसा चिखलात अडकलेला राजहंस असावा.

ओवी ५:
तयापरी तो पांडुकुमरु । महामोहें अति जर्जरु ।देखोनि श्रीशारङ्गधरु । काय बोले ॥ ५ ॥
अर्थ:
पांडुपुत्र अर्जुन महामोहाने अगदी जर्जर झाला होता. असे पाहून श्रीकृष्णाने काय

ओवी ६:
म्हणेअर्जुना आदि पाहीं । हें उचित काय इये ठायीं ।तूं कवण हें कायी । करीत आहासी ॥ ६ ॥
अर्थ:
श्रीकृष्ण म्हणतो, "अर्जुना, ह्या ठिकाणी हे जे तू करीत आहेस, ते योग्य आहे का? आधी तू कोण आहेस आणि काय करीत आहेस याचा विचार कर."

​

ओवी ७:
तुज सांगे काय जाहलें । कवण उणें आलें ।करितां काय ठेलें । खेदु कायिसा ॥ ७ ॥
अर्थ:
श्रीकृष्ण अर्जुनाला विचारतो, "तुला नेमके काय झाले आहे? काय कमी पडले आहे? तुला काय करायचे चुकले आहे? हा खेद का करत आहेस?"

ओवी ८:
तूं अनुचिता चित्त नेदिसी । धीरु कहीं न संडिसी ।तुझेनि नामें अपयशी । दिशा लंघिजे ॥ ८ ॥
अर्थ:
"तू अयोग्य गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करत नाहीस आणि कधीही धीर सोडत नाहीस. तुझे नाव ऐकल्यावर अपयशही लाजून पळून जाईल."

ओवी ९:
तूं शूरवृत्तीचा ठावो । क्षत्रियांमाजीं रावो ।तुझिया लाठेपणाचा आवो । तिहीं लोकीं ॥ ९ ॥
अर्थ:
"तू शूरवृत्तीचे मूळ आहेस, क्षत्रियांचा राजा आहेस, आणि तुझ्या पराक्रमाचा दबदबा तिन्ही लोकांमध्ये आहे."

ओवी १०:
तुवां संग्रामीं हरु जिंकिला । निवातकवचांचा ठावो फेडिला ।पवाडा तुवां केला । गंधर्वांसीं ॥ १० ॥
अर्थ:
"तू युद्धात भगवान शंकरालाही जिंकले आहेस, निवातकवचांचा पाडाव केला आहेस, आणि गंधर्वांवरही पराक्रम गाजवला आहेस."

ओवी ११:
पाहतां तुझेनि पाडें । दिसे त्रैलोक्यही थोकडें ।ऐसें पुरुषत्व चोखडें । पार्था तुझें ॥ ११ ॥
अर्थ:
श्रीकृष्ण अर्जुनाला म्हणतो, "तुझे पराक्रम पाहता त्रैलोक्य (तीन लोक) देखील तुलनेने तुच्छ वाटते. पार्था, तुझे पुरुषत्व खरेच खणखणीत आणि उत्तम आहे."

ओवी १२:
तो तूं कीं आजि एथें । सांडूनियां वीरवृत्तीतें ।अधोमुख रुदनातें । करितु आहासी ॥ १२ ॥
अर्थ:
"पण आज तू तोच अर्जुन, जो आपला वीरपणा सोडून, खाली मान घालून, रडत आहेस."

ओवी १३:
विचारी तूं अर्जुनु । कीं कारुण्यें किजसी दीनु ।सांग पां अंधकारें भानु । ग्रासिला आथी ? ॥ १३ ॥
अर्थ:
"अरे अर्जुना, तू विचार कर! तू प्रत्यक्ष अर्जुन असून, तू करूणेने दीन झाला आहेस? अंधार कधी सूर्याला ग्रासू शकतो का?"

ओवी १४:
ना तरी पवनु मेघासी बिहे ? । कीं अमृतासी मरण आहे ? ।पाहें पां इंधनचि गिळोनि जाये । पावकातें ? ॥ १४ ॥
अर्थ:
"वारा कधी ढगांना घाबरतो का? अमृताला मरण असते का? किंवा इंधन अग्निलाच गिळून टाकेल काय?"

ओवी १५:
कीं लवणेंचि जळ विरे ? । संसर्गें काळकूट मरे ? ।सांग पां महाफणी दर्दुरें । गिळिजे कायी ? ॥ १५ ॥
अर्थ:
"मिठाने कधी पाणी विरघळते का? काळकूट विष कधी दुसऱ्याच्या संसर्गाने नष्ट होते का? सांग, बेडूक कधी महासर्पाला गिळू शकतो का?"

ओवी १६:
सिंहासी झोंबे कोल्हा । ऐसा अपाडु आथि कें जाहला ? ।परी तो त्वां साच केला । आजि एथ ॥ १६ ॥
अर्थ:
"कोल्हा सिंहाशी झुंजू शकतो का? असे अघटित कधी घडले आहे का? पण आज तू खरोखर ते अघटित येथे घडवलेस."

ओवी १७:
म्हणौनि अझुनी अर्जुना । झणें चित्त देसी या हीना ।वेगीं धीर करूनियां मना । सावधु होई ॥ १७ ॥
अर्थ:
"म्हणून अर्जुना, अजून तरी या अनुचित विचारांकडे लक्ष देऊ नकोस. लवकरच मनाला धीर दे आणि सावध हो."

ओवी १८:
सांडीं हें मूर्खपण । उठीं घे धनुष्यबाण ।संग्रामीं हें कवण । कारुण्य तुझें ? ॥ १८ ॥
अर्थ:
"हा मूर्खपणा सोडून दे. उठ, धनुष्यबाण पुन्हा हाती घे. युद्धाच्या प्रसंगी ही करुणा योग्य नाही."

ओवी १९:
हां गा तूं जाणता । तरी न विचारिसी कां आतां ।सांगें झुंजावेळे सदयता । उचित कायी ? ॥ १९ ॥
अर्थ:
"तू जाणता आहेस तरी विचार का करत नाहीस? युद्धाच्या वेळी दयाभाव उचित आहे का?"

ओवी २०:
हे असतीये कीर्तीसी नाशु । आणि पारत्रिकासी अपभ्रंशु ।म्हणे जगन्निवासु । अर्जुनातें ॥ २० ॥
अर्थ:
"श्रीकृष्ण म्हणतो, अर्जुना, यावेळी तुझी दया तुझ्या कीर्तीचा नाश करणारी आणि परलोकात अपभ्रंश करणारी आहे."

ओवी २१:
म्हणौनि शोकु न करी । तूं पुरता धीरु धरीं ।हें शोच्यता अव्हेरीं । पंडुकुमरा ॥ २१ ॥
अर्थ:
"म्हणून अर्जुना, शोक करू नकोस. धीर धर. हा शोक सोडून दे."

ओवी २२:
तुज नव्हे हें उचित । येणें नासेल जोडलें बहुत ।तूं अझुनी वरी हित । विचारीं पां ॥ २२ ॥
अर्थ:
"हे तुझ्यासाठी उचित नाही. यामुळे तुझे मिळवलेले मोठे यश नष्ट होईल. अजून तरी तू आपल्या हिताचा विचार कर."

ओवी २३:
येणें संग्रामाचेनि अवसरें । एथ कृपाळूपण नुपकरे ।हे आतांचि काय सोयरे । जाहले तुज ? ॥ २३ ॥
अर्थ:
"युद्धाच्या वेळी दयाभाव कामाचा नाही. हे शत्रू आताच का तुझे सोयरे झाले आहेत?"

ओवी २४:
तूं आधींचि काय नेणसी ? । कीं हे गोत्रज नोळखसी ? ।वायांचि काय करिसी । अतिशो आतां ? ॥ २४ ॥
अर्थ:
"तू हे पूर्वीच ओळखले नव्हतेस का? हे तुझे भाऊबंद आहेत, हे तुला माहीत नव्हते का? मग आता त्यांच्याबद्दल एवढा अति कळवळा का?"

ओवी २५:
आजिचें हें झुंज । काय जन्मा नवल तुज ? ।हें परस्परें तुम्हां व्याज । सदांचि आथी ॥ २५ ॥
अर्थ:
"आजचे हे युद्ध तुला नवीन आहे का? एकमेकांच्या विरोधात लढणे हे तुमच्यासाठी नेहमीचेच आहे."

ओवी २६:
तरी आतां काय जाहलें । कायि स्नेह उपनलें ।हें नेणिजे परी कुडें केलें । अर्जुना तुवां ॥ २-२६॥
अर्थ:
"मग आताच काय झाले? ही ममता कोठून उत्पन्न झाली? हे मला कळत नाही, पण अर्जुना, तू हे चुकीचे केलेस."

ओवी २७:
मोहो धरिलीया ऐसें होईल । जे असती प्रतिष्ठा जाईल ।आणि परलोकही अंतरेल । ऐहिकेंसी ॥ २-२७॥
अर्थ:
"जर तू ममतेच्या या जाळ्यात अडकला तर तुझी प्रतिष्ठा नष्ट होईल आणि तू इहलोक आणि परलोक दोन्ही गमावशील."

ओवी २८:
हृदयाचें ढिलेपण । एथ निकयासी नव्हे कारण ।हें संग्रामीं पतन जाण । क्षत्रियांसीं ॥ २-२८॥
अर्थ:
"या लढाईच्या ठिकाणी अंत:करणाचा हा ढिलेपणा योग्य नाही. क्षत्रियासाठी युद्धात असा ढिलेपणा पतनाचे कारण आहे."

ओवी २९:
ऐसेनि तो कृपावंतु । नानापरी असे शिकवितु ।हें ऐकोनि पंडुसुतु । काय बोले ॥ २-२९॥
अर्थ:
"अशा प्रकारे कृपाळू श्रीकृष्ण अर्जुनाला विविध प्रकारे शिकवू लागला. आता, पांडुपुत्र अर्जुनाने ते ऐकून काय उत्तर दिले?"

ओवी ३०:
देवा हें येतुलेवरी । बोलावें नलगे अवधारीं ।आधीं तूंचि विचारीं । संग्रामु हा ॥ २-३०॥
अर्थ:
अर्जुन म्हणाला, "देवा, इतके बोलण्याची गरज नाही. आधी तूच विचार कर की हे खरोखर युद्ध आहे का?"

ओवी ३१:
हें झुंज नव्हे प्रमादु । एथ प्रवर्तलिया दिसतसे बाधु ।हा उघड लिंगभेदु । वोढवला आम्हां ॥ २-३१॥
अर्थ:
"हे युद्ध नाही, हा एक मोठा भ्रम आहे. या युद्धाने आम्हांला थोर व्यक्तींच्या उच्छेदाचे मोठे दुःख दिले आहे."

ओवी ३२:
देखें मातापितरें अर्चिजती । सर्वस्वें तोषु पावविजती ।तिये पाठीं केवीं वधिजती । आपुलिया हातीं ॥ २-३२॥
अर्थ:
"आपले आई-वडील ज्यांचे आपण पूजन करतो, त्यांना आनंद देतो, त्यांचा आपण आपल्या हातांनी वध करायचा का?"

ओवी ३३:
देवा संतवृंद नमस्कारिजे । कां घडे तरी पूजिजे ।हें वांचूनि केवीं निंदिजे । स्वयें वाचा ? ॥ २-३३॥
अर्थ:
"देवा, संतसमुदायाला वंदन करणे किंवा पूजन करणे योग्य आहे, पण हे सगळे टाकून आपण त्यांच्या निंदेचा प्रचार कसा करू?"

ओवी ३४:
तैसे गोत्रगुरु आमुचे । हे पूजनीय आम्हां नियमाचे ।मज बहुत भीष्मद्रोणांचें । वर्ततसे ॥ २-३४॥
अर्थ:
"तसेच आमचे गुरु आणि वडीलधारे आम्हाला पूजनीय आहेत. विशेषतः मला भीष्म आणि द्रोण यांचे उपकार खूप जाणवतात."

ओवी ३५:
जयांलागीं मनें विरूं । आम्ही स्वप्नींही न शकों धरूं ।तयां प्रत्यक्ष केवीं करूं । घातु देवा ? ॥ २-३५॥
अर्थ:
"ज्यांच्याविषयी मनातूनही चुकीचे विचार आम्ही स्वप्नातही करणार नाही, त्यांचा प्रत्यक्ष वध आम्ही कसा करू, देवा?"

ओवी ३६:
वरी जळो हें जियालें । एथ आघवेयांसि हेंचि काय जाहले ।जे यांच्या वधीं अभ्यासिले । मिरविजे आम्हीं ॥ २-३६॥
अर्थ:
"यापेक्षा हा जीवच भस्म झाला पाहिजे. आम्ही शस्त्रविद्येचा अभ्यास त्यांच्याच वधासाठी केला आहे का?"

ओवी ३७:
मी पार्थु द्रोणाचा केला । येणें धनुर्वेदु मज दिधला ।तेणें उपकारें काय आभारैला । वधी तयातें ? ॥ २-३७॥
अर्थ:
"मी अर्जुन, द्रोणांनी मला तयार केले आणि धनुर्विद्या शिकवली. त्यांच्या या उपकारांमुळे मी त्यांचा वध करावा का?"

ओवी ३८:
जेथींचिया कृपा लाहिजे वरु । तेथेंचि मनें व्यभिचारु ।तरी काय मी भस्मासुरु । अर्जुन म्हणे ॥ २-३८॥
अर्थ:
"ज्यांच्या कृपेने आम्हाला वर प्राप्त झाला आहे, त्यांच्या मनाविरुद्ध विचार करणे म्हणजे मी काय भस्मासुर आहे का?"

ओवी ३९:
देवा समुद्र गंभीर आइकिजे । वरि तोहि आहाच देखिजे ।परी क्षोभु मनीं नेणिजे । द्रोणाचिये ॥ २-३९॥
अर्थ:
"देवा, समुद्र गंभीर आहे असे ऐकतो, पण तोही काहीसा वरवरच आहे. परंतु द्रोणाचार्यांच्या मनाचा क्षोभ काही ओळखता येत नाही."

ओवी ४०:
हें अपार जें गगन । वरी तयाही होईल मान ।परि अगाध भलें गहन । हृदय याचें ॥ २-४०॥
अर्थ:
"हे आकाश विशाल आहे खरे, पण कदाचित त्याचेही मोजमाप होईल. मात्र, द्रोणाचार्यांचे हृदय अतिशय गहन व अगाध आहे."

ओवी ४१:
वरी अमृतही विटे । कीं काळवशें वज्रही फुटे ।परी मनोधर्मु न लोटे । विकरविलाही ॥ २-४१॥
अर्थ:
"एक वेळ अशी येईल की अमृतही विटेल, वज्रही कालाच्या प्रभावाने तुटेल, पण त्यांचे मन धर्मापासून कधीच विचलित होणार नाही."

ओवी ४२:
स्‍नेहालागीं माये । म्हणिपे तें कीरु होये ।परी कृपा ते मूर्त आहे । द्रोणीं इये ॥ २-४२॥
अर्थ:
"मायेने आईने जे प्रेम करावे ते खरेच, पण द्रोणाचार्यांच्या ठिकाणी प्रेम मूर्त आहे."

ओवी ४३:
हा कारुण्याची आदि । सकल गुणांचा निधि ।विद्यासिंधु निरवधि । अर्जुन म्हणे ॥ २-४३॥
अर्थ:
अर्जुन म्हणतो, "द्रोणाचार्य हे करुणेचे माहेरघर, सर्व गुणांचे भांडार आणि असीम ज्ञानाचा सागर आहेत."

ओवी ४४:
हा येणें मानें महंतु । वरी आम्हांलागीं कृपावंतु ।आतां सांग पां येथ घातु । चिंतूं येईल ॥ ४४॥
अर्थ:
"इतके मोठे असूनही ते आमच्यावर विशेष कृपाळू आहेत. आता सांग, आम्ही त्यांचा वध कसा करू, अशी गोष्ट विचारात तरी येईल का?"

ओवी ४५:
ऐसे हे रणीं वधावे । मग आपण राज्यसुख भोगावें ।तें मना न ये आघवें । जीवितेसीं ॥ २-४५॥
अर्थ:
"अशा महान व्यक्तींना युद्धात मारून मग आपण राज्यसुख भोगावे, ही कल्पना माझ्या अंत:करणात येत नाही."

ओवी ४६:
हें येणें मानें दुर्धर । जे याहीहुनी भोग सधर ।ते असतु येथवर । भिक्षा मागतां भली ॥ २-४६॥
अर्थ:
"त्यांना मारून मिळालेल्या राज्यसुखापेक्षा, भिक्षा मागून जगणेच मला अधिक बरे वाटते."

ओवी ४७:
ना तरी देशत्यागें जाइजे । कां गिरिकंदर सेविजे ।परी शस्त्र आतां न धरिजे । इयांवरी ॥ २-४७॥
अर्थ:
"किंवा देशत्याग करून जाऊ, पर्वतांच्या गुहांमध्ये राहू, पण त्यांच्यावर शस्त्र उगारू नये."

ओवी ४८:
देवा नवनिशतीं शरीं । वावरोनी यांच्या जिव्हारीं ।भोग गिंवसावे रुधिरीं । बुडाले जे ॥ २-४८॥
अर्थ:
"देवा, मी कशासाठी या बाणांनी द्रोणाचार्यांच्या जिव्हारी घाव घालावा आणि त्यांच्या रक्ताने माखलेल्या राज्याचा उपभोग घ्यावा?"

ओवी ४९:
ते काढूनि काय किजती ? । लिप्त केवी सेविजती ? ।मज नये हे उपपत्ती । याचिलागीं ॥ २-४९॥
अर्थ:
"अशा राज्याचे मला काहीच मोल नाही. त्यात आनंद मानणे मला न पटणारे आहे."

ओवी ५०:
ऐसें अर्जुन तिये अवसरी । म्हणे श्रीकृष्णा अवधारीं ।परी तें मना नयेचि मुरारी । आइकोनियां ॥ ५०॥
अर्थ:
"अर्जुन या वेळी श्रीकृष्णाला समजावू लागला, पण श्रीकृष्णाने ऐकले तरी ते त्याच्या मनाला पटले नाही."

ओवी ५१:
हें जाणोनि पार्थु बिहाला । मग पुनरपि बोलों लागला ।म्हणे देवो कां चित्त या बोला । देतीचिना ॥ ५१ ॥
अर्थ:
हे जाणून अर्जुन भयंकर झाला. मग पुन्हा बोलू लागला. तो म्हणाला, "देव, या बोलण्याकडे लक्ष का देत नाहीत?"

​

ओवी ५२:
येर्‍हवीं माझ्या चित्तीं जें होतें । तें मी विचारूनि बोलिलों एथें ।परी निकें काय यापरौतें । तें तुम्हीं जाणा ॥ ५२ ॥
अर्थ:
बाकी माझ्या मनात जे काही होत आहे, ते मी येथे स्पष्टपणे बोललो. परंतु यापेक्षा चांगले काय आहे, हे तुम्हालाच ठाऊक आहे.

ओवी ५३:
पैं वीरु जयांसी ऐकिजे । आणि या बोलींचि प्राणु सांडिजे ।ते एथ संग्रामव्याजें । उभे आहाती ॥ ५३ ॥
अर्थ:
पण ज्यांच्याशी वाकडेपणा करण्याची गोष्ट ऐकल्यावर आम्ही प्राण सोडून द्यायला तयार आहोत, ते येथे युद्धाच्या निमित्ताने उभे आहेत.

ओवी ५४:
आतां ऐसियांतें वधावें । कीं अव्हेरूनियां निघावें ।या दोहींमाजीं बरवें । तें नेणों आम्ही ॥ ५४ ॥
अर्थ:
आता अशांचा वध करावा की त्यांना येथे सोडून निघून जावे, हे आम्हाला ठरवता येत नाही.

ओवी ५५:
आम्हां काय उचित । तें पाहतां न स्फुरे एथ ।जें मोहें येणें चित्त । व्याकुळ माझें ॥ ५५ ॥
अर्थ:
आम्हाला काय करणे योग्य आहे, हे विचारून पाहिले तरी सुचत नाही. कारण मोहामुळे माझे चित्त व्याकुळ झाले आहे.

ओवी ५६:
तिमिरावरुद्ध जैसें । दृष्टीचें तेज भ्रंशे ।मग पासींच असतां न दिसे । वस्तुजात ॥ ५६ ॥
अर्थ:
डोळ्यांवर जर चाला आली, तर दृष्टीचे तेज कमी होते आणि मग जवळ असलेली वस्तूही दिसत नाही.

ओवी ५७:

देवा तैसें मज जाहलें । जें मन हें भ्रांती ग्रासिलें ।आतां काय हित आपुलें । तेंही नेणें ॥ ५७ ॥

अर्थ:

देवा, तसेच मला झाले आहे, कारण माझे मन भ्रांतीने गासले आहे. आता आपले हित काय आहे, हेही मला समजत नाही.

​

ओवी ५८:
तरी श्रीकृष्णा तुवां जाणावें । निकें तें आम्हां सांगावें ।जे सखा सर्वस्व आघवें । आम्हांसि तूं ॥ ५८ ॥
अर्थ:
तरी श्रीकृष्णा, तू यावर विचार करून पाहा आणि जे चांगले असेल ते आम्हाला सांग. कारण आमचा सखा आणि सर्व काही तूच आहेस.

ओवी ५९:
तूं गुरु बंधु पिता । तूं आमुची इष्ट देवता ।तूंचि सदा रक्षिता । आपदीं आमुतें ॥ ५९ ॥
अर्थ:
तू आमचा गुरु, बंधु, पिता, आणि आमची इष्ट देवता आहेस. संकटसमयी नेहमी तूच आमची रक्षा करणारा आहेस.

ओवी ६०:

जैसा शिष्यांतें गुरु । सर्वथा नेणें अव्हेरु ।कीं सरितांतें सागरु । त्यजीं केवी ॥ ६०॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे शिष्य गुरुचा त्याग करणार नाही, तसेच समुद्र नद्यांचा त्याग कसा करेल?

​

ओवी ६१:
नातरी अपत्यांतें माये । सांडूनि जरी जाये ।तरी तें कैसेंनि जिये । ऐकें कृष्णा ॥ ६१ ॥
अर्थ:
किंवा, कृष्णा ऐक, मुलाला जर आई सोडून गेली, तर तो कसा जगणार?

ओवी ६२:
तैसा सर्वांपरी आम्हांसी । देवा तूंचि एक आहासी ।आणि बोलिलें जरी न मानिसी । मागील माझें ॥ ६२ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे, देवा, तूच आम्हाला एकटा आहेस आणि मागील माझे बोलणे तुला पटत नसेल.

ओवी ६३:
तरी उचित काय आम्हां । जें व्यभिचरेना धर्मा ।तें झडकरी पुरुषोत्तमा । सांगें आतां ॥ ६३ ॥
अर्थ:
तर जे आम्हाला उचित आहे आणि धर्माला अनुचित नाही, ते पुरुषोत्तमा, सांग आता.

ओवी ६४:
हें सकळ कुळ देखोनि । जो शोकु उपनलासे मनीं ।तो तुझिया वाक्यावांचुनी । न जाय आणिकें ॥ ६४ ॥
अर्थ:
हे सर्व कूळ पाहून माझ्या मनामध्ये जो शोक उत्पन्न झाला आहे, तो तुझ्या उपदेशावाचून दुसऱ्या कशानेही जाणार नाही.

ओवी ६५:
एथ पृथ्वीतळ आपु होईल । हें महेंद्रपदही पाविजेल ।परी मोह हा न फिटेल । मानसींचा ॥ ६५ ॥
अर्थ:
या वेळी संबंध पृथ्वी जरी हाती आली, किंबहुना इंद्रपदही मिळाले तरी माझ्या मनातला मोह दूर होणार नाही.

ओवी ६६:
जैसीं बीजें सर्वथा आहाळलीं । तीं सुक्षेत्रीं जर्‍ही पेरिलीं ।तरी न विरूढती सिंचिलीं । आवडे तैसीं ॥ ६६ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे पूर्ण भाजलेले बीज उत्तम जमिनीत पेरले गेले तरी त्यास हवे तितके पाणी मिळाले तरी अंकुर फुटणार नाही.

ओवी ६७:
ना तरी आयुष्य पुरलें आहे । तरी औषधें कांहीं नोहे ।एथ एकचि उपेगा जाये । परमामृत ॥ ६७ ॥
अर्थ:
किंवा आयुष्य संपले असले तरी औषधाने काही होत नाही, पण तिथे परमामृताचाच उपयोग होतो.

ओवी ६८:
तैसे राज्यभोगसमृद्धि । उज्जीवन नोहे जीव बुद्धि ।एथ जिव्हाळा कृपानिधि । कारुण्य तुझें ॥ ६८ ॥
अर्थ:
त्याचप्रमाणे या माझ्या मोहित झालेल्या बुद्धीला राज्यभोगांची समृद्धी उत्तेजन देऊ शकणार नाही. यावेळी हे कृपानिधे, तुझी कृपा हीच माझा आधार आहे.

ओवी ६९:
ऐसें अर्जुन तेथ बोलिला । जंव क्षण एक भ्रांति सांडिला ।मग पुनरपि व्यापिला । उर्मी तेणें ॥ ६९ ॥
अर्थ:
जेव्हा क्षणभर अर्जुनाची भ्रांती दूर झाली, तेव्हा अर्जुन असे बोलला. पण मग त्याला पुन्हा मोहाच्या लहरीने व्यापले.

ओवी ७०:
कीं मज पाहतां उर्मी नोहे । हें अनारिसें गमत आहे ।तो ग्रासिला महामोहें । काळसर्पें ॥ ७० ॥
अर्थ:
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात की, विचार केला असता मला असे वाटते की ही मोहाची लहर नसून दुसरेच काहीतरी असावे. त्याला महामोहरूपी काळसर्पाने ग्रासले असावे.

ओवी ७१:
सवर्म हृदयकल्हारीं । तेथ कारुण्यवेळेच्या भरीं ।लागला म्हणोनि लहरी । भांजेचिना ? ॥ ७१ ॥
अर्थ:
हृदयाच्या ठिकाणी करुणारूपी भर सांजवेळेला त्या महामोहरूपी काळसर्पाने दंश केला, म्हणून त्या लहरी उतरतच नाहीत.

ओवी ७२:
हें जाणोनि ऐसी प्रौढी । जो दृष्टीसवेंचि विष फेडी ।तो धांवया श्रीहरी गारुडी । पातला कीं ॥ ७२ ॥
अर्थ:
त्या विषाचा असा जालिमपणा जाणून जो आपल्या कृपाकटाक्षाने विषाचे निवारण करतो, तो गारुडी श्रीहरी अर्जुनाच्या हाकेला धावून आला.

ओवी ७३:
तैसिया पंडुकुमरा व्याकुळा । मिरवतसे श्रीकृष्ण जवळा ।तो कृपावशें अवलीळा । रक्षील आतां ॥ ७३ ॥
अर्थ:
तशा त्या व्याकुळ झालेल्या अर्जुनासमोर श्रीकृष्ण शोभत होताच. तो आपल्या कृपेच्या बळाने त्याचे आता सहज रक्षण करील.

ओवी ७४:
म्हणोनि तो पार्थु । मोहफणिग्रस्तु ।म्यां म्हणितला हा हेतु । जाणोनियां ॥ ७४ ॥
अर्थ:
हा अभिप्राय लक्षात घेऊनच त्या अर्जुनास मोहरूपी साप चावला आहे असे मी म्हटले आहे.

ओवी ७५:
मग देखा तेथ फाल्गुनु । घेतला असे भ्रांती कवळूनु ।जैसा घनपटळीं भानु । आच्छादिजे ॥ ७५ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे मेघपटलाने सूर्य आच्छादला जावा, त्याप्रमाणे त्या प्रसंगी अर्जुन भ्रांतीने घेरला होता.

ओवी ७६:

तयापरी तो धनुर्धरु । जाहलासे दुःखें जर्जरु ।जैसा ग्रीष्मकाळीं गिरिवरु । वणवला कां ॥ ७६ ॥

अर्थ:

ज्याप्रमाणे उन्हाळ्यात एखादा मोठा पर्वत वणव्याने व्यापला जातो, त्याप्रमाणे अर्जुन दु:खामुळे जर्जर झाला होता.

ओवी ७७:
म्हणोनि सहजें सुनीळु । कृपामृतें सजळु ।तो वोळलासे श्रीगोपाळु । महामेघु ॥ ७७ ॥
अर्थ:
म्हणून स्वभावाने अत्यंत सावळा आणि कृपामृतरूप जलाने सज्ज असा तो श्रीकृष्ण अर्जुनाकडे वळला.

ओवी ७८:
तेथ सुदर्शनांची द्युति । तेचि विद्युल्लता झळकती ।गंभीर वाचा ते आयती । गर्जनेची ॥ ७८ ॥
अर्थ:
तिथे (श्रीकृष्णाच्या ठिकाणी) सुंदर दंतावलीचे तेज विद्युल्लतेप्रमाणे चमकते आणि गंभीर बोल हाही गडगडाटासारखा आहे.

ओवी ७९:
आतां तो उदार कैसा वर्षेल । तेणें अर्जुनाचळु निवेल ।मग नवी विरूढी फुटेल । उन्मेषाची ॥ ७९ ॥
अर्थ:
आता तो उदार श्रीकृष्ण कसा वर्षाव करील, त्यामुळे अर्जुन शांत होईल आणि मग ज्ञानाचे नवीन अंकुर त्याच्यावर कसे उगवतील.

ओवी ८०:
ते कथा आइका । मनाचिया आराणुका ।ज्ञानदेवो म्हणे देखा । निवृत्तिदासु ॥ ८० ॥
अर्थ:
ही कथा समाधानाने ऐका. ज्ञानेश्वर महाराज निवृत्तिदासांच्या शिष्यांना सांगतात.

ओवी ८१:

ऐसें संजयो असे सांगतु । म्हणे राया तो पार्थु ।पुनरपि शोकाकूलितु । काय बोले ॥ ८१ ॥अर्थ:

याप्रमाणे संजय धृतराष्ट्राला सांगतो, अर्जुन पुन्हा शोकाकूल झाला आणि काय म्हणाला ते ऐक.

ओवी ८२:
आइके सखेदु बोले श्रीकृष्णातें । आतां नाळवावें तुम्हीं मातें ।मी सर्वथा न झुंजें एथें । भरंवसेनी ॥ ८२ ॥
अर्थ:
तो श्रीकृष्णाला खिन्न होऊन म्हणाला, "आता तुम्ही माझी समजूत घालण्याचा प्रयत्न करू नका. मी काही झाले तरी या वेळी लढणार नाही."

ओवी ८३:
ऐसें येकि हेळां बोलिला । मग मौन धरूनि ठेला ।तेथ श्रीकृष्णा विस्मो पातला । देखोनि तयातें ॥ ८३ ॥
अर्थ:
अर्जुनाने असे एकदम बोलून मौन धारण केले. ते पाहून श्रीकृष्णाला विस्मय वाटला.

ओवी ८४:
मग आपुलां चित्तीं म्हणे । एथ हें कायी आदरिलें येणें ।अर्जुन सर्वथा कांहीं नेणें । काय कीजे ॥ ८४ ॥
अर्थ:
मग श्रीकृष्ण आपल्या मनात विचार करतो, "या अर्जुनाने हे काय आरंभले आहे? त्याला मुळीच काही कळत नाही, याला काय करावे?"

ओवी ८५:

हा उमजे आतां कवणेपरी । कैसेनि धीरू स्वीकारी ।जैसा ग्रहातें पंचाक्षरी । अनुमानी कां ॥ ८५ ॥

अर्थ:

"हा आता कशाने उमजेल? कशाने धीर धरेल? ज्याप्रमाणे एखादा मांत्रिक पिशाच कसे दूर होईल याचा विचार करतो."

ओवी ८६:
ना तरी असाध्य देखोनि व्याधि । अमृतासम दिव्य औषधि ।वैद्य सूचि निरवधि । निदानीची ॥ ८६ ॥
अर्थ:
किंवा असाध्य रोग पाहून जसे वैद्य अमृतासमान दिव्य औषधीची ताबडतोप योजना करतो.

ओवी ८७:
तैसे विवरीतु असे श्रीअनंतु । तया दोन्ही सैन्याआंतु ।जयापरी पार्थु । भ्रांती सांडी ॥ ८७ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे अर्जुन कोणत्या उपायाने मोह टाकील याचा विचार श्रीकृष्ण दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी करत होता.

ओवी ८८:
तें कारण मनीं धरिलें । मग सरोष बोलों आदरिलें ।जसे मातेच्या कोपीं थोकुलें । स्‍नेह आथी ॥ ८८ ॥
अर्थ:
श्रीकृष्णाने हेतू मनात धरला आणि तो रागाने बोलावयास लागला, जसे आईच्या रागात गुप्त माया असते.

ओवी ८९:
कीं औषधाचिया कडुवटपणीं । जैसी अमृताची पुरवणीं ।ते आहाच न दिसे परी गुणीं । प्रकट होय ॥ ८९ ॥
अर्थ:
किंवा औषधाच्या कडूपणात जसे अमृताची जोड असते, ती वर दिसत नाही पण गुणाच्या रूपाने स्पष्ट होते.

ओवी ९०:
तैसीं वरिवरी पाहतां उदासें । आंत तरी अतिसुरसें ।तियें वाक्यें हृषीकेशें । बोलों आदरिलीं ॥ ९० ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे वर वर पहाताना कठोर, पण आत अत्यंत सुरस परिणामी हितकर असे उपदेशाचे शब्द श्रीकृष्ण बोलू लागले.

ओवी ९१:
मग अर्जुनातें म्हणितलें । आम्हीं आजि हें नवल देखिलें ।जें तुवां एथ आदरिलें । माझारींचि ॥ ९१ ॥
अर्थ:
मग श्रीकृष्ण अर्जुनाला म्हणाले, "हे जे तू मध्येच आरंभले आहेस, ते आम्ही आज एक आश्चर्यच पाहिले."

ओवी ९२:

तूं जाणता तरी म्हणविसी । परी नेणिवेतें न संडिसी ।आणि शिकवूं म्हणों तरी बोलसी । बहुसाल नीति ॥ ९२ ॥

अर्थ:

"तू आपल्याला जाणता तर म्हणावतोस, पण मूर्खपणा टाकीत नाहीस. बरे, तुला काही शिकवावे म्हटले तर तू आम्हालाच शहाणापणाच्या गोष्टी सांगतोस."

ओवी ९३:
जात्यंधा लागे पिसें । मग तें सैरा धांवे जैसें ।तुझे शहाणपण तैसें । दिसतसे ॥ ९३ ॥
अर्थ:
"जन्मांधाला वेड लागले म्हणजे ते जसे सैरावैरा धावते, तसे तुझे शहाणपण दिसते."

ओवी ९४:
तूं आपणपें तरी नेणसी । परी या कौरवांतें शोचूं पहासी ।हा बहु विस्मय आम्हांसी । पुढतपुढती ॥ ९४ ॥
अर्थ:
"तू स्वत:ला तर जाणत नाहीस, परंतु या कौरवांकरता शोक करतोस याबद्दल आम्हाला फारच विस्मय वाटतो."

ओवी ९५:
तरी सांग पां अर्जुना । तुजपासूनि स्थिति या त्रिभुवना ? ।हे अनादि विश्वरचना । तें लटके कायी ? ॥ ९५ ॥
अर्थ:
"तर अर्जुना, सांग बाबा, तुझ्यामुळे या त्रिभुवनाचे अस्तित्व आहे काय? ही विश्वाची रचना सनातन आहे असे म्हणतात, ते खोटे आहे का?"

ओवी ९६:
एथ समर्थु एक आथी । तयापासूनि भूतें होती ।तरी हें वायांचि काय बोलती । जगामाजीं ? ॥ ९६ ॥
अर्थ:
"तर येथे सर्व शक्तिमान असा कोणी आहे आणि त्याच्यापासून सर्व प्राणी उत्पन्न होतात असे जगात बोलतात, ते का उगीच?"

ओवी ९७:
हो कां सांप्रत ऐसें जाहलें । जे हे जन्ममृत्यु तुवां सृजिलें ।आणि नाशु पावे नाशिलें । तुझेनि कायी ॥ ९७ ॥
अर्थ:
"तेव्हा आता असे झाले का की हे जन्ममृत्यु तू उत्पन्न केलेस? आणि तू मारशील तरच हे मरतील असे आहे का?"

ओवी ९८:
तूं भ्रमलेपणें अहंकृती । यांसि घातु न धरिसी चित्तीं ।तरी सांगें कायि हे होती । चिरंतन ॥ ९८ ॥
अर्थ:
"तू भ्रमाने अहंकार घेऊन यांचा घात करण्याचे मनात आणले नाहीस तर सांग बरे हे काय चिरंजीव होणार आहेत?"

ओवी ९९:
कीं तूं एक वधिता । आणि सकळ लोकु हा मरता ।ऐसी भ्रांति झणें चित्ता । येवों देसी ॥ ९९ ॥
अर्थ:
"किंवा तू एक मारणारा आणि बाकीचे सर्व लोक मरणारे अशी भ्रांती कदाचित तुझ्या चित्ताला होईल तर ती होऊ देऊ नकोस."

ओवी १००:
अनादिसिद्ध हें आघवें । होत जात स्वभावें ।तरी तुवां कां शोचावें । सांगें मज ॥ १०० ॥
अर्थ:
"ही सगळी (सृष्टी) अनादिसिद्ध आपोआप होते व जाते. तर मग तू शोक का करावास? सांग बरे."

ओवी १०१:

परी मूर्खपणें नेणसी । न चिंतावें तें चिंतीसी ।आणि तूंचि नीति सांगसी । आम्हांप्रति ॥ १०१ ॥
अर्थ:
पण मूर्खपणामुळे तुला हे समजत नाही. मनात आणू नये ते आणतोस आणि उलट तूच नीतीच्या गोष्टी आम्हाला सांगतोस.

ओवी १०२:
देखैं विवेकी जे होती । ते दोहीतेंही न शोचिती ।जे होय जाय हे भ्रांती । म्हणौनियां ॥ १०२ ॥
अर्थ:
हे पहा, जन्म आणि मृत्यु ही केवळ भ्रांती असल्यामुळे जे विचारवंत आहेत ते या दोन्ही गोष्टींवर शोक करत नाहीत.

ओवी १०३:
अर्जुना सांगेन आइक । एथ आम्ही तुम्ही देख ।आणि हे भूपति अशेख । आदिकरुनी ॥ १०३ ॥
अर्थ:
अर्जुना, ऐक. येथे आम्ही, तुम्ही आणि हे सर्व राजे वगैरे काय आहेत, हे पाहा.

ओवी १०४:
नित्यता ऐसेचि  असोनी । ना तरी निश्चित क्षया जाउनी ।हे भ्रांति वेगळी करुनी । दोन्ही नाहीं ॥ १०४ ॥
अर्थ:
ते आपण हल्ली आहो, असेच निरंतर राहू अथवा खात्रीने क्षयाला जाऊ, या भ्रांतीमुळे वस्तुत: या दोन्ही गोष्टी खर्‍या नाहीत.

ओवी १०५:
हे उपजे आणि नाशे । तें मायावशें दिसे ।एर्‍हवीं तत्त्वता वस्तु जें असे । तें अविनाशचि ॥ १०५ ॥
अर्थ:
जन्म आणि मृत्यु हे आपल्याला केवळ भ्रांतीला वश झाल्यामुळे अनुभवास येतात. वास्तवात आत्मा हा अविनाशी आहे.

ओवी १०६:
जैसें पवनें तोय हालविलें । आणि तरंगाकार जाहलें ।तरी कवण कें जन्मलें । म्हणों ये तेथ ? ॥ १०६ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे वार्‍याने पाणी हलवले, त्यामुळे त्याला तरंगाचे रूप आले, तर येथे कोणाला आणि कुठे जन्म झाला असे म्हणता येईल का?

ओवी १०७:
तेंचि वायूचें स्फुरण ठेलें । आणि उदक सहज सपाट जाहलें ।तरी आतां काय निमालें । विचारीं पां ॥ १०७ ॥
अर्थ:
पुढे तीच वायूची हालचाल बंद झाली आणि पाणी आपोआप स्थिर झाले, तर आता कशाचा नाश झाला हे विचार कर.

ओवी १०८:
आइकें शरीर तरी एक । परी वयसा भेद अनेक ।हें प्रत्यक्षचि देख । प्रमाण तूं ॥ १०८ ॥
अर्थ:
आणखी असे पहा की, शरीर तर एकच आहे पण वयाच्या आधारावर त्याचे अनेक स्वरूपे असतात, हा प्रत्यक्ष पुरावा आहे.

ओवी १०९:
एथ कौमारत्व दिसे । मग तारुण्यीं तें भ्रंशे ।परी देहचि हा न नाशे । एकेकासवें ॥ १०९ ॥
अर्थ:
या ठिकाणी पहिल्याने बालपण दिसते, मग तारुण्यात बालपण नाहीसे होते, पण शरीराच्या प्रत्येक अवस्थेबरोबर शरीराचा काही नाश होत नाही.

ओवी ११०:
तैसीं चैतन्याच्या ठायीं । इयें शरीरांतरें होती जाति पाहीं ।ऐसें जाणे तया नाहीं । व्यामोहदुःख ॥ ११० ॥
अर्थ:
त्याचप्रमाणे, चैतन्याच्या ठिकाणी निरनिराळी शरीरे येतात व जातात, असे जो जाणतो त्याला भ्रांतिजन्य दु:ख कधीही होत नाही.

ओवी १११:
एथ नेणावया हेंचि कारण । जें इंद्रियां आधीनपण ।तिहीं आकळिजे अंतःकरण । म्हणऊनि भ्रमे ॥ १११ ॥
अर्थ:
असे न जाणण्याला इंद्रियाधीनता हेच एक कारण आहे. ती इंद्रिये अंतःकरणावर आपला पगडा बसवतात, म्हणून त्याला भ्रम होतो.

ओवी ११२:
इंद्रियें विषय सेविती । तेथ हर्ष शोक उपजती ।ते अंतर आप्‍लविती । संगें येणें ॥ ११२ ॥
अर्थ:
इंद्रिये विषयांचे सेवन करतात, त्यामुळे सुख-दु:खे उत्पन्न होतात. ते मग आपल्या संसर्गाने अंत:करण ग्रासून टाकतात.

ओवी ११३:
जयां विषयांच्या ठायीं । एकनिष्ठता कहीं नाहीं ।तेथ दुःख आणि कांहीं । सुखही दिसे ॥ ११३ ॥
अर्थ:
ज्या विषयांच्या ठिकाणी एकच स्थिती कधी नसते, त्या विषयांच्या ठिकाणी काही दु:ख व काही थोडे सुखही दिसते.

ओवी ११४:
देखें शब्दाचि व्याप्ति । निंदा आणि स्तुति ।तेथ द्वेषाद्वेष उपजती । श्रवणद्वारें ॥ ११४ ॥
अर्थ:
पहा की निंदा व स्तुती ही शब्दांची व्याप्ती आहे. कर्णद्वाराने जसे निंदेच्या किंवा स्तुतीच्या शब्दांचे सेवन होईल, तसे क्रोध किंवा लोभ अंत:करणात उत्पन्न होतात.

ओवी ११५:
मृदु आणि कठीण । हे स्पर्शाचे दोन्ही गुण ।जे वपूचेनि संगें कारण । संतोषखेदां ॥ ११५ ॥
अर्थ:
मृदु व कठीण हे स्पर्शाचे दोन गुण आहेत. ते त्वचेच्या संयोगाने संतोषाला व दु:खाला कारण होतात.

ओवी ११६:
भ्यासुर आणि सुरेख । हें रूपाचें स्वरूप देख ।जें उपजवी सुखदुःख । नेत्रद्वारें ॥ ११६ ॥
अर्थ:
पहा, भेसूर व सुरेख ही रूपाची दोन स्वरूपे आहेत. ती नेत्रद्वारे सुख-दु:ख उत्पन्न करतात.

ओवी ११७:
सुगंधु आणि दुर्गंधु । हा परिमळाचा भेदु ।जो घ्राणसंगें विषादु । तोषु देता ॥ ११७ ॥
अर्थ:
सुगंध व दुर्गंध हा गंधाचा भेद आहे. ते नाकाच्या संयोगाने सुख व दु:ख उत्पन्न करतात.

ओवी ११८:
तैसाचि द्विविध रसु । उपजवी प्रीति त्रासु ।म्हणौनि हा अपभ्रंशु । विषयसंगु ॥ ११८ ॥
अर्थ:
त्याचप्रमाणे (कडू व गोड) दोन प्रकारचा रस आवड व नावड उत्पन्न करतो. म्हणून या विषयांची संगती अधोगतीला नेणारी आहे.

ओवी ११९:
देखें इंद्रियां आधीन होईजे । तैं शीतोष्णांतें पाविजे ।आणि सुखदुःखीं आकळिजे । आपणपें ॥ ११९ ॥
अर्थ:
पहा, जेव्हा मनुष्य इंद्रियाच्या ताब्यात जातो, तेव्हा त्याला शीतोष्णाचा अनुभव घ्यावा लागतो आणि मग तो स्वत: सुख-दु:खाच्या तडाख्यात सापडतो.

ओवी १२०:
या विषयांवांचूनि कांहीं । आणीक सर्वथा रम्य नाहीं ।ऐसा स्वभावोचि पाहीं । इंद्रियांचा ॥ १२० ॥
अर्थ:
पहा, या इंद्रियांचा स्वभावच असा आहे की त्यांना या विषयांवाचून दुसरे काहीच गोड लागत नाही.

ओवी १२१:
हे विषय तरी कैसे । रोहिणीचें जळ जैसें ।कां स्वप्‍नींचा आभासे । भद्रजाति ॥ १२१ ॥
अर्थ:
हे विषय कसे आहेत? मृगजळ जसे आभासात्मक आहे किंवा स्वप्नात पाहिलेला हत्ती जसा भासमय असतो.

ओवी १२२:
देखैं अनित्य तियापरी । म्हणौनि तूं अव्हेरीं ।हा सर्वथा संगु न धरीं । धनुर्धरा ॥ १२२ ॥
अर्थ:
तसे हे विषय क्षणभंगुर आहेत. धनुर्धरा, तू त्यांचा त्याग कर, त्यांच्या नादी मुळीच लागू नकोस.

ओवी १२३:
हे विषय जयातें नाकळिती । तया सुखदुःखें दोनी न पवती ।आणि गर्भवासुसंगती । नाहीं तया ॥ १२३ ॥
अर्थ:
या विषयांच्या तावडीत जो सापडत नाही, त्याला सुख-दु:ख ही दोन्ही नाहीत आणि गर्भवासाची संगती त्याला कधी घडत नाही.

ओवी १२४:
तो नित्यरूप पार्था । वोळखावा सर्वथा ।जो या इंद्रियार्था । नागवेचि ॥ १२४ ॥
अर्थ:
जो या इंद्रियांचे जे विषय त्यांच्या कह्यात सापडत नाही, तो पूर्णपणे ब्रह्मरूप आहे असे जाणावे.

ओवी १२५:

आतां अर्जुना कांहीं एक । सांगेन मी आईक ।जे विचारपर लोक । वोळखिती ॥ १२५ ॥

अर्थ:
आता अर्जुना, मी तुला आणखी एक गोष्ट सांगतो. विचारपर लोकांना जे काही ज्ञान आहे, ते जाणतात.

​

ओवी १२६:
या उपाधिमाजीं गुप्त । चैतन्य असे सर्वगत । तें तत्त्वज्ञ संत । स्वीकारिती ॥ १२६ ॥
अर्थ:
या देहादि प्रपंचामध्ये सर्वत्र चैतन्य गुप्त रूपाने आहे. तत्व जाणणारे संत ते ओळखून त्याचेच ग्रहण करतात.

ओवी १२७:
सलिलीं पय जैसें । एक होऊनि मीनलें असे । परी निवडूनि राजहंसें । वेगळें कीजे ॥ १२७ ॥
अर्थ:
दूध पाण्याशी एकरूप होऊन त्यात अगदी मिसळून गेलेले असते, पण राजहंस ज्याप्रमाणे ते निवडून वेगळे करतो.

ओवी १२८:
कीं अग्निमुखें किडाळ । तोडोनियां चोखाळ । निवडिती केवळ । बुद्धिमंत ॥ १२८ ॥
अर्थ:
अथवा चतुर लोक अग्नीच्या सहाय्याने हिणकस धातू काढून टाकून केवळ शुद्ध सोने निवडून घेतात.

ओवी १२९:
ना तरी जाणिवेच्या आयणी । करितां दधिकडसणी । मग नवनीत निर्वाणीं । दिसे जैसें ॥ १२९ ॥
अर्थ:
अथवा बुद्धिचातुर्याने दही घुसळले असता ज्याप्रमाणे शेवटी लोणी दृष्टीस पडते.

ओवी १३०:
कीं भूस बीज एकवट । उपणितां राहे घनवट । तेथ उडे तें फलकट । जाणों आलें ॥ १३० ॥
अर्थ:
किंवा एकत्र झालेले भूस व धान्य उफाणले असता धान्य जाग्यावर राहाते, व उडून गेलेले ते फोलकट असे ज्याप्रमाणे समजून येते.

ओवी १३१:
तैसें विचारितां निरसलें । तें प्रपंचु सहजें सांडवलें । मग तत्त्वता तत्त्व उरलें । ज्ञानियांसि ॥ १३१ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे विचार केला असता जो निरास होतो (जो मिथ्या ठरतो) असा प्रपंच ज्ञानी पुरुषांकडून सहजच टाकला जातो व मग ज्ञानी पुरुषांना खरोखर एक तत्व (ब्रह्म) मात्र उरते.

ओवी १३२:
म्हणौनि अनित्याच्या ठायीं । तयां आस्तिक्यबुद्धि नाहीं । निष्कर्षु दोहींही । देखिला असे ॥ १३२ ॥
अर्थ:
म्हणून ज्यांनी दोहोंमधील (उपाधी व चैतन्य) सार ओळखले त्यांची शरीरादी अशाश्वत वस्तूंच्या ठिकाणी त्या नित्य आहेत असा निश्चय नसतो.

ओवी १३३:
देखें सारासार विचारितां । भ्रांति ते पाहीं असारता । तरी सार तें स्वभावता । नित्य जाणें ॥ १३३ ॥
अर्थ:
पहा सारासाराचा विचार केला असता असारता ही भ्रांती आहे असे समज व सार हे स्वभावत:च नित्य आहे असे जाण.

ओवी १३४:
हा लोकत्रयाकारु । तो जयाचा विस्तारु । तेथ नाम वर्ण आकारु । चिन्ह नाहीं ॥ १३४ ॥
अर्थ:
हे तिन्ही लोक हा ज्याचा विस्तार आहे, त्याला नाम, वर्ण, आकार अशी काही चिन्हे किंवा लक्षणे नाहीत.

ओवी १३५:
जो सर्वदा सर्वगतु । जन्मक्षयातीतु । तया केलियाहि घातु । कदा नोहे ॥ १३५ ॥
अर्थ:
जो शाश्वत व सर्वव्यापी असून जन्ममरणरहित आहे त्याचा करू गेला तरी केव्हाही घात होत नाही.

ओवी १३६:
आणि शरीरजात आघवें । हें नाशिवंत स्वभावें । म्हणौनि तुवां झुंजावें । पंडुकुमरा ॥ १३६ ॥
अर्थ:
आणि शरीर म्हणून जेवढे आहे तेवढे सगळे स्वभावत:च नाशिवंत आहे. म्हणून अर्जुना, तू लढावे हे योग्य आहे.

ओवी १३७:
तूं धरूनि देहाभिमानातें । दिठी सूनि शरीरातें । मी मारिता हे मरते । म्हणतु आहासी ॥ १३७ ॥
अर्थ:
तू देहाचा अभिमान धरून व या शरीराकडेच दृष्टी देऊन मी अर्जुन मारणारा व हे कौरव मरणारे आहेत असे म्हणत आहेस.

ओवी १३८:
तरी अर्जुना तूं हें नेणसी । जरी तत्त्वता विचारिसी । तरी वधिता तूं नव्हेसी । हे वध्य नव्हती ॥ १३८ ॥
अर्थ:
तरी अर्जुना तुला खरे तत्व समजत नाही. जर तत्वत: विचार करून पहाशील तर तू मारणारा नाहीस व हे मारले जातील असेही नाहीत.

ओवी १३९:
जैसें स्वप्‍नामाजीं देखिजे । तें स्वप्‍नींचि साच आपजे । मग चेऊनियां पाहिजे । तंव कांहीं नाहीं ॥ १३९ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे जे स्वप्नात स्वप्न पहावे, ते स्वप्न आहे तोपर्यंतच खरे वाटते आणि मग जागे होऊन पहावे तर काही एक नसते.

ओवी १४०:
तैसी हे जाण माया । तूं भ्रमतु आहासी वायां । शस्त्रें हाणितलिया छाया । जैसी आंगीं न रुपे ॥ १४० ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे ही केवळ माया आहे असे समज. तू व्यर्थ हिचा भ्रमात पडला आहेस. ज्याप्रमाणे मनुष्याच्या सावलीला शस्त्राने मारल्यास त्याच्या अंगाला घाव लागत नाही.

ओवी १४१:
कां पूर्ण कुंभ उलंडला । तेथ बिंबाकारु दिसे भ्रंशला । परी भानु नाहीं नासला । तयासवें ॥ १४१ ॥
अर्थ:
किंवा भरलेला घडा पालथा झाला म्हणजे त्यातील सूर्याचे प्रतिबिंब नाहीसे झालेले दिसते, परंतु त्या प्रतिबिंबाबरोबर सूर्याचा नाश झालेला नसतो.

ओवी १४२:
ना तरी मठीं आकाश जैसें । मठाकृती अवतरलें असे । तो भंगलिया आपैसें । स्वरूपचि ॥ १४२ ॥
अर्थ:
किंवा ज्याप्रमाणे आकाश हे मठात मठाच्या आकाराचे झालेले असते पण तो मठ मोडल्यावर ते आकाश सहजच आपल्या मूळरूपाने रहाते.

ओवी १४३:
तैसें शरीराच्या लोपीं । सर्वथा नाशु नाहीं स्वरूपीं । म्हणौनि तू हें नारोपी । भ्रांति बापा ॥ १४३ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे शरीराचा नाश झाला तरी प्राणाच्या मूळ स्वरूपाचा मुळीच नाश होत नाही. म्हणून बाबा, तू स्वरूपाच्या ठिकाणी नाशाच्या भ्रांतीचा आरोप करू नकोस.

ओवी १४४:
जैसें जीर्ण वस्त्र सांडिजे । मग नूतन वेढिजे । तैसें देहांतरातें स्वीकारिजे । चैतन्यनाथें ॥ १४४ ॥
अर्थ:
आपण जुने वस्त्र टाकावे व मग नवीन धारण करावे त्याप्रमाणे हा आत्मा एक देह टाकून दुसरा स्वीकारतो.

ओवी १४५:
हा अनादि नित्यसिद्धु । निरुपाधि विशुद्धु । म्हणौनि शस्त्रादिकीं छेदु । न घडे यया ॥ १४५ ॥
अर्थ:
हा आत्मा अनादी, नित्यसिद्ध (शाश्वत असणारा), उपाधिरहित व अत्यंत शुद्ध असा आहे. म्हणून याचा शस्त्रादिकांच्या योगाने घात होत नाही.

ओवी १४६:
हा प्रळयोदकें नाप्‍लवे । अग्निदाहो न संभवे । एथ महाशोषु न प्रभवे । मारुताचा ॥ १४६ ॥
अर्थ:
हा आत्मा प्रलयकाळाच्या पाण्यानेही बुडत नाही, हा अग्नीने जळणे संभवत नाही. तेथे वायूच्या महाशोषणशक्तीचा प्रभाव चालत नाही.

ओवी १४७:
अर्जुना हा नित्यु । अचळु हा शाश्वतु । सर्वत्र सदोदितु । परिपूर्णु हा ॥ १४७ ॥
अर्थ:
हा आत्मा अर्जुना, तर्काच्या दृष्टीला दिसणारा नाही. ध्यान तर याच्या भेटीला उत्कंठित झालेले असते.

ओवी १४८:
हा तर्काचिये दिठी । गोचर नोहे किरीटी । ध्यान याचिये भेटी । उत्कंठा वाहे ॥ १४८ ॥
अर्थ:
हा मनाला नेहेमी दुर्लभ आहे व साधनाला प्राप्त न होणारा आहे. अर्जुना, हा पुरुषोत्तम परमात्मा अनंत आहे.

ओवी १४९:
हा सदा दुर्लभु मना । आपु नोहे साधना । निःसीमु हा अर्जुना । पुरुषोत्तमु ॥ १४९ ॥
अर्थ:
हा सत्वादी तीन गुणांनी रहित, आकाराच्या पलीकडचा, अनादी, विकार न पावणारा व सर्वव्यापी आहे.

ओवी १५०:

हा गुणत्रयरहितु । अनादि अविकृतु । व्यक्तीसी अतीतु । सर्वरूप ॥ १५० ॥

अर्थ:
अर्जुना, हा आत्मा नित्य स्थिर, शाश्वत असून सर्व ठिकाणी नेहेमी भरलेला असा आहे.

​

ओवी १५१:
अर्जुना ऐसा हा जाणावा । सकळात्मकु देखावा । मग सहजें शोकु आघवा । हरेल तुझा ॥ १५१ ॥
अर्थ:
अर्जुना, हा सर्वव्यापी आहे हे समज. तुझा शोक सहजच नाहीसा होईल.

ओवी १५२:
अथवा ऐसा नेणसी । तूं अंतवंतचि मानिसी ।तर्‍ही शोचूं न पवसी । पंडुकुमरा ॥ १५२ ॥
अर्थ:
जर तू नाशिवंत मानला तरी शोक करणे उचित नाही.

ओवी १५३:
जो आदि स्थिति अंतु । हा निरंतर असे नित्यु ।जैसा प्रवाहो अनुस्यूतु । गंगाजळाचा ॥ १५३ ॥
अर्थ:
गंगेच्या पाण्याच्या प्रवाहाप्रमाणे उत्पत्ती, स्थिती व नाश यांचा क्रम अखंड आहे.

ओवी १५४:
तें आदि नाहीं खंडलें । समुद्रीं तरी असे मीनलें ।आणि जातचि मध्यें उरलें । दिसे जैसें ॥ १५४ ॥
अर्थ:
गंगाजलाचे उत्पन्न तुटत नाही; ते एकसारखे चालूच असते आणि शेवटी समुद्रात मिळते.

ओवी १५५:
इयें तिन्ही तयापरी । सरसींच सदा अवधारीं ।भूतांसी कवणीं अवसरीं । ठाकती ना ॥ १५५ ॥
अर्थ:
उत्पत्ती, स्थिती व लय ही तिन्ही एकत्र असतात आणि प्राण्यांना थांबवता येत नाहीत.

ओवी १५६:
म्हणौनि हें आघवें । एथ तुज नलगे शोचावें ।जे स्थितीचि हे स्वभावें । अनादि ऐसी ॥ १५६ ॥
अर्थ:
शोक करण्याचे कारण नाही; ही व्यवस्था अनादि आहे.

ओवी १५७:
ना तरी हें अर्जुना । नयेचि तुझिया मना ।जे देखोनि लोकु अधीना । जन्मक्षया ॥ १५७ ॥
अर्थ:
जन्म-मृत्यूच्या स्वाधीनतेवर विचार करत असताना तुला शोक करण्याचे कारण नाही.

ओवी १५८:
तरी एथ कांहीं । तुज शोकासि कारण नाहीं ।हे जन्ममृत्यु पाहीं । अपरिहर ॥ १५८ ॥
अर्थ:
तुला शोक करण्याचे कारण नाही; हे जन्म-मृत्यू अपरिहार्य आहेत.

ओवी १५९:
उपजे तें नाशे । नाशलें पुनरपि दिसे ।हें घटिकायंत्र जैसें । परिभ्रमे गा ॥ १५९ ॥
अर्थ:
उत्पत्ति व नाश हा क्रम अखंड चालतो, जसा घडीसारखा.

ओवी १६०:
ना तरी उदो अस्तु आपैसें । अखंडित होत जात जैसें ।हें जन्ममरण तैसें । अनिवार जगीं ॥ १६० ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे उदय आणि अस्त असतात, तसा जन्म-मृत्यू न चुकता येणारा आहे.

ओवी १६१:
महाप्रळयावसरें । हें त्रैलोक्यहि संहरे ।म्हणौनि हा न परिहरे । आदि अंतु ॥ १६१ ॥
अर्थ:
महाप्रलयाच्या वेळी या त्रैलोक्याचा संहार होतो; त्यामुळे उत्पत्ति-नाश टळत नाही.

ओवी १६२:
तूं जरी हें ऐसें मानिसी । तरी खेदु कां करिसी ? ।काय जाणतुचि नेणसी । धनुर्धरा ॥ १६२ ॥
अर्थ:
जर हे तुला कबूल असेल, तर मग तू दु:ख का करत आहेस? तू शहाणा असून अशा वेडेपणाचे कारण काय?

ओवी १६३:
एथ आणीकही एक पार्था । तुज बहुतीं परी पहातां ।दुःख करावया सर्वथा । विषो नाहीं ॥ १६३ ॥
अर्थ:
या ठिकाणी विचार करता, पुष्कळ बाजूंनी पाहिले तरी तुला दु:ख करण्याचे कारण दिसत नाही.

ओवी १६४:
जियें समस्तें इयें भूतें । जन्माआदि अमूर्तें ।मग पातली व्यक्तीतें । जन्मलेया ॥ १६४ ॥
अर्थ:
सर्व जीव जन्माच्या अगोदर निराकार होते, आणि जन्माच्या वेळी आकार प्राप्त केला.

ओवी १६५:
तियें क्षयासि जेथ जाती । तेथ निभ्रांत आनें नव्हती ।देखें पूर्वस्थितीच येती । आपुलिये ॥ १६५ ॥
अर्थ:
जेथे नाश होतो, तेथे त्यांचा मूळ अवस्था कधीही अदृश्य नसतो; ती पूर्वस्थितीला परत जातात.

ओवी १६६:
येर मध्यें जें प्रतिभासे । तें निद्रिता स्वप्‍न जैसें ।तैसा आकारु हा मायवशें । तत्स्वरूपीं ॥ १६६ ॥
अर्थ:
मध्यंतर जे निराळे व्यक्त रूप दिसते, ते निद्रित स्वप्नासमान आहे; मायेमुळे या जगदाकाराचे भास होतात.

ओवी १६७:
ना तरी पवनें स्पर्शिलें नीर । पढियासे तरंगाकार ।कां परापेक्षां अळंकार । व्यक्ती कनकीं ॥ १६७ ॥
अर्थ:
पाण्याला वार्‍याचा स्पर्श झाल्यावर ते लाटांचे रूप घेतो; जसे दुसऱ्या इच्छेने सोन्याला आकार येतो.

ओवी १६८:
तैसे सकळ हें मूर्त । जाण पां मायाकारित ।जैसें आकाशीं बिंबत । अभ्रपटल ॥ १६८ ॥
अर्थ:
ही सर्व आकारास आलेली सृष्टी मायेने केली आहे; जसे आकाशात मेघांचा पडदा उत्पन्न होतो.

ओवी १६९:
तैसें आदीचि जें नाहीं । तयालागीं तूं रुदसी कायी ।तूं अवीट तें पाहीं । चैतन्य एक ॥ १६९ ॥
अर्थ:
जे मुळात नाही त्यासाठी तू का रडत आहेस? निर्विकार चैतन्यावर लक्ष दे.

ओवी १७०:
जयाचि आर्तीचि भोगित । विषयीं त्यजिले संत ।जयालागीं विरक्त । वनवासिये ॥ १७० ॥
अर्थ:
ज्या चैतन्याची तळमळ आहे, ते विषयांना सोडून जातात; जे विरक्त आहेत ते आत्म्याच्या लाभाकरता वनवास स्वीकारतात.

ओवी १७१:
दिठी सूनि जयातें । ब्रह्मचर्यादि व्रतें ।मुनीश्वर तपातें । आचरताती ॥ १७१ ॥
अर्थ:
त्यावर नजर ठेऊन मुनी ब्रह्मचर्य व तपाचे आचरण करतात.

ओवी १७२:
एक अंतरीं निश्चळ । जें निहाळितां केवळ ।विसरले सकळ । संसारजात ॥ १७२ ॥
अर्थ:
अंतःकरणाचे स्थिर लोक आत्म्याला पाहाताच सर्व संसार विसरून जातात.

ओवी १७३:
एकां गुणानुवादु करितां । उपरति होऊन चित्ता ।निरवधि तल्लीनता । निरंतर ॥ १७३ ॥
अर्थ:
त्याच्या गुणांचे वर्णन करताना चित्तात वैराग्य उत्पन्न होऊन अमर्याद तन्मयता प्राप्त करतात.

ओवी १७४:
एक ऐकतांचि निवाले । ते देहभावी सांडिले ।एक अनुभवें पातले । तद्‌रूपता ॥ १७४ ॥
अर्थ:
त्याचे रूपवर्णन ऐकून काही लोक शांत होतात, त्यांच्या देहभावना सुटतात.

ओवी १७५:
जैसे सरिता ओघ समस्त । समुद्रामाजीं मिळत ।परी माघौते न समात । परतले नाहीं ॥ १७५ ॥
अर्थ:
सर्व नद्या समुद्रात मिळतात, पण त्यात त्यांचा समावेश होत नाही; म्हणून त्या परतत नाहीत.

ओवी १७६:

तैसिया योगीश्वरांचिया मती । मिळवणीसवें एकवटती ।परी जे विचारूनि पुनरावृत्ति । भजतीचिना ॥ १७६ ॥

अर्थ:

थोर योगींच्या बुद्धीत आत्मस्वरूपाचा साक्षात्कार झाल्यावर ते तद्रूप होतात; परंतु एकदा तद्रूप झाल्यावर विचार करून पुनः देहाच्या अज्ञानावर येत नाहीत.

ओवी १७७:
जें सर्वत्र सर्वही देहीं । जया करितांही घातु नाहीं ।तें विश्वात्मक तूं पाहीं । चैतन्य एक ॥ १७७ ॥
अर्थ:
जे सर्वत्र सर्व देहात आहे आणि ज्या क्रियांचा काहीही घात होत नाही, तो विश्वव्यापी चैतन्य तू लक्षात घे.

ओवी १७८:
जयाचेनि स्वभावें । हें होत जात आघवें ।तरी सांग काय शोचावें । एथ तुवां ॥ १७८ ॥
अर्थ:
हे सर्व जग स्वभावतः उत्पन्न होत आहे आणि नाश पावत आहे. तर सांग, येथे तुला शोक करण्यासारखे काय आहे?

ओवी १७९:
एर्‍हवीं तरी पार्था । तुज कां नेणों न मनें चित्ता ।परी किडाळ हें शोचितां । बहुतीं परीं ॥ १७९ ॥
अर्थ:
हे अर्जुना, विचार करून पाहिले तर तुझ्या चित्ताला हे का पटू नये, हे मला समजत नाही; पण याचा शोक करणे अनेक प्रकारांनी वाईट आहे.

ओवी १८०:
तूं अझुनी कां न विचारिसी । काय हें चिंतितु आहासी ।स्वधर्मु तो विसरलासी । तरावें जेणें ॥ १८० ॥
अर्थ:
तू अजून या गोष्टीचा विचार करत नाहीस? हे काय मनात घेऊन बसला आहेस? ज्याच्या योगाने तू तरून जाऊ शकतोस, तो आपला धर्म तू विसरला आहेस.

ओवी १८१:
या कौरवां भलतें जाहलें । अथवा तुजचि कांहीं पातलें ।कीं युगचि हें बुडालें । जर्‍ही एथ ॥ १८१ ॥
अर्थ:
या कौरवांचे जे होईल ते होईल, किंवा तुझ्यावर काही प्रसंग आला तरी, किंवा युगांत जरी काही झाले तरी,

ओवी १८२:
तरी स्वधर्मु एकु आहे । तो सर्वथा त्याज्य नोहे । मग तरिजेल काय पाहें । कृपाळूपणें ॥ १८२ ॥
अर्थ:
तरी स्वधर्म एक आहे, तो मुळीच टाकता येत नाही. म्हणून विचार कर, कृपाळूपणा धरून तू तारण मिळवू शकशील का?

ओवी १८३:
अर्जुना तुझें चित्त । जर्‍ही जाहलें द्रवीभूत ।तर्‍ही हें अनुचित । संग्रामसमयीं ॥ १८३ ॥
अर्थ:
अर्जुना, तुझे चित्त जरी दयेने विरघळून गेले तरी युद्धाच्या प्रसंगी असे असणे योग्य नाही.

ओवी १८४:
अगा गोक्षीर जरी जाहलें । तरी पथ्यासि नाहीं म्हणितलें ।ऐसेनिहि विष होय सुदलें । नवज्वरीं देतां ॥ १८४ ॥
अर्थ:
अरे, दूध जरी गाईचे असले तरी त्यास पथ्यास घेऊ नये असे वैद्यकीय शास्त्राने सांगितले आहे. नवज्वरात दिल्यास ते विष बनते.

ओवी १८५:
तैसें आनी आन करितां । नाशु होईल हिता ।म्हणौनि तूं आतां । सावध होई ॥ १८५ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे भलत्या ठिकाणी भलते केले असता हिताचा नाश होतो. म्हणून तू आता सावध हो.

ओवी १८६:
वायांचि व्याकुळ कायी । आपुला निजधर्मु पाहीं ।जो आचरितां बाधु नाहीं । कवणें काळीं ॥ १८६ ॥
अर्थ:
तू विनाकारण शोकाकुल का होतोस? ज्याचे आचरण केले असता केव्हाही दोष लागणार नाही, त्या आपल्या स्वधर्माकडे लक्ष दे.

ओवी १८७:
जैसें मार्गेंचि चालतां । अपावो न पवे सर्वथा ।कां दीपाधारें वर्ततां । नाडळिजे ॥ १८७ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे सरळ रस्त्याने चालले असता मुळीच अपाय पोचत नाही, किंवा दिव्याच्या आधाराने चालले असता ठेच लागत नाही.

ओवी १८८:
तयापरी पार्था । स्वधर्में राहाटतां ।सकळ कामपूर्णता । सहजें होय ॥ १८८ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे, पार्था, स्वधर्माने वागले असता सर्व इच्छांना सहजच पूर्णता मिळते.

ओवी १८९:
म्हणौनि यालागीं पाहीं । तुम्हां क्षत्रियां आणीक कांहीं ।संग्रामावांचूनि नाहीं । उचित जाणें ॥ १८९ ॥
अर्थ:
म्हणून हे पहा, तुम्हा क्षत्रियांना युद्धावाचून दुसरे काही उचित नाही हे लक्षात ठेव.

ओवी १९०:
निष्कपटा होआवें । उसिणा घाई झुंजावें ।हें असो काय सांगावें । प्रत्यक्षावरी ॥ १९० ॥
अर्थ:
मनात कपट न धरता, मार्‍याला मारा करून आवेशाने लढावे, पण हे बोलणे असो; प्रत्यक्ष प्रसंग आला आहे तेव्हा आता जास्त काय सांगावे?

ओवी १९१:
अर्जुना झुंज देखें आतांचें । हें हो कां जें दैव तुमचें ।कीं निधान सकळ धर्माचें । प्रगटलें असे ॥ १९१ ॥
अर्थ:
अर्जुना, सांप्रतचे युद्ध पहा. हे कार्य म्हणजे जणु काय तुमचे दैवच फळले आहे. अथवा सर्व धर्मांचा ठेवा तुमच्यापुढे उघडा झाला आहे.

ओवी १९२:
हा संग्रामु काय म्हणिपे । कीं स्वर्गुचि येणें रूपें ।मूर्त कां प्रतापें । उदो केला ॥ १९२ ॥
अर्थ:
या युद्धाला काय म्हणावे? युद्धाच्या रूपाने हा मूर्तिमंत स्वर्गच अवतरला आहे; अथवा तुझा प्रतापच हा उगवला आहे.

ओवी १९३:
ना तरी गुणाचेनि पतिकरें । आर्तीचेनि पडिभरें ।हें कीर्तीचि स्वयंवरें । आली तुज ॥ १९३ ॥
अर्थ:
अथवा तुझ्या गुणांवर लुब्ध होऊन ही कीर्तीच उत्कट इच्छेने तुला वरण्यास आली आहे.

ओवी १९४:
क्षत्रियें बहुत पुण्य कीजे । तैं झुंज ऐसें लाहिजे ।जैसें मार्गें जातां आडळिजे । चिंतामणि ॥ १९४ ॥
अर्थ:
क्षत्रियाने पुष्कळ पुण्य करावे, तेव्हा त्याला असे युद्ध करावयास मिळते. ज्याप्रमाणे वाटेने सहज जात असता ठेच लागावी व काय लागले म्हणून पहावे तर तो चिंतामणी आढळावा.

ओवी १९५:
ना तरी जांभया पसरे मुख । तेथ अवचटें पडे पीयूख ।तैसा संग्रामु हा देख । पातला असे ॥ १९५ ॥
अर्थ:
अथवा जांभई देण्याकरता तोंड उघडावे व अकस्मात अमृत त्यात पडावे, त्याप्रमाणे हे युद्ध अनायासे आलेले आहे असे समज.

ओवी १९६:
आतां हा असा अव्हेरिजे । मग नाथिलें शोचूं बैसिजे ।तरी आपण आहाणा होईजे । आपणपेयां ॥ १९६ ॥
अर्थ:
आता असा हा संग्राम टाकून नाही त्या भलत्याच गोष्टीबद्दल शोक करत बसलास तर असे करण्यात हे अर्जुना, आपणच आपले अकल्याण करून घेतो.

ओवी १९७:
पूर्वजांचें जोडलें । आपणचि होय धाडिलें ।जरी आजि शस्त्र सांडिलें । रणीं इये ॥ १९७ ॥
अर्थ:
आज जर तू या युद्धात शस्त्र टाकून दिलेस तर पूर्वजांनी मिळवून ठेवलेले पुण्य व यश आपणच घालवल्यासारखे होईल.

ओवी १९८:
असती कीर्ती जाईल । जगचि अभिशापु देईल ।आणि गिंवसित पावतील । महादोष ॥ १९८ ॥
अर्थ:
इतकेच नव्हे तर तुझी असलेली कीर्ती जाईल, सगळे जग तुला नावे ठवील आणि महापातके तुला हुडकीत येऊन गाठतील.

ओवी १९९:
जैसीं भातारेंहीन वनिता । उपहती पावे सर्वथा ।तैशी दशा जीविता । स्वधर्मेंवीण ॥ १९९ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे पतिविरहीत स्त्री सर्व प्रकारे अनादराला प्राप्त होते, त्याप्रमाणे स्वधर्मत्यागाने जीविताची तशी दशा होते.

ओवी २००:

ना तरी रणीं शव सांडिजे । तें चौमेरी गिधीं विदारिजे ।तैसें स्वधर्महीना अभिभविजे । महादोषीं ॥ २०० ॥

अर्थ:
अथवा युद्धभूमीवर टाकून दिलेल्या प्रेताला ज्याप्रमाणे चोहो बाजूंनी गिधाडे तोडतात, त्याप्रमाणे स्वधर्मरहित पुरुषाला महादोष घेरतात.

ओवी २०१:

म्हणौनि स्वधर्मु हा सांडसील । पापा वरपडा होसील ।आणि अपेश तें न वचेल । कल्पांतवरी ॥ २०१ ॥
अर्थ:
तू आपला स्वधर्म टाकशील तर पापाचा भागीदार होशील, आणि अपकीर्तीचा ठसा तर कल्पांतीपर्यंतही तुझ्यावर राहील.

ओवी २०२:
जाणतेनि तंवचि जियावें । जंव अपकीर्ति आंगा न पवे ।आणि सांग पां केवीं निगावें । एथोनियां ? ॥ २०२ ॥
अर्थ:
जेव्हा अपकीर्ती तुझ्यावर येत नाही, तेव्हा शहाण्याने जगावे. आता मला सांग, तु येथून परत कसे फिरणार?

ओवी २०३:
तू निर्मत्सर सदयता । येथूनि निघसील कीर माघौता ।परी ते गती समस्तां । न मनेल ययां ॥ २०३ ॥
अर्थ:
तू मत्सर टाकून दयेने युक्त होऊन परत फिरशील, पण तुझी स्थिती इतरांना पटणार नाही.

ओवी २०४:
हे चहूंकडूनि वेढितील । बाणवरी घेतील ।तेथ पार्था न सुटिजेल । कृपाळुपणें ॥ २०४ ॥
अर्थ:
तू चारही बाजूंनी वेढला जाशील, बाणांचा वर्षाव होईल. अर्जुना, तुझी कृपाळूपणा तुझी सुटका करणार नाही.

ओवी २०५:
ऐसेनिहि प्राणसंकटें । जरी विपायें पां निघणें घटे ।तरी तें जियालेंही वोखटें । मरणाहुनी ॥ २०५ ॥
अर्थ:
या प्राणसंकटातून सुटका झाली तरी जीवन मरणाहून वाईट ठरेल.

ओवी २०६:
तूं आणिकही एक न विचारिसी । एथ संभ्रमें झुंजों आलासी ।आणि सकणवपणें निघालासी । मागुता जरी ॥ २०६ ॥
अर्थ:
अर्जुना, तू आणखी एक गोष्ट विचारत नाहीस. तू लढण्यासाठी आला आहेस आणि आता दयाळूपणामुळे परत जात आहेस.

ओवी २०७:
तरी तुझें तें अर्जुना । या वैरियां दुर्जनां ।कां प्रत्यया येईल मना । सांगैं मज ॥ २०७ ॥
अर्थ:
अर्जुना, तुझे दयाळूपण या दुष्ट वैरींना खरे वाटेल का? सांग बरे मला.

ओवी २०८:
हे म्हणती गेला रे गेला । अर्जुन आम्हां बिहाला ।हा सांगैं बोलु उरला । निका कायी ? ॥ २०८ ॥
अर्थ:
ते म्हणतील, "हा पळाला रे!" अर्जुन, तू भ्याला असा आरोप तुझ्यावर राहील. हे चांगले आहे का?

ओवी २०९:
लोक सायासें करूनि  । कां वेंचिती आपुलीं जीवितें ।परी वाढविती कीर्तीतें । धनुर्धरा ॥ २०९ ॥
अर्थ:
लोक अनेक कष्ट करतात, त्यांचा प्राणही धोक्यात येतो, पण अर्जुना, तेच आपली कीर्ती वाढवतात.

ओवी २१०:
ते तुज अनायासें । अनकळित जोडिली असे ।हें अद्वितीय जैसें । गगन आहे ॥ २१० ॥
अर्थ:
तुझी कीर्ती अनायासे आणि अद्वितीय आहे, जसे आकाश.

ओवी २११:
तैसी कीर्ती निःसीम । तुझ्या ठायीं निरुपम ।तुझे गुण उत्तम । तिहीं लोकीं ॥ २११ ॥
अर्थ:
तुझी कीर्ती अनंत आहे, तुझी गुणता सर्वत्र उत्तम म्हणून ओळखली जाते.

ओवी २१२:
दिगंतीचे भूपति । भाट होऊनि वाखाणिती ।जे ऐकिलिया दचकती । कृतांतादिक ॥ २१२ ॥
अर्थ:
देशोदेशीचे राजे तुझ्या गुणांचे स्तोत्र गातात, यमसमान लोकदेखील तुझ्या कीर्तीने धास्तावतात.

ओवी २१३:
ऐसी महिमा घनवट । गंगा जैसी चोखट ।जया देखीं जगीं सुभट । वाट जाहली ॥ २१३ ॥
अर्थ:
तुझी थोरवी गंगेसारखी निर्मल आहे. ती पाहून जगातील वीर चकित होतात.

ओवी २१४:
तें पौरुष तुझें अद्‍भुत । आइकोनियां हे समस्त ।जाहले आथि विरक्त । जीवितेंसी ॥ २१४ ॥
अर्थ:
तुझा अद्वितीय पराक्रम ऐकून सर्वांनी आपल्या जीवाची आशा सोडली आहे.

ओवी २१५:
जैसा सिंहाचिया हाकां । युगांतु होय मदमुखा ।तैसा कौरवां अशेखां । धाकु तुझा ॥ २१५ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे सिंहाच्या गर्जनेने मदोन्मत्त हत्तीला धास्ती येते, तसाच तुझा धाक कौरवांना वाटतो.

ओवी २१६:
जैसे पर्वत वज्रातें । ना तरी सर्प गरुडातें ।तैसे अर्जुना हे तूतें । मानिती सदा ॥ २१६ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे पर्वत वज्राला आणि सर्प गरुडाला मानतात, तसाच अर्जुना, तुझा आदर कौरव करतात.

ओवी २१७:
तें अगाधपण जाईल । मग हीणावो अंगा येईल ।जरी मागुता निघसील । न झुंजतुचि ॥ २१७ ॥
अर्थ:
जर तू लढताच निघून गेलास तर तुझे महत्त्व कमी होईल आणि मग तुला हीनपणा येईल.

ओवी २१८:
आणि हे पळतां पळों नेदिती । धरूनिं अवकळा करिती ।न गणित कुटी बोलती । आइकतां तुज ॥ २१८ ॥
अर्थ:
जर तू पळून गेलास तर कौरव तुला जाऊ देणार नाहीत, तुझी चेष्टा करतील आणि तुझी निंदा करतील.

ओवी २१९:
मग ते वेळीं हियें फुटावें । आतां लाठेपणें कां न झुजावें ? । हे जिंतलें तरी भोगावें । महीतळ ॥ २१९ ॥
अर्थ:
त्या वेळी तुझे हृदय विदीर्ण होईल. आज शौर्याने लढा का न देता? जर तू त्यांना जिंकलेस तर पृथ्वीचे राज्य उपभोगशील.

ओवी २२१:
म्हणौनि ये गोठी । विचारु न करी किरीटी । आतां धनुष्य घेऊनि उठीं । झुंजैं वेगीं ॥ २२१ ॥
अर्थ:
तुमच्या विचारात वेळ वाया घालवण्याऐवजी, धनुष्य घेऊन उभा राहा आणि लवकर युद्धाला आरंभ करा.

ओवी २२२:
देखैं स्वधर्मु हा आचरतां । दोषु नाशे असता । तुज भ्रांति हे कवण चित्ता । पातकाची ॥ २२२ ॥
अर्थ:
या स्वधर्माचे आचारण केल्याने पापे नाहीशी होतात. मग युद्ध केल्याने पातक लागेल हा भ्रम तुझ्या मनात कसा आला?

ओवी २२३:
सांगैं प्‍लवेंचि काय बुडिजे । कां मार्गीं जातां आडळिजे । परी विपायें चालों नेणिजे । तरी तेंही घडे ॥ २२३ ॥
अर्थ:
तुला सांगतो, होडी बुडते का? चांगल्या मार्गाने जात असताना अडथळा येतो का? पण चालताच येत नसेल तर तेही होईल.

ओवी २२४:
अमृतें तरीच मरिजे । जरी विखेंसि सेविजे । तैसा स्वधर्मीं दोषु पाविजे । हेतुकपणें ॥ २२४ ॥
अर्थ:
दूधही विषासह सेवन केले तर त्या दुधानेही मरण येईल, त्याचप्रमाणे फलाशेने स्वधर्मापासून दोष लागतो.

ओवी २२५:

म्हणौनियां पार्था । हेतू सांडोनि सर्वथा । तुज क्षात्रवृत्ति झुंजतां । पाप नाहीं ॥ २२५ ॥अर्थ:
त्यामुळे पार्था, फलाशा अगदी सोडून क्षत्रियांच्या धर्मानुसार युद्ध कर. त्यामुळे तुला पाप मुळीच लागणार नाही.

ओवी २२६:

सुखीं संतोषां न यावें । दुःखीं विषादा न भजावें । आणि लाभालाभ न धरावे । मनामाजीं ॥ २२६ ॥

अर्थ:

सुखाच्या वेळी संतोष मानू नये, दु:खाच्या वेळी खिन्नता धरू नये आणि लाभ व हानि मनात धरू नये.

ओवी २२७:
एथ विजयपण होईल । कीं सर्वथा देह जाईल । हें आधींचि कांही पुढील । चिंतावेना ॥ २२७ ॥
अर्थ:
या युद्धामध्ये जय मिळेल किंवा अजिबात देहच नाहीसा होईल, या पुढच्या गोष्टींचा अगोदरच विचार करत बसू नये.

ओवी २२८:
आपणयां उचिता । स्वधर्में राहाटतां । जें पावे तें निवांता । साहोनि जावें ॥ २२८ ॥
अर्थ:
आपल्याला योग्य असे जे स्वधर्माचे आचरण, तेच करीत असतांना जो प्रसंग येईल तो मुकाट्याने सहन करावा.

ओवी २२९:
ऐसियां मनें होआवें । तरी दोषु न घडे स्वभावें । म्हणौनि आतां झुंजावें । निभ्रांत तुवां ॥ २२९ ॥
अर्थ:
अशी मनाची तयारी होईल तर सहजच पाप घडणार नाही. म्हणून भ्रांती नाहीशी करून तू आता लढावेस भे योग्य आहे.

ओवी २३०:
हे सांख्यस्थिति मुकुळित । सांगितली तुज येथ । आतां बुद्धियोगु निश्चित । अवधारीं पां ॥ २३० ॥
अर्थ:
येथपर्यंत तुला ज्ञानमार्ग थोडक्यात सांगितला. आता निष्काम कर्ममार्ग निश्चित सांगतो, तो तू ऐक.

ओवी २३१:
या बुद्धियुक्ता । जाहलिया पार्था। कर्मबंधु सर्वथा । बाधूं न पवे ॥ २३१ ॥
अर्थ:
अर्जुना, निष्काम कर्मयोगातील बुद्धी ज्याला साधली त्याला कर्मायोगातील बुद्धी मुळीच बाधत नाही.

ओवी २३२:
जैसें वज्रकवच लेइजे । मग शस्त्रांचा वर्षावो साहिजे ।परी जैतेसीं उरिजे । अचुंबित ॥ २३२ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे वज्रासारखे चिलखत अंगात घातले असता शस्त्रांची वृष्टी सहन करता येते, इतकेच नाही तर त्या शस्त्रांचा अंगाला स्पर्श न होताच विजयी होऊन रहाता येते.

ओवी २३३:
तैसें ऐहिक तरी न नशे । आणि मोक्षु तो उरला असे ।जेथ पूर्वानुक्रमु दिसे । चोखाळत ॥ २३३ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्या कर्मयोगात पूर्वीपासून चालत आलेले कर्म शुद्धपणाने चालू राहिलेले दिसून येते त्या कर्मयोगात इहलोकातील भोगांचा नाश तर होत नाहीच, पण मोक्षाचीही प्राप्ती होते.

ओवी २३४:
र्माधारें राहाटिजे । परी कर्मफळ न निरीक्षिजे ।जैसा मंत्रज्ञु न बंधिजे । भूतबाधा ॥ २३४ ॥
अर्थ:
कर्माच्या आधाराने वागावे, पण त्या कर्माच्या फळावर नजर ठेऊ नये. ज्याप्रमाणे मंत्र जाणाणार्‍याला भुताची बाधा होत नाही.

ओवी २३५:
तियापरीजे सुबुद्धि । आपुलालिया निरवधि ।हा असतांचि उपाधि । आकळूं न सके ॥ २३५ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे सुबुद्धी (अनासक्तपणे कर्म करण्याची बुद्धी) एकदा पूर्णपणे आपलीशी झाली म्हणाजे हा उपाधीत असूनही त्याला बाधा करू शकत नाही.

ओवी २३६:
जेथ न संचरे पुण्यपाप । जें सूक्ष्म अति निष्कंप ।गुणत्रयादि लेप । न लगती जेथ ॥ २३६ ॥
अर्थ:
ज्या बुद्धीत पुण्य-पापादी कर्मफलांचा प्रवेश होत नाही, जी (विचाराने) सूक्ष्म व अति निश्चल झालेली असते व जिला रजतमादी गुणांचा विटाळ नसतो.

ओवी २३७:
अर्जुना तें पुण्यवशें । जरी अल्पचि हृदयीं बुद्धि प्रकाशे ।तरी अशेषही नाशे । संसारभय ॥ २३७ ॥
अर्थ:
अर्जुना, ती बुद्धी पुण्याईच्या जोरावर थोडीशी हृदयात प्रगट होईल तर संसाराचे सर्व भय नाहीसे होईल.

ओवी २३८:
जैसी दीपकळिका धाकुटी । परी बहु तेजातें प्रकटी ।तैसी सद्‍बुद्धी हे थेकुटी । म्हणों नये ॥ २३८ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे दिव्याची ज्योत लहान खरी, पण ती मोठा प्रकाश पाडते, त्याप्रमाणे ह्या सुबुद्धीला लहान म्हणता येत नाही.

ओवी २३९:
पार्था बहुतीं परी । हे अपेक्षिजे विचारशूरीं ।जे दुर्लभ चराचरीं । सद्वासना ॥ २३९ ॥
अर्थ:
अर्जुना, विचार करण्यात पटाईत असलेले लोक या बुद्धीची पुष्कळ प्रकारे इच्छा करतात. कारण एकंदर सृष्टीत ही सद्बुद्धी दुर्लभ आहे.

ओवी २४०:
आणिकासारिखा बहुवसु । जैसा न जोडे परिसु ।कां अमृताचा लेशु । दैवगुणें ॥ २४० ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे इतर वस्तु हव्या तितक्या मिळतात, पण परीस तसा मिळत नाही, किंवा अमृताचा थेंब मिळण्यास तसाच दैवयोग लागतो.

ओवी २४१:
तैसी दुर्लभ जे सद्‍बुद्धि । जिये परमात्माचि अवधि ।जैसा गंगेसी उदधि । निरंतर ॥ २४१ ॥
अर्थ:
अमृत जसे दुर्लभ त्याचप्रमाणे परमात्मा हाच जिचा शेवट (अंतिम ध्येय) आहे, ती सद्बुद्धी दुर्लभ आहे. गंगेला ज्या प्रमाणे समुद्रावाचून निखलास अन्य गती नाही.

ओवी २४२:
तैसें ईश्वरावाचुंनी कांहीं । जिये आणीक लाणी नाहीं ।ते एकचि बुद्धि पाहीं । अर्जुना जगीं ॥ २४२ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे जिला ईश्वरावाचून अन्य आश्रयस्थान नाही तीच जगात फक्त एक सद्बुद्धी आहे. पहा.

ओवी २४३:
येर ते दुर्मति । जे बहुधा असे विकरति ।तेथ निरंतर रमती । अविवेकिये ॥ २४३ ॥
अर्थ:
ह्याहून अन्य जी बुद्धी ती दुर्बुद्धी होय. ती अनेक प्रकारे विकार पावते. अविचारी असतात तेच तिच्या ठिकाणी नेहेमी आसक्त होतात.

ओवी २४४:
म्हणौनि तयां पार्था । स्वर्ग संसार नरकावस्था ।आत्मसुख सर्वथा । दृष्ट नाहीं ॥ २४४ ॥
अर्थ:
म्हणून पार्था, त्यांना (दुर्बुद्धीयुक्तांना) स्वर्ग, संसार व नरक हे प्राप्त होतात. पण त्यांना आत्मसुखाचे मुळीच दर्शन होत नाही.

ओवी २४५:
वेदाधारें बोलती । केवळ कर्म प्रतिष्ठिती ।परी कर्मफळीं आसक्ती । धरूनियां ॥ २४५ ॥
अर्थ:
वेदवचनांची प्रमाणे देऊन बोलतात, केवळ कर्ममार्गाचे श्रेष्ठत्व सिद्ध करतात, पण कर्मफलांचा लोभ धरतात.

ओवी २४६:
म्हणती  संसारीं जन्मिजे । यज्ञादिक कर्म कीजे ।मग स्वर्गसुख भोगिजे । मनोहर ॥ २४६ ॥
अर्थ:
ते म्हणतात, मृत्युलोकी जन्मावे, यज्ञादी कर्मे करावी आणि मनोहर अशा स्वर्गसुखाचा उपभोग घ्यावा.

ओवी २४७:
येथ हें वांचूनि कांहीं । आणिक सर्वथा सुखचि नाहीं ।ऐसें अर्जुना बोलती पाहीं । दुर्बुद्धि ते ॥ २४७ ॥
अर्थ:
यावाचून या लोकी दुसरे मुळीच सुख नाही, असे ते दुर्बुद्धीचे लोक प्रतिपादन करतात. अर्जुना पहा.

ओवी २४८:
देखैं कामना अभिभूत । होऊनि कर्में आचरत ।ते केवळ भोगीं चित्त । देऊनियां ॥ २४८ ॥
अर्थ:
पहा केवळ सुखोपभोगाकडे नजर देऊन व फलाशेने व्याप्त होऊन ते दुर्बुद्धीचे लोक कर्मे आचरतात.

ओवी २४९:
क्रियाविशेषें बहुतें । न लोपिती विधीतें ।निपुण होऊन धर्मातें । अनुष्ठिती ॥ २४९ ॥
अर्थ:
अनेक प्रकारच्या कर्मानुष्ठानाने विधीत जरा कोठेही चूक होऊ न देता व अगदी दक्षतेने ते धर्माचरण करतात.

ओवी २५०:
परी एकचि कुडें करितीं । जे स्वर्गकामु मनीं धरिती ।यज्ञपुरुषा चुकती । भोक्ता जो ॥ २५० ॥
अर्थ:
परंतु ते एकच गोष्ट वाईट करतात, ती हीच की स्वर्गाची इच्छा ते मनात बाळगतात आणि यज्ञाचा भोक्ता जो परमात्मा त्याला विसरतात.

​

ओवी २५१:

जैसा कर्पूराचा राशी कीजे । मग अग्नि लाऊन दीजे । कां मिष्टान्नीं संचरविजे । काळकूट ॥ २५१ ॥

अर्थ:

जसंच कर्पूराची रास करून तिला अग्नीत टाकतात किंवा मिष्टान्नामध्ये विष घालतात.

ओवी २५२:
दैवें अमृतकुंभ जोडला । तो पायें हाणोनि उलंडिला । तैसा नासिती धर्मु निपजला । हेतुकपणें ॥ २५२ ॥
अर्थ:
जसे दैवयोगाने मिळालेला अमृताचा घडा लाथ मारून पालथ्या करावा, त्याप्रमाणे धर्माची वाया गेला.

ओवी २५३:
सायासें पुण्य अर्जिजे । मग संसारु कां अपेक्षिजे ? । परी नेणती ते काय कीजे । अप्राप्य देखें ॥ २५३ ॥
अर्थ:
मोठ्या प्रयत्नाने पुण्य मिळवले आणि मग संसाराच्या अपेक्षा का ठेवायच्या? अज्ञानी लोकांना हे समजत नाही, त्यांना काय करावे?

ओवी २५४:
जैसी रांधवणी रससोय निकी । करूनियां मोलें विकी । तैसा भोगासाठीं अविवेकी । धाडिती धर्मु ॥ २५४ ॥
अर्थ:
जसे एखादी सुग्रण स्त्री उत्तम पक्वान्ने करून द्रव्याच्या आशेने विकते, तसंच अविचारी लोक सुखोपभोगासाठी धर्माचा त्याग करतात.

ओवी २५५:
म्हणोनि हे पार्था । दुर्बुद्धि देख सर्वथा । तया वेदवादरतां । मनीं वसे ॥ २५५ ॥
अर्थ:
अर्जुना, वेदांच्या अर्थवादात गुंतलेल्यांच्या मनात पूर्णपणे ही दुर्बुद्धी वास करीत असते.

ओवी २५६:
तिन्हीं गुणीं आवृत । हे वेद जाणैं निभ्रांत । म्हणौनि उपनिषदादि समस्त । सात्विक तें ॥ २५६ ॥
अर्थ:
तू हे समज की वेद त्रिगुणांनी व्याप्त आहेत, म्हणून उपनिषदादि सर्व भाग सात्विक आहेत.

ओवी २५७:
येर रजतमात्मक । जेथ निरूपिजे कर्मादिक । जे केवळ स्वर्गसूचक । धनुर्धरा ॥ २५७ ॥
अर्थ:
अर्जुना, केवळ स्वर्गसूचक असलेले कर्म वगैरे रज व तम गुणांनी युक्त आहेत.

ओवी २५८:
म्हणौनि तूं जाण । हे सुखदुःखांसीच कारण । एथ झणें अंतःकरण । रिगों देसी ॥ २५८ ॥
अर्थ:
तू हे समज की सुख-दु:खाला कारण होणारे आहेत, त्यांना तुम्ही मनाचा ठाव नको द्या.

ओवी २५९:
तूं गुणत्रयातें अव्हेरीं । मी माझें हें न करीं । एक आत्मसुख अंतरीं । विसंब झणीं ॥ २५९ ॥
अर्थ:
तू तिन्ही गुण टाकून दे, मी माझेपण धरू नकोस, पण आत्मसुखाचा विसर पडू देऊ नकोस.

ओवी २६०:
जरी वेदें बहुत बोलिलें । विविध भेद सूचिले । तर्‍ही आपण हित आपुलें । तेंचि घेपें ॥ २६० ॥
अर्थ:
जरी वेदात अनेक गोष्टी सांगितल्या आहेत, तरी आपल्याला फक्त आपल्या हिताच्या गोष्टी घेऊ द्या.

ओवी २६१:
जैसा प्रगटलिया गभस्ती । अशेषही मार्ग दिसती । तरी तेतुलेहि काय चालिजती । सांगैं मज ॥ २६१ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे सूर्योदय होताच सर्व मार्ग स्पष्ट होतात, तरी तितक्या मार्गांपैकी का जावे?

ओवी २६२:
कां उदकमय सकळ । जर्‍ही जाहले असें महीतळ । तरी आपण घेपें केवळ । आर्तीचिजोगें ॥ २६२ ॥
अर्थ:
किंवा पृथ्वीवर कितीही पाणी असले तरी आपल्या गरजेनुसारच ते घेतले पाहिजे.

ओवी २६३:
तैसें ज्ञानीये जे होती । ते वेदार्थातें विवरिती । मग अपेक्षित तें स्वीकारिती । शाश्वत जें ॥ २६३ ॥
अर्थ:
जे ज्ञानी आहेत ते वेदार्थाचा विचार करतात आणि त्यात शाश्वत व इष्ट तेच ग्रहण करतात.

ओवी २६४:
म्हणोनि आइकें पार्था । याचिपरी पाहतां । तुज उचित होय आतां । स्वकर्म हें ॥ २६४ ॥
अर्थ:
अर्जुना, ऐक. याच दृष्टीने पाहिल्यास हे स्वकर्मच तुझ्यासाठी योग्य आहे.

ओवी २६५:
आम्हीं समस्तही विचारिलें । तंव ऐसेचि हें मना आलें । जें न सांडिजे तुवां आपुलें । विहित कर्म ॥ २६५ ॥
अर्थ:
आम्ही सर्व गोष्टींचा विचार करून पाहिला आणि हे लक्षात आले की तू आपले विहित कर्म सोडू नयेस.

ओवी २६६:
परी कर्मफळीं आस न करावी । आणि कुकर्मीं संगति न व्हावी । हे सत्क्रियाचि आचरावी । हेतूविण ॥ २६६ ॥
अर्थ:
कर्मफळाची अपेक्षा न ठेवता निषिद्ध कर्मांत जाऊ नकोस; सदाचार निष्काम बुद्धीने करावा.

ओवी २६७:
तूं योगयुक्त होऊनी । फळाचा संगु टाकुनी । मग अर्जुना चित्त देउनी । करीं कर्में ॥ २६७ ॥
अर्थ:
अर्जुना, तू निष्काम कर्मयोगाने युक्त होऊन कर्मफळाची अभिलाषा टाकून मनाने विहित कर्मे करावीस.

ओवी २६८:
परी आदरिलें कर्म दैवें । जरी समाप्तीतें पावे । तरी विशेषें तेथ तोषावें । हेंही नको ॥ २६८ ॥
अर्थ:
दैवाच्या अनुकूलतेने हातात घेतलेले कर्म जरी यथासांग पार झाले तरी त्यात विशेष संतोष मानू नका.

ओवी २६९:
कीं निमित्तें कोणें एकें । तें सिद्धी न वचतां ठाके । तरी तेथिंचेनि अपरितोखें । क्षोभावें ना ॥ २६९ ॥
अर्थ:
किंवा काही कारणामुळे आरंभलेले कर्म जरी सिद्धीस न जाता अर्धवट राहिले, तरी त्याबद्दल असंतोष होऊ देऊ नकोस.

ओवी २७०:
आचरतां सिद्धी गेलें । तरी काजाची कीर आलें । परी ठेलियाही सगुण जहालें । ऐसेंचि मानीं ॥ २७० ॥
अर्थ:
जरी हातात घेतलेले कर्म सिद्धीस गेल्यावर काम झाले, पण अपूर्ण राहिले तरी ते सफल झाले असे समज.

ओवी २७१:
देखैं जेतुलालें कर्म निपजे। तेतुलें आदिपुरुषीं अर्पिजे । तरी परिपूर्ण सहजें । जहालें जाणैं ॥ २७१ ॥
अर्थ:
पहा, जे कर्म होईल ते परमात्म्याला समर्पित केले तरी ते सहजच पूर्ण झाले असे समज.

ओवी २७२:
देखैं संतासंतकर्मीं । हें जें सरिसेंपण मनोधर्मीं । तेचि योगस्थिति उत्तमीं । प्रशंसिजे ॥ २७२ ॥
अर्थ:
अपूर्ण कर्माविषयी मनाचा समतोल असलेली योगस्थिती सर्वोत्तम आहे. ज्ञानी पुरुष तिला प्रशंसा करतात.

ओवी २७३:
अर्जुना समत्व चित्ताचें । तेंचि सार जाणैं योगाचें । जेथ मन आणि बुद्धीचें । ऐक्य आथी ॥ २७३ ॥
अर्थ:
अर्जुना, (यशापयशी) चित्ताची समता हेच योगाचे वर्म आहे, येथे मन व बुद्धी यांचे ऐक्य असते.

ओवी २७४:
तो बुद्धियोग विवरितां । बहुतें पाडें पार्था । दिसे हा अरुता । कर्मभागु ॥ २७४ ॥
अर्थ:
पार्था, बुद्धियोगाचा विचार करून तुलनेने पाहता सकाम कर्माचा भाग हा कमी आहे.

ओवी २७५:
परी तेंचि कर्म आचरिजे । तरीच हा योगु पाविजे । जें कर्मशेष सहजें । योगस्थिति ॥ २७५ ॥
अर्थ:
परंतु आरंभी तेच सकाम कर्म जेव्हा करावे, तेव्हा निष्काम कर्मयोगाची प्राप्ती होते. कारण ते करताना शेषकर्म सहजच योगस्थिती होय.

​

ओवी २७६:

म्हणौनि बुद्धियोगु सधरु । तेथ अर्जुना होई स्थिरु ।मनें करीं अव्हेरु । फलहेतूचा ॥ २७६

अर्थ:

बुद्धीचा मार्ग हा एक भक्कम आधार आहे. अर्जुना, तू तिथे आपले मन स्थिर कर आणि फलांची अपेक्षा न ठेवता कार्य कर.

ओवी २७७:
जे बुद्धियोगा योजिले । तेचि पारंगत जाहले ।इहीं उभयबंधीं सांडिले । पापपुण्यीं ॥ २७७
अर्थ:
जे बुद्धीच्या मार्गाने एकाग्र होतात, ते पाप आणि पुण्याच्या बंधनांपासून मुक्त होतात.

ओवी २७८:
ते कर्मीं तरी वर्तती । परी कर्मफळा नातळती ।आणि यातायाति न लोपती । अर्जुना तयां ॥ २७८
अर्थ:
ते निष्काम कर्मयोगी कर्मे करतात, परंतु कर्मफळांवर त्यांचे मन केंद्रित नसते; म्हणून जन्ममरणाच्या चक्रातून त्यांची सुटका होते.

ओवी २७९:
मग निरामयभरित । पावती पद अच्युत ।ते बुद्धियोगयुक्त । धनुर्धरा ॥ २७९
अर्थ:
ते बुद्धियोगाचे पालन करणारे लोक आनंदाने भरलेले असतात आणि त्यांना कधीही ढळत नाही.

ओवी २८०:
यंसा तैं होसी । जैं मोहातें यया सांडिसी ।आणि वैराग्य मानसीं । संचरैल ॥ २८०
अर्थ:
अर्जुना, जेव्हा तू मोहाचा त्याग करशील आणि तुझ्या मनात वैराग्याचे अनुभव होईल, तेव्हा तू तसा होशील.

ओवी २८१:
मग निष्कळंक गहन । उपजेल आत्मज्ञान ।तेणें निचाडें होईल मन । अपैसें तुझें ॥ २८१
अर्थ:
त्यानंतर तुझ्या ठिकाणी शुद्ध आणि गहन आत्मज्ञान येईल, आणि तुझे मन स्वाभाविकपणे निरिच्छ होईल.

ओवी २८२:
तेथ आणिक कांहीं जाणावें । कां मागिलातें स्मरावें ।हें अर्जुना आघवें । पारुषेल ॥ २८२
अर्थ:
तुझी स्थिती झाल्यावर, तिथे आणखी काही ज्ञान मिळवण्याची किंवा मागे मिळवलेले ज्ञान आठवण्याची गरज नाही.

ओवी २८३:
इंद्रियांचिया संगति । जिये पसरु होतसे मति ।ते स्थिर होईल मागुती । आत्मस्वरूपीं ॥ २८३
अर्थ:
इंद्रियांच्या नादाने जी बुद्धी भटकते, ती पुन्हा आत्माच्या स्वरूपात स्थिर होईल.

ओवी २८४:
समाधिसुखीं केवळ । जैं बुद्धि होईल निश्चळ ।तैं पावसी तूं सकळ । योगस्थिति ॥ २८४
अर्थ:
ज्यावेळी बुद्धी समाधीच्या सुखात स्थिर होईल, त्यावेळी संपूर्ण निष्काम कर्मयोग तुझ्या हातात येईल.

ओवी २८५:
तेथ अर्जुन म्हणे देवा । हाचि अभिप्रावो आघवा ।मी पुसेन आतां सांगावा । कृपानिधी ॥ २८५
अर्थ:
अर्जुन म्हणाला, "देवा, मी आता हाच प्रश्न विचारतो, कृपाकरून मला सांग."

ओवी २८६:
मग अच्युत म्हणे सुखें । जें किरीटी तुज निकें ।तें पूस पां उन्मेखें । मनाचेनि ॥ २८६
अर्थ:
मग श्रीकृष्ण म्हणाले, "अर्जुना, तुला जे योग्य वाटेल ते मनाशी बोल."

ओवी २८७:
या बोला पार्थें । म्हणितलें सांग पां श्रीकृष्णातें ।काय म्हणिपें स्थितप्रज्ञातें । वोळखों केवीं ॥ २८७
अर्थ:
अर्जुन श्रीकृष्णाला म्हणाला, "स्थितप्रज्ञ म्हणजे कोण आणि त्याला कसे ओळखावे?"

ओवी २८८:
आणि स्थिरबुद्धि जो म्हणिजे । तो कैसिया चिन्हीं जाणिजे ।जो समाधिसुख भुंजे । अखंडित ॥ २८८
अर्थ:
"ज्याला स्थिरबुद्धी म्हणतात, तो कोणत्या लक्षणांनी ओळखावा? तो निरंतर समाधीच्या सुखात असतो."

ओवी २८९:
तो कवणें स्थिती असे । कैसेनि रूपीं विलसे ।देवा सांगावें हें ऐसें । लक्ष्मीपती ॥ २८९
अर्थ:
"तो कोणत्या स्थितीत असतो? कोणत्या प्रकारे वागतो? हे लक्ष्मीपती, मला सांग."

ओवी २९०:
तंव परब्रह्म अवतरणु । जो षडगुणाधिकरणु ।तो काय तेथ नारायणु । बोलतु असे ॥ २९०
अर्थ:
तरी ऐश्वर्यादी सहा गुणांचे आश्रयस्थान व परब्रह्माचा अवतार असलेला श्रीकृष्ण काय बोलतात ते ऐका.

ओवी २९१:
म्हणे अर्जुना परियेसीं । जो हा अभिलाषु प्रौढ मानसीं ।तो अंतराय स्वसुखेंसीं । करीतु असे ॥ २९१
अर्थ:
श्रीकृष्ण म्हणाले, "अर्जुना, मनात जी उत्कट विषयासक्ती असते, ती आत्मसुखात अडथळा आणते."

ओवी २९२:
जो सर्वदा नित्यतृप्तु । अंतःकरण भरितु ।परी विषयामाजीं पतितु । जेणें संगें कीजे ॥ २९२
अर्थ:
"जो सदा तृप्त असतो, ज्याचे अंतःकरण नेहमी आनंदाने भरलेले असते, परंतु अशा जीवात्म्याचेही ज्याच्या कामाच्या संगतीने विषयांमधे पतन होते."

ओवी २९३:
तो कामु सर्वथा जाये । जयाचें आत्मतोषीं मन राहे ।तोचि स्थितप्रज्ञु होये । पुरुष जाणैं ॥ २९३
अर्थ:
"तो काम ज्याचा सर्वथैव गेलेला असतो व ज्याचे मन निरंतर आत्मसुखात निमग्न राहते, तोच पुरुष स्थितप्रज्ञ होय."

ओवी २९४:
नाना दुःखीं प्राप्तीं । जयासी उद्वेगु नाहीं चित्तीं ।आणि सुखाचिया आर्ती । अडपैजेना ॥ २९४
अर्थ:
"कितीही दु:खे प्राप्त झाली तरी ज्याचे चित्त खिन्न होत नाही आणि जो सुखाच्या प्रबळ इच्छेने कधी अडकला जात नाही."

ओवी २९५:
अर्जुना तयाच्या ठायीं । कामक्रोधु सहजें नाहीं ।आणि भयातें नेणें कहीं । परिपूर्णु तो ॥ २९५
अर्थ:
"अर्जुना, त्याच्या ठिकाणी स्वभावत:च कामक्रोध नसतात आणि त्याला भय हे केव्हाच माहीत नसते. असा तो परिपूर्ण होय."

ओवी २९६:
ऐसा जो निरवधि । तो जाण पां स्थिरबुद्धि ।जो निरसूनि उपाधि । भेदरहितु ॥ २९६
अर्थ:
"असा जो अमर्याद आहे व जो उपाधी सोडून भेदरहित झालेला असतो, तो स्थिरबुद्धी होय असे समज."

ओवी २९७:
जो सर्वत्र सदा सरिसा । परिपूर्णु चंद्रु कां जैसा ।अधमोत्तम प्रकाशा- । माजीं न म्हणे ॥ २९७
अर्थ:
"परिपूर्ण चंद्र आपल्या प्रकाशात हा उत्तम किंवा अधम असे ज्याप्रमाणे म्हणत नाही, त्याप्रमाणे जो सर्वत्र सारखा, समबुद्धीने वागतो."

ओवी २९८:
ऐसी अनवच्छिन्न समता । भूतमात्रीं सदयता ।आणि पालटु नाहीं चित्ता । कवणें वेळे ॥ २९८
अर्थ:
"ज्याच्या ठिकाणी अशी निरंतर समता व भूतमात्रांविषयी सदयता असते आणि कोणत्याही वेळी ज्याच्या चित्तात पालट होत नाही."

ओवी २९९:
गोमटें कांहीं पावे । तरी संतोषें तेणें नाभिभवे ।जो वोखटेनि नागवे । विषादासी ॥ २९९
अर्थ:
"काही चांगले प्राप्त झाले तरी त्यापासून होणार्‍या संतोषाचा पगडा ज्याच्या मनावर बसत नाही व वाईट गोष्ट झाल्यामुळे जो खिन्नतेच्या तावडीत सापडत नाही."

ओवी ३००:
ऐसा हरिखशोकरहितु । जो आत्मबोधभरितु ।तो जाण पां प्रज्ञायुक्तु । धनुर्धरा ॥ ३००
अर्थ:
"याप्रमाणे जो हर्षशोकरहित असतो व आत्मज्ञानाने संपन्न असतो, तो स्थिरबुद्धी होय असे अर्जुना जाण."

ओवी ३०१:

ना तरी इच्छावशें आवरी । आपुले आपण ॥ ३०१ ॥

अर्थ:

जसे कासव आपल्या इच्छेनुसार त्याचे अवयव पसरवतो किंवा मनास वाटल्यास ते आवरून धरतो.

ओवी ३०२:
तैसीं इंद्रियें आपैतीं होती । जयाचें म्हणितलें करिती ।तयाची प्रज्ञा जाण स्थिति । पातली असे ॥ ३०२ ॥
अर्थ:
ज्या व्यक्तीची इंद्रिये ताब्यात असतात व ती जे काही सांगतात ते करतात, ती व्यक्ती बुद्धी स्थिर असलेली आहे.

ओवी ३०३:
अर्जुना आणिकही एक । सांगेन ऐकें कवतिक ।या विषयांतें साधक । त्यजिती नियमें ॥ ३०३ ॥
अर्थ:
अर्जुन आता आणखी एक गोष्ट सांगतो, ऐक. जे साधक त्यांच्या इच्छेनुसार विषयांचा त्याग करतात.

ओवी ३०४:
श्रेत्रादि इंद्रियें आवरिती । परि रसने नियमु न करिती ।ते सहस्त्रधा कवळिजती । विषयीं इहीं ॥ ३०४ ॥
अर्थ:
जे श्रोत्रादी इंद्रिये आवरतात, पण जिभेला आळा घालत नाहीत, त्यांना हे विषय हजारो प्रकारांनी गंडवतात.

ओवी ३०५:
जैसी वरिवरि पालवी खुडिजे । आणि मुळीं उदक घालिजे ।तरी कैसेनि नाशु निपजे । तया वृक्षा ॥ ३०५ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे एखाद्या झाडावरची पालवी खुडून टाकली तरी मुळाला पाणी दिल्यास त्या झाडाचा नाश कसा होणार?

ओवी ३०६:
तो उदकाचेनि बळें अधिकें । जैसा आडवेनि आंगें फांके ।तैसा मानसीं विषो पोखे । रसनाद्वारें ॥ ३०६ ॥
अर्थ:
ते झाड पाण्याच्या जोरावर आडव्या अंगाने ज्याप्रमाणे अधिक विस्तारत जाते, त्याप्रमाणे रसनेंद्रियांच्या द्वाराने विषयवासना मनात पोसतात.

ओवी ३०७:
येरां इंद्रियां विषय तुटे । तैसा नियमूं न ये रस हटें ।जे जीवन हें न घटे । येणेंविण ॥ ३०७ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे इतर इंद्रियांचे विषय तुटतात, त्याप्रमाणे जिभेचा विषय निग्रहाने तोडता येत नाही, कारण त्यावाचून जगणे शक्य नाही.

ओवी ३०८:
मग अर्जुना स्वभावें । ऐसियाही नियमातें पावे ।जैं परब्रह्म अनुभवें । होऊनि जाइजे ॥ ३०८ ॥
अर्थ:
पण अर्जुना, जेव्हा साधक अपरोक्षानुभव घेऊन परब्रह्म होऊन जातो, तेव्हा त्याला अशाही रसनेचे सहजच नियमन करता येते.

ओवी ३०९:
तैं शरीरभाव नासती । इंद्रियें विषय विसरती ।जैं सोहंभाव प्रतीति । प्रगट होय ॥ ३०९ ॥
अर्थ:
ज्यावेळी ते ब्रह्म मी आहे असा अनुभव येतो, त्यावेळी शरीराचे विकार नष्ट होतात आणि इंद्रिये विषय विसरतात.

ओवी ३१०:
येर्‍हवीं तरी अर्जुना । हें आया नये साधना ।जे राहटताती जतना । निरंतर ॥ ३१० ॥
अर्थ:
अर्जुना, इंद्रिये साधना करू इच्छित नाहीत. जे साधक या इंद्रियांना उच्छृंखल होऊ नयेत म्हणून सतत जपून वागत असतात.

ओवी ३११:
जयातें अभ्यासाची घरटी । यमनियमांची ताटी ।जे मनातें सदा मुठी । धरूनि आहाती ॥ ३११ ॥
अर्थ:
जे साधक अभ्यासाला ठाम ठेवतात, यमनियमांचे (मनाला) कुंपण घालतात व मनाला नेहमी मुठीत धरून असतात.

ओवी ३१२:
तेही किजती कासाविसी । या इंद्रियांची प्रौढी ऐसी ।जैसी मंत्रज्ञातें विवसी । भुलवी कां ॥ ३१२ ॥
अर्थ:
त्या साधकांना देखील ही इंद्रिये अगदी कासावीस करून टाकतात. ह्या इंद्रियांचा प्रभाव असा आहे, ज्याप्रमाणे हडळ मांत्रिकाला चकवते.

ओवी ३१३:
देखैं विषय हे तैसे । पावती ऋद्धिसिद्धिचेनि मिषें ।मग आकळिती स्पर्शें । इंद्रियांचेनि ॥ ३१३ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे पहा, हे विषय ऋद्धिसिद्धीच्या रूपाने प्राप्त होतात आणि मग ते इंद्रियांच्या द्वारा साधकाला ग्रासून टाकतात.

ओवी ३१४:
तिये संधीं मन जाये । मग अभ्यासीं ठोठावलें ठाये ।ऐसें बळकटपण आहे । इंद्रियांचें ॥ ३१४ ॥
अर्थ:
अशा पेचात मन सापडले म्हणजे ते मन अभ्यासाच्या कामी पंगु होऊन रहाते. (त्याचा अभ्यास जागच्या जागीच रहातो). इंद्रियांचा जोर हा असा आहे.

ओवी ३१५:
म्हणौनि आइकें पार्था । यांतें निर्दळी जो सर्वथा ।सर्व विषयीं आस्था । सांडूनियां ॥ ३१५ ॥
अर्थ:
म्हणून अर्जुना, ऐक. जो इंद्रियांचे सर्वस्वी दमन करतो, त्याने सर्व विषयांवरील आसक्ती सोडून दिली आहे.

ओवी ३१६:
तोचि तूं जाण । योगनिष्ठेसी कारण ।जयाचे विषयसुखें अंतःकरण । झकवेना ॥ ३१६ ॥
अर्थ:
ज्याचे अंतःकरण विषयसुखाच्या लालसेने फसले जात नाही, तोच पुरुष योगनिष्ठेला अधिकारी आहे, असे तू समज.

ओवी ३१७:
जो आत्मबोधयुक्तु । होऊनि असे सततु ।जो मातें हृदयाआंतु । विसंबेना ॥ ३१७ ॥
अर्थ:
तो आत्मज्ञानाने निरंतर संपन्न असतो. त्याचप्रमाणे त्याला परमात्म्याचेसुद्धा अंतःकरणातून विस्मरण होत नाही.

ओवी ३१८:
येर्‍हवीं बाह्य विषय तरी नाहीं । परी मानसीं होईल जरी कांहीं ।तरी साद्यंतुचि पाहीं । संसारु असे ॥ ३१८ ॥
अर्थ:
एरवी एखाद्याने बाह्य विषयांचा त्याग केला तरी मनात जर काही विषयवासना असतील तर हा संपूर्ण संसार त्याला आहेच असे समज.

ओवी ३१९:
जैसा कां विषाचा लेशु । घेतलियां होय बहुवसु ।मग निभ्रांत करी नाशु । जीवितासी ॥ ३१९ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे विषाचा एक थेंब घेतला तरी तो फार होतो आणि मग नि:संशय प्राणाची हानी करतो.

ओवी ३२०:
तैसी विषयाची शंका । मनीं वसती देखा ।घातु करी अशेखा । विवेकजाता ॥ ३२० ॥
अर्थ:
त्याचप्रमाणे पहा, या विषयांची नुसती शंका (सूक्ष्म संस्कार) जरी मनात राहिली तरी ती संपूर्ण विचारमात्राचा घात करते.

ओवी ३२१:
जरी हृदयीं विषय स्मरती । तरी निसंगाही आपजे संगती ।संगें प्रगटे मूर्ति । अभिलाषाची ॥ ३२१ ॥
अर्थ:
अंत:करणात विषयांची नुसती जर आठवण असेल तर संग टाकलेल्यालाही पुन्हा विषयासक्ती येऊन चिकटते. व त्या विषयासक्तीमुळे विषयप्रीतीची इच्छा निर्माण होते.

ओवी ३२२:
जेथ कामु उपजला । तेथ क्रोधु आधींचि आला ।क्रोधीं असे ठेविला । संमोह जाणें ॥ ३२२ ॥
अर्थ:
जेथे काम उत्पन्न होतो, तेथे क्रोधाने आपले बिर्‍हाड अगोदरच ठेवलेले असते.

ओवी ३२३:
संमोहा जालिया व्यक्ति । तरी नाशु पावे स्मृति ।चडवातें ज्योति । आहत जैसी ॥ ३२३ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे सोसाट्याच्या वार्‍याने दिवा नाहीसा होतो, त्याप्रमाणे संमोहाची स्वारी प्रकट झाल्यावर स्मृति नाश पावते.

ओवी ३२४:
कां अस्तमानीं निशी । जैसी सूर्य तेजातें ग्रासी ।तैसी दशा स्मृतिभ्रंशीं । प्राणियांसी ॥ ३२४ ॥
अर्थ:
किंवा सूर्य मावळायच्या वेळेला रात्र सूर्यतेजाला ज्याप्रमाणे गिळून टाकते, त्याप्रमाणे स्मृति नाहीशी झाली म्हणजे प्राण्यांची दशा होते.

ओवी ३२५:
मग अज्ञानांध केवळ । तेणें आप्‍लविजे सकळ ।तेथ बुद्धि होय व्याकुळ । हृदयामाजीं ॥ ३२५ ॥
अर्थ:
मग सर्वत्र अज्ञानाचा अंधार होतो व त्याचेच आवरण सर्वांवर पडते. अशा वेळी हृदयात बुद्धी व्याकुळ होते.

ओवी ३२६:

जैसें जात्यंधा पळणीं पावे । मग ते काकुळती सैरा धांवे ।तैसें बुद्धीसि होती भंवे । धनुर्धरा ॥ ३२६ ॥

अर्थ:

जसा जन्मांध व्यक्ती पळताना निरुपायाने चुकून सापडतो आणि वेडावाकडा धावतो, तसाच अर्जुनाची बुद्धी भ्रमित होते.

ओवी ३२७:
ऐसा स्मृतिभ्रंशु घडे । मग सर्वथा बुद्धि अवघडे ।तेथ समूळ हें उपडे । ज्ञानजात ॥ ३२७ ॥
अर्थ:
जेंव्हा स्मृतीला भ्रंश (भूल) येतो, तेंव्हा बुद्धी पूर्णपणे व्यस्त होते आणि त्या वेळेस ज्ञानाच्या सर्व स्वरूपांचा नाश होतो.

ओवी ३२८:
चैतन्याच्या भ्रंशीं । शरीरा दशा जैशी ।तैसें पुरुषा बुद्धिनाशीं । होय देखैं ॥ ३२८ ॥
अर्थ:
प्राण निघाल्यानंतर शरीराची जशी अवस्था होते, तशीच अवस्था बुद्धीच्या नाशामुळे मनुष्याची होते.

ओवी ३२९:
म्हणौनि आइकें अर्जुना । जैसा विस्फुलिंग लागे इंधना ।मग तो प्रौढ जालिया त्रिभुवना । पुरों शके ॥ ३२९ ॥
अर्थ:
अर्जुना, ऐक, जसा लाकडाला ठिणगी लागल्यावर ती आग भडकते आणि त्रिभुवनाला जाळण्यास सक्षम होते.

ओवी ३३०:
तैसें विषयांचें ध्यान । जरी विपायें वाहे मन ।तरी येसणें हें पतन । गिंवसित पावे ॥ ३३० ॥
अर्थ:
त्या प्रमाणे, विषयांच्या चिंतनात मन चुकून जरी व्यस्त झाले, तरी ते अत्यंत पतन आणते.

ओवी ३३१:
म्हणौनि विषय हे आघवे । सर्वथा मनौनि सांडावे ।मग रागद्वेष स्वभावें । नाशतील ॥ ३३१ ॥
अर्थ:
त्यामुळे हे विषय मनातून पूर्णपणे काढून टाकावे, मग राग आणि द्वेष स्वभावाने नष्ट होतील.

ओवी ३३२:
पार्था आणिकही एक । जरी नाशले रागद्वेष ।तरी इंद्रियां विषयीं बाधक । रमतां नाहीं ॥ ३३२ ॥
अर्थ:
अर्जुना, आणखी एक गोष्ट, जरी रागद्वेष नष्ट झाले तरी इंद्रिये विषयात रमलेल्या असताना ते बाधक ठरतात.

ओवी ३३३:
जैसा सूर्य आकाशगतु । रश्मिकरें जगातें स्पर्शतु ।तरी संगदोषें काय लिंपतु । तेथिचेनि ॥ ३३३ ॥
अर्थ:
जसा सूर्य आकाशात असताना आपल्या किरणांनी जगाला स्पर्श करतो, पण त्या संगदोषाने तो लिप्त होत नाही.

ओवी ३३४:
तैसा इंद्रियार्थीं उदासीन । आत्मरसेंचि निर्भिन्न ।जो कामक्रोधविहीन । होऊनि असे ॥ ३३४ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे, जो इंद्रियांच्या ठिकाणी अनासक्त, आत्मानंदात तल्लीन आणि काम व क्रोधरहित असतो.

ओवी ३३५:
तरी विषयां तयां कांहीं । आपणपेंवांचूनि नाहीं ।मग विषय कवण कायी । बाधितील कवणा ॥ ३३५ ॥
अर्थ:
जो विषयांमध्ये आत्मस्वरूपावाचून दुसरे काहीही पाहत नाही, त्याला विषयांचा काय उपयोग आहे? आणि कसे कोणाला बाधा होईल?

ओवी ३३६:
जरी उदकीं उदक बुडिजे । कां अग्नि आगी पोळिजे ।तरी विषयसंगे आप्‍लविजे । परिपूर्णु तो ॥ ३३६ ॥
अर्थ:
जर पाणी पाण्यात बुडले किंवा अग्नीत अग्नि पोळला तरी तो पूर्णावस्थेत असलेला पुरुष विषयांच्या संगतीने लिप्त होतो.

ओवी ३३७:
ऐसा आपणचि केवळु । होऊनि असे निखळु ।तयाचि प्रज्ञा अचळु । निभ्रांत मानीं ॥ ३३७ ॥
अर्थ:
ज्या व्यक्ती केवळ शुद्ध आत्मस्वरूपात राहतो, त्याची बुद्धी स्थिर असते, हे तू निःसंशय मान.

ओवी ३३८:
देखैं अखंडित प्रसन्नता । आथी जेथ चित्ता ।तेथ रिगणें नाहीं समस्तां । संसारदुःखां ॥ ३३८ ॥
अर्थ:
पहा, जिथे चित्ताला निरंतर प्रसन्नता असते, तिथे कोणत्याही संसारदुःखाचा प्रवेश होत नाही.

ओवी ३३९:
जैसा अमृताचा निर्झरु । प्रसवे जयाचा जठरु ।तया क्षुधेतृषेचा अडदरु । कहींचि नाहीं ॥ ३३९ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे अमृताचा झरा पोटात उत्पन्न होतो, त्याला तहानभुकेची भीती कधीच नसते.

ओवी ३४०:
तैसें हृदय प्रसन्न होये । तरी दुःख कैचें कें आहे ? ।तेथ आपैसी बुद्धि राहे । परमात्मरूपीं ॥ ३४० ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे, अंतःकरण प्रसन्न झाल्यावर मग दु:ख कसले? तेव्हा बुद्धी सहजपणे परमात्मस्वरूपात स्थिर होते.

ओवी ३४१:
जैसा निर्वातीचा दीपु । सर्वथा नेणें कंपु ।तैसा स्थिरबुद्धि स्वस्वरूपु । योगयुक्तु ॥ ३४१ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे निवार्याच्या ठिकाणी असलेल्या दिव्याची ज्योत मुळीच हलत नाही, त्याप्रमाणे योगयुक्त पुरुष स्थिर बुद्धीने स्वस्वरूपात राहतो.

ओवी ३४२:
ये युक्तीची कडसणी । नाहीं जयाच्या अंतःकरणीं ।तो आकळिला जाण गुणीं । विषयादिकीं ॥ ३४२ ॥
अर्थ:
योगयुक्त राहाण्याचा विचार ज्याच्या अंतःकरणात नाही, त्याला शब्द, वाद किंवा इतर विषय आपल्या पाशांनी जखडून टाकतात.

ओवी ३४३:
तया स्थिरबुद्धि पार्था । कहीं नाहीं सर्वथा ।आणि स्थैर्याची आस्था । तेही नुपजे ॥ ३४३ ॥
अर्थ:
अर्जुना, त्याची बुद्धी स्थिर होऊ शकत नाही, आणि तशी बुद्धी स्थिरतेची उत्कट इच्छाही त्याच्या मनात उत्पन्न होत नाही.

ओवी ३४४:
निश्चळत्वाची भावना । जरी नव्हेचि देखैं मना ।तरी शांति केवीं अर्जुना । आपु होय ॥ ३४४ ॥
अर्थ:
जर निश्चलत्वाची नुसती कल्पनाही त्याच्या मनात जुळत नसेल, तर अर्जुना, त्याला शांतीचा लाभ कसा होणार?

ओवी ३४५:
जेथ शांतीचा जिव्हाळा नाहीं । तेथ सुख विसरोनि न रिगे कहीं ।जैसा पापियाच्या ठायीं । मोक्षु न वसे ॥ ३४५ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे पापी मनुष्याच्या ठिकाणी मोक्षाचा वास नसतो, त्याप्रमाणे जेथे शांतीचा ओलावा नाही, तिथे सुख चुकूनही कधीच येत नाही.

ओवी ३४६:
देखैं अग्निमाजीं घापती । तियें बीजें जरी विरूढती ।तरी अशांता सुखप्राप्ती । घडों शके ॥ ३४६ ॥
अर्थ:
पहा, विस्तवात घातलेले बी जर उगवले तरी शांतिहीन व्यक्तीस सुखप्राप्ती होऊ शकत नाही.

ओवी ३४७:
म्हणौनि अयुक्तपण मनाचें । तेंचि सर्वस्व दुःखाचें ।या कारणें इंद्रियांचें । दमन निकें ॥ ३४७ ॥
अर्थ:
म्हणजेच, मनाची चंचलता हेच सर्व दुःखाचे कारण आहे, त्यामुळे इंद्रियांचा निग्रह करणे आवश्यक आहे.

ओवी ३४८:
इंद्रियें जें जें म्हणती । तें तेंचि जे पुरुष करिती ।ते तरलेचि न तरती । विषयसिंधु ॥ ३४८ ॥
अर्थ:
ही इंद्रिये जे काही म्हणतात, तेच पुरुष करतात; इंद्रियांच्या नादाने जे वागतात, ते विषयसागराच्या पलीकडे गेले असले तरी खरोखर गेलेले नाहीत असे समजावे.

ओवी ३४९:
जैसी नाव थडिये ठाकितां । जरी वरपडी होय दुर्वाता ।तरी चुकलाही मागौता । अपावो पावे ॥ ३४९ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे नाव किनाऱ्यावर येऊन असले तरी वादळात सापडल्यास, ती चुकलेली अपाय मागून येते.

ओवी ३५०:
तैसीं प्राप्तेंही पुरुषें । इंद्रियें लाळिलीं जरी कौतुकें ।तरी आक्रमिला जाण दुःखें । संसारिकें ॥ ३५० ॥
अर्थ:
त्या प्रमाणे, आत्मप्राप्ती झालेल्या व्यक्तीने जर इंद्रियांचे लाड केले तरी तो देखील संसारिक दुःखांनी व्यापला जातो.

​

ओवी ३५१:

म्हणौनि आपुलीं आपणपेया । जरी इंद्रियें येती आया ।तरी अधिक कांहीं धनंजया । सार्थक असे ? ॥ ३५१ ॥

अर्थ:

"अर्जुन, जर तुला तुझी इंद्रिये समजून घेता येत असतील, तर दुसरे काही त्यापेक्षा मोठे सार्थक आहे का?"

ओवी ३५२:
देखैं कूर्म जियापरी । उवाइला अवेव पसरी ।ना तरी इच्छावशें आवरी । आपणपेंचि ॥ ३५२ ॥
अर्थ:
"ज्याप्रमाणे कासव प्रसन्न असताना त्याचे हात आणि पाय पसरतो किंवा मनास आवडताच ते आवरतो."

ओवी ३५३:
तैसीं इंद्रियें आपैतीं होती । जयाचें म्हणितलें करिती ।तयाची प्रज्ञा जाण स्थिती । पातली असे ॥ ३५३ ॥
अर्थ:
"ज्या व्यक्तीची इंद्रिये ताब्यात असतात आणि त्या ज्या गोष्टींचे सांगते त्याचं करतात, ती बुद्धी स्थिर आहे असे समजले पाहिजे."

ओवी ३५४:
आतां आणिक एक गहन । पूर्णाचें चिन्ह ।अर्जुना तुज सांगैन । परिस पां ॥ ३५४ ॥
अर्थ:
"आता आणखी एक पूर्णावस्थेच्या व्यक्तीचे गूढ चिन्ह तुला सांगतो. ऐक."

ओवी ३५५:
देखैं भूतजात निदेलें । तेथेंचि जया पाहलें ।आणि जीव जेथ चेइलें । तेथ निद्रितु जो ॥ ३५५ ॥
अर्थ:
"पहा, सर्व प्राणी ज्या आत्मस्वरूपाच्या ठिकाणी निजलेले असतात, त्या ठिकाणी जो जागा आहे तो चैतन्य अनुभवतो."

ओवी ३५६:
तोचि तो निरुपाधि । अर्जुना तो स्थिरबुद्धि ।तोचि जाणें निरवधि । मुनीश्वर ॥ ३५६ ॥
अर्थ:
"तो खरा निरुपाधी आहे. अर्जुन, त्याची बुद्धि स्थिर आहे आणि तो अखंड मुनीश्वर आहे."

ओवी ३५७:
पार्था आणीकही परी । तो जाणों येईल अवधारीं ।जैसी अक्षोभता सागरीं । अखंडित ॥ ३५७ ॥
अर्थ:
"अर्जुन, आणखी एका प्रकारे त्याला ओळखता येईल. जसा समुद्रात निरंतर शांतता असते."

ओवी ३५८:
जर्‍ही सरितावोघ समस्त । परिपूर्ण होऊनि मिळत ।तर्‍ही अधिक नोहे ईषत् । मर्यादा न संडी ॥ ३५८ ॥
अर्थ:
"सर्व नद्यांचे प्रवाह समुद्राला मिळतात, तरी तो फुगत नाही आणि आपली मर्यादा सोडत नाही."

ओवी ३५९:
ना तरी ग्रीष्मकाळीं सरिता । शोषूनि जाती समस्ता ।परी न्यून नव्हे पार्था । समुद्रु जैसा ॥ ३५९ ॥
अर्थ:
"उन्हाळ्यात सर्व नद्या आटून गेल्या तरी समुद्र मुळीच ओसरत नाही."

ओवी ३६०:
तैसा प्राप्तीं ऋद्धिसिद्धीं । तयासि क्षोभु नाहीं बुद्धी ।आणि न पवतां न बाधी । अधृति तयातें ॥ ३६० ॥
अर्थ:
"तसेच, ज्याची बुद्धी ऋद्धिसिद्धि प्राप्त झाल्यावर क्षोभित होत नाही आणि न झाल्यास अधैर्याची बाधा होत नाही."

ओवी ३६१:
सांगैं सूर्याच्या घरीं । प्रकाशु काय वातीवेरी ।कां न लविजे तरी अंधारीं । कोंडेल तो ॥ ३६१ ॥
अर्थ:
"सूर्याच्या ठिकाणी प्रकाशाला दिवा लागतो का? सूर्याला अंधारात कोंडून ठेवता येईल का?"

ओवी ३६२:
देखैं ऋद्धिसिद्धि तयापरी । आली गेली से न करी ।तो विगुंतला असे अंतरीं । महासुखीं ॥ ३६२ ॥
अर्थ:
"त्याप्रमाणे, ऋद्धिसिद्धी आल्या-गेल्या तरी त्याला भान नसते. तो अंत:करणाने महासुखात निमग्न असतो."

ओवी ३६३:
जो आपुलेनि नागरपणें । इंद्रभुवनातें पाबळें म्हणे ।तो केवीं रंजे पालिवणें । भिल्लांचेनि ? ॥ ३६३ ॥
अर्थ:
"जो आपल्या ऐश्वर्यापुढे इंद्रभुवनालाही तुच्छ मानतो, तो भिल्लाच्या पालाच्या खोपटावर कसा खुश राहील?"

ओवी ३६४:
जो अमृतासी ठी ठेवी । तो जैसा कांजी न सेवी ।तैसा स्वसुखानुभवी । न भोगी ऋद्धि ॥ ३६४ ॥
अर्थ:
"जो अमृताला नावे ठेवतो, तो ज्याप्रमाणे कांजीला हात लावत नाही, त्याप्रमाणे ज्याला आत्मसुखाचा अनुभव आला तो ऋद्धीचा भोग घेत नाही."

ओवी ३६५:
पार्था नवल हें पाहीं । जेथ स्वर्गसुख लेखनीय नाहीं ।तेथ ऋद्धिसिद्धी कायी । प्राकृता होती ॥ ३६५ ॥
अर्थ:
"अर्जुन, काय आश्चर्य आहे पाहा, जेथे स्वर्गसुखाची खिजगणती नाही, तेथे ऋद्धिसिद्धीची काय किंमत?"

ओवी ३६६:
ऐसा आत्मबोधें तोषला । जो परमानंदें पोखला ।तोचि स्थिरप्रज्ञु भला । वोळख तूं ॥ ३६६ ॥
अर्थ:
"जो आत्मज्ञानाने तुष्ट झालेला आणि परमानंदाने पुष्ट झालेला आहे, तोच खरा स्थिरबुद्धी आहे."

ओवी ३६७:
तो अहंकारातें दंडुनी । सकळ कामु सांडोनी ।विचरे विश्व होऊनी । विश्वामाजीं ॥ ३६७ ॥
अर्थ:
"तो अहंकाराला घालवून सर्व कामना सोडून जगाच्या रूपात वावरतो."

ओवी ३६८:
हे ब्रह्मस्थिति निःसीम । जे अनुभवितां निष्काम ।ते पावले परब्रह्म । अनायासें ॥ ३६८ ॥
अर्थ:
"ही ब्रह्मस्थिती अमर्याद आहे. जे निष्काम पुरुष हिचा अनुभव घेतात, ते सहज परब्रह्माला पोचतात."

ओवी ३६९:
जे चिद्रूपीं मिळतां । देहांतीचि व्याकुळता ।आड ठाकों न सके चित्ता । प्राज्ञा जया ॥ ३६९ ॥
अर्थ:
"चिद्रूप म्हणजे ज्ञानस्वरूप मिळाल्यावर देहात होत असलेल्या व्याकुळतेच्या चित्ताला ब्रह्मस्थितीच्या अनुभवाने थांबवले जाऊ शकत नाही."

ओवी ३७०:
तेचि हे स्थिति । स्वमुखें श्रीपति ।सांगत अर्जुनाप्रति । संजयो म्हणे ॥ ३७० ॥
अर्थ:
"हीच स्थिती श्रीकृष्णाने स्वमुखाने अर्जुनास सांगितली, असे संजय म्हणतो."

ओवी ३७१:
ऐसें कृष्णवाक्य ऐकिलें । तेथ अर्जुनें मनीं म्हणितलें ।आतां आमुचियाचि काजा कीर आलें । उपपत्ति इया ॥ ३७१ ॥
अर्थ:
"अशा श्रीकृष्णाचे बोलणे ऐकून अर्जुनाने मनात म्हटले की आता देवाच्या ह्या विचारसरणीने आमचे कार्य सफल झाले."

ओवी ३७२:
जें कर्मजात आघवें । एथ निराकारिलें देवें ।तरी पारुषलें म्यां झुंजावें । म्हणौनियां ॥ ३७२ ॥
अर्थ:
"कारण जे सर्व कर्म आहे, ते देवाने त्याज्य ठरवले आहे, मग माझे युद्ध करणे थांबेल."

ओवी ३७३:
ऐसा श्रीअच्युताचिया बोला । चित्तीं धनुर्धरु उवाइला ।आतां प्रश्नु करील भला । आशंकोनी ॥ ३७३ ॥
अर्थ:
"श्रीकृष्णाचे बोलणे ऐकून अर्जुन चित्तात असा प्रसन्न झाला. आता त्याच्या मनात शंका येऊन तो श्रीकृष्णाला प्रश्न विचारेल."

ओवी ३७४:
तो प्रसंगु असे नागरु । जो सकळ धर्मासी आगरु ।कीं विवेकामृतसागरु । प्रांतहीनु ॥ ३७४ ॥
अर्थ:
"तो प्रसंग मोठा आहे, जणू काय तो सर्व धर्मांचे आगर किंवा विचारांच्या अमृताचा अमर्याद सागर आहे."

ओवी ३७५:

जो आपण सर्वज्ञनाथु । निरूपिता होईल श्रीअनंतु ।ज्ञानदेवो सांगेल मातु । निवृत्तिदासु ॥ ३७५ ॥

अर्थ:
"जो सर्वज्ञ श्रीकृष्ण तोच स्वत: जे निरूपण करील ती हकीकत निवृत्तिदास सांगेल."