ओवी १:

जय जय आचार्या । समस्तसुरवर्या ।
प्रज्ञाप्रभातसूर्या । सुखोदया ॥ १ ॥

अर्थ:
जय हो, जय हो आचार्यांना, जे सर्व देवतांच्या श्रेष्ठांमध्ये श्रेष्ठ आहेत. ते प्रज्ञेचे (ज्ञानाचे) प्रभातकालीन सूर्य आहेत आणि सुखाचा उदय घडवणारे आहेत.

ओवी २:
जय जय सर्व विसांवया । सोहंभावसुहावया ।
नाना लोक हेलावया । समुद्रा तूं ॥ २ ॥

अर्थ:
जय हो, जय हो सर्वांना विसावा देणाऱ्या आचार्यांना. 'सोऽहं' (मीच ते ब्रह्म आहे) या भावनेत सुशोभित असणाऱ्या आचार्यांना. जे अनेक लोकांना (शिष्यांना) आपल्या प्रवाहात घेऊन हेलावणाऱ्या विशाल समुद्राप्रमाणे आहेत.

ओवी ३:
आइकें गा आर्तबंधू । निरंतरकारुण्यसिंधू ।
विशदविद्यावधू- । वल्लभा जी ॥ ३ ॥

अर्थ:
हे आर्तांचे बंधू, ऐका! आपण अखंड करुणेचा महासागर आहात. आपण ती विशद (स्पष्ट) विद्येची वधू असलेले व तिचे प्रियकर आहात.

ओवी ४:
तू जयांप्रति लपसी । तया विश्व हें दाविसी ।
प्रकट तैं करिसी । आघवेंचि तूं ॥ ४ ॥

अर्थ:
जे तुझ्यापासून अज्ञानी असतात, त्यांना तू हे विश्वच दाखवतोस. परंतु ज्यांना तू प्रकट होतोस, त्यांना सगळ्या विश्वाचे अस्तित्व तूच आहेस असे दाखवतोस.

ओवी ५:
कीं पुढिलाची दृष्टि चोरिजे । हा दृष्टिबंधु निफजे ।
परी नवल लाघव तुझें । जें आपणपें चोरें ॥ ५ ॥

अर्थ:
गुरुंनी किंवा ब्रह्माने दुसऱ्याचे ज्ञान लपवणे सोपे असते, पण ते स्वतःलाही स्वतःपासून लपवतात हे एक अद्भुत आहे.

ओवी ६:
जी तूंचि तूं सर्वां यया । मा कोणा बोधु कोणा माया ।
ऐसिया आपेंआप लाघविया । नमो तुज ॥ ६ ॥

अर्थ:
तूच सगळ्या जगामध्ये सर्वत्र आहेस, तरीदेखील काहींना तुझे ज्ञान आहे, तर काहींना तुझ्याबद्दल अज्ञान आहे. तुझ्या या अद्भुत स्वरूपाला नमस्कार असो.

ओवी ७:
जाणों जगीं आप वोलें । तें तुझिया बोला सुरस जालें ।
तुझेनि क्षमत्व आलें । पृथ्वियेसी ॥ ७ ॥

अर्थ:
तुझ्या योगानेच पाण्याला त्याचा ओलावा प्राप्त झाला आहे, आणि पृथ्वीला तिची सहनशीलता तुझ्यामुळेच मिळाली आहे.

ओवी ८:
रविचंद्रादि शुक्ती । उदो करिती त्रिजगतीं ।
तें तुझिया दीप्ती । तेज तेजां ॥ ८ ॥

अर्थ:
सूर्य आणि चंद्र त्रैलोक्यात प्रकाश पसरवतात, पण त्यांचं तेजसुद्धा तुझ्याच प्रकाशाने आलेलं आहे.

ओवी ९:
चळवळिजे अनिळें । तें दैविकेनि जी निजबळें ।
नभ तुजमाजीं खेळे । लपीथपी ॥ ९ ॥

अर्थ:
वारा जी हालचाल करतो, ती तुझ्या बळावर करतो, आणि आकाश तुझ्याच स्वरूपात लपंडाव खेळते.

ओवी १०:
किंबहुना माया असोस । ज्ञान जी तुझेनि डोळस ।
असो वानणें सायास । श्रुतीसि हे ॥ १० ॥

अर्थ:
तूच मायेचा आधार आहेस, आणि ज्ञानही तुझेच आहे. श्रुतीलाही तुझा संपूर्ण वर्णन करणे कठीण आहे.

ओवी ११:
वेद वानूनि तंवचि चांग । जंव न दिसे तुझें आंग ।
मग आम्हां तया मूग । एके पांती ॥ ११ ॥

अर्थ:
जोपर्यंत तुझ्या स्वरूपाची अनुभूती होत नाही, तोपर्यंत वेदांचे ज्ञान केवळ वाचनापर्यंतच राहते. जेव्हा तुझ्या स्वरूपाचे वर्णन करावे लागते, तेव्हा आम्हाला एकाच पंक्तीला बसून मूग गिळावे लागते म्हणजेच आम्ही शांत बसून राहतो.

ओवी १२:
जी एकार्णवाचे ठाईं । पाहतां थेंबाचा पाडु नाहीं ।
मा महानदी काई । जाणिजती ॥ १२ ॥

अर्थ:
प्रलयकाळच्या महासमुद्रात एक साधा थेंब सुद्धा दिसत नाही, मग महानद्या कशा जाणल्या जातील? म्हणजे महानद्यांचाही प्रलयकाळात काही ठावठिकाण लागत नाही.

ओवी १३:
कां उदयलिया भास्वतु । चंद्र जैसा खद्योतु ।
आम्हां श्रुति तुज आंतु । तो पाडु असे ॥ १३ ॥

अर्थ:
सूर्य उगवल्यावर चंद्र कसा काजव्यासारखा दिसतो, त्याप्रमाणे तुझ्या वर्णनाविषयी आमची आणि वेदांची अवस्था होते.

ओवी १४:
आणि दुजया थांवो मोडे । जेथ परेशीं वैखरी बुडे ।
तो तूं मा कोणें तोंडें । वानावासी ॥ १४ ॥

अर्थ:
द्वैताचा जो जोर नाहीसा होतो आणि वैखरी वाचन देखील अदृश्य होते, तिथे तू कोणत्या वाचेत वर्णन करणार?

ओवी १५:
यालागीं आतां । स्तुति सांडूनि निवांता ।
चरणीं ठेविजे माथा । हेंचि भलें ॥ १५ ॥

अर्थ:
आता तुझ्या स्तुती करण्याचे सोडून देऊन, तुझ्या चरणांवर मस्तक ठेवणे हेच उत्तम आहे.

ओवी १६:
तरी तू जैसा आहासि तैसिया । नमो जी श्रीगुरुराया ।
मज ग्रंथोद्यमु फळावया । वेव्हारा होईं ॥ १६ ॥

अर्थ:
तू जसा आहेस तसा तूच राहिलास, हे लक्षात ठेवून, श्रीगुरुराय, तुझ्या कृपेने माझ्या ग्रंथकार्याला फलित प्राप्त होईल.

ओवी १७:
आतां कृपाभांडवल सोडीं । भरीं मति माझी पोतडी ।
करीं ज्ञानपद्य जोडी । थोरा मातें ॥ १७ ॥

अर्थ:
आता कृपारूपी भांडवल सोडून दे, माझ्या बुद्धिरूपी पिशवीत ज्ञानाचे पदार्थ भरा आणि मला थोर बनवण्याकरता ज्ञानाने भरलेले काव्य द्या.

ओवी १८:
मग मी संसरेन तेणें । करीन संतांसी कर्णभूषणें ।
लेववीन सुलक्षणें । विवेकाचीं ॥ १८ ॥

अर्थ:
त्या ज्ञानाच्या आधारे मी संप्रदायात राहीन आणि संतांना सुंदर कर्णभूषणे (विज्ञान) देईन, ज्यात विवेकाची उत्तम लक्षणे असतील.

ओवी १९:
जी गीतार्थनिधान । काढू माझें मन ।
सुयीं स्नेहांजन । आपलें तूं ॥ १९ ॥

अर्थ:
जी ज्ञानाची गूढता आहे, ती माझ्या मनातून काढा, कारण तूच या सर्व प्रेमाचा आधार आहेस.

ओवी २०:
हे वाक्‌सृष्टि एके वेळे । देखतु माझे बुद्धीचे डोळे ।
तैसा उदैजो जो निर्मळें । कारुण्यबिंबें ॥ २० ॥
अर्थ:
हे शब्दरूपी जग, एकाच वेळी माझ्या बुद्धीच्या डोळ्यांना दिसा, जसा निर्मळ प्रकाश कारुण्याच्या बिंबातून उदयास येतो.

ओवी २१:
माझी प्रज्ञावेली वेल्हाळ । काव्यें होय सफळ ।
तो वसंतु होय स्नेहाळ- । शिरोमणी ॥ २१ ॥
अर्थ:
हे कृपाळू श्रीगुरु, माझ्या बुद्धीच्या वेलाला चांगले फळ देण्यासाठी वसंतऋतु बनून ये.

ओवी २२:
प्रमेय महापूरें । हे मतिगंगा ये थोरें ।
तैसा वरिष उदारें । दिठीवेनी ॥ २२ ॥
अर्थ:
या बुद्धिरूप गंगेने ब्रह्मसिद्धीचा महापूर आणण्यासाठी उदार दृष्टिचा वर्षाव होऊ दे.

ओवी २३:
अगा विश्वैकधामा । तुझा प्रसाद चंद्रमा ।
करूं मज पूर्णिमा । स्फूर्तीची जी ॥ २३ ॥
अर्थ:
हे सर्व जगताचे आश्रय, तुझ्या प्रसादामुळे माझ्या अंतःकरणात चंद्राची पूर्णिमा येऊ दे, ज्यामुळे स्फूर्ती होईल.

ओवी २४:
जी अवलोकिलिया मातें । उन्मेषसागरीं भरितें ।
वोसंडेल स्फूर्तीतें । रसवृत्तीचें ॥ २४ ॥
अर्थ:
हे महाराज, तुम्ही मला कृपादृष्टीने पाहिलात, त्यामुळे माझ्या बुद्धिरूपी समुद्रात रसाची भरती येईल.

ओवी २५:
तंव संतोषोनि श्रीगुरुराजें । म्हणितलें विनतिव्याजें ।
मांडिलें देखोनि दुजें । स्तवनमिषें ॥ २५ ॥
अर्थ:
तरी गुरुराज संतोषित होऊन म्हणाले, 'ज्ञानदेवा, तू विनंती करून स्तुतीचे लक्षण तयार केले आहेस.'

ओवी २६:
हें असो आतां वांजटा । तो ज्ञापनार्थ करूनि गोमटा ।
ग्रंथु दावीं उत्कंठा । भंगो नेदीं ॥ २६ ॥
अर्थ:
हे व्यर्थ बोलणे आता थांबवा, ज्ञानाच्या विषयांचा स्पष्ट वर्णन करा आणि श्रोत्यांची उत्कंठा मोडू नका.

ओवी २७:
हो कां जी स्वामी । हेंचि पाहत होतों मी ।
जे श्रीमुखें म्हणा तुम्ही । ग्रंथु सांग ॥ २७ ॥
अर्थ:
स्वामी, तुम्ही हेच म्हणत आहात का? मी याचीच अपेक्षा करीत होतो की तुम्ही 'ग्रंथ सांग' असा आदेश द्याल.

ओवी २८:
सहजें दुर्वेचा डिरु । आंगेंचि तंव अमरु ।
वरी आला पूरु । पीयूषाचा ॥ २८ ॥
अर्थ:
दुर्वेच्या मुळाला स्वभावतः अमर मानले जाते, आणि जर त्यावर अमृताचा पूर आला, तर त्याच्या अमरपणाबद्दल शंका धरणे आवश्यक नाही.

ओवी २९:
तरी आतां येणें प्रसादें । विन्यासें विदग्धें ।
मूळशास्त्रपदें । वाखाणीन ॥ २९ ॥
अर्थ:
आता या श्रीगुरूंच्या प्रसादाने मूळ शास्त्रातील पदांचा विस्ताराने वर्णन करीन.

ओवी ३०:
परी जीवा आंतुलीकडे । जैसी संदेहाची डोणी बुडे ।
ना श्रवणीं तरी चाडे । वाढी दिसे ॥ ३० ॥
अर्थ:
जसे जीवाची आंतुली संदेहांच्या खोऱ्यात बुडते, तशा श्रवणींवर चढले तरी वाढ दिसते.

ओवी ३१:
तैसी बोली साचारी । अवतरो माझी माधुरी ।
माले मागूनि घरीं । गुरुकृपेच्या ॥ ३१ ॥
अर्थ:
श्रीगुरुच्या कृपेच्या घरात कर्जफेडीची भिक्षा मागून माझ्या भाषणात त्या प्रकारची गोडी प्रगट होवो.

ओवी ३२:
तरी मागां त्रयोदशीं । अध्यायीं गोठी ऐसी ।
श्रीकृष्ण अर्जुनेंसी । चावळले ॥ ३२ ॥
अर्थ:
तर मागे तेराव्या अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनास अशी गोष्ट बोलले.

ओवी ३३:
जे क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगें । होईजे येणें जगें ।
आत्मा गुणसंगें । संसारिया ॥ ३३ ॥
अर्थ:
हे जग क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांच्या संबंधात उत्पन्न होते व आत्मा हा गुणांच्या तादात्म्याने संसारी झाला आहे.

ओवी ३४:
आणि हाचि प्रकृतिगतु । सुखदुःख भोगीं हेतु ।
अथवा गुणातीतु । केवळु हा ॥ ३४ ॥
अर्थ:
आणि हाच (आत्मा) प्रकृतीच्या तावडीत गेल्यामुळे सुखदु:ख भोगण्यास कारण होतो. एरवी खरोखर पाहिले तर हा केवल गुणातीतच आहे.

ओवी ३५:
तरी कैसा पां असंगा संगु । कोण तो क्षेत्रक्षेत्रज्ञायोगु ।
सुखदुःखादि भोगु । केवीं तया ? ॥ ३५ ॥
अर्थ:
तर असंगाला संग कसा व क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ यामधील संबंध तो कोणता ? व त्याला सुखदुःखादि भोग कसे ?

ओवी ३६:
गुण ते कैसे किती । बांधती कवणे रीती ।
नातरी गुणातीतीं । चिन्हें काई ? ॥ ३६ ॥
अर्थ:
गुण ते कसे व किती आहेत व ते आत्म्याला कोणत्या प्रकाराने बद्ध करतात ? अथवा गुणातीताची लक्षणे काय आहेत ?

ओवी ३७:
एवं इया आघवेया । अर्था रूप करावया ।
विषो एथ चौदाविया । अध्यायासी ॥ ३७ ॥
अर्थ:
या प्रमाणे यावरील सर्व गोष्टींचा अर्थ स्पष्ट सांगणे हा चौदाव्या अधायाचा प्रतिपाद्य विषय आहे.

ओवी ३८:
तरी तो आतां ऐसा । प्रस्तुत परियेसा ।
अभिप्रायो विश्वेशा । वैकुंठाचा ॥ ३८ ॥
अर्थ:
तर प्रस्तुत जगाचा स्वामी जो श्रीकृष्ण त्याचा अभिप्राय असा आहे तो ऐका.

ओवी ३९:
तो म्हणे गा अर्जुना । अवधानाची सर्व सेना ।
मेळऊनि इया ज्ञाना । झोंबावें हो ! ॥ ३९ ॥
अर्थ:
श्रीकृष्ण म्हणाले, हे अर्जुना, अवधानरूपी सर्व सेना एकत्र जुळवून आणून ज्ञानास बिलगावे बरे.

ओवी ४०:
आम्हीं मागां तुज बहुतीं । दाविलें हें उपपत्ती ।
तरी आझुनी प्रतीती- । कुशीं न निघे ॥ ४० ॥
अर्थ:
आम्ही तुला अनेक गोष्टी सांगितल्या, तरी अजूनही प्रतिती कुणीच निघत नाही.

ओवी ४१:
म्हणौनि गा पुढती । सांगिजैल तुजप्रती ।
पर म्हण म्हणौनि श्रुतीं । डाहारिलें जें ॥ ४१ ॥
अर्थ:
या करता श्रुतीने पर (सर्वांच्या पलीकडे) म्हणून जे ज्ञान वारंवार प्रसिद्ध केले आहे ते ज्ञान तुला पुन्हा सांगण्यात येईल.

ओवी ४२:
एर्‍हवीं ज्ञान हें आपुलें । परी पर असेनि जालें ।
जे आवडोनि घेतलें । भवस्वर्गादिक ॥ ४२ ॥
अर्थ:
सहज विचार करून पाहिले तर ज्ञान हे आपले रूपच आहे. परंतु संसार (मृत्युलोक) स्वर्गलोक वगैरे आवडून घेतल्यामुळे (ते ज्ञान आपले स्वरूप असून) पर म्हणजे परके असे झाले आहे.

ओवी ४३:
अगा याचि कारणें । हें उत्तम सर्वांपरी मी म्हणें ।
जे वन्हि हें तृणें । येरें ज्ञानें ॥ ४३ ॥
अर्थ:
हे ज्ञान अग्नि व इतर ज्ञाने ही गवत आहेत. म्हणून अर्जुना, हे ज्ञान सर्व ज्ञानांपेक्षा उत्तम आहे. असे मी म्हणतो.

ओवी ४४:
जियें भवस्वर्गातें जाणती । यागचि चांग म्हणती ।
पारखी फुडी आथी । भेदीं जया ॥ ४४ ॥
अर्थ:
जी इतर ज्ञाने संसाराला व स्वर्गाला विषय करतात व यज्ञच चांगले असे म्हणतात व द्वैतभावाची ज्यांना ओळख असते.

ओवी ४५:
तियें आघवींचि ज्ञानें । केलीं येणें स्वप्नें ।
जैशा वातोर्मी गगनें । गिळिजती अंतीं ॥ ४५ ॥
अर्थ:
ती सर्व इतर ज्ञाने या ज्ञानाने स्वप्नासारखी मिथ्या केली आहेत. ज्याप्रमाणे वार्‍याच्या लाटा अखेरीस आकाशाकडून गिळल्या जातात.

ओवी ४६:
कां उदितें रश्मिराजें । लोपिलीं चंद्रादि तेजें ।
नाना प्रळयांबुमाजें । नदी नद ॥ ४६ ॥
अर्थ:
अथवा सूर्य उगवला असता जशी चंद्रादिक तेजे लोपतात अथवा प्रलयकाळच्या पाण्याच्या महापुराने जसे नदी व नद नाहीसे होतात.

ओवी ४७:
तैसें येणें पाहलेया । ज्ञानजात जाय लया ।
म्हणौनियां धनंजया । उत्तम हें ॥ ४७ ॥
अर्थ:
अर्जुना त्याप्रमाणे हे ज्ञान उदय पावले असता इतर सर्व ज्ञाने लयास जातात. म्हणून अर्जुना हे ज्ञान उत्तम आहे.

ओवी ४८:
अनादि जे मुक्तता । आपुली असे पंडुसुता ।
तो मोक्षु हातां येता । होय जेणें ॥ ४८ ॥
अर्थ:
अर्जुना, आपली जी अनादि मुक्तता आहे, ती मुक्तता या ज्ञानाने हस्तगत होते.

ओवी ४९:
जयाचिया प्रतीती । विचारवीरीं समस्तीं ।
नेदिजेचि संसृती । माथां उधऊं ॥ ४९ ॥
अर्थ:
ज्याच्या अनुभावाने सर्व विचारशूर पुरुष संसाराला डोके वर काढूच देत नाहीत.

ओवी ५०:
मनें मन घालूनि मागें । विश्रांति जालिया आंगें ।
ते देहीं देहाजोगे । होतीचि ना ॥ ५० ॥
अर्थ:
ते विचारशूर पुरुष आपली विषयांकडे असलेली मनाची प्रवृत्ति मनानेच मागे हटावून, अंगाने विश्रांती (स्वत: ब्रह्मरूप झाल्यावर) जरी देतात असतात तरी पण ते देहाजोगे होत नाहीत. (देहाएवढेच आपल्याला समजत नाहीत).

ओवी ५१:
मग तें देहाचें बेळें । वोलांडूनि एकेचि वेळे ।
संवतुकी कांटाळें । माझें जालें ॥ ५१ ॥
अर्थ:
मग ते देहाचे बेळे वाळून एकाच वेळेस सावरण्यासाठी मला सापडले.

ओवी ५२:
जे माझिया नित्यता । तेणें नित्य ते पंडुसुता ।
परिपूर्ण पूर्णता । माझियाची ॥ ५२ ॥
अर्थ:
अर्जुना जी माझी नित्यता आहे, त्या नित्यतेने ते पुरुष नित्य आहेत व माझ्याच परिपूर्णतेने ते परिपूर्ण आहेत.

ओवी ५३:
मी जैसा अनंतानंदु । जैसाचि सत्यसिंधु ।
तैसेचि ते भेदु । उरेचि ना ॥ ५३ ॥
अर्थ:
मी जसा अमर्याद व अनंत आहे व मी जसा सत्याचा समुद्र आहे, तसेच ते आहेत. त्यांच्यात व माझ्यात भेद शिल्लकच रहात नाही.

ओवी ५४:
जें मी जेवढें जैसें । तेंचि ते जाले तैसें ।
घटभंगीं घटाकाशें । आकाश जेवीं ॥ ५४ ॥
अर्थ:
कारण की मी जसा व जेवढा आहे तसेच व तेवढे ते ज्ञानाच्या योगाने झालेले असतात. कसे तर ज्याप्रमाणे घट फुटल्यावर घटाकाश महाकाश होते.

ओवी ५५:
नातरीं दीपमूळकीं । दीपशिखा अनेकीं ।
मीनलिया अवलोकीं । होय जैसें ॥ ५५ ॥
अर्थ:
अथवा दिव्याच्या मूळ ज्योतीत दुसर्‍या अनेक ज्योती मिळाल्या असता जसे होते जशा त्या सर्व ज्योती एकरूप होऊन जातात त्याप्रमाणे समज.

ओवी ५६:
अर्जुना तयापरी । सरली द्वैताची वारी ।
नांदे नामार्थ एकाहारीं । मीतूंविण ॥ ५६ ॥
अर्थ:
अर्जुना, त्याप्रमाणे त्या पुरुषाच्या ठिकाणी द्वैताची येरझार संपली व आता तो व मी असे दोघे देव व भक्त या दोघांच्या नामांचा अर्थ जे स्वरूप, त्या स्वरूपाचे ठिकाणी एका पंक्तीला ऐक्याने मी व तू अशा द्वैतभावाशिवाय नांदत आहेत.

ओवी ५७:
येणेंचि पैं कारणें । जैं पहिलें सृष्टीचें जुंपणें ।
तेंही तया होणें । पडेचिना ॥ ५७ ॥
अर्थ:
या कारणामुळे जेव्हा मूळ सृष्टी उत्पन्न होते, तेव्हाही त्यास जन्मास यावे लागत नाही.

ओवी ५८:
सृष्टीचिये सर्वादी । जयां देहाची नाहीं बांधी ।
ते कैचें प्रळयावधी । निमतील पां ? ॥ ५८ ॥
अर्थ:
सर्व सृष्टीच्या आरंभी ज्यांना देहाचा आकार घ्यावा लागत नाही ते आत्मज्ञानी पुरुष प्रलयकालच्या वेळेस कसे मरतील?

ओवी ५९:
म्हणौनि जन्मक्षयां- । अतीत ते धनंजया ।
मी जालें ज्ञाना इया । अनुसरोनी ॥ ५९ ॥
अर्थ:
अर्जुना, म्हणून ते पुरुष या ज्ञानाचा मार्ग स्वीकारून जन्मक्षयातीत असे मद्रूप झाले.

ओवी ६०:
ऐसी ज्ञानाची वाढी । वानिली देवें आवडी ।
तेवींचि पार्थाही गोडी । लावावया ॥ ६० ॥
अर्थ:
ऐसी ज्ञानाची वाढी व देवांचा आवड असल्यामुळे पार्थाच्या गोडीला लागवून ठेवावयाचे आहे.

ओवी ६१:
तंव तया जालें आन । सर्वांगीं निघाले कान ।
सणई अवधान । आतला पां ॥ ६१ ॥
अर्थ:
असा ज्ञानाचा महिमा भगवंतांनी वर्णन केल्यावर अर्जुनाची वेगळीच स्थिती झाली. ती ही की त्याच्या सर्वांगाला कान फुटले. फार काय सांगावे? तो अवधानाने संपूर्ण व्यापला गेला. (अवधानाची मूर्तीच बनला).

ओवी ६२:
आतां देवाचिया ऐसें । जाकळीजत असे वोरसें ।
जें निरूपण आकाशें । वेंटाळेना ॥ ६२ ॥
अर्थ:
अर्जुन सर्व अंगाने अवधानरूप झाला तेव्हा देवासारख्या सर्वज्ञाकडून केले जाणारे अफाट व्याख्यानही त्याचेकडून आकलन केले जात होते आणि (आपण जे सांगतो त्याचा उपयोग होत आहे असे देवाने जाणाले). म्हणून देवाचे व्याख्यान आकाशाच्याही कवळीत येणार नाही एवढे विस्तृत होऊ लागले.

ओवी ६३:
मग म्हणे गा प्रज्ञाकांता । उजवली आजि वक्तृत्वता ।
जे बोलायेवढा श्रोता । जोडलासी ॥ ६३ ॥
अर्थ:
मग श्रीकृष्ण म्हणाले, हे बुद्धिरूप स्त्रीच्या पति अर्जुना, आमचे एवढे व्याख्यान तेवढेच ज्याचे अवधान असा तू श्रोता मिळाल्यामुळे आज आमची वक्तृत्वरूपी कन्या विवाहित झाली. (कारण तिला तुझ्यासारखे योग्य स्थळ मिळाले).

ओवी ६४:
तरि एकु मी अनेकीं । गोंविजे देहपाशकीं ।
त्रिगुणीं लुब्धकीं । कवणेपरी ॥ ६४ ॥
अर्थ:
तरी मी एक असून त्रिगुणरूपी पारध्याकडून अनेक देहपाशात कोणत्या प्रकाराने अडकला जातो.

ओवी ६५:
कैसा क्षेत्रयोगें । वियें इयें जगें ।
तें परिस सांगें । कवणेपरी ॥ ६५ ॥
अर्थ:
व मी क्षेत्राच्या योगाने ही जगे कोणत्या प्रकाराने व कसा प्रसवतो ते सांगतो ऐक.

ओवी ६६:
पैं क्षेत्र येणें व्याजें । यालागीं हें बोलिजे ।
जे मत्संगबीजें । भूतीं पिके ॥ ६६ ॥
अर्थ:
अर्थात, क्षेत्र येणारे त्याच्या संबंधित होऊन प्रकट होते, जसे मत्संगाच्या बीजाने (किंवा जसे झाडे) भूतकाळात पिकतात.

ओवी ६७:
एर्‍हवीं तरी महद्ब्रह्म । यालागीं हें ऐसें नाम ।
जे महदादिविश्राम । शालिका हें ॥ ६७ ॥
अर्थ:
सहज विचार करून पाहिले तर महतत्वादिक तत्वांना हे विश्रांतिस्थान असल्यामुळे या अज्ञानाला महद्ब्रह्म असे नाव आहे.

ओवी ६८:
विकारां बहुवस थोरी । अर्जुना हेंचि करी ।
म्हणौनि अवधारीं । महद्ब्रुह्म ॥ ६८ ॥
अर्थ:
अर्जुना, हेच विकारांना पुष्कळसे वाढवते म्हणून हे महद्ब्रह्म आहे असे समज.

ओवी ६९:
अव्यक्तवादमतीं । अव्यक्त ऐसी वदंती ।
सांख्याचिया प्रतीती । प्रकृति हेचि ॥ ६९ ॥
अर्थ:
अव्यक्तवादि लोकांच्या मताप्रमाणे याला अव्यक्त असे म्हणतात व सांख्यांच्या अनुभवाप्रमाणे यालाच प्रकृति असे म्हणतात.

ओवी ७०:
वेदांतीं इयेतें माया । ऐसें म्हणिजे प्राज्ञराया ।
असो किती बोलों वायां । अज्ञान हें ॥ ७० ॥
अर्थ:
हे बुद्धिमंतांच्या राजा अर्जुना, वेदांती याला माया असे म्हणतात. उगीच पाल्हाळ किती करायचा? तर हे बोलणे राहू दे. (थोडक्यात सांगायचे म्हणजे) हे अज्ञान आहे.

ओवी ७१:
आपला आपणपेयां । विसरु जो धनंजया ।
तेंचि रूप यया । अज्ञानासी ॥ ७१ ॥
अर्थ:
अर्जुना आपला आपल्याला जो विसर (आपण आपले स्वकीय आत्मस्वरूप विसरणे) तेच या अज्ञानाचे रूप आहे.

ओवी ७२:
आणिकही एक असे । जें विचारावेळे न दिसे ।
वातीं पाहतां जैसें । अंधारें कां ॥ ७२ ॥
अर्थ:
या अज्ञानाचा आणखी एक स्वभाव असा आहे की ज्याप्रमाणे दिव्याने अंधार पाहू गेले असता तो दिसत नाही, त्याप्रमाणे (अज्ञान) विचाराच्या वेळी दिसत नाही.

ओवी ७३:
हालविलिया जाय । निश्चळीं तरी होय ।
दुधीं जैसी साय । दुधाची ते ॥ ७३ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे दुधाची साय दूध निश्चल असतांना दिसते व दूध ढवळले असता दिसेनाशी होते.

ओवी ७४:
पैं जागरु ना स्वप्न । ना स्वरूप अवस्थान ।
ते सुषुप्ति कां घन । जैसी होय ॥ ७४ ॥
अर्थ:
जीमधे जागेपणा नाही व स्वप्न नाही अथवा स्वरूपस्थिती नाही अशी गाढ सुषुप्ति असते.

ओवी ७५:
कां न वियतां वायूतें । वांझें आकाश रितें ।
तया ऐसें निरुतें । अज्ञान गा ॥ ७५ ॥
अर्थ:
अथवा अर्जुना, वायु उत्पन्न होण्यापूर्वी आकाश जसे निष्फळ रिकामे असते, त्यासारखे खरोखर अज्ञान आहे. (जेथे यथार्थस्वरूपाचे ज्ञान नाही अथवा विपरीत देहादिकांचे भाव नाही, अशी जी स्फुरणविरहित अवस्था, त्यासच अज्ञान म्हणावयाचे).

ओवी ७६:
पैल खांबु कां पुरुखु । ऐसा निश्चयो नाहीं एकु ।
परी काय नेणों आलोकु । दिसत असे ॥ ७६ ॥
अर्थ:
पलीकडे दिसत आहे तो खांब आहे की पुरुष आहे असा एक निश्चय होत नाही, परंतु काय भास होतो तेही कळत नाही.

ओवी ७७:
तेवीं वस्तु जैसी असे । तैसी कीर न दिसे ।
परी कांहीं अनारिसें । देखिजेना ॥ ७७ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे ब्रह्मवस्तु जशी असते तशी खरोखर दिसत नाही.

ओवी ७८:
ना राती ना तेज । ते संधि जेवीं सांज ।
तेवीं विरुद्ध ना निज । ज्ञान आथी ॥ ७८ ॥
अर्थ:
रात्र नाही व दिवसही नाही त्य़ावेळेला जशी सांजवेळ म्हणातात, त्याप्रमाणे ज्या अवस्थेत विपरीत ज्ञान नसते व स्वरूपज्ञानही नसते केवल अज्ञान असते.

ओवी ७९:
ऐसी कोण्ही एकी दिशा । तिये वादु अज्ञान ऐसा ।
तया गुंडलिया प्रकाशा । क्षेत्रज्ञु नाम ॥ ७९ ॥
अर्थ:
अशी कोणी एक अवस्था आहे, तिला अज्ञान असे म्हणतात.

ओवी ८०:
अज्ञान थोरिये आणिजे । आपणपें तरी नेणिजे ।
तें रूप जाणिजे । क्षेत्रज्ञाचें ॥ ८० ॥
अर्थ:
अज्ञान थोर आहे आणि आपण ते आपल्या स्वरूपाने ओळखतो.

ओवी ८१:
हाचि उभय योगु । बुझें बापा चांगु ।
सत्तेचा नैसर्गु । स्वभावो हा ॥ ८१ ॥
अर्थ:
(आता क्षेत्रज्ञाचा स्वभाव सांगतात) अज्ञानास महत्व आणावे आणि आपल्या स्वरूपाला तर जाणू नये ते क्षेत्रज्ञाचे स्वरूप समजावे.

ओवी ८२:
आतां अज्ञानासारिखें । वस्तु आपणपांचि देखे ।
परी रूपें अनेकें । नेणों कोणें ॥ ८२ ॥
अर्थ:
हाच क्षेत्रज्ञ व क्षेत्र या दोघांचा संबध आहे. तो तू बाबा चांगला समज. हा अज्ञानाशी संबंध असणे हा सत्तेचा सामान्य चैतन्याचा सहज स्वभाव आहे.

ओवी ८३:
जैसा रंकु भ्रमला । म्हणे जा रे मी रावो आला ।
कां मूर्च्छितु गेला । स्वर्गलोकां ॥ ८३ ॥
अर्थ:
आता वस्तु (आपण) आपल्यालाच अज्ञानाप्रमाणे म्हणजे दृश्यत्वाने व नानात्वाने) पहाते, परंतु कोणत्या (किती) अनेक रूपांनी पहाते ते कळत नाही.

ओवी ८४:
तेवीं लचकलिया दिठी । मग देखणें जें जें उठी ।
तया नाम सृष्टी । मीचि वियें पैं गा ॥ ८४ ॥
अर्थ:
जसा एखादा भ्रमिष्ट झालेला दरिद्री मनुष्य म्हणतो की जारे, ‘मी राजा आलो आहे’, अथवा जसा एखादा मूर्च्छा आलेला मनुष्य भ्रमाने आपण स्वर्गास गेलो आहोत असे मानतो.

ओवी ८५:
जैसें कां स्वप्नमोहा । तो एकाकी देखे बहुवा ।
तोचि पाडु आत्मया । स्मरणेंवीण असे ॥ ८५ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे आत्मस्वरूपावरून दृष्टि घसरल्यावर मग जे जे दृश्य पुढे मांडले जाते त्याचेच नाव मी सृष्टि प्रसवतो.

ओवी ८६:
हेंचि नीभ्रांती । प्रमेय उपलवूं पुढती ।
परी तूं प्रतीती । याचि घे पां ॥ ८६ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे एकटा निजलेला पुरुष स्वप्नाच्या भ्रमाने अनेक पदार्थरूपाने पहावा (पाहिला जातो) तीच स्थिती आत्म्याची (आपल्या स्वरूपाच्या) स्मरणावाचून आहे. परंतु हे सर्व (मी सृष्टीला प्रसवतो वगैरे) स्वप्नाप्रमाणे मिथ्या आहे, ही दृढ प्रतीती आत ठेऊन तू ऐक.

ओवी ८७:
तरी माझी हे गृहिणी । अनादि तरुणी ।
अनिर्वाच्यगुणी । अविद्या हे ॥ ८७ ॥
अर्थ:
तरी ही अविद्या माझी विवाहित स्त्री आहे व हिच्यामधे जे गुण आहेत ते सांगता येणे शक्य नाही (ती सद्, असद्, विलक्षण, अनिर्वचनीय आहे).

ओवी ८८:
इये नाहीं हेंचि रूप । ठाणें हें अति उमप ।
हें निद्रितां समीप । चेतां दुरी ॥ ८८ ॥
अर्थ:
हिला वस्तुत: अस्तित्व नाही, हेच हिचे स्वरूप आहे. ही अविद्या स्वरूपी निजलेल्यांना जवळ आहे व स्वरूपी जागे असलेल्यांना दूर आहे.

ओवी ८९:
पैं माझेनिचि आंगें । पहुडल्या हे जागे ।
आणि सत्तासंभोगें । गुर्विणी होय ॥ ८९ ॥
अर्थ:
परंतु मी स्वत: झोपलो म्हणजे ही जागृत असते (स्वरूपज्ञानाच्या गैरहजेरीत अविद्येच्या गमज्या चालतात). माझ्या सदत्वाचा आश्रय उपयोगात आणून (उपभोगून) ही (ब्रह्मांडे पोटात साठवलेली) मोठी गरोदर होते.

ओवी ९०:
महद्‌ब्रह्म‌उदरीं । प्रकृतीं आठै विकारीं ।
गर्भाची करी । पेलोवेली ॥ ९० ॥
अर्थ:
महद्ब्रह्माच्या उदरात या प्रकृतीच्या सर्व विकारांचे गर्भधारण होते.

ओवी ९१:
उभयसंगु पहिलें । बुद्धितत्त्वें प्रसवलें ।
बुद्धितत्त्व भारैलें । होय मन ॥ ९१ ॥
अर्थ:
उभयतांच्या (माझ्या व मायेच्या) संगात प्रथम बुद्धितत्व जन्मास आले, ते बुद्धितत्व (रजोगुणाने) भारले गेले, म्हणजे मन तयार होते.

ओवी ९२:
तरुणी ममता मनाची । ते अहंकार तत्त्व रची ।
तेणें महाभूतांची । अभिव्यक्ति होय ॥ ९२ ॥
अर्थ:
मनाची तरुण स्त्री जी ममता ती अहंकारतत्व तयार करते व त्यायोगाने पंचमहाभूतांचे स्पष्ट रूप दिसते.

ओवी ९३:
आणि विषयेंद्रियां गौसी । स्वभावें तंव भूतांसी ।
म्हणौनि येती सरिसीं । तियेंही रूपा ॥ ९३ ॥
अर्थ:
आणि विषय व इंद्रिये यांचा स्वभावत:च पंचमहाभूतात अंतर्भाव होत असल्यामुळे विषय व इंद्रिये देखील त्या भूतांबरोबरच आकारास येतात.

ओवी ९४:
जालेनि विकारक्षोभें । पाठीं त्रिगुणाचें उभें ।
तेव्हां ये वासनागर्भें । ठायेंठावों ॥ ९४ ॥
अर्थ:
पंचभूते, विषय व इंद्रिये ही तयार झाल्यानंतर मागील सूक्ष्मप्रकृतीपासून उत्पन्न झालेला हा गर्भपिंड व्यक्त होतो. त्यावेळी वासनेत सूक्ष्मरूपाने राहिलेला जीव जसा असावयास पाहिजे, तसा त्या गर्भपिंडात प्रवेश करतो.

ओवी ९५:
रुखाचा आवांका । जैसी बीजकणिका ।
जीवीं बांधें उदका । भेटतखेंवो ॥ ९५ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे बीजाचा दाणा पाण्याला भेटल्याबरोबर आपल्यामधे वृक्षाचा सूक्ष्म आकार तयार करतो.

ओवी ९६:
तैसी माझेनि संगें । अविद्या नाना जगें ।
आर घेवों लागे । आणियाची ॥ ९६ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे माझ्या संगाने अविद्या ही अनेक जगरूपी अणकुचीदार अंकुर घेऊ लागते.

ओवी ९७:
मग गर्भगोळा तया । कैसें रूप तैं ये आया ।
तें परियेसें राया । सुजनांचिया ॥ ९७ ॥
अर्थ:
हे सुजनाच्या राजा अर्जुना, त्यावेळी मग त्या गर्भगोलाचा आकार कसा व्यक्त होतो ते ऐक.

ओवी ९८:
पैं मणिज स्वेदज । उद्‌भिज जारज ।
उमटती सहज । अवयव हें ॥ ९८ ॥
अर्थ:
तेव्हा अंडज, स्वेदज, उद्भिज व जरायुज असे हे अवयव स्वभावत: उमटतात.

ओवी ९९:
व्योमवायुवशें । वाढलेनि गर्भरसें ।
मणिजु उससे । अवयव तो ॥ ९९ ॥
अर्थ:
मणीज हा अवयव आकाश व वायु यांच्या योगाने गर्भरस वाढाल्याने जीवन पावतो.

ओवी १००:
पोटीं सूनि तमरजें । आगळिकां तोय तेजें ।
उठितां निफजे । स्वेदजु गा ॥ १०० ॥
अर्थ:
तम व रज हे दोन गुण पोटात घालून आप आणि तेज यांचे आधिक्य झाले असता, निश्चयेकरून स्वेदज हा अवयव उत्पन्न होतो.

ओवी १०१:
आपपृथ्वी उत्कटें । आणि तमोमात्रें निकृष्टें ।
स्थावरु उमटे । उद्‌भिजु हा ॥ १०१ ॥
अर्थ:
आप व पृथ्वी यांच्या आधिक्याने आणि केवळ नीच अशा तमोगुणाने स्थावर असा उद्भिज उत्पन्न होतो.

ओवी १०२:
पांचां पांचही विरजीं । होती मनबुद्ध्यादि साजीं ।
हीन हेतु जारजीं । ऐसें जाण ॥ १०२ ॥
अर्थ:
पंचमहाभूते ही सर्वच आपसात सहकार्य करतात व मन व बुद्धी इत्यादि ज्ञानसाधने तरतरीत होतात. ही मनुष्यादि जारज योनी उत्पन्न होण्याची कारणे आहेत असे समज.

ओवी १०३:
ऐसे चारी हे सरळ । करचरणतळ ।
महाप्रकृति स्थूळ । तेंचि शिर ॥ १०३ ॥
अर्थ:
या प्रमाणे चार भूतयोनी, हे ज्याचे सरळ चार हात व पाय आहेत व स्थूल जी महाप्रकृती हे ज्याचे मस्तक आहे.

ओवी १०४:
प्रवृत्ति पेललें पोट । निवृत्ति ते पाठी नीट ।
सुर योनी आंगें आठ । ऊर्ध्वाचीं ॥ १०४ ॥
अर्थ:
प्रवृत्ति हे ज्याचे पुढे आलेले पोट आहे व निवृत्ति ही नीट (सरळ) पाठ आहे व अष्ट देवयोनी ही ज्याची वरची (कमरेच्या वरची) अंगे आहेत.

ओवी १०५:
कंठु उल्हासता स्वर्गु । मृत्युलोकु मध्यभागु ।
अधोदेशु चांगु । नितंबु तो ॥ १०५ ॥
अर्थ:
आनंदभरित असा जो स्वर्ग हा ज्याचा कंठ (गळा) आहे, मृत्युलोक ही ज्याची कंबर आहे व पाताळ ज्याचा चांगला कमरेचा पृष्ठभाग आहे.

ओवी १०६:
ऐसें लेकरूं एक । प्रसवली हें देख ।
जयाचें तिन्ही लोक । बाळसें गा ॥ १०६ ॥
अर्थ:
अर्जुना, ज्याचे बाळसे तिन्ही लोक आहेत असे एक मूल ही प्रसवली पहा.

ओवी १०७:
चौर्‍यांशीं लक्ष योनी । तियें कांडां पेरां सांदणी ।
वाढे प्रतिदिनीं । बाळक हें ॥ १०७ ॥
अर्थ:
चौर्‍यांशी लक्ष योनी ह्या ज्याच्या (ज्या बालकाच्या) कांड्यांचे व पेरांचे सांधे आहेत असे हे बालक दिवसेंदिवस वाढत आहे.

ओवी १०८:
नाना देह अवयवीं । नामाचीं लेणीं लेववी ।
मोहस्तन्यें वाढवी । नित्य नवें ॥ १०८ ॥
अर्थ:
(माया ही या बालकाच्या) देहाच्या निरनिराळ्या अवयवांवर नामांचे अलंकार घालते व मोहरूपी दुधाने ती माया या बालकाला नित्य नवेपणाने वाढवते.

ओवी १०९:
सृष्टी वेगवेगळीया । तिया करांघ्रीं आंगोळियां ।
भिन्नाभिमान सूदलिया । मुदिया तेथें ॥ १०९ ॥
अर्थ:
वेगवेगळ्या सृष्या, त्या या बालकाची हातांची व पायांची बोटे आहेत व प्रत्येक योनीत असणारे निरनिराळे अभिमान हे त्या बोटात घातलेल्या अंगठ्या होत.

ओवी ११०:
हें एकलौतें चराचर । अविचारित सुंदर ।
प्रसवोनि थोर । थोरावली ॥ ११० ॥
अर्थ:
स्थावर-जंगमात्मक जगद्रूपी एकुलते एक व अविचारकाली सुंदर वाटणारे असे हे मोठे बालक, त्याला जन्म देऊन ही माया थोर झाली (म्हणजे वढली).

ओवी १११:
पै ब्रह्मा प्रातःकाळु । विष्णु तो माध्यान्ह वेळु ।
सदाशिव सायंकाळु । बाळा यया ॥ १११ ॥
अर्थ:
ब्रह्मदेव हा या बालकाचा प्रात:काळ आहे, विष्णु हा हा मध्याह्नकाळ आहे व सदाशिव हा सायंकाळ आहे.

ओवी ११२:
महाप्रळयसेजे । खिळोनि निवांत निजे ।
विषमज्ञानें उमजें । कल्पोदयीं ॥ ११२ ॥
अर्थ:
हे बालक खेळून आले, म्हणजे महाप्रळयरूप शेजेवर निजते व पुन: कल्पाच्या आरंभी भेदज्ञानाने जागे होते.

ओवी ११३:
अर्जुना इयापरी । मिथ्यादृष्टीच्या घरीं ।
युगानुवृत्तीचीं करी । चोज पाउलें ॥ ११३ ॥
अर्थ:
अर्जुना, याप्रमाणे हे बालक मिथ्या दृष्टीच्या घरात युगांच्या मालिकांची पाऊले कौतुकाने टाकते.

ओवी ११४:
संकल्पु जयाचा इष्टु । अहंकारु तो विनटु ।
ऐसिया होय शेवटु । ज्ञानें यया ॥ ११४ ॥
अर्थ:
या बालकाचा संकल्प हा आवडता आहे व अहंकार हा खेळगडी आहे. अशा या बालकाचा शेवट (नाश) त्यावेळी ज्ञानाने होतो.

ओवी ११५:
आतां असो हे बहु बोली । ऐसें विश्व माया व्याली ।
तेथ साह्य जाली । माझी सत्ता ॥ ११५ ॥
अर्थ:
आता असो हे बहु बोली, ऐसें विश्व माया व्याली, तेथे साह्य जाली आणि माझी सत्ता.

ओवी ११६:
याकारणें मी पिता । महद्ब्रह्म हे माता ।
अपत्य पंडुसुता । जगडंबरु ॥ ११६ ॥
अर्थ:
या कारणास्तव मी बाप, महद्ब्रह्म ही आई व अर्जुना जगडंबर हे मूल आहे.

ओवी ११७:
आतां शरीरें बहुतें । देखोनि न भेदें हो चित्तें ।
जे मनबुद्ध्यादि भूतें । एकेंचि येथें ॥ ११७ ॥
अर्थ:
आता निरनिराळी शरीरे पाहून तुझ्या चित्तात भेद येऊ देऊ नकोस. कारण की या सर्व शरीरात मन, बुद्धि, अहंकार व पंचमहाभूते, ही जी जगातील आठ तत्वे आहेत, ती एकच आहेत.

ओवी ११८:
हां गा एकाचि देहीं । काय अनारिसें अवयव नाहीं ? ।
तेवीं विचित्र विश्व पाहीं । एकचि हें ॥ ११८ ॥
अर्थ:
अरे अर्जुना, एकाच देहामधे निरनिराळे (भिन्न भिन्न प्रकारचे अवयव नाहीत काय? त्याप्रमाणे हे विचित्र विश्व एकच आहे, असे समज.

ओवी ११९:
पैं उंचा नीचा डाहाळिया । विषमा वेगळालिया ।
येकाचि जेवीं जालिया । बीजाचिया ॥ ११९ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे वरच्या खालच्या व भिन्न भिन्न आकाराच्या अशा वेगवेगळ्या डहाळ्या एकाच बीजाच्या झालेल्या असतात.

ओवी १२०:
आणि संबंधु तोही ऐसा । मृत्तिके घटु लेंकु जैसा ।
कां पटत्व कापुसा । नातू होय ॥ १२० ॥
अर्थ:
आणि आमचा या जगाशी संबंध आहे, पण तो देखील कसा आहे म्हणून म्हणशील तर मृत्तिकेचे मूल जसा घट, अथवा कापसाचे नातवंड जसे वस्त्रपण आहे.

ओवी १२१:
नाना कल्लोळपरंपरा । संतती जैसी सागरा ।
आम्हां आणि चराचरा । संबंधु तैसा ॥ १२१ ॥
अर्थ:
अथवा लाटांची परंपरा ही जशी समुद्राला संतति आहे, तसा आमचा व चराचराचा संबंध आहे.

ओवी १२२:
म्हणौनि वन्हि आणि ज्वाळ । दोन्ही वन्हीचि केवळ ।
तेवीं मी गा सकळ । संबंधु वावो ॥ १२२ ॥
अर्थ:
म्हणून अग्नि व ज्वाळा हे दोन्ही जसे एक अग्नीच आहेत, त्याप्रमाणे मीच सर्व जग आहे व हा सर्व संबंध मिथ्या आहे.

ओवी १२३:
जालेनि जगें मी झांकें । तरी जगत्वें कोण फांके ? ।
किळेवरी माणिकें । लोपिजे काई ? ॥ १२३ ॥
अर्थ:
झालेल्या जगाने जर मी झाकला गेलो तर जगपणाने कोण प्रकाशतो? माणकाच्या तेजाने माणीक लोपले जाते काय?

ओवी १२४:
अळंकारातें आलें । तरी सोनेपण काइ गेलें ? ।
कीं कमळ फांकलें । कमळत्वा मुके ? ॥ १२४ ॥
अर्थ:
सोने हे अलंकारदशेला आले असता त्याचे सोनेपण गेले काय? अथवा कमळ उमलले असता कमळत्वाला मुकते काय?

ओवी १२५:
सांग पां धनंजया । अवयवीं अवयविया ।
आच्छादिजे कीं तया । तेंचि रूप ? ॥ १२५ ॥
अर्थ:
अवयवी हा अवयवांकडून झाकला जातो, की अवयव हेच अवयवीचे रूप आहे? अर्जुना सांग बाबा.

ओवी १२६:
कीं विरूढलिया जोंधळा । कणिसाचा निर्वाळा ।
वेंचला कीं आगळा । दिसतसे ॥ १२६ ॥
अर्थ:
जोंधळ्याचा कण पेरून त्याला अंकुर फुटून कणीस निवडून आल्यावर (म्हणजे कणीस परिपक्व झाल्यावर) तो पहिला पेरलेला दाणा नाहीसा झाला का पुष्कळ पटीने वाढला?

ओवी १२७:
म्हणौनि जग परौतें । सारूनि पाहिजे मातें ।
तैसा नोव्हें उखितें । आघवें मीचि ॥ १२७ ॥
अर्थ:
म्हणून जग पलीकडे सारून (म्हणजे जगाचा निरास करून) मला पहावे तसा मी नाही तर सर्व सरसकट मीच आहे.

ओवी १२८:
हा तूं साचोकारा । निश्चयाचा खरा ।
गांठीं बांध वीरा । जीवाचिये ॥ १२८ ॥
अर्थ:
हे वीरा अर्जुना, हा निश्चयाचा खरा सिद्धांत तू जीवाच्या गाठीस बांधून ठेव. म्हणजे तू आपले अंत:करणात या सिद्धांताचा दृढनिश्चय कर.

ओवी १२९:
आतां मियां मज दाविला । शरीरीं वेगळाला ।
गुणीं मीचि बांधला । ऐसा आवडें ॥ १२९ ॥
अर्थ:
आता निरनिराळ्या शरीरात माझे प्रकाशन माझ्याकडूनच होते आणि त्या शरीरांमधे गुणांनी मीच बांधला गेल्यासारखा दिसतो.

ओवी १३०:
जैसें स्वप्नीं आपण । उठूनियां आत्ममरण ।
भोगिजे गा जाण । कपिध्वजा ॥ १३० ॥
अर्थ:
हे अर्जुना, ज्याप्रमाणे स्वप्नामधे आपले मरण आपणच आपल्या कल्पनेने तयार करून त्या स्वकल्पित मरणाचे दु:ख आपण स्वत:च भोगावे.

ओवी १३१:
कां कवळातें डोळे । प्रकाशूनि पिवळें ।
देखती तेंही कळे । तयांसीचि ॥ १३१ ॥
अर्थ:
अथवा एखादी पांढरी वस्तु पिवळी दिसली म्हणजे आपल्यास कावीळ झाली असे समजते. हे कावीळ झाल्याचे ज्ञान आपल्यास डोळ्यांमुळे होते व तेच डोळे पिवळ्याचे प्रकाशन करतात.

ओवी १३२:
नाना सूर्यप्रकाशें । प्रकटी तैं अभ्र भासे ।
तो लोपला हेंही दिसे । सूर्येंचि कीं ॥ १३२ ॥
अर्थ:
अथवा सूर्य आपल्या प्रकाशाने ज्यावेळेस आपल्यावर आलेल्या ढगांचे प्रकाशन करतो, त्यावेळेस ते ढग आपणास दिसतात व सूर्यबिंबावर आलेल्या ढगाने सूर्यास झाकून टाकले आहे हे देखील सूर्याच्या प्रकाशामुळेच समजण्यात येते.

ओवी १३३:
पैं आपणपेनि जालिया । छाया गा आपुलिया ।
बिहोनि बिहालिया । आन आहे ? ॥ १३३ ॥
अर्थ:
अर्जुना, आपल्यापासून झालेल्या छायेला भ्याले असता ती छाया भ्यालेल्या पुरुषाहून काही वेगळी आहे का? तर नाही, म्हणजे त्या छायेचे प्रकाशन आपणच केले आहे.

ओवी १३४:
तैसीं इयें नाना देहें । दाऊनि मी नाना होयें ।
तेथ ऐसा जो बंधु आहे । तेंही देखें ॥ १३४ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे हे अनेक देह दाखवून (प्रकाशून) मी अनेक होतो आणि त्या अनेक शरीरात मी गुणांकडून बांधला गेलो आहे असे जे वाटते त्या वाटण्याचे प्रकाशनही मीच करतो.

ओवी १३५:
बंधु कां न बंधिजे । हें जाणणें मज माझें ।
नेणणेनि उपजे । आपलेनि ॥ १३५ ॥
अर्थ:
माझे मला यथार्थ ज्ञान असणे हे गुणांचा बंध (दिसत) असून त्या बंधाकडून न बांधले जाण्यास कारण्भूत होते व आपल्या नेणण्यानेच (आपल्या यथार्थस्वरूपाच्या अज्ञानानेच) (बंध) उत्पन्न होतो.

ओवी १३६:
तरी कोणें गुणें कैसा । मजचि मी बंधु ऐसा ।
आवडे तें परियेसा । अर्जुनदेवा ॥ १३६ ॥
अर्थ:
तर अर्जुनदेवा, कोणत्या गुणाने व कसा मी बंधन आहे असे वाटते ते ऐका.

ओवी १३७:
गुण ते किती किंधर्म । कायि ययां रूपनाम ।
कें जालें हें वर्म । अवधारीं पां ॥ १३७ अर्थ:
गुण ते किती किंधर्म आहेत, हे सांग. काय आहे हे रूप आणि काय झाले आहे हे वर्म, त्यावर विचार कर.

ओवी १३८:
तरी सत्त्वरजतम । तिघांसि हें नाम ।
आणि प्रकृति जन्म- । भूमिका ययां ॥ १३८ ॥
अर्थ:
तिघांना सत्त्व, रज आणि तम ह्या गुणांचे नाव दिले जाते, आणि या गुणांची प्रकृती ही जन्मभूमी आहे.

ओवी १३९:
येथ सत्त्व तें उत्तम । रज तें मध्यम ।
तिहींमाजीं तम । सावियाधारें ॥ १३९ ॥
अर्थ:
यामध्ये सत्त्वगुण उत्तम आहे, रजोगुण मध्यम आहे आणि तमोगुण हा कनिष्ठ आहे.

ओवी १४०:
हें एकेचि वृत्तीच्या ठायीं । त्रिगुणत्व आवडे पाहीं ।
वयसात्रय देहीं । येकीं जेवीं ॥ १४० ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे एका देहात वयाच्या तीन अवस्था (बाल्य, तारुण्य व वार्धक्य) असतात, त्याप्रमाणे एकाच अंतःकरणाच्या ठिकाणी त्रिगुणत्व भासते.

ओवी १४१:
कां मीनलेनि कीडें । जंव जंव तूक वाढे ।
तंव तंव सोनें हीन पडे । पांचिका कसीं ॥ १४१ ॥
अर्थ:
जसे जसे हिणकस धातु सोन्यात मिसळले जाते, तसे तसे सोने पाच रुपये तोळा किंमतीपर्यंत हलके होते.

ओवी १४२:
पैं सावधपण जैसें । वाहविलें आळसें ।
सुषुप्ति बैसे । घणावोनि ॥ १४२ ॥
अर्थ:
आळसाने सावधपणा नाहीसा झाल्यावर मग गाढ झोप दृढ होऊन बसते.

ओवी १४३:
तैसी अज्ञानांगीकारें । निगाली वृत्ति विखुरे ।
ते सत्त्वरजद्वारें । तमही होय ॥ १४३ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे अज्ञानाचा अंगीकार करून बाहेर पडलेली वृत्ति ज्या वेळेस फैलावते, त्या वेळी ती सर्व रज होऊन तम देखील होते.

ओवी १४४:
अर्जुना गा जाण । ययां नाम गुण ।
आतां दाखऊं खूण । बांधिती ते ॥ १४४ ॥
अर्थ:
हे अर्जुना, यांना गुण असे म्हणतात. आता हे गुण आत्म्याला कसे बांधतात, ते मी दाखवतो.

ओवी १४५:
तरी क्षेत्रज्ञदशे । आत्मा मोटका पैसे ।
हें देह मी ऐसें । मुहूर्त करी ॥ १४५ ॥
अर्थ:
तर आत्मा जीवदशेत थोडासा प्रवेश करतो न करतो तोच, हा देह मी आहे असे म्हणण्याचा आरंभ करतो.

ओवी १४६:
आजन्ममरणांतीं । देहधर्मीं समस्तीं ।
ममत्वाची सूती । घे ना जंव ॥ १४६ ॥
अर्थ:
जन्मापासून मरणापर्यंत सर्व देहधर्माच्या ठिकाणी ममत्वाचा अभिमान घेतो न घेतो तोपर्यंत.

ओवी १४७:
जैसी मीनाच्या तोंडीं । पडेना जंव उंडी ।
तंव गळ आसुडी । जळपारधी ॥ १४७ ॥
अर्थ:
ज्या प्रकारे मीनाच्या तोंडात पाणी येत नाही तोपर्यंत गळा बंद असतो, तसा जीवा देखील जळपारधी असतो.

ओवी १४८:
तेवीं सत्त्वें लुब्धकें । सुखज्ञानाचीं पाशकें ।
वोढिजती मग खुडके । मृगु जैसा ॥ १४८ ॥
अर्थ:
सत्त्वगुणरूपी लुब्धकाने सुख आणि ज्ञानरूपी पाश ओढले जातात, आणि जसे हरिण त्या पाशात अडकते, तसेच मनुष्य सुख आणि ज्ञानाच्या पाशात अडकतो.

ओवी १४९:
मग ज्ञानें चडफडी । जाणिवेचे खुरखोडी ।
स्वयं सुख हें धाडी । हातींचें गा ॥ १४९ ॥
अर्थ:
ज्ञानाने चरफडावयास लागतो आणि जाणीवरूपी लाथा झाडतो. आणि मग, आपणच आपल्या आत्मसुखाला व्यर्थ घालवतो.

ओवी १५०:
तेव्हां विद्यामानें तोखे । लाभमात्रें हरिखे ।
मी संतुष्ट हेंही देखे । श्लाघों लागे ॥ १५० ॥
अर्थ:
अविद्या आणि मान यामुळे संतुष्ट होतो. कोणताही लाभ झाल्यास आनंदित होतो आणि आपण संतुष्ट आहोत हेही पहातो, म्हणून आपल्याला धन्य मानतो.

ओवी १५१:
म्हणे भाग्य ना माझें ? । आजि सुखियें नाहीं दुजें ।
विकाराष्टकें फुंजे । सात्त्विकाचेनि ॥ १५१ ॥
अर्थ:
आणि तो म्हणतो, “माझे भाग्य उत्तम नाही काय? आज माझ्यासारखा दुसरा कोणी सुखी नाही” असे अष्टसात्विक भावांनी गर्वाला चढतो.

ओवी १५२:
आणि येणेंही न सरे । लांकण लागे दुसरें ।
जें विद्वत्तेचें भरे । भूत आंगीं ॥ १५२ ॥
अर्थ:
आणि एवढ्यानेही तो थांबत नाही, तर त्याच्या अंगात विद्वत्तारूपी भूताचा संचार होतो.

ओवी १५३:
आपणचि ज्ञानस्वरूप आहे । तें गेलें हें दुःख न वाहे ।
कीं विषयज्ञानें होये । गगनायेवढा ॥ १५३ ॥
अर्थ:
आपण स्वतः ज्ञानस्वरूप आहोत, हे आपले ज्ञान गेले, हे दु:ख मानत नाही. उलट, विषयज्ञानाने आपले स्थान आकाशाएवढे वाढते.

ओवी १५४:
रावो जैसा स्वप्नीं । रंकपणें रिघे धानीं ।
तो दों दाणां मानी । इंद्रु ना मी ॥ १५४ ॥
अर्थ:
जसे राजा स्वप्नात भिकारी असल्याचे समजून नगरात प्रवेश करतो आणि त्याला भिक्षा म्हणून दोन दाणे मिळतात, मग तो आपल्याला इंद्र समजतो.

ओवी १५५:
तैसें गा देहातीता । जालेया देहवंता ।
हों लागे पंडुसुता । बाह्यज्ञानें ॥ १५५ ॥
अर्थ:
अर्जुना, देहातीत आत्मा देहवंत झाला की (देहाशी तादात्म्य केल्यावर) त्याला बाह्यज्ञानाने असेच होऊ लागते.

ओवी १५६:
प्रवृत्तिशास्त्र बुझे । यज्ञविद्या उमजे ।
किंबहुना सुझे । स्वर्गवरी ॥ १५६ ॥
अर्थ:
संसारसंबंधी शास्त्रे समजतात, यज्ञविद्या समजते; फार काय सांगावे? त्यास स्वर्गापर्यंत सर्व दिसते.

ओवी १५७:
आणि म्हणे आजि आन । मीवांचूनि नाहीं सज्ञान ।
चातुर्यचंद्रा गगन । चित्त माझें ॥ १५७ ॥
अर्थ:
आणि तो म्हणतो, "माझ्याव्यतिरिक्त दुसरा कोण जाणत नाही, आणि माझे चित्त चातुर्यरूपी चंद्राला आकाश आहे," असे मानतो.

ओवी १५८:
ऐसें सत्त्व सुखज्ञानीं । जीवासि लावूनि कानी ।
बैलाची करी वानी । पांगुळाचिया ॥ १५८ ॥
अर्थ:
याप्रमाणे सत्त्वगुण हा जीवाला सुख आणि ज्ञानरूपी दावे लावून पांगुळाच्या बैलासारखा (नंदीबैलासारखा) बनवतो.

ओवी १५९:
आतां हाचि शरीरीं । रजें जियापरी ।
बांधिजे तें अवधारीं । सांगिजैल ॥ १५९ ॥
अर्थ:
आता रजोगुण शरीरात प्रवेश करतो, त्याच्याशी जियापरी बांधले जाईल, हे सांगू इच्छितो.

ओवी १६०:
हें रज याचि कारणें । जीवातें रंजऊं जाणे ।
हें अभिलाखाचें तरुणें । सदाचि गा ॥ १६० ॥
अर्थ:
रजोगुणाला “रज” हे नाव याच कारणासाठी आहे की तो जीवाला विषयात रंजवण्याची कला जाणतो आणि तो अभिलाषाचे नेहेमीचे (कधी कमी न होणारे) तारुण्य आहे.

ओवी १६१:
हें जीवीं मोटकें रिगे । आणि कामाच्या मदीं लागे ।
मग वारया वळघे । तृष्णेचिया ॥ १६१ ॥
अर्थ:
या रजोगुणाने जीवात (अंत:करणात) थोडासा प्रवेश केल्याबरोबर तो जीव कामाच्या मस्तीत येतो, आणि मग तो विषयांच्या चिंतनरूपी वार्‍यावर स्वार होतो.

ओवी १६२:
घृतें आंबुखूनि आगियाळें । वज्राग्नीचें सादुकलें ।
आतां बहु थेंकुलें । आहे तेथ ? ॥ १६२ ॥
अर्थ:
पेटलेल्या अग्निकुंडात तूप शिंपडले असता त्यात आणखी विजेच्या अग्नीने ते प्रदीप्त झाले असता, त्या अग्नीस हे कमी आहे किंवा हे जास्त आहे असे म्हणता येईल काय?

ओवी १६३:
तैसी खवळें चाड । होय दुःखासकट गोड ।
इंद्रश्रीहि सांकड । गमों लागे ॥ १६३ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे इच्छा खवळते व दु:खासकट सर्व गोष्टी गोड वाटतात आणि इंद्राचे वैभव सुद्धा थोडे वाटू लागते.

ओवी १६४:
तैसी तृष्णा वाढिनलिया । मेरुही हाता आलिया ।
तर्‍ही म्हणे एखादिया । दारुणा वळघो ॥ १६४ ॥
अर्थ:
तशाप्रकारे इच्छा वाढल्यावर, जरी मेरुपर्वत हाती आला तरी असे म्हणतो की याही पेक्षा भयंकर श्रमाने मिळणारे एखादे स्थान असेल तर तेही मिळावण्याच्या खटपटीस लागू.

ओवी १६५:
जीविताचि कुरोंडी । वोवाळूं लागे कवडी ।
मानी तृणाचिये जोडी । कृतकृत्यता ॥ १६५ ॥
अर्थ:
जवळचे असलेले आज खर्च केले तर उद्या काय करावे असा तो अतितृष्णेने मोठ्या धंद्याला आरंभ करतो.

ओवी १६६:
आजि असतें वेंचिजेल । परी पाहे काय कीजेल ।
ऐसा पांगीं वडील । व्यवसाय मांडी ॥ १६६ ॥
अर्थ:
कवडीवरून आपले जीवित ओवाळून टाकतो आणि गवताच्या काडीच्या प्राप्तीने कृतकृत्यता (जन्माला आल्याचे सार्थक) मानतो.

ओवी १६७:
म्हणे स्वर्गा हन जावें । तरी काय तेथें खावें ।
इयालागीं धांवें । याग करूं ॥ १६७ ॥
अर्थ:
स्वर्गाला गेले असता तेथे काय खावे असे म्हणतो व याकरता यज्ञ करण्यास धावतो.

ओवी १६८:
व्रतापाठीं व्रतें । आचरें इष्टापूर्तें ।
काम्यावांचूनि हातें । शिवणें नाहीं ॥ १६८ ॥
अर्थ:
व्रतामागे व्रते आचरण करतो, इष्ट व पूर्त कर्मे करतो, आणि काम्यकर्मावाचून दुसर्‍या कशाला हाताने स्पर्श करत नाही.

ओवी १६९:
पैं ग्रीष्मांतींचा वारा । विसांवो नेणें वीरा ।
तैसा न म्हणे व्यापारा । रात्रदिवस ॥ १६९ ॥
अर्थ:
हे अर्जुना, जसा ग्रीष्म ऋतूचा शेवटचा वारा एक क्षणभर विश्रांती घेणे जाणत नाही, त्याप्रमाणे हा रजोगुणी पुरुष व्यापार करीत असता दिवस अथवा रात्र म्हणत नाही.

ओवी १७०:
काय चंचळु मासा ? । कामिनीकटाक्षु जैसा ।
लवलाहो तैसा । विजूही नाहीं ॥ १७० ॥
अर्थ:
रजोगुणापुढे मासा कसला चंचल आहे? जसा स्त्रीचा नेत्रकटाक्ष चंचल असतो, तसा तो रजोगुणी पुरुष चंचल असतो. विजेमधे तसा (त्या रजोगुणी पुरुषाइतका) चंचलतेचा वेग नसतो.

ओवी १७१:
तेतुलेनि गा वेगें । स्वर्गसंसारपांगें ।
आगीमाजीं रिगे । क्रियांचिये ॥ १७१ ॥
अर्थ:
तितक्या वेगाने स्वर्ग व संसार यांच्या उत्कट इच्छेने कर्मरूपी अग्नीमधे प्रवेश करतो.

ओवी १७२:
ऐसा देहीं देहावेगळा । ले तृष्णेचिया सांखळा ।
खटाटोपु वाहे गळां । व्यापाराचा ॥ १७२ ॥
अर्थ:
देहापासून जीवात्मा वेगळा असता तो देहामधे असतो तेव्हा तृष्णेची बेडी (आपल्या पायामधे) अडकवून याप्रमाणे व्यापाराचा खटाटोप आपल्या गळ्यात अडकवून घेतो.

ओवी १७३:
हें रजोगुणाचें दारुण । देहीं देहियासी बंधन ।
परिस आतां विंदाण । तमाचें तें ॥ १७३ ॥
अर्थ:
हें रजोगुणाचे दारुण स्वरूप आहे, ज्यामुळे देहात राहणाऱ्या जीवाला बंधनात ठेवले जाते; आता हे तमोगुणाचे आहे.

ओवी १७४:
व्यवहाराचेहि डोळे । मंद जेणें पडळें ।
मोहरात्रीचें काळें । मेहुडें जें ॥ १७४ ॥
अर्थ:
व्यवहाराचीही दृष्टी ज्या पडद्याने मंदावते (असा तमोगुण हा पडदा आहे) व जो तमोगुण मोहरूपी रात्रीतील काळा मेघ आहे.

ओवी १७५:
अज्ञानाचें जियालें । जया एका लागलें ।
जेणें विश्व भुललें । नाचत असे ॥ १७५ ॥
अर्थ:
त्या तमोगुणाला केवळ अज्ञानाचा जिव्हाळा आहे व ज्या तमोगुणाच्या योगाने सर्व जीव भ्रमिष्ट होऊन वाटेल तसे कर्म करतात.

ओवी १७६:
अविवेकमहामंत्र । जें मौढ्यमद्याचें पात्र ।
हें असो मोहनास्त्र । जीवांसि जें ॥ १७६ ॥
अर्थ:
अविचार हाच या तमोगुणाचा महामंत्र आहे, व तो तमोगुण मूर्खपणारूपी दारूचे भांडे आहे. हे राहू दे. जो तमोगुण जीवाला मोहनास्त्र (भूल पाडणारे अस्त्र) आहे.

ओवी १७७:
पार्था तें गा तम । रचूनि ऐसें वर्म ।
चौखुरी देहात्म- । मानियातें ॥ १७७ ॥
अर्थ:
अर्जुना, तो तमोगुण अशा प्रकारे युक्ति रचून (तयार करून) देह हाच आत्मा असे समजणार्‍याला जखडून बांधतो.

ओवी १७८:
हें एकचि कीर शरीरीं । माजों लागे चराचरीं ।
आणि तेथ दुसरी । गोठी नाहीं ॥ १७८ ॥
अर्थ:
आणि चराचरात कोणत्याही शरीरामधे हा खरोखर एकच माजू लागला की मग तेथे तमोगुणाशिवाय दुसरी गोष्टच नसते.

ओवी १७९:
सर्वेंद्रिया जाड्य । मनामाजीं मौढ्य ।
माल्हाती जे दार्ढ्य । आलस्याचें ॥ १७९ ॥
अर्थ:
सर्व इंद्रियांचे ठिकाणी जडपणा येतो, मनामधे मूर्खपणा उत्पन्न होतो व ती दोघे (मन आणि इंद्रिये) आळसाच्या दृढपणाचा आश्रय करतात.

ओवी १८०:
आंगें आंग मोडामोडी । कार्यजाती अनावडी ।
नुसती परवडी । जांभयांची ॥ १८० ॥
अर्थ:
अंगाने अंग मोडतो (अंगाला आळोखे पिळोखे देतो) व कोणतेही काम करण्याविषयी त्याला कंटाळा असतो व एकापाठीमागून एक अशा एकसारख्या नुसत्या जांभया देत असतो.

ओवी १८१:
उघडियाची दिठी । देखणें नाहीं किरीटी ।
नाळवितांचि उठी । वो म्हणौनि ॥ १८१ ॥
अर्थ:
अर्जुना, त्याचे डोळे जरी उघडे असले तरी त्याला दिसत नाही व कोणी हाक मारली नसता ‘ओ’ म्हणून उठतो.

ओवी १८२:
पडलिये धोंडी । नेणे कानी मुरडी ।
तयाचि परी मुरकुंडी । उकलूं नेणें ॥ १८२ ॥
अर्थ:
जमिनीवर पडलेल्या धोंड्याला जसे एका बाजूहून दुसर्‍या बाजूला फिरणे माहीत नसते, त्याप्रमाणे तो मारलेली मुरकुंडी केव्हाही सोडीत नाही.

ओवी १८३:
पृथ्वी पाताळीं जांवो । कां आकाशही वरी येवो ।
परी उठणें हा भावो । उपजों नेणें ॥ १८३ ॥
अर्थ:
पृथ्वी पाताळात जावो अथवा आकाश अंगावर कोसळून पडो, परंतु ‘उठावे’ हा विचार उत्पन्न होण्याचे त्याला माहीत नसत.

ओवी १८४:
उचितानुचित आघवें । झांसुरता नाठवे जीवें ।
जेथींचा तेथ लोळावें । ऐसी मेधा ॥ १८४ ॥
अर्थ:
आळसाने स्वस्थ निश्चेष्ट पडले असता योग्य काय किंवा अयोग्य काय हे सर्व अंत:करणात आठवत नाही व जेथेच्या तेथे (जेथे पडला असेल तेथे) लोळावे अशी त्याची बुद्धी असते.

ओवी १८५:
उभऊनि करतळें । पडिघाये कपोळें ।
पायाचें शिरियाळें । मांडूं लागे ॥ १८५ ॥
अर्थ:
उभा राहून देखील काम करत नाही, नंतर पायाच्या अंगठ्याने केलेला फडफड (कपोळ) करतो.

ओवी १८६:
आणि निद्रेविषयीं चांगु । जीवीं आथि लागु ।
झोंपीं जातां स्वर्गु । वावो म्हणे ॥ १८६ ॥
अर्थ:
आणि निद्रेविषयी अंत:करणात चांगली आवड असते आणि झोप यावयास लागली म्हणजे स्वर्गसुखही तुच्छ आहे असे म्हणतो.

ओवी १८७:
ब्रह्मायु होईजे । मा निजलेयाचि असिजे ।
हें वांचूनि दुजें । व्यसन नाहीं ॥ १८७ ॥
अर्थ:
ब्रह्मदेवाच्या आयुष्याचे व्हावे आणि मग निजूनच रहावे यावाचून दुसरा नाद नाही.

ओवी १८८:
कां वाटें जातां वोघें । कल्हातांही डोळा लागे ।
अमृतही परी नेघे । जरी नीद आली ॥ १८८ ॥
अर्थ:
सहज वाटेने जात असता कलंडून पडला तरी त्याचा डोळा लागतो आणि जर त्यास झोप आली तर तो अमृतसुद्धा घेत नाही.

ओवी १८९:
तेवींचि आक्रोशबळें । व्यापारे कोणे एके वेळे ।
निगालें तरी आंधळें । रोषें जैसें ॥ १८९ ॥
अर्थ:
जसा एखादा आंधळा रागावून कामाला निघाला म्हणजे तो कोणीकडे जाईल व कोठे पडेल याचा नेमच नाही, त्याप्रमाणे हा तमोगुणी मनुष्य त्वेषाच्या आवेशाने कोणात्या एखाद्या वेळी कामास निघाला असता काय करील याचा नेम नाही.

ओवी १९०:
केधवां कैसे राहाटावें । कोणेसीं काय बोलावें ।
हें ठाकतें कीं नागवें । हेंही नेणें ॥ १९० ॥
अर्थ:
केव्हा कसे वागावे, कोणाशी काय बोलावे, अमूक एक गोष्ट साध्य आहे की असाध्य आहे हेही त्यास कळत नाही.

ओवी १९१:
वणवा मियां आघवा । पांखें पुसोनि घेयावा ।
पतंगु पां हांवा । घाली जेवीं ॥ १९१ ॥
अर्थ:
अरे ज्याप्रमाणे पतंग हा सर्व वणवा मी आपल्या पंखानेच पुसून घ्यावा या उत्कट इच्छेने वणव्यात उडी घालतो.

ओवी १९२:
तैसा वळघे साहसा । अकरणींच धिंवसा ।
किंबहुना ऐसा । प्रमादु रुचे ॥ १९२ ॥
अर्थ:
त्या पतंगाप्रमाणे हा तमोगुणी पुरुष एखाद्या धोक्याच्या कामाकडे वळतो व जे काम करू नये ते करण्याची त्याला प्रबल इच्छा असते. फार काय सांगावे? याप्रमाणे त्यास प्रमाद (भलतेच करणे) आवडतो.

ओवी १९३:
एवं निद्रालस्यप्रमादीं । तम इया त्रिबंधीं ।
बांधे निरुपाधी । चोखटातें ॥ १९३ ॥
अर्थ:
याप्रमाणे तमोगुण हा निद्रा, आळस व प्रमाद या तीन प्रकारांनी निरुपाधिक व शुद्ध आत्म्याला बांधतो.

ओवी १९४:
जैसा वन्ही काष्ठीं भरे । तैं दिसे काष्ठाकारें ।
व्योम घटें आवरे । तें घटाकाश ॥ १९४ ॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे अग्नीने लाकुड व्यापले असता, अग्नि हा लाकडाच्या आकाराचा दिसतो अथवा पोकळी घटात सापडली असता तिला घटाकाश म्हणतात.

ओवी १९५:
नाना सरोवर भरलें । तैं चंद्रत्व तेथें बिंबलें ।
तैसें गुणाभासीं बांधलें । आत्मत्व गमे ॥ १९५ ॥
अर्थ:
नाना सरोवर भरल्यावर तिथे चंद्राची छटा उमठते, तसंच गुणांमध्ये आत्मत्व गमावलं जातं.

ओवी १९६:
पैं हरूनि कफवात । जैं देही आटोपे पित्त ।
तैं करी संतप्त । देह जेवीं ॥ १९६ ॥
अर्थ:
परंतु कफ व वात यांना मागे सारून जेव्हा पित्त देहात व्यापते, तेव्हा ते पित्त देहाला जसे संतप्त करते.

ओवी १९७:
कां वरिष आतप जैसें । जिणौनि शीतचि दिसे ।
तेव्हां होय हिंव ऐसें । आकाश हें ॥ १९७ ॥
अर्थ:
अथवा पावसाळा व उन्हाळा यास जिंकून (हे गेल्यानंतर) जेव्हा थंडीच दिसते, तेव्हा आकाश थंडगार असे होते.

ओवी १९८:
नाना स्वप्न जागृती । लोपूनि ये सुषुप्ती ।
तैं क्षणु एक चित्तवृत्ती । तेचि होय ॥ १९८ ॥
अर्थ:
अथवा जागृत अवस्था व स्वप्नावस्था नाहीशी होऊन जेव्हा गाढ निद्रेची अवस्था प्राप्त होते, तेव्हा क्षणभर चित्तवृत्ति सुषुप्तीच (जडमूढ) होते.

ओवी १९९:
तैसीं रजतमें हारवी । जैं सत्त्व माजु मिरवी ।
तैं जीवाकरवीं म्हणवी । सुखिया ना मी? ॥ १९९ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणेच रजोगुण व तमोगुण नाहीसे करून तो सत्वगुण जीवाकडून ‘मी सुखी आहे ना?’ असे म्हणावतो.

ओवी २००:
तैसेंचि सत्त्व रज । लोपूनि तमाचें भोज ।
वळघें तैं सहज । प्रमादीं होय ॥ २०० ॥
अर्थ:
त्याचप्रमाणे सत्वगुण व रजोगुण हे नाहीसे करून जेव्हा तमोगुणाची वृद्धी होते तेव्हा आत्मा हा सहजच प्रमादी (चुका करणारा) होतो.

ओवी २०१:
तयाचि गा परिपाठीं । सत्त्व तमातें पोटीं ।
घालूनि जेव्हां उठी । रजोगुण ॥ २०१ ॥
अर्थ:
त्याच रीतीने सत्वगुणास व तमोगुणास पाठीमागे सारून जेव्हा रजोगुण उठतो.

ओवी २०२:
तेव्हां कर्मावांचूनि कांहीं । आन गोमटें नाहीं ।
ऐसें मानी देहीं । देहराजु ॥ २०२ ॥
अर्थ:
तेव्हा कर्मावाचून दुसरे काही सुंदरच नाही असे देहात देहराज जो आत्मा तो मानतो.

ओवी २०३:
त्रिगुण वृद्धि निरूपण । तीं श्लोकीं सांगितलें जाण ।
आतां सत्त्वादि वृद्धिलक्षण । सादर परियेसीं ॥ २०३ ॥
अर्थ:
त्रिगुणांच्या वृद्धीचे निरूपण या श्लोकांत सांगितले आहे. आता सत्त्व व इतर गुणांची वृद्धीची लक्षणे सादर केली जात आहेत.

ओवी २०४:
पैं रजतमविजयें । सत्त्व गा देहीं इयें ।
वाढतां चिन्हें तियें । ऐसीं होती ॥ २०४ ॥
अर्थ:
बाबा अर्जुना, रजोगुण व तमोगुण यांच्यावर मात करून जेव्हा सत्वगुणा या देहात वाढतो, तेव्हा जी लक्षणे होतात ती अशी असतात.

ओवी २०५:
जे प्रज्ञा आंतुलीकडे । न समाती बाहेरी वोसंडें ।
वसंतीं पद्मखंडें । द्रुती जैसी ॥ २०५ ॥
अर्थ:
की वसंत ऋतूत ज्याप्रमाणे सुवास कमलांच्या पाकळ्यात न मावता बाहेर पडतो, तशी बुद्धि आतमधे न मावता बाहेर पडते.

ओवी २०६:
सर्वेंद्रियांच्या आंगणीं । विवेक करी राबणी ।
साचचि करचरणीं । होती डोळे ॥ २०६ ॥
अर्थ:
सर्व इंद्रियांचे अंगणात विवेक पहारा करतो व हातापायांच्या ठिकाणी खरोखरच डोळे होतात. (म्हणजे हातपाय हे कर्मेंद्रिये असूनही त्यांना चांगले वाईट निवडण्याची शक्ती येते).

ओवी २०७:
राजहंसापुढें । चांचूचें आगरडें ।
तोडी जेवीं झगडे । क्षीरनीराचे ॥ २०७ ॥
अर्थ:
राजहंसापुढे दूध व पाणी यांचे मिश्रण ठेवले असता त्या राजहंसाच्या चोचीचे टोक जसे त्या मिश्रणातील दूध व पाणी यांची वेगळीक करते.

ओवी २०८:
तेवीं दोषादोषविवेकीं । इंद्रियेंचि होती पारखीं ।
नियमु बा रे पायिकी । वोळगे तैं ॥ २०८ ॥
अर्थ:
त्याप्रमाणे पापपुण्य निवडण्यात इंद्रियेच परीक्षा करणारी होतात. व त्यावेळेला अरे अर्जुना, इंद्रियनिग्रह हाच (आपणाहून) सेवाचाकरी करत असतो.

ओवी २०९:
नाइकणें तें कानचि वाळी । न पहाणें तें दिठीचि गाळी ।
अवाच्य तें टाळी । जीभचि गा ॥ २०९ ॥
अर्थ:
जे ऐकू नये ते कानच वर्ज्य करतात, जे पाहू नये ते दृष्टीच टाकून देते, ज्याचा उच्चार करू नये ते जीभच टाळते.

ओवी २१०:
वाती पुढां जैसें । पळों लागे काळवसें ।
निषिद्ध इंद्रियां तैसें । समोर नोहे ॥ २१० ॥
अर्थ:
दिव्यापुढे जसा काळोख पळावयास लागतो, त्याप्रमाणे इंद्रियांसमोर निषिद्ध विषय येत नाहीत.

ओवी २११:
धाराधरकाळें । महानदी उचंबळे ।
तैसी बुद्धि पघळे । शास्त्रजातीं ॥ २११ ॥
अर्थ:
पावसाळ्याच्या दिवसात जसा महानदीला अपरंपार पूर येतो त्याप्रमाणे सर्व शास्त्रात बुद्धी पसरते.

ओवी २१२:
अगा पुनवेच्या दिवशीं । चंद्रप्रभा धांवें आकाशीं ।
ज्ञानीं वृत्ति तैसी । फांके सैंघ ॥ २१२ ॥
अर्थ:
अर्जुना, पौर्णिमेच्या दिवशी ज्याप्रमाणे चंद्राचा प्रकाश आकाशात जिकडे तिकडे पसरतो, त्याप्रमाणे ज्ञानात वृत्ति सर्वत्र पसरते.

ओवी २१३:
वासना एकवटे । प्रवृत्ति वोहटे ।
मानस विटे । विषयांवरी ॥ २१३ ॥
अर्थ:
वासना एकत्र होतात. (एक ब्रह्मप्राप्तीविषयीच काय ती वासना असते). संसाराकडे मनाची असलेली धाव कमी होते व मन विषयांना विटते.

ओवी २१४:
एवं सत्त्व वाढे । तैं हें चिन्ह फुडें ।
आणि निधनही घडे । तेव्हांचि जरी ॥ २१४ ॥
अर्थ:
याप्रमाणे सत्वगुण वाढतो तेव्हा ही लक्षणे खरोखर असतात आणि अशा स्थितीत जर मृत्यु घडला.

ओवी २१५:
कां पाहालेनि सुयाणें । जालया परगुणें ।
पढियंतें पाहुणें । स्वर्गौनियां ॥ २१५ ॥
अर्थ:
तर जशी घरामधे (विपुल) संपत्ती आहे आणि त्याच प्रमाणे त्या संपत्तिवाल्याची उदार वृत्ति असून त्याच्या अंगी धैर्य आहे, तर मग इहलोकात कीर्ती व नंतर स्वर्गसुख त्यास का मिळू नये?

ओवी २१६:
तरी जैसीचि घरींची संपत्ती । आणि तैसीचि औदार्यधैर्यवृत्ती ।
मा परत्रा आणि कीर्ती । कां नोहावें ? ॥ २१६ ॥
अर्थ:
अथवा सुकाळ (धान्य व जल यांची विपुलता) प्राप्त होऊन मेजवानीचा प्रसंग यावा आणि त्याच वेळी आपले आवडते मनुष्य (जे मृत होऊन गेलेले असल्यामुळे ज्याच्या भेटीचा बिलकुल संभव नव्हता असे आवडते मनुष्य) स्वर्गातून पाहुणे म्हणून यावे.

ओवी २१७:
मग गोमटेया तया । जावळी असे धनंजया ।
तेवीं सत्त्वीं जाणे देहा । कें आथि गा ? ॥ २१७ ॥
अर्थ:
अर्जुना मग त्या चांगल्या गोष्टीला दुसरी जोड आहे का? त्याप्रमाणे सत्वगुणाच्या वृद्धीत मरण आले असता तो (सत्वगुणाने स्वभावत: युक्त अशा जन्माशिवाय) दुसरीकडे कोठे जाईल?

ओवी २१८:
जे स्वगुणीं उद्भट । घेऊनि सत्त्व चोखट ।
निगे सांडूनि कोपट । भोगक्षम हें ॥ २१८ ॥
अर्थ:
कारण की आपल्या गुणांनी श्रेष्ठ असा जो चांगला सत्वगुण, तो बरोबर घेऊन जो पुरुष भोगांना योग्य असे हे खोपट (शरीर) टाकून निघतो.

ओवी २१९:
अवचटें ऐसा जो जाये । तो सत्त्वाचाचि नवा होये ।
किंबहुना जन्म लाहे । ज्ञानियांमाजीं ॥ २१९ ॥
अर्थ:
असा अकस्मात जो जातो, तो पुन्हा सत्वाचाच नवा होतो. (त्याला पुन्हा सत्वगुणाने युक्त असा जन्म मिळतो).

ओवी २२१:
सांग पां धनुर्धरा । रावो रायपणें डोंगरा ।
गेलिया अपुरा । होय काई ? ॥ २२१ ॥
अर्थ:
राजा हा राजेपणाने (गादीवर असतांना) डोंगरावर गेला असता त्याच्या राजेपणात काही कमी येईल काय? अर्जुना, सांग बरे.

ओवी २२२:
नातरी येथिंचा दिवा । नेलिया सेजिया गांवा ।
तो तेथें तरी पांडवा । दीपचि कीं ॥ २२२ ॥
अर्थ:
अथवा अर्जुना येथील (या गावातील) दिवा शेजारच्या गावात नेला असता तेथे तरी तो दिवाच आहे.

ओवी २२३:
तैसी ते सत्त्वशुद्धी । आगळी ज्ञानेंसी वृद्धी ।
तरंगावों लागें बुद्धी । विवेकावरी ॥ २२३ ॥
अर्थ:
त्या दिव्याच्या तेजाप्रमाणे त्याच्या सत्वगुणाचे निर्मलत्व (प्रकाश) ज्ञानासह विशेषच वाढते व त्याची बुद्धी विवेकावर पोहू लागते.

ओवी २२४:
पैं महदादि परिपाठीं । विचारूनि शेवटीं ।
विचारासकट पोटीं । जिरोनि जाय ॥ २२४ ॥
अर्थ:
महतत्वादि अनुक्रमाचा विचार करून अखेरीस (विचार करणारा) त्या विचारांसकट (ज्या ब्रह्मस्वरूपात) लीन होतो.

ओवी २२५:
छत्तिसां सदतिसावें । चोविसां पंचविसावें ।
तिन्ही नुरोनि स्वभावें । चतुर्थ जें ॥ २२५ ॥
अर्थ:
वेदांतात (गीतेत १३ व्या अध्यायाच्या ५/६ श्लोकात सांगितल्याप्रमाणे) छतीस तत्वे मानली आहेत, त्यांच्या मते हे ब्रह्म सदतिसावे आहे, सांख्यात चोवीस तत्वे मानली आहेत म्हणून त्यांच्या मते जे ब्रह्म प्ंचविसावे आहे, व सत्वगुणादि तीन गुणांस नाहीसे करून जे स्वभावत: चौथे आहे.

ओवी २२६:
ऐसें सर्व जें सर्वोत्तम । जालें असे जया सुगम ।
तयासवें निरुपम । लाहे देह ॥ २२६ ॥
अर्थ:
असे जे ब्रह्म सर्व असून सर्वात उत्तम आहे ते ब्रह्म ज्यास (ज्या कुलात) सुलभ झाले आहे त्याचे बरोबर त्या कुलात त्यास निरुपम देह मिळतो.

ओवी २२७:
इयाचि परी देख । तमसत्त्व अधोमुख ।
बैसोनि जैं आगळीक । धरी रज ॥ २२७ ॥
अर्थ:
हे पहा, याचप्रमाणे ज्यावेळी तमोगुण व सत्वगुण खाली तोंड करून बसतात (कमी होतात) व रजोगुण ज्यावेलेला वृद्धी पावतो.

ओवी २२८:
आपलिया कार्याचा । धुमाड गांवीं देहाचा ।
माजवी तैं चिन्हांचा । उदयो असा ॥ २२८ ॥
अर्थ:
तेव्हा रजोगुण शरीररूप गावात आपल्या कार्याचा धुमाकूळ घालतो. त्यावेळी शरीरात लक्षणांचा असा उदय होतो.

ओवी २२९:
पांजरली वाहुटळी । करी वेगळ वेंटाळी ।
तैसी विषयीं सरळी । इंद्रियां होय ॥ २२९ ॥
अर्थ:
पसरलेली वाहुटळ निरनिराळ्या पदार्थांचे (बरे वाईट न पहाता) एकीकरण करते, त्याप्रमाणे इंद्रियांना विषयांमधे मोकळीक असते.

ओवी २३०:
परदारादि पडे । परी विरुद्ध ऐसें नावडे ।
मग शेळियेचेनि तोंडें । सैंघ चारी ॥ २३० ॥
अर्थ:
परस्त्री वगैरेंशी प्रसंग आला असता या गोष्टी शास्त्रनिषिद्ध आहेत असे त्यास वाटत नाही व मग तो शेळीप्रमाणे इंद्रियांना बरे वाईट विषय सरसकट चरतो.

ओवी २३१:
आणि आड पडलिया । उद्यमजाती भलतिया ।
प्रवृत्ती धनंजया । हातु न काढी ॥ २३१ ॥
अर्थ:
आणि अर्जुना, कोणाताही धंदा समोर आला असता (करण्याचा प्रसंग आला असता) तो धंदा करण्याविषयीचा मनाचा कल मागे घेत नाही.

ओवी २३२:
तेवींचि एखादा प्रासादु । कां करावा अश्वमेधु ।
ऐसा अचाट छंदु । घेऊनि उठी ॥ २३२ ॥
अर्थ:
त्याचप्रमाणे एखादे मंदिर बांधावे अथवा अश्वमेध यज्ञ करावा, असा अघटित नाद घेऊन उठतो.

ओवी २३३:
नगरेंचि रचावीं । जळाशयें निर्मावीं ।
महावनें लावावीं । नानाविधें ॥ २३३ ॥
अर्थ:
शहरेच वसवावीत, जलाशय (तळी विहिरी) वगैरे पाण्याचे साठे बांधावेत व नाना प्रकारचे मोठे बगीचे लावावेत.

ओवी २३४:
ऐसैसां अफाटीं कर्मीं । समारंभु उपक्रमीं ।
आणि दृष्टादृष्ट कामीं । पुरे न म्हणे ॥ २३४ ॥
अर्थ:
अशा अशा अचाट कर्मांना आरंभ करतो आणि इहलोकीचे व परलोकीचे भोग मिळण्याचे कामात पुरे म्हणत नाही.

ओवी २३५:
सागरुही सांडीं पडे । आगी न लाहे तीन कवडे ।
ऐसें अभिलषीं जोडे । दुर्भरत्व ॥ २३५ ॥
अर्थ:
समुद्र दुर्लभ खरा, पण तो या रजोगुणी पुरुषाच्या अभिलाषापुढे हार खाईल. अग्नीला कितीही जळण घातले तरी, त्याची तृप्ती होत नाही असा तो दुर्भर आहे. खरा, परंतु त्याच्या अभिलाषांच्या

ओवी २३६:

स्पृहा मना पुढां पुढां । आशेचा घे दवडा ।
विश्व घापे चाडा । पायांतळीं ॥ २३६ ॥
अर्थ:
विषयतृष्णा ही मनाच्या पुढे पुढे आशेची धाव घेते व सर्व विश्व इच्छेच्या पायाखाली घातले जाते.

या ओवीत, मनातील तृष्णा आणि इच्छांची भावना समोर ठेवली गेली आहे. मनातील इच्छांनी आणि अभिलाषांनी जगाचे सर्व काही आपल्या पायांत असावे अशी धारणा निर्माण होते, ज्यामुळे व्यक्ती आपल्या इच्छांच्या आहारी जाते.

ओवी २३७:
इत्यादि वाढतां रजीं । इयें चिन्हें होतीं साजीं ।
आणि ऐशा समाजीं । वेंचे जरी देह ॥ २३७

अर्थ:
याप्रमाणे रजोगुणाचा उत्कर्ष झाला म्हणजे अशी लक्षणे टवटवीत (व्यक्त) होतात. व अशा लक्षणांच्या समुदायात जर देह पडला तर (मृत्यु आला).

या ओवीत, रजोगुणाच्या वाढीच्या स्थितीत व्यक्तीच्या जीवनात काही विशेष लक्षणे आणि गुण असतात, जे स्पष्टपणे व्यक्त होतात. या गुणांच्या परिणामस्वरूप, जेव्हा व्यक्तीच्या आयुष्यात मृत्यू येतो, तेव्हा त्या रजोगुणी व्यक्तीच्या जीवनातील लक्षणे देखील उपस्थित असतात.

ओवी २३८:
तरी आघवाचि इहीं । परिवारला आनी देहीं ।
रिगे परी योनिही । मानुषीचि ॥ २३८

अर्थ:
तर या सर्व लक्षणांनी युक्त असा तो रजोगुणी पुरुष दुसर्‍या देहात प्रवेश करतो परंतु त्या देहाची मनुष्याचीच योनी असते.

या ओवीत सांगितले आहे की, रजोगुणाच्या लक्षणांनी युक्त व्यक्ती, ज्याला असे गुण व लक्षणे आहेत, तो दुसऱ्या शरीरात प्रवेश करतो. पण तो शरीर मानवी असावे लागते, म्हणजे त्याच्या पुनर्जन्माची प्रक्रिया मानवी स्वरूपातच सुरू होते. यामुळे पुनर्जन्माच्या दृष्टीने हे महत्त्वाचे आहे की व्यक्तीच्या स्वभावातील गुण व लक्षणे यावरून त्याचा भविष्यकालीन जन्म निश्चित होतो.

ओवी २३९:
सुरवाडेंसिं भिकारी । वसो पां राजमंदिरीं ।
तरी काय अवधारीं । रावो होईल ? ॥ २३९

अर्थ:
हे पहा, एखादा भिकारी राजवाड्यात राहिला तरी त्याला राजा होण्याचा हक्क नाही.

या ओवीत स्पष्ट केले आहे की, भिकारी जरी राजवाड्यात राहत असेल तरी त्याला राजाच्या अधिकारांची, प्रतिष्ठेची किंवा विशेषाधिकारांची प्राप्ती होत नाही. यामुळे याचा अर्थ असा आहे की, व्यक्तीच्या स्थायी गुणधर्मांवरूनच त्याची ओळख ठरते; केवळ स्थिती बदलल्याने त्याला राजेपण मिळत नाही. त्यामुळे, बाह्य परिस्थितीच्या आधारावरच कोणताही व्यक्ती त्याच्या नैतिक किंवा सामाजिक स्थानात बदल करणे शक्य नाही.

ओवी २४०:
बैल तेथें करबाडें । हें न चुके गा फुडें ।
नेईजो कां वर्‍हाडें । समर्थाचेनी ॥ २४०

अर्थ:
बैल जरी श्रीमंताच्या लग्नाबरोबरच्या मंडळींनी (गाडीला जोडून नेला) तरी त्याच्या कपाळाचा कडबा खाणे काही चुकत नाही.

या ओवीत सांगितले आहे की, जरी एक सामान्य बैल श्रीमंताच्या लग्नाच्या उत्सवात भाग घेत असेल, तरी तो आपला स्वभाव किंवा मूलभूत अस्थिती बदलत नाही. त्यामुळे, समाजातल्या विशेष व्यक्तींशी सहवास असला तरी त्याला त्याच्या नैतिकतेचे किंवा कर्तृत्वाचे स्थान मिळत नाही. या ओवीतून एक प्रकारचा गूढ अर्थ व्यक्त केला जातो की, सच्चाई किंवा नैतिकतेला बाह्य स्थितींचा असर होत नाही; व्यक्तीची खरी ओळख त्याच्या अंतर्गत गुणांवर आधारित असते.

ओवी २४१:
म्हणौनि व्यापारा हातीं । उसंतु दिहा ना राती ।
तैसयाचिये पांती । जुंपिजे तो ॥ २४१

अर्थ:
म्हणून व्यापारामुळे ज्यांना दिवसा आणि रात्री विश्रांती मिळत नाही अशा प्रकारच्या लोकांच्या पंक्तीस तो जुंपला जात नाही. (तशांच्या कुळात तो जन्मास येत नाही).
या ओवीत सांगितले आहे की, जो व्यक्ती जीवनात व्यापाराच्या कार्यात किंवा दैनंदिन श्रमांमध्ये व्यस्त आहे आणि ज्याला विश्रांतीचाही वेळ नाही, तो व्यक्ती आपल्या कर्मांच्या फळांवर एकत्र येत नाही. त्यामुळे तो व्यक्ती त्या लोकांच्या कुळात जन्म घेणार नाही. म्हणजे, रजोगुणामुळे प्रेरित अशा व्यक्तीला विश्रांती आणि शांततेचा अनुभव घेण्याची संधी मिळत नाही.

ओवी २४२:
कर्मजडाच्या ठायीं । किंबहुना होय देहीं ।
जो रजोवृत्तीच्या डोहीं । बुडोनि निमे ॥ २४२

अर्थ:
फार काय सांगावे ? जो रजोगुणांनी बनलेल्या वृत्तीच्या डोहात बुडून मरण पावतो, तो काम्य कर्मे करणार्‍या लोकांच्या कुळात जन्म पावतो.
या ओवीत सांगितले आहे की, जो व्यक्ती रजोगुणाच्या प्रभावात असतो आणि त्याच्या कर्मांमध्ये अडकतो, तो असं काहीतरी करतो की ज्यामुळे तो जीवघेणी स्थितीत असतो. त्याच्या कर्मांच्या स्वभावामुळे तो अशा लोकांच्या कुळात जन्म घेतो जे निरंतर कर्म करतात आणि त्यांच्या कृत्यांमध्ये बंधून राहतात.

ओवी २४३:
मग तैसाचि पुढती । रजसत्त्ववृत्ती ।
गिळूनि ये उन्नती । तमोगुण ॥ २४३

अर्थ:
त्याचप्रमाणे जेव्हा रजोगुण व सत्वगुण नाहीसे होऊन तमोगुण उन्नतीला येतो (म्हणजे वाढतो).
या ओवीत सांगितले आहे की, रजोगुण व सत्वगुण संपल्यावर तमोगुण वाढतो. म्हणजेच, जेव्हा सत् आणि रजोगुण कमी होतात तेव्हा तमोगुणाचा प्रभाव वाढतो, ज्यामुळे व्यक्तीची स्थिती अधिक नकारात्मक व अविवेकी होते.

ओवी २४४:
तैंचि जियें लिंगें । देहींचीं सबाह्य सांगें ।
तियें परिस चांगें । श्रोत्रबळें ॥ २४४

अर्थ:
त्या वेळची जी लक्षणे देहाच्या आत व बाहेर असतात ती आम्ही सांगतो. ती चांगल्या श्रोत्रबळाने ऐक.
या ओवीत सांगितले आहे की, जी लक्षणे व्यक्तीच्या अंतःकरणात व बाहेर असतात, ती सर्वांना स्पष्टपणे कळू शकतात, परंतु त्यासाठी चांगल्या श्रवणशक्तीची आवश्यकता आहे.

ओवी २४५:
तरी होय ऐसें मन । जैसें रविचंद्रहीन ।
रात्रींचें कां गगन । अंवसेचिये ॥ २४५

अर्थ:
तर जसे अमावास्येच्या रात्रीचे आकाश सूर्य, चंद्र यांनी रहित असते तसे त्याचे मन होते.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, जसे अमावास्येच्या रात्री आकाशात सूर्य आणि चंद्र नसतात, तसंच एक व्यक्तीचे मन विचारशून्य असते आणि त्यात प्रकाशाचा अभाव असतो.

ओवी २४६:
तैसें अंतर असोस । होय स्फूर्तिहीन उद्वस ।
विचाराची भाष । हारपे तैं ॥ २४६

अर्थ:
त्याप्रमाणे अंत:करण पूर्णपणे विचारशून्य व रिकामे असते व तेव्हा त्या अंत:करणात सारासारविवेकाची गोष्ट नाहीशी होते.
या ओवीत सांगितले आहे की, जेव्हा अंतःकरण विचारशून्य असते, तेव्हा विवेकही नष्ट होतो.

ओवी २४७:
बुद्धि मेचवेना धोंडीं । हा ठायवरी मवाळें सांडी ।
आठवो देशधडी । जाला दिसे ॥ २४७

अर्थ:
बुद्धि जडपणात धोंड्यालाही दाद देत नाही. (मागे सरते). येथेपर्यंत तिने मऊपणा टाकलेला असतो आणि त्याची स्मरणशक्ती तर देशोधडी झालेली असते.
या ओवीत सांगितले आहे की, जेव्हा बुद्धी जडपणात असते, तेव्हा ती अगदी साध्या गोष्टींनाही लक्षात घेत नाही. यामुळे तिची स्मरणशक्तीही कमी होते.

ओवी २४८:
अविवेकाचेनि माजें । सबाह्य शरीर गाजे ।
एकलेनि घेपे दीजे । मौढ्य तेथ ॥ २४८

अर्थ:
शरीराच्या आतबाहेर अविवेकाचा अतिरेक ढळढळित दिसतो व त्या तमोगुणाच्या ठिकाणी एकट्या मूर्खपणाची देवघेव होते.
या ओवीत सांगितले आहे की, अविवेकाच्या वाढीमुळे शरीराच्या आत आणि बाहेर उलथापालथ होते, ज्यामुळे मूर्खपणा समोर येतो.

ओवी २४९:
आचारभंगाचीं हाडें । रुपतीं इंद्रियांपुढें ।
मरे जरी तेणेंकडे । क्रिया जाय ॥ २४९

अर्थ:
आचारभंगाची हाडे रुपतीं इंद्रियांपुढें. मरे जरी तेणेंकडे क्रिया जाय.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, अव्यवस्थित जीवनशैलीमुळे व्यक्तीच्या इंद्रियांची समज व उपयुक्तता कमी होते, त्यामुळे तो इच्छाशक्तीच्या अभावाने मृत्यूच्या दिशेने जातो.

ओवी २५०:
पैं आणिकही एक दिसे । जे दुष्कृतीं चित्त उल्हासे ।
आंधारी देखणें जैसें । डुडुळाचें ॥ २५०

अर्थ:
पहा, आणखी त्याचे ठिकाणी एक लक्षण दिसते. ते हे की जसे घुबडास अंधारातच दिसते त्याप्रमाणे या तमोगुणी पुरुषास वाईट कर्मे करण्यात चित्ताला स्फुरण चढते.
या ओवीत सांगितले आहे की, तमोगुणी व्यक्तीला वाईट कर्मे करण्यात आनंद मिळतो, जसे घुबडाला अंधारात दिसते. म्हणजेच, अशा व्यक्तीचे चित्त दुष्कृत्यांच्या दिशेने खेचले जाते.

ओवी २५१:
तैसें निषिद्धाचेनि नांवें । भलतेंही भरे हावे ।
तियेविषयीं धांवे । घेती करणें ॥ २५१

अर्थ:
त्याप्रमाणे निषिद्ध कर्म म्हटले की वाटेल त्या निषिद्ध कर्माविषयीची इच्छा पूर्ण करण्याकरता इंद्रिये धाव घेतात.
या ओवीत सांगितले आहे की, जेव्हा निषिद्ध कर्मांचे नाव घेतले जाते, तेव्हा व्यक्ती त्या कर्मांच्या पूर्णत्वाकडे धाव घेतात. इंद्रिये त्या कर्मांमध्ये संलग्न होतात.

ओवी २५२:
मदिरा न घेतां डुले । सन्निपातेंवीण बरळे ।
निष्प्रेमेंचि भुले । पिसें जैसें ॥ २५२

अर्थ:
हा तमोगुणी पुरुष दारू न पिता झोकांड्या खातो, सन्निपात वायूशिवाय बरळतो आणि वेडा मनुष्य जसा प्रेमावाचून भुलतो तसा हा भुलतो.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, तमोगुणी व्यक्ती दारू न घेताही वेडेपणात वावरतो. तो सन्निपाताच्या अवस्थेत असून, प्रेमावाचून भुलतो, म्हणजेच, त्याला आपल्या कार्याचे भानच राहत नाही.

ओवी २५३:
चित्त तरी गेलें आहे । परी उन्मनी ते नोहे ।
ऐसें माल्हातिजे मोहें । माजिरेनि ॥ २५३

अर्थ:
त्याचे चित्त तर नाहीसे झालेले असते. पण ती उन्मनी अवस्था नाही. याप्रमाणे जे उन्मत्तकारक मोहाकडून वश केले जातात.
या ओवीत सांगितले आहे की, व्यक्तीचे चित्त खूपच गहिवरलेले असते, पण ते उन्मत्त अवस्थेत नाही. त्यामुळे मोहाच्या आकर्षणामुळे त्याचे चित्त थकले आहे.

ओवी २५४:
किंबहुना ऐसैसीं । इयें चिन्हें तम पोषीं ।
जैं वाढे आयितीसी । आपुलिया ॥ २५४

अर्थ:
फार काय सांगावे ? जेव्हा तमोगुण आपल्या सामुग्रीने (पूर्णपणे) वाढतो, तेव्हा तो अशी ही चिन्हे पोसतो.
या ओवीत सांगितले आहे की, जेव्हा तमोगुण वाढतो, तेव्हा त्याची लक्षणे स्पष्टपणे दिसू लागतात. म्हणजेच, व्यक्तीच्या अव्यवस्थित वर्तनामुळे तमोगुण अधिक मजबूत होतो.

ओवी २५५:
आणि हेंचि होय प्रसंगें । मरणाचें जरी पडे खागें ।
तरी तेतुलेनि निगे । तमेंसीं तो ॥ २५५

अर्थ:
आणि ह्याच तमोगुणाच्या उन्नतीचा प्रसंग असतांना जर मरणाचे ठिकाण प्राप्त झाले, तर तो तमोगुणी पुरुष तितक्या तमोगुणासह पुढला जन्म घेतो.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, जर तमोगुणी व्यक्ती मरणाच्या वेळी तमोगुणाच्या प्रभावात असेल, तर तो त्याच स्वरूपात पुनर्जन्म घेतो.

ओवी २५६:
राई राईपण बीजीं । सांठवूनियां अंग त्यजी ।
मग विरूढे तैं दुजी । गोठी आहे ? ॥ २५६

अर्थ:
मोहोरीचे झाड आपला मोहोरीपणा बियात साठवून मग जर आपले अंग टाकील (ते मोहोरीचे झाड मरेल) मग त्य़ा बीजापासून जो अंकुर फुटेल, त्याला मोहोरीपणाशिवाय दुसरी गोष्ट आहे काय ?
या ओवीत सांगितले आहे की, मोहोरीच्या झाडाने आपली जात साठवली आहे, मग त्या बीजातून जो अंकुर फुटेल, तो मोहोरीचाच असतो. म्हणजेच, मूळ म्हणजेच तमोगुणातून पुनर्जन्म घेतल्यास, तो तसा होईल.

ओवी २५७:
पैं होऊनि दीपकलिका । येरु आगी विझो कां ।
कां जेथ लागे तेथ असका । तोचि आहे ॥ २५७

अर्थ:
अग्नी हा दिव्याची ज्योत होऊन (अग्नीपासून दिवा लावल्यावर) मग तो पहिला अग्नी जरी विझला तरी विझेना का ? कारण की ज्या ठिकाणी त्या दिव्याची ज्योत लागेल, त्या ठिकाणी तो पूर्वीचाच सगळा अग्नि आहे.
या ओवीत सांगितले आहे की, अग्नीतून जो प्रकाश येतो, तोच प्रकाश पुनःपुन्हा अग्नीतून उगम पावतो. म्हणजेच, आधीचा अग्नीसारखा, आधीचं अस्तित्व असलेला अग्नि.

ओवी २५८:
म्हणौनि तमाचिये लोथें । बांधोनियां संकल्पातें ।
देह जाय तैं मागौतें । तमाचेचि होय ॥ २५८

अर्थ:
म्हणून तमाच्या मोटेत संकल्पाला बांधून (म्हणजे तामस संकल्प करीत असतांना) ज्याचा देह जातो त्याला पुन्हा तमाचाच देह मिळतो.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, जेव्हा व्यक्ती तामस संकल्प करतो, तेव्हा त्याच्या देहाने तीच अवस्था अनुभवते. यामुळे, व्यक्ती पुन्हा तमोगुणी स्वरूपात जन्म घेतो.

ओवी २५९:
आतां काय येणें बहुवे । जो तमोवृद्धि मृत्यु लाहे ।
तो पशु कां पक्षी होये । झाड कां कृमी ॥ २५९

अर्थ:
आता काय येणें बहुवे जो तमोवृद्धि मृत्यु लाहे. तो पशु कां पक्षी होये, झाड कां कृमी.
या ओवीत विचारले आहे की, जो व्यक्ती तमोगुणाच्या वाढीमुळे मरण पावतो, तो कुणी पशु, पक्षी, झाड किंवा कृमी कोणत्याही स्वरूपात जन्म घेऊ शकतो.

ओवी २६०:
येणेंचि पैं कारणें । जें निपजे सत्त्वगुणें ।
तें सुकृत ऐसें म्हणे । श्रौत समो ॥ २६०
अर्थ:
याच कारणाकरता जे सत्त्वगुणापासून उत्पन्न होते ते पुण्यकर्म असे श्रुतीचा संकेत सुचवतो.
या ओवीत सांगितले आहे की, जे कर्म सत्त्वगुणांच्या आधारे बनले आहेत, त्यांना पुण्यकर्म म्हणून मानले जाते, हे श्रुतीने दर्शवले आहे.

ओवी २६१:
म्हणौनि तया निर्मळा । सुखज्ञानी सरळा ।
अपूर्व ये फळा । सात्त्विक तें ॥ २६१
अर्थ:
म्हणून त्या निर्मळ सुकृताला सरळ असे सुख व ज्ञान हे लोकोत्तर फळ येते व तेच सात्त्विक फळ होय.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, जो व्यक्ती सत्त्वगुणांनी युक्त आहे, त्याला सुख आणि ज्ञान यांचे अमूल्य फल मिळते, जे सात्त्विक फळ आहे.

ओवी २६२:
मग राजसा जिया क्रिया । तया इंद्रावणी फळलिया ।
जें सुखें चितारूनियां । फळती दुःखें ॥ २६२
अर्थ:
मग राजस ज्या क्रिया आहेत, त्या पिकलेल्या इंद्रावणीच्या फळाप्रमाणे आहेत कारण की त्या क्रिया बाहेरून दिसण्यात जरी सुखाने रंगवलेल्या असतात तरी त्या क्रियांचे फळ दु:ख हे असते.
या ओवीत सांगितले आहे की, राजस क्रिया बाहेरून आनंददायक दिसतात, पण त्यांचे फल दु:खाचे असते, जसे इंद्रावणीच्या फळाचे असते.

ओवी २६३:
कां निंबोळियेचें पिक । वरि गोड आंत विख ।
तैसें तें राजस देख । क्रियाफळ ॥ २६३
अर्थ:
अथवा कडूनिंबाच्या निंबोळ्या बाहेरून सुंदर असतात, पण आत विषासारख्या कडू असतात. त्याप्रमाणे ते राजस क्रियांचे फळ आहे असे समज.
या ओवीत सांगितले आहे की, कडूनिंबाचे बाह्य स्वरूप आकर्षक असते, पण त्याचे आतले स्वरूप कडवट असते. याचप्रमाणे, राजस क्रियांचे फळ देखील भासवलेले सुख असते, परंतु आतमध्ये दुःख असते.

ओवी २६४:
तामस कर्म जितुकें । अज्ञानफळेंचि पिके ।
विषांकुर विखें । जियापरी ॥ २६४
अर्थ:
तामस कर्म जितुकें, अज्ञानफळेंचि पिके, विषांकुर विखें.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, तामस कर्मांचे फल अज्ञानाच्या स्वरूपात उत्पन्न होते, जसे विषांकुरात असते. म्हणजेच, तामस क्रिया अज्ञानातून उत्पन्न होतात आणि त्यांचे फल विनाशकारी असते.

ओवी २६५:
म्हणौनि बा रे अर्जुना । येथ सत्त्वचि हेतु ज्ञाना ।
जैसा कां दिनमाना । सूर्य हा पैं ॥ २६५
अर्थ:
म्हणून बा अर्जुना, जसा सूर्य हा दिनमानाला हेतु आहे, तसा सत्वगुणच ज्ञानाला हेतू आहे.
या ओवीत सांगितले आहे की, अर्जुन, जसा सूर्य दिवसाला प्रकाश देतो, तसा सत्वगुण ज्ञानाला प्रकाश देतो.

ओवी २६६:
आणि तैसेंचि हें जाण । लोभासि रज कारण ।
आपुलें विस्मरण । अद्वैता जेवीं ॥ २६६
अर्थ:
ज्याप्रमाणे अद्वैत परमात्म्याला आपले स्वरूप-विस्मरण हे जसे जीवदशेस येण्य़ाचे कारण आहे, त्याप्रमाणेच लोभाला रज हे कारण आहे.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, जसा अद्वैत परंपरेत आपले स्वरूप विसरणे जीवाच्या समस्यांचे कारण आहे, तसेच लोभाला रजोगुण कारणीभूत आहे.

ओवी २६७:
मोह अज्ञान प्रमादा । ययां मैळेया दोषवृंदा ।
पुढती पुढती प्रबुद्धा । तमचि मूळ ॥ २६७
अर्थ:
हे शहाण्या अर्जुना. मोह, अज्ञान व प्रमाद या मलिन दोषसमुदायाला वारंवार तमोगुणच कारण आहे.
या ओवीत सांगितले आहे की, मोह, अज्ञान, आणि प्रमाद या दोषांचे मुख्य कारण तमोगुण आहे.

ओवी २६८:
ऐसें विचाराच्या डोळां । तिन्ही गुण हे वेगळवेगळां ।
दाविले जैसा आंवळा । तळहातींचा ॥ २६८
अर्थ:
तळहातावरील आवळा जसा सर्व बाजूंनी दाखवावा त्याप्रमाणे हे वेगवेगळे तिन्ही गुण विचाराच्या डोळ्यांना दिसतील असे दाखवले.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, विचारांच्या दृष्टीने तिन्ही गुण एकमेकांपासून भिन्न दिसतात, जसे तळहातावर आवळा सर्व बाजूंनी पाहिला जातो.

ओवी २६९:
तंव रजतमें दोन्हीं । देखिलीं प्रौढ पतनीं ।
सत्त्वावांचूनि नाणीं । ज्ञानाकडे ॥ २६९
अर्थ:
तेव्हा रजोगुण व तमोगुण हे दोघेही पतन घडवून आणण्यास समर्थ आहेत आणि सत्वगुणाकडून ज्ञानाकडे कोणी नेत नाही असे दिसून आले.
या ओवीत सांगितले आहे की, रजोगुण व तमोगुण हे दोन्ही पतनाची कारणे आहेत, आणि सत्वगुण ज्ञानाकडे नेण्यासाठी अयशस्वी आहे.

ओवी २७०:
म्हणौनि सात्त्विक वृत्ती । एक जाले गा जन्मव्रती ।
सर्वत्यागें चतुर्थी । भक्ति जैसी ॥ २७०
अर्थ:
म्हणून सात्त्विक वृत्तीने जन्माला येण्याचे शास्त्र पूर्णपणे भक्ति व त्यागाच्या आधारावर असते.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, सात्त्विक वृत्तीला जन्माची गती भक्ति व त्यागावर आधारित आहे.

ओवी २७१:
तैसें सत्त्वाचेनि नटनाचें । असणें जाणें जयांचें ।
ते तनुत्यागीं स्वर्गींचे । राय होती ॥ २७१
अर्थ:
त्याप्रमाणे सत्वाच्या उत्कर्षाने त्यांचे जगणे व मरणे असते, ते देहत्यागानंतर स्वर्गाचे राजे होतात.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, सत्व गुणाच्या प्रभावामुळे देहत्यागानंतर तत्त्वज्ञान साधलेल्यांचा स्वर्गात प्रवेश होतो.

ओवी २७२:
इयाचि परी रजें । जिहीं कां जीजे मरिजे ।
तिहीं मनुष्य होईजे । मृत्युलोकीं ॥ २७२
अर्थ:
याचप्रमाणे जे रजोगुणात जगतात व मरतात ते मृत्युलोकात मनुष्य होतात.
या ओवीत सांगितले आहे की, रजोगुणाच्या प्रभावाखाली जगणे आणि मरणे यामुळे ते मृत्युलोकात मनुष्य म्हणून जन्म घेतात.

ओवी २७३:
तेथ सुखदुःखाचें खिचटें । जेविजें एकेचि ताटें ।
जेथ इये मरणवाटे । पडिलें नुठी ॥ २७३
अर्थ:
त्या मृत्युलोकात सुखदु:खाची खिचडी, देहरूपी एकाच ताटात जेवावी लागते. व जेथे (ज्या मृत्युलोकात रजोगुणाच्या स्वाधीन झाले तर मरणरूपी वाटेत सापडले असता बाहेर पडता येत नाही.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, मृत्युलोकात सुख आणि दुःख एकत्र असते, आणि रजोगुणाच्या प्रभावामुळे मरणाच्या मार्गावर अडचण येते.

ओवी २७४:
आणि तयाचि स्थिति तमीं । जे वाढोनि निमती भोगक्षमीं ।
ते घेती नरकभूमी । मूळपत्र ॥ २७४
अर्थ:
व त्याच स्थितीने शरीरात तमोगुणाचे उत्कर्षात जे मरतात, ते नरक भूमीला जाण्याचा दाखला घेतात.
या ओवीत सांगितले आहे की, तमोगुणाच्या प्रभावाखाली मरलेले व्यक्ती नरकात जातात.

ओवी २७५:
एवं वस्तूचिया सत्ता । त्रिगुणासी पंडुसुता ।
दाविली सकारणता । आघवीचि ॥ २७५
अर्थ:
अशा रीतीने वस्तूच्या सत्तेने सत्वादि तिन्ही गुण ऊर्ध्वादिगतींना कसे कारण आहेत, हे अर्जुना तुला संपूर्ण सांगितले.
या ओवीत सांगितले आहे की, वस्तूच्या सत्तेमुळे तिन्ही गुण उच्चता साधतात, हे अर्जुनाला स्पष्ट केले आहे.

ओवी २७६:
पैं वस्तु वस्तुत्वें असिकें । तें आपणपें गुणासारिखें ।
देखोनि कार्यविशेखें । अनुकरे गा ॥ २७६
अर्थ:
वस्तु ही वस्तुत्वाने आपल्या ठिकाणी पूर्णत्वाने आहेच, तरी ती वस्तु (विस्मृतीने) आपण आपल्याला गुणांसारखे पाहून त्या त्या गुणाच्या विशेष कार्याप्रमाणे वागते.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, वस्तू आपल्या गुणांप्रमाणे कार्य करते, जरी ती वस्तु वस्तुत्वाने एकसारखी असली तरी.

ओवी २७७:
जैसें कां स्वप्नींचेनि राजें । जैं परचक्र देखिजे ।
तैं हारी जैत होईजे । आपणपांचि ॥ २७७
अर्थ:
आपल्यावर परचक्र आले आहे असे ज्यावेळेस राजा स्वप्न पहातो, त्यावेळेस ते परचक्र निवारण करण्याच्या कामी ढडलेला जय अथवा पराजय आपणच होतो.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, राजा जेव्हा स्वप्नात परचक्र पहातो, तेव्हा तो आपल्या विजय किंवा पराजयाचा अनुभव घेतो, पण त्याचे राजपद तो कायम ठेवतो.

ओवी २७८:
तैसे मध्योर्ध्व अध । हे जे गुणवृत्तिभेद ।
ते दृष्टीवांचूनि शुद्ध । वस्तुचि असे ॥ २७८
अर्थ:
हे जे गुणवृत्तिभेद ते दृष्टीवांचूनि शुद्ध वस्तुचि असे.
या ओवीत सांगितले आहे की, गुणांच्या भेदांमुळे वस्तूंचा शुद्धता माहीत करणे आवश्यक आहे.

ओवी २७९:
परी हे वाहणी असो । तरी तुज आन न दिसो ।
परिसें तें सांगतसों । मागील गोठी ॥ २७९
अर्थ:
परंतु हा बोलण्याचा ओघ राहू दे. तर हे आमचे सांगणे विषयांतर झाले असे तुला वाटू देऊ नकोस. आता मागील विषय पुढे सांगतो. ऐक.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, पूर्वीच्या विषयाकडे पुन्हा वळत आहे.

ओवी २८०:
तरी ऐसें जाणिजे । सामर्थ्यें तिन्ही सहजें ।
होती देहव्याजें । गुणचि हे ॥ २८०
अर्थ:
तर हे तिन्ही गुणाच आपापल्या सामर्थ्याने याप्रमाणे स्वभावत:च देहाच्या निमित्ताने होतात. (देहच बनतात)
या ओवीत सांगितले आहे की, तिन्ही गुण स्वाभाविकपणे देहाशी संबंधित आहेत.

ओवी २८१:
इंधनाचेनि आकारें । अग्नि जैसा अवतरे ।
कां आंगवे तरुवरें । भूमिरसु ॥ २८१
अर्थ:
लाकडाच्या आकाराने अग्नी जसा आकाराला येतो अथवा जमिनीतील रस हाच मोठमोठ्या झाडांच्या रूपाने दिसतो.
या ओवीत अग्नि आणि झाडांच्या रूपाचे उदाहरण दिले आहे.

ओवी २८२:
नाना दहिंयाचेनि मिसें । परिणमे दूधचि जैसें ।
कां मूर्त होय ऊंसें । गोडी जेवीं ॥ २८२
अर्थ:
अथवा दह्याच्या रूपाने जसे दूधच परिणाम पावते अथवा उसाच्या रूपाने गोडीच जशी प्रगट होते.
या ओवीत दह्याच्या गुणांचे वर्णन केले आहे.

ओवी २८३:
तैसें हे स्वांतःकरण । देहचि होती त्रिगुण ।
म्हणौनि बंधासि कारण । घडे कीर ॥ २८३
अर्थ:
त्याप्रमाणे हे तीन गुण अंत:करणासह देहच (सूक्ष्म व स्थूल देह) होतात. म्हणून खरोखर (जीवाच्या) बंधाला कारण घडते.
या ओवीत सांगितले आहे की, तिन्ही गुण अंतःकरणाला देहासह बनवतात, ज्यामुळे बंधन घडते.

ओवी २८४:
परी चोज हें धनुर्धरा । जे एवढा हा गुंफिरा ।
मोक्षाचा संसारा । उणा नोहे ॥ २८४
अर्थ:
परंतु अर्जुना, आश्चर्य हे आहे की येवढे हे बंधन जिवास असताही जिवाच्या मुक्त स्थितीला कमीपणा येत नाही.
या ओवीत व्यक्त केले आहे की, जिवाच्या मुक्त स्थितीला बंधनाचा परिणाम होत नाही.

ओवी २८५:
त्रिगुण आपुलालेनि धर्में । देहींचे माघुत साउमें ।
चाळितांही न खोमें । गुणातीतता ॥ २८५
अर्थ:
तिन्ही गुण आपापल्या धर्माप्रमाणे देहाच्या मागे पुढे हालचाल करीत असताही आत्म्याच्या गुणातीततपणास धक्का लागत नाही.
या ओवीत सांगितले आहे की, गुणांमुळे आत्म्याची गुणातीतता कमी होत नाही.

ओवी २८६:
ऐसी मुक्ति असे सहज । ते आतां परिसऊं तुज ।
जे तूं ज्ञानांबुज- । द्विरेफु कीं ॥ २८६
अर्थ:
अशी (आत्म्याची) स्वभावत: मुक्त स्थिती आहे, ती आता तुला ऐकवतो. कारण तू (अर्जुन) ज्ञानरूपी कमळाचा भ्रमर (भोक्ता) आहेस.
या ओवीत आत्म्याची स्वभावत: मुक्त स्थिती दर्शवली आहे.

ओवी २८७:
आणि गुणीं गुणाजोगें । चैतन्य नोहे मागें ।
बोलिलों तें खागें । तेवींचि हें ॥ २८७
अर्थ:
आणि चैतन्य हे गुणात असून गुणास वश होणारे नसते, ही जी मागे (अध्याय १३-३ मधे) तुला गोष्ट सांगितली तशीच गोष्ट आहे.
या ओवीत गुणांच्या बाहेर असलेल्या चैतन्याची स्पष्टता आहे.

ओवी २८८:
तरी पार्था जैं ऐसें । बोधलेनि जीवें दिसे ।
स्वप्न कां जैसें । चेइलेनी ॥ २८८
अर्थ:
तरी अर्जुना ज्यावेळेस अंत:करणात समजूत पटून याप्रमाणे ज्ञानप्रतीती होईल (त्यावेळेला जागे झाले असता स्वप्न नाहीसे होते.
या ओवीत ज्ञानाची अनुभूती स्वप्नातून जागी होणाऱ्या अनुभवासारखी आहे.

ओवी २८९:
नातरी आपण जळीं । बिंबलों तीरोनी न्याहळी ।
चळण होतां कल्लोळीं । अनेकधा ॥ २८९
अर्थ:
अथवा लाटा हलत असता आपल्या प्रतिबिंबाचे अनेक तुकडे झालेले जसे काठावर उभे राहून (एखादा मनुष्य) पहातो,
या ओवीत प्रतिबिंबाचे उदाहरण दिले आहे.

ओवी २९०:
कां नटलेनि लाघवें । नटु जैसा न झकवे ।
तैसें गुणजात देखावें । न होनियां ॥ २९०
अर्थ:
आणि गुणजात दाखवणारे गुण एकत्र न जमता तसेच असतात.
या ओवीत गुणांचा सामूहिक अनुभव व्यक्त केला आहे.

ओवी २९१:
पैं ऋतुत्रय आकाशें । धरूनियांही जैसें ।
नेदिजेचि येवों वोसें । वेगळेपणा ॥ २९१
अर्थ:
अथवा आकाश हे तिन्ही ऋतूस आपल्या पोटामधे धारण करून आपल्या वेगळेपणाला जसा कमीपणा येऊ देत नाही.

ओवी २९२:
तैसें गुणीं गुणापरौतें । जें आपणपें असे आयितें ।
तिये अहं बैसे अहंतें । मूळकेचिये ॥ २९२
अर्थ:
त्याप्रमाणे गुणात असून जे गुणांच्या पलीकडे असे आपल्या ठिकाणी स्वत:सिद्ध आहे त्या मूळच्या स्वरूप-अहंपणावर (ब्रह्मस्वरूप-अहंतेवर) जेव्हा अहंकार बसतो (देहाहंता जाऊन स्वरूप-अहंता येते)

ओवी २९३:
तैं तेथूनि मग पाहतां । म्हणे साक्षी मी अकर्ता ।
हे गुणचि क्रियाजातां । नियोजित ॥ २९३
अर्थ:
तेव्हा तेथून (स्वरूप-अहंतेहून) पहात असता तो असे म्हणतो की मी साक्षी व अकर्ता असा आहे व सर्व कर्मांना हे गुणच कारण आहेत.

ओवी २९४:
सत्त्वरजतमांचा । भेदीं पसरु कर्माचा ।
होत असे तो गुणांचा । विकारु हा ॥ २९४
अर्थ:
सत्व-रज-तमांच्या भेदाप्रमाणे कर्माचा विस्तार होते आहे, तो हा गुणांचा विकार आहे.

ओवी २९५:
ययामाजीं मी ऐसा । वनीं कां वसंतु जैसा ।
वनलक्ष्मीविलासा । हेतुभूत ॥ २९५
अर्थ:
वनामधे जसा वसंतऋतु वनशोभेच्या विलासाला कारणीभूत असतो, तसा मी या गुणांच्या विकारांमधे (साक्षी असा कारणीभूत) आहे.

ओवी २९६:
कां तारांगणीं लोपावें । सूर्यकांतीं उद्दीपावें ।
कमळीं विकासावें । जावें तमें ॥ २९६
अर्थ:
अथवा तार्‍यांच्या समुदायांनी लोपावे, सूर्यकांतमण्याने अग्नि उत्पन्न करावा, सूर्यविकासी कमलांनी विकासावे व अंधाराने नाहीसे व्हावे

ओवी २९७:
ये कोणाचीं काजें कहीं । सवितिया जैसी नाहीं ।
तैसा अकर्ता मी देहीं । सत्तारूप ॥ २९७
अर्थ:
यापैकी कोणाच्याही कार्यामधे सूर्य जसा केव्हाही कोणाचा कारण होत नाही, त्याप्रमाणे या देहात मी क्रियारहित, केवळ साक्षित्वाने, अधिष्ठानरूप होऊन राहिलो आहे.

ओवी २९८:
मी दाऊनि गुण देखे । गुणता हे मियां पोखे ।
ययाचेनि निःशेखें । उरे तें मी ॥ २९८
अर्थ:
मी गुणांचे प्रकाशन करून परत गुणांस पहातो, गुणांच्या ठिकाणी गुणांस पहातो, गुणांच्या ठिकाणी (असणारा) गुणपणा माझ्याकडून पोसला जातो व या गुणांचा निरास झाल्यावर जे उरते ते मी आहे.

ओवी २९९:
ऐसेनि विवेकें जया । उदो होय धनंजया ।
ये गुणातीतत्व तया । अर्थपंथें ॥ २९९
अर्थ:
ऐसे विवेक ज्या वरून धनंजय (अर्जुन) होईल, हे गुणातीतत्व ज्ञात करून.

ओवी ३००:
आतां निर्गुण असे आणिक । तें तो जाणें अचुक ।
जे ज्ञानें केलें टीक । तयाचिवरी ॥ ३००
अर्थ:
आता निर्गुण म्हणून जे आणखी आहे ते तो बिनचूक जाणतो. कारण की ज्ञानाने आपले (रहाण्याचे) ठिकाण त्याच्याच ठिकाणी केले आहे.

ओवी ३०१:
किंबहुना पंडुसुता । ऐसी तो माझी सत्ता ।
पावे जैसी सरिता । सिंधुत्व गा ॥ ३०१
अर्थ:
फार काय सांगावे? अर्जुना, जशी नदी समुद्रापणाला पावते, त्याप्रमाणे असा तो पुरुष माझी सत्ता पावतो.

ओवी ३०२:
नळिकेवरूनि उठिला । जैसा शुक शाखे बैसला ।
तैसा मूळ अहंतें वेढिला । तो मी म्हणौनि ॥ ३०२
अर्थ:
जसा राघु नळिकेवरून उठून (मोकळेपणे) झाडाच्या फांदीवर बसावा, तसा तो देहाहंता सोडून स्वरूप (ब्रह्म) हेच मी आहे. म्हणून तो स्वरूप-अहंतेने वेष्टिला गेला.

ओवी ३०३:
अगा अज्ञानाचिया निदा । जो घोरत होता बदबदा ।
तो स्वस्वरूपीं प्रबुद्धा । चेइला कीं ॥ ३०३
अर्थ:
अज्ञानरूपी निद्रेने जो बदाबदा घोरत होता तो हे शहाण्या अर्जुना, आत्मस्वरूपी जागा झाला.

ओवी ३०४:
पैं बुद्धिभेदाचा आरिसा । तया हातोनि पडिला वीरेशा ।
म्हणौनि प्रतिमुखाभासा । मुकला तो ॥ ३०४
अर्थ:
(बुद्धीच्या) भेदामुळे आरिसा हातातून पडला, म्हणून प्रतिमुखाभासामध्ये तो मुकला होता.

ओवी ३०५:
देहाभिमानाचा वारा । आतां वाजो ठेला वीरा ।
तैं ऐक्य वीचिसागरां । जीवेशां हें ॥ ३०५
अर्थ:
हे वीरा, आता ह्या पुरुषाचे ठिकाणी जीवाचे जसे ईशाशी ऐक्य होते.

ओवी ३०६:
म्हणौनि मद्‌भावेंसी । प्राप्ति पाविजे तेणेंसरिसी ।
वर्षांतीं आकाशीं । घनजात जेवीं ॥ ३०६
अर्थ:
म्हणून त्या पुरुषाला लागलीच मद्भावाची प्राप्ती होते. ज्याप्रमाणे पावसाळा संपल्यावर ढग आकाशरूप होतात.

ओवी ३०७:
तेवीं मी होऊनि निरुता । मग देहींचि ये असतां ।
नागवे देहसंभूतां । गुणांसि तो ॥ ३०७
अर्थ:
त्याप्रमाणे वस्तुत: मद्रूप झाल्यावर मग जरी तो या देहात असला तरी तो देहाला उत्पन्न करणार्‍या गुणांच्या तावडीत सापडत नाही.

ओवी ३०८:
जैसा भिंगाचेनि घरें । दीपप्रकाशु नावरे ।
कां न विझेचि सागरें । वडवानळु ॥ ३०८
अर्थ:
ज्याप्रमाणे अभ्रकाच्या कंदिलाने दिव्याचा प्रकाश आवरला जात नाही.

ओवी ३०९:
तैसा आला गेला गुणांचा । बोधु न मैळे तयाचा ।
तो देहीं जैसा व्योमींचा । चंद्र जळीं ॥ ३०९
अर्थ:
त्याप्रमाणे गुणांच्या येण्याजाण्याने त्याचा बोध मळत नाही. जसा आकाशातील चंद्र जळात असतो तसा तो देहात असतो.

ओवी ३१०:
तिन्ही गुण आपुलालिये प्रौढी । देहीं नाचविती बागडीं ।
तो पाहोंही न धाडी । अहंतेतें ॥ ३१०
अर्थ:
तीनही गुण आपल्यात प्रौढीने देहाला नाचवितात; पण तो पाहताही त्याला धाडत नाही, कारण तो अहंकारात आहे.

ओवी ३०१:
हा ठायवरी । नेहटोनि ठेला अंतरीं ।
आतां काय वर्ते शरीरीं । हेंहीं नेणे ॥ ३११
अर्थ:
येथेपर्यंत तो अंत:करणात निश्चयाचा जोर करून राहिला आहे. आता शरीराच्या ठिकाणी काय घडत आहे हे तो काही जाणत नाही.

ओवी ३०२:
सांडुनि आंगींची खोळी । सर्प रिगालिया पाताळीं ।
ते त्वचा कोण सांभाळी । तैसें जालें ॥ ३१२
अर्थ:
आपल्या अंगावरची कात टाकून सर्पाने बिळात प्रवेश केल्यानंतर ती त्याची कात कोणी सांभाळावी? तसे (त्या पुरुषाच्या देहाचे) झाले आहे.

ओवी ३०३:
कां सौरभ्य जीर्णु जैसा । आमोदु मिळोनि जाय आकाशा ।
माघारा कमळकोशा । नयेचि तो ॥ ३१३
अर्थ:
अथवा कमळातील सुवास परिपक्व झाल्यावर जसा तो सुवास आकाशात मिळून जातो व तो पुन्हा कमळाच्या फुलाकडे माघारी येत नाही.

ओवी ३०४:
पैं स्वरूपसमरसें । ऐक्य गा जालें तैसें ।
तेथ किं धर्म हें कैसें । नेणें देह ॥ ३१४
अर्थ:
अर्जुना, ब्रह्माशी ऐक्य पावल्यामुळे त्या पुरुषाची तशी स्थिती झाली आहे. तशा स्थितीत देहाचे धर्म काय आहेत व देह कसा आहे, हे तो जाणत नाही.

ओवी ३०५:
म्हणौनि जन्मजरामरण । इत्यादि जे साही गुण ।
ते देहींचि ठेले कारण । नाहीं तया ॥ ३१५
अर्थ:
म्हणून जन्म, जरा, मरण इत्यादी जे गुण आहेत, ते देहातच आहेत; कारण तिथे नाहीत.

ओवी ३०६:
घटाचिया खापरिया । घटभंगीं फेडिलिया ।
महदाकाश अपैसया । जालेंचि असे ॥ ३१६
अर्थ:
घट फुटल्यावर व घटाच्या खापर्‍या फेकून दिल्यावर ते घटाकाश आपोआपच महाकाश होते.

ओवी ३०७:
तैसी देहबुद्धी जाये । जैं आपणपां आठौ होय ।
तैं आन कांहीं आहे । तेंवांचुनी ? ॥ ३१७
अर्थ:
त्याप्रमाणे देहबुद्धी गेल्यावर ज्यावेळी आपल्याला आपल्या आत्मस्वरूपाचे स्मरण होते, तेव्हा आत्मस्वरूपावाचून दुसरे काही आहे काय?

ओवी ३०८:
येणें थोर बोधलेपणें । तयासि गा देहीं असणें ।
म्हणूनि तो मी म्हणें । गुणातीत ॥ ३१८
अर्थ:
अशा थोर ज्ञानसंपन्नतेने युक्त असे त्याचे देहामधे असणे असते, म्हणून मी त्याला गुणातीत म्हणतो.

ओवी ३०९:
यया देवाचिया बोला । पार्थु अति सुखावला ।
मेघें संबोखिला । मोरु जैसा ॥ ३१९
अर्थ:
ज्यामुळे अर्जुन देवाच्या वाणीने अत्यंत सुखावला जसा मेघाने मोराला संबोधला.

ओवी ३१०:
तिन्ही गुण आपुलालिये प्रौढी।
देहीं नाचविती बागडीं।
तो पाहोंही न धाडी।
अहंतेतें ॥ ३१० ॥

अर्थ:
तीन गुण (सत्त्व, रजस, तमस) त्यांच्या स्वभावानुसार शरीरात विविध चेष्टा करतात, परंतु आत्मा (जीव) आपल्या अहंकाराला त्या चेष्टांचा अनुभव घेऊ देत नाही. त्यामुळे आत्मा गुणांच्या परिणामांपासून स्वतंत्र आहे.

ओवी ३११:
हा ठायवरी। नेहटोनि ठेला अंतरीं।
आतां काय वर्ते शरीरीं। हेंहीं नेणे ॥ ३११ ॥

अर्थ:
येथेपर्यंत आत्मा अंतःकरणात निश्चयाने स्थित आहे. आता शरीरात काय घडत आहे, हे तो काहीही जाणत नाही. आत्मा आपल्या आंतरिक स्थितीत पूर्णपणे अस्थिर आणि शांत आहे, त्यामुळे बाह्य जगात काय चालले आहे, याचा त्याला थोडाही परिणाम होत नाही.

ओवी ३१२:
सांडुनि आंगींची खोळी। सर्प रिगालिया पाताळीं।
ते त्वचा कोण सांभाळी। तैसें जालें ॥ ३१२ ॥

अर्थ:
सर्पाने आपल्या अंगावरची कात टाकून पाताळात प्रवेश केल्यानंतर ती कात कोण सांभाळेल? जसे सर्पाची त्वचा त्याच्या उपस्थितीत महत्त्वाची नसते, तसाच त्या पुरुषाच्या देहाचा संबंध अस्तित्वात नसतो.

ओवी ३१३:
कां सौरभ्य जीर्णु जैसा। आमोदु मिळोनि जाय आकाशा।
माघारा कमळकोशा। नयेचि तो ॥ ३१३॥

अर्थ:
जसा कमळातला सुवास परिपक्व झाल्यावर आकाशात विलीन होतो आणि तो पुन्हा कमळाच्या फुलाकडे परत येत नाही, तसा आत्मा देखील स्वरूपात विलीन होतो. आत्म्याचे अस्तित्व केवळ आध्यात्मिक स्वरूपात असते, ज्यामुळे त्याला देहाच्या सीमांमध्ये अडकलेले वाटत नाही

ओवी ३१४:
पैं स्वरूपसमरसें। ऐक्य गा जालें तैसें।
तेथ किं धर्म हें कैसें। नेणें देह ॥ ३१४ ॥

अर्थ:
अर्जुना, ब्रह्माशी ऐक्य पावल्यामुळे त्या पुरुषाची स्थिती अशी झाली आहे की तशा स्थितीत देहाचे धर्म काय आहेत आणि देह कसा आहे, हे त्याला माहित नसते.

ओवी ३१५:
म्हणौनि जन्मजरामरण। इत्यादि जे साही गुण।
ते देहींचि ठेले कारण। नाहीं तया ॥ ३१५ ॥

अर्थ:
म्हणजे, जन्म, म्हातारपण आणि मरण इत्यादी देहाचे सहा गुण त्याच्या देहात राहिले आहेत; पण त्याला (तो आत्मस्वरूप असल्यामुळे) त्यांचा काही संबंध राहिला नाही.

ओवी ३१६:
घटाचिया खापरिया। घटभंगीं फेडिलिया।
महदाकाश अपैसया। जालेंचि असे ॥ ३१६ ॥

अर्थ:
घट फुटल्यावर आणि घटाच्या खापर्‍या फेकून दिल्यावर ते घटाकाश आपोआपच महाकाश होतात.

ओवी ३१७:
तैसी देहबुद्धी जाये। जैं आपणपां आठौ होय।
तैं आन कांहीं आहे। तेंवांचुनी ? ॥ ३१७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे, जेव्हा देहबुद्धी गेली, तेव्हा आपल्याला आपल्या आत्मस्वरूपाचे स्मरण होते, त्यावेळी आत्मस्वरूपावाचून दुसरे काही आहे का?

ओवी ३१८:
येणें थोर बोधलेपणें। तयासि गा देहीं असणें।
म्हणूनि तो मी म्हणें। गुणातीत ॥ ३१८ ॥

अर्थ:
अशा थोर ज्ञानसंपन्नतेने युक्त असे त्याचे देहात असणे असते, म्हणून मी त्याला गुणातीत म्हणतो.

ओवी ३१९:
यया देवाचिया बोला। पार्थु अति सुखावला।
मेघें संबोखिला। मोरु जैसा ॥ ३१९ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे देवाच्या बोलण्याने अर्जुना अत्यंत सुखी झाला, त्याप्रमाणे मेघाने मोराला सुखावले.

ओवी ३२०:
तेणें तोषें वीर पुसे । जी कोण्ही चिन्हीं तो दिसे ।
जयामाजीं वसे । असा बोधु ॥ ३२०

अर्थ:
त्या संतोषाने वीर अर्जुन विचारू लागला की महाराज, ज्या पुरुषामध्ये असा बोध रहातो, तो पुरुष कोणत्या लक्षणांनी ओळखला जातो?

ओवी ३२१:
तो निर्गुण काय आचरे । कैसेनि गुण निस्तरे ।
हें सांगिजो माहेरें । कृपेचेनि ॥ ३२१

अर्थ:
तो गुणातीत पुरुष कसा आचरण करतो? व तो गुणांचे निवारण कसे करतो? आपण कृपेचे माहेरघर आहात, आपण हे आम्हाला सांगावे.

ओवी ३२२:
यया अर्जुनाचिया प्रश्ना । तो षड्गुणांचा राणा ।
परिहारु आकर्णा । बोलतु असे ॥ ३२२

अर्थ:
ह्या अर्जुनाच्या प्रश्नावर तो ऐश्वर्यादी सहा गुणांचा राजा (श्रीकृष्ण) उत्तर देत आहे ऐका.

ओवी ३२३:
म्हणे पार्था तुझी नवाई । हें येतुलेंचि पुससी काई ।
तें नामचि तया पाहीं । सत्य लटिकें ॥ ३२३

अर्थ:
श्रीकृष्ण म्हणाले, अर्जुना, तुझी प्रश्न करण्याची पद्धत अपूर्वच आहे. तो गुणातीत काय कर्मे करतो व गुणातीत कसा तरून जातो हे एवढेच असंबंध काय विचारतोस? हे तुझे विचारणे ‘खरे हे कसे खोटे आहे?’ असे विचारण्यासारखे विसंगत आहे.

ओवी ३२४:
गुणातीत जया नांवें । तो गुणाधीन तरी नव्हे ।
ना होय तरी नांगवे । गुणां यया ॥ ३२४

अर्थ:
गुणातीत ज्याला म्हणतात, तो गुणांच्या स्वाधीन तर नसतोच अथवा तो जरी गुणात असला तरी तो त्या गुणांच्या स्वाधीन होत नाही.

ओवी ३२५:
परी अधीन कां नांगवें । हेंचि कैसेनि जाणावें ।
गुणांचिये रवरवे- । माजीं असतां ॥ ३२५

अर्थ:
पण तो गुणातीत पुरुष गुणांच्या गुंताड्यात असतांना तो गुणांच्या आधीन आहे किंवा तो गुणांच्या आधीन नाही हे कसे ओळखावे?

ओवी ३२६:
हा संदेह जरी वाहसी । तरी सुखें पुसों लाहसी ।
परिस आतां तयासी । रूप करूं ॥ ३२६

अर्थ:
हा संदेह जरी वाहता असला तरी तो सुखाने पुन्हा विचारला पाहिजे. आता त्या गुणातीत पुरुषाला (श्रीकृष्ण) दिसणारे रूप देतो.

ओवी ३२७:
तरी रजाचेनि माजें । देहीं कर्माचें आणोजें ।
प्रवृत्ति जैं घेईजे । वेंटाळुनि ॥ ३२७

अर्थ:
तर रजोगुणाच्या उत्कर्षाने तो गुणातीत पुरुष ज्यावेळेला प्रवृत्तीने वेढला जातो, त्या वेळी त्याच्या देहात कर्माचे अंकुर फुटतात.

ओवी ३२८:
तैं मीचि कां कर्मठ । ऐसा न ये श्रीमाठ ।
दरिद्रलिये बुद्धी वीट । तोही नाहीं ॥ ३२८

अर्थ:
तेव्हा (त्या गुणातीत पुरुषाला) ‘मी एक कर्मठ आहे’ असा अभिमान चढत नाही अथवा कर्मे करण्याची राहिली तरी त्याच्या बुद्धीला खेद होत नाही.

ओवी ३२९:
अथवा सत्त्वेंचि अधिकें । जैं सर्वेंद्रियीं ज्ञान फांके ।
तैं सुविद्यता तोखें । उभजेही ना ॥ ३२९

अर्थ:
अथवा सत्वगुणाच्या आधिक्याने जेव्हा सर्व इंद्रियात ज्ञान फाकते त्यावेळी चांगल्या विद्वत्तेने (मी ज्ञानी आहे असा) हर्षभरित होत नाही. (अथवा चांगली विद्वत्ता प्राप्त झाली नाही) तरी त्याला खेदही होत नाही.

ओवी ३३०:
कां वाढिन्नलेनि तमें । न गिळिजेचि मोहभ्रमें ।
तैं अज्ञानत्वें न श्रमे । घेणेंही नाहीं ॥ ३३०

अर्थ:
अथवा जेव्हा तमोगुण वाढतो तेव्हा तो गुणातीत पुरुष, मोह व भ्रम यांच्याकडून ग्रासला जात नाही, (त्याचप्रमाणे) तेव्हा तो अज्ञानामुळे कष्टी होत नाही, अथवा तो अज्ञानाचा स्वीकार करत नाही.

ओवी ३३१:
पैं मोहाच्या अवसरीं । ज्ञानाची चाड न धरी ।
ज्ञानें कर्में नादरी । होतां न दुःखी ॥ ३३१

अर्थ:
मोहाच्या वेळी तो गुणातीत पुरुष ज्ञानाची इच्छा करत नाही आणि ज्ञानाने कर्माचा आरंभ करीत नाही व त्याच्या हातून सहज कर्म झाले तर त्याचा खेदही करत नाही.

ओवी ३३२:
सायंप्रातर्मध्यान्हा । या तिन्ही काळांची गणना ।
नाहीं जेवीं तपना । तैसा असे ॥ ३३२

अर्थ:
ज्याप्रमाणे सूर्याला प्रात:काल, मध्याह्न काल व सायंकाल या तिन्ही काळांची गणना नाही, तसा तो गुणातीत पुरुष आतो. (म्हणजे त्याला तिन्ही गुणांची खबर नसते).

ओवी ३३३:
तया वेगळाचि काय प्रकाशें । ज्ञानित्व यावें असें ।
कायि जळार्णव पाउसें । साजा होय ? ॥ ३३३

अर्थ:
त्या ज्ञानाने काय प्रकाश येतो, असे कशाला जळार्णवामध्ये (जळाच्या समुद्रात) पावसाने भरून येणे?

ओवी ३३४:

ना प्रवर्तलेनि कर्में । कर्मठत्व तयां कां गमे ।
सांगें हिमवंतु हिमें । कांपे कायी ? ॥ ३३४

अर्थ:
अथवा त्या गुणातीत पुरुषाची कर्माकडे प्रवृत्ति झाली तर त्याला कर्मठत्व (मी यथासांग कर्म करणारा आहे असा अभिमान) वाटेल काय? अर्जुना, सांग पाहू. हिमालय पर्वत थंडीने थरथर कापेल काय?

ओवी ३३५:
नातरी मोह आलिया । काई पां ज्ञाना मुकिजैल तया ।
हो मा आगीतें उन्हाळेया । जाळवत असे ? ॥ ३३५

अर्थ:
नाहीतर, जरी मोह आला तरी त्या ज्ञानी पुरुषाच्या ज्ञाने त्याला थोडा त्रासही होईल का? जसे उन्हाळ्यात आग असताना ते तापवून ठेवते का?

ओवी ३३६:
तैसे गुणागुणकार्य हें । आघवेंचि आपण आहे ।
म्हणौनि एकेका नोहे । तडातोडी ॥ ३३६

अर्थ:
त्याप्रमाणे गुण व गुणांचे जे कार्य आहे हे तो सर्व आपणच आहे. म्हणून एक एका गुणाच्या उत्कर्षाने त्याचे चित्त विस्कळित होत नाही.

ओवी ३३७:
येवढे गा प्रतीती । तो देहा आलासे वस्ती ।
वाटे जातां गुंती- । माजीं जैसा ॥ ३७

अर्थ:
वाटेने जाणारा वाटसरु संध्याकाळ वगैरे अडचणीत सापडल्यामुळे जसा वस्तीला (धर्मशाळेत वगैरे) रहातो, तसा तो गुणातीत पुरुष (प्रारब्धभोगाच्या अडचणीत सापडल्यामुळे) एवढ्या थोर अनुभावाने देहात उदासीनतेने वस्तीला आलेला असतो.

ओवी ३३८:
तो जिणता ना हरवी । तैसा गुण नव्हे ना करवी ।
जैसी कां श्रोणवी । संग्रामींची ॥ ३८

अर्थ:
ज्याप्रमाणे युद्धाची भूमी (उदास) असते, (म्हणजे जशी रणभूमी ही जिंकणारी नसते अथवा पराभव पावणारी नसते), त्याप्रमाणे तो गुणांना जिंकणारा नसतो व गुणांकडून पराभव पावणारा नसतो व त्याचप्रमाणे तो गुण नसतो अथवा तो गुणांकडून करवीत नाही.

ओवी ३३९:
कां शरीराआंतील प्राणु । घरीं आतिथ्याचा ब्राह्मणु ।
नाना चोहटांचा स्थाणु । उदासु जैसा ॥ ३९

अर्थ:
अथवा शरीरातील प्राण जसा उदास असतो किंवा घरी आलेला पांथस्थ ब्राह्मण जसा त्या घरसंबंधाने उदास असतो, अथवा चव्हाट्यावरील खांब जसा उदास असतो (त्याप्रमाणे जो देहादि गुणाकार्यावर उदास असतो).

ओवी ३४०:
आणि गुणाचा यावाजावा । ढळे चळे ना पांडवा ।
मृगजळाचा हेलावा । मेरु जैसा ॥ ३४०

अर्थ:
आणि गुणांचा जो हाणामारीचा आवाज असतो, तो मेरु पर्वताच्या गडगडाटासमान असतो; म्हणजे त्यात हळूच भास असतो, जसा मृगजळात होतो.

ओवी ३४१:
हें बहुत कायि बोलिजे । व्योम वारेनि न वचिजे ।
कां सूर्य ना गिळिजे । अंधकारें ? ॥ ३४१

अर्थ:
हे फार बोलून काय करावयाचे आहे? आकाश जसे वार्‍याने हलत नाही अथवा सूर्य जसा अंधाराकडून गिळला जात नाही.

ओवी ३४२:
स्वप्न कां गा जियापरी । जागतयातें न सिंतरी ।
गुणीं तैसा अवधारीं । न बंधिजे तो ॥ ३४२

अर्थ:
जागे असलेल्या मनुष्यास स्वप्न जसे भ्रमात पाडत नाही, तसा अर्जुना तो गुणांकडून बांधला जात नाही, असे समज.

ओवी ३४३:
गुणांसि कीर नातुडे । परी दुरूनि जैं पाहे कोडें ।
तैं गुणदोष सायिखडें । सभ्यु जैसा ॥ ३४३

अर्थ:
गुणांच्या तडाख्यात तर तो सापडतच नाही, परंतु तो जेव्हा गुणांचा कमीजास्तपणा पहातो, तेव्हा जसा एखादा सभ्य गृहस्थ (प्रेक्षक) हालणार्‍या लाकडी बाहुल्यांच्या चेष्टा दुरून पहातो, तसा गुणांचे कमीजास्तपण दुरून कौतुकाने (साक्षीरूपाने) पाहातो.

ओवी ३४४:
सत्कर्में सात्त्विकीं । रज तें रजोविषयकीं ।
तम मोहादिकीं । वर्तत असे ॥ ३४४

अर्थ:
सात्विक गुण सत्कर्मे करतो, रजोगुण रजोगुणी कर्मे करतो व तमोगुण मोहादिक तामसी कर्मे करतो.

ओवी ३४५:
परिस तयाचिया गा सत्ता । होती गुणक्रिया समस्ता ।
हें फुडें जाणे सविता । लौकिका जेवीं ॥ ३४५

अर्थ:
अर्जुना ऐक. जशा लोकांच्या क्रिया सूर्याच्या सत्तेने चालतात, त्याप्रमाणे गुणांच्या सर्व क्रिया त्याच्या (गुणातीत पुरुषाच्या) सत्तेने चालतात, हे तू पक्के समज.

ओवी ३४६:
समुद्रचि भरती । सोमकांतचि द्रवती ।
कुमुदें विकासती । चंद्रु तो उगा ॥ ३४६

अर्थ:
(चंद्रोदयाने) समुद्रांना भरती येते, चंद्रकांत मण्यांनाच पाझर फुटतो व चंद्रविकासी कमळे फुलतात पण चंद्र तर काही हालचाल करत नाही.

ओवी ३४७:
कां वाराचि वाजे विझे । गगनें निश्चळ असिजे ।
तैसा गुणाचिये गजबजे । डोलेना जो ॥ ३४७

अर्थ:
अथवा वाराच वहातो अथवा वहाण्याचा बंद होतो, पण आकाश स्थिर असते, त्याप्रमाणे गुणांच्या हालचालीने जो गडबडत नाही.

ओवी ३४८:
अर्जुना येणें लक्षणें । तो गुणातीतु जाणणें ।
परिस आतां आचरणें । तयाचीं जीं ॥ ३४८

अर्थ:
अर्जुन, जेव्हा गुणातीत पुरुष येतो, तेव्हा त्याचे लक्षणे दिसतात आणि त्याच्या आचरणांतून ते स्पष्ट होते.

ओवी ३४९:
तरी वस्त्रासि पाठीं पोटीं । नाहीं सुतावांचूनि किरीटी ।
ऐसें सुये दिठी । चराचर मद्‌रूपें ॥ ३४९

अर्थ:
तर अर्जुना, वस्त्राच्या आतबाहेर जसे सुताशिवाय काही नसते त्याप्रमाणे चराचरासहित सर्व विश्व मद्रूप आहे असे तो पहातो.

ओवी ३५०:
म्हणौनि सुखदुःखासरिसें । कांटाळें आचरे ऐसें ।
रिपुभक्तां जैसें । हरीचें देणें ॥ ३५०

अर्थ:
म्हणून ज्याप्रमाणे हरीचे देणे भक्तांना व शत्रूंना सारखे असते, तसे तो सुखदु:खाला सारख्या ताजव्यात घालून (सारखे मानून) वागतो.

ओवी ३५१:
एर्‍हवीं तरी सहजें । सुखदुःख तैंचि सेविजे ।
देहजळीं होईजे । मासोळी जैं ॥ ३५१

अर्थ:
सहज विचार करून पाहिले तर देहरूपी जलामधे जेव्हा मासोळी होऊन राहावे (पूर्णा देहतादात्म्य घ्यावे) तेव्हाच सुखदु:ख भोगावे लागते.

ओवी ३५२:
आतां तें तंव तेणें सांडिलें । आहे स्वस्वरूपेंसीचि मांडिलें ।
सस्यांतीं निवडिलें । बीज जैसें ॥ ३५२

अर्थ:
ज्याप्रमाणे मळणी झाल्यावर दाणे हे कोंड्यापासून वेगळे काढावे, त्याप्रमाणे आता त्याने ते देहतादात्म्य टाकले आहे व तो आपल्या आत्मस्वरूपाने स्थिर राहिला आहे.

ओवी ३५३:
कां वोघ सांडूनि गांग । रिघोनि समुद्राचें आंग ।
निस्तरली लगबग । खळाळाची ॥ ३५३

अर्थ:
अथवा गंगेच्या पात्राला सोडून आणि समुद्राच्या पात्रात प्रवेश करून आपली खळबळ वाहाण्याची लगबग नाहीशी केली.

ओवी ३५४:
तेवीं आपणपांचि जया । वस्ती जाली गा धनंजया ।
तया देहीं अपैसया । सुख तैसें दुःख ॥ ३५४

अर्थ:
अर्जुना, त्याप्रमाणे ज्याची वस्ती आपल्या ठिकाणी (आत्मस्वरूपी) झाली, त्याला सहजच देहामधे जसे सुख तसेच दु:ख असते.

ओवी ३५५:
रात्रि तैसें पाहलें । हें धारणा जेवीं एक जालें ।
आत्माराम देहीं आतलें । द्वंद्व तैसें ॥ ३५५

अर्थ:
जशी रात्र तसेच उजाडणे, हे खांबाला जसे एकसारखे असते, त्याप्रमाणे आत्म्याच्या ठिकाणी रममाण झालेल्या गुणातीतास देहाला व्यापून असणारी सुखदु:खादि द्वंद्वे आहेत.

ओवी ३५६:
पैं निद्रिताचेनि आंगेंशीं । सापु तैशी उर्वशी ।
तेवीं स्वरूपस्था सरिशीं । देहीं द्वंद्वें ॥ ३५६

अर्थ:
ज्याप्रमाणे निजलेल्या पुरुषाच्या अंगावर जसा साप तशीच उर्वशी त्याप्रमाणे आत्मस्वरूपी ज्याची वस्ती झाली आहे, त्यास देहात द्वंद्वे सारखी आहेत.

ओवी ३५७:
म्हणौनि तयाच्या ठायीं । शेणा सोनया विशेष नाहीं ।
रत्‍ना गुंडेया कांहीं । नेणिजे भेदु ॥ ३५७

अर्थ:
म्हणून त्याच्या ठिकाणी शेण व सोने यात कमीअधिकपणा नाही व रत्न व दगड यामधे त्यास काही फरक वाटत नाही.

ओवी ३५८:
घरा येवों पां स्वर्ग । कां वरिपडो वाघ ।
परी आत्मबुद्धीसि भंग । कदा नव्हे ॥ ३५८

अर्थ:
घराला स्वर्ग येवो अथवा त्याच्या अंगावर वाघ उडी घालो, परंतु त्याच्या आत्मबुद्धीला केव्हाही भंग होत नाही.

ओवी ३५९:
निवटलें न उपवडे । जळीनलें न विरूढे ।
साम्यबुद्धी न मोडे । तयापरी ॥ ३५९

अर्थ:
ज्याप्रमाणे मेलेला मनुष्य जागा होत नाही, अथवा जळलेल्या बीजाला अंकुर फुटत नाही, त्याप्रमाणे त्याची आत्मैक्यबुद्धी मोडत नाही.

ओवी ३६०:
हा ब्रह्मा ऐसेनि स्तविजो । कां नीच म्हणौनि निंदिजो ।
परी नेणें जळों विझों । राखोंडी जैसी ॥ ३६०

अर्थ:
हा ब्रह्मा असेच स्तविले जातो, म्हणून तो नीच म्हणुन निंदा केला जातो, पण जळून गेल्यावर राखेसारखा त्याला नष्ट करीत नाही.

ओवी ३६१:
तैसी निंदा आणि स्तुती । नये कोण्हेचि व्यक्ती ।
नाहीं अंधारें कां वाती । सूर्या घरीं ॥ ३६१

अर्थ:
तशा निंदा आणि स्तुती कोणत्याही व्यक्तीला होत नाही. जसे सूर्याच्या घरात अंधार नसतो, तसाच तो गुणातीत पुरुष निंदा आणि स्तुती यांच्याशी अप्रभावित असतो.

ओवी ३६२:
ईश्वर म्हणौनि पूजिला । कां चोरु म्हणौनि गांजिला ।
वृषगजीं वेढिला । केला रावो ॥ ३६२

अर्थ:
तो ईश्वर आहे या बुद्धीने त्याची पूजा केली किंवा तो चोर आहे म्हणून त्यास छळले. त्याला बैल व हत्ती यांनी वेढला गेला, म्हणजे त्याला शक्तिशाली बनवले गेले.

ओवी ३६३:
कां सुहृद पासीं आले । अथवा वैरी वरपडे जाले ।
परी नेणें राती पाहालें । तेज जेवीं ॥ ३६३

अर्थ:
जरी मित्र जवळ आले अथवा शत्रु अंगावर आले, तरी ज्याप्रमाणे सूर्य रात्री आणि उजाडणे जाणत नाही, तसा तो गुणातीत पुरुष त्यात काहीही जाणत नाही.

ओवी ३६४:
साहीं ऋतु येतां आकाशें । लिंपिजेचि ना जैसें ।
तेवीं वैशम्य मानसें । जाणिजेना ॥ ३६४

अर्थ:
आकाशाच्या पोटात सहा ऋतु येत असले तरी आकाश त्या ऋतूंनी लिप्त होत नाही. तसाच तो गुणातीत पुरुष मनाने भेदभाव जाणत नाही.

ओवी ३६५:
आणीकही एकु पाहीं । आचारु तयाच्या ठायीं ।
तरी व्यापारासि नाहीं । जालें दिसे ॥ ३६५

अर्थ:
त्याच्या ठिकाणी एक आणखी आचार आहे, की त्याच्याकडे कर्ममात्राचा अभाव दिसतो.

ओवी ३६६:
सर्वांरंभा उटकलें । प्रवृत्तीचें तेथ मावळले ।
जळती गा कर्मफळें । ते तो आगी ॥ ३६६

अर्थ:
सर्व आरंभांमध्ये त्याच्या ठिकाणी उच्चाटन झालेले असते. कर्मफळे जळणारी आग, ती त्याच गुणातीत पुरुषाचे स्वरूप आहे.

ओवी ३६७:
दृष्टादृष्टाचेनि नांवें । भावोचि जीवीं नुगवें ।
सेवी जें कां स्वभावें । पैठें होये ॥ ३६७

अर्थ:
इहलोकी किंवा परलोकीचे भोग मिळावेत अशी इच्छाच त्याच्या अंत:करणात उत्पन्न होत नाही. प्रारब्धाने जे सहज प्राप्त होईल, तेच त्याने स्वीकारले आहे.

ओवी ३६८:
सुखे ना शिणे । पाषाणु कां जेणें मानें ।
तैसी सांडीमांडी मनें । वर्जिली असे ॥ ३६८

अर्थ:
ज्याप्रमाणे दगड सुखावत नाही किंवा दु:खही पावत नाही, त्याप्रमाणे ज्याच्या मनाने त्याग (कर्म न करण्याचा) आणि स्वीकार (कर्म करण्याचा) टाकलेला आहे.

ओवी ३६९:
आतां किती हा विस्तारु । जाणें असा आचारु ।
जयातें तोचि साचारु । गुणातीतु ॥ ३६९

अर्थ:
आता या बोलण्याचा किती विस्तार करावा? जो पुरुष असा आचार करतो, तो खरोखर गुणातीत आहे, हे समजून घ्या.

ओवी ३७०:
गुणांतें अतिक्रमणें । घडे उपायें जेणें ।
तो आतां आईक म्हणे । श्रीकृष्णनाथु ॥ ३७०

अर्थ:
गुणांतर्गत अतिक्रमण घडवण्याचे जे उपाय आहेत, ते आता श्रीकृष्णनाथ सांगतात.

ओवी ३७१:
तरी व्यभिचाररहित चित्तें । भक्तियोगें मातें ।
सेवी तो गुणातें । जाकळूं शके ॥ ३७१

अर्थ:
माझ्याव्यतिरिक्त दुसरीकडे मन गुंतू न देता जो भक्तियोगाच्या मार्गाने माझी उपासना करतो, तो गुणांना ताब्यात ठेऊ शकतो.

ओवी ३७२:
तरी कोण मी कैसी भक्ती । अव्यभिचारा काय व्यक्ती ।
हे आघवीचि निरुती । होआवी लागे ॥ ३७२

अर्थ:
मी कोण आहे, भक्ति कशी असते, आणि एकनिष्ठतेचे स्पष्ट स्वरूप काय, हे सर्व निर्णय झाला पाहिजे.

ओवी ३७३:
तरी पार्था परियेसा । मी तंव येथ ऐसा ।
रत्‍नीं किळावो जैसा । रत्‍नगचि कीं तो ॥ ३७३

अर्थ:
अर्जुना, मी या विश्वात असा आहे, जसा रत्नाचे ठिकाणी असलेला तेज रत्नच आहे.

ओवी ३७४:
कां द्रवपणचि नीर । अवकाशचि अंबर ।
गोडी तेचि साखर । आन नाहीं ॥ ३७४

अर्थ:
जसे ओलेपणाचे पाणी आहे, तसे पोकळीचे आकाश आहे, किंवा गोडी तशीच साखर आहे, वेगळी नाही.

ओवी ३७५:
वन्हि तेचि ज्वाळ । दळाचि नांव कमळ ।
रूख तेंचि डाळ- । फळादिक ॥ ३७५

अर्थ:
जसे अग्नि ज्वाळ आहे, तसे पाकळ्यांचे नाव कमळ आहे; वृक्ष तोच जसा फांद्या, फळे वगैरे आहे.

ओवी ३७६:
अगा हिम जें आकर्षलें । तेंचि हिमवंत जेवीं जालें ।
नाना दूध मुरालें । तेंचि दहीं ॥ ३७६

अर्थ:
अर्जुना, बर्फ एकत्र गोठून झाला, तसा हिमालय पर्वत होतो, किंवा विरजलेले दूध जसे दही असते.

ओवी ३७७:
तैसें विश्व येणें नांवें । हें मीचि पैं आघवें ।
घेईं चंद्रबिंब सोलावें । न लगे जेवीं ॥ ३७७

अर्थ:
त्याप्रमाणे विश्व म्हणून जे म्हणतात, ते सर्व मीच आहे. पहा, चंद्रबिंब जसे सोलावे लागत नाही.

ओवी ३७८:
घृताचें थिजलेंपण । न मोडितां घृतचि जाण ।
कां नाटितां कांकण । सोनेंचि तें ॥ ३७८

अर्थ:
तुपाचा घट्टपणा न मोडता, ते जसे तूपच आहे; किंवा सोन्याचे कडे आटवले नसताना ते सोनेच आहे.

ओवी ३७९:
न उकलितां पटु । तंतुचि असे स्पष्टु ।
न विरवितां घटु । मृत्तिका जेवीं ॥ ३७९

अर्थ:
वस्त्राचे धागे न उकलता ते वस्त्रच जसे उघड दोराच आहे, किंवा मातीची घागर न विरघळावता जशी ती घागर मातीच आहे.

ओवी ३८०:
म्हणौनि विश्वपण जावें । मग तैं मातें घेयावें ।
तैसा नव्हे आघवें । सकटचि मी ॥ ३८०

अर्थ:
म्हणून विश्वपण जावे, मग ते सर्व मातेसम मिळावे, तसे नाही; मी सर्वत्र उपस्थित आहे.

ओवी ३८१:
ऐसेनि मातें जाणिजे । ते अव्यभिचारी भक्ति म्हणिजे ।
येथ भेदु कांहीं देखिजे । तरी व्यभिचारु तो ॥ ३८१

अर्थ:
अशा प्रकारे मला जाणणे म्हणजे ती अव्यभिचारी भक्ति असे म्हणतात. येथे (या विश्वात व माझ्यात) काही भेद पाहिला तर तो व्यभिचार होतो.

ओवी ३८२:
याकारणें भेदातें । सांडूनि अभेदें चित्तें ।
आपणया सकट मातें । जाणावें गा ॥ ३८२

अर्थ:
या कारणास्तव अर्जुना, भेदाला टाकून अभेद अशा चित्ताने आपल्यासकट (आपणास माझ्या वेगळे न मानून) मला जाणावे.

ओवी ३८३:
पार्था सोनयाची टिका । सोनयासी लागली देखा ।
तैसें आपणपें आणिका । मानावें ना ॥ ३८३

अर्थ:
अर्जुना, सोन्याची टिकली जशी सोन्यावर बसवलेली असते, त्याप्रमाणे आपल्याला (माझ्याहून) वेगळे मानू नये.

ओवी ३८४:
तेजाचा तेजौनि निघाला । परी तेजींचि असे लागला ।
तया रश्मी असा भला । बोधु होआवा ॥ ३८४

अर्थ:
किरण हे तेजोमय असते आणि तेजापासून झालेले असते; ते तेजालाच लागलेले असते. त्या किरणांसारखा चांगला बोध असावा, म्हणजे तू आपल्याला माझ्याहून भिन्न समजू नकोस.

ओवी ३८५:
पैं परमाणु भूतळीं । हिमकणु हिमाचळीं ।
मजमाजीं न्याहाळीं । अहं तैसें ॥ ३८५

अर्थ:
पृथ्वीवर असलेला अल्प परमाणु जसा पृथ्वीरूप आहे, अथवा बर्फाच्या पर्वतावरील बर्फाचा कण जसा बर्फाच्या पर्वतरूपच आहे; त्याप्रमाणे (तू आपला) मीपणा माझ्या ठिकाणी पहा.

ओवी ३८६:
हो कां तरंगु लहानु । परी सिंधूसी नाहीं भिन्नु ।
तैसा ईश्वरीं मी आनु । नोहेचि गा ॥ ३८६

अर्थ:
समुद्रावरची लाट जरी लहान असली तरी ती समुद्राहून वेगळी नाही; तसा मी ईश्वराच्या ठिकाणी दुसरा (ईश्वराहून वेगळा) खरोखर नाही.

ओवी ३८७:
ऐसेनि बा समरसें । दृष्टि जे उल्हासे ।
ते भक्ति पैं ऐसे । आम्ही म्हणों ॥ ३८७

अर्थ:
बा अर्जुना, अशा ऐक्याने जेव्हा दृष्टि विकसित होते, त्याला आम्ही भक्ति असे म्हणतो.

ओवी ३८८:
आणि ज्ञानाचें चांगावें । इयेचि दृष्टि नांवें ।
योगाचेंही आघवें । सर्वस्व हें ॥ ३८८

अर्थ:
हीच दृष्टी म्हणजे ज्ञानाचा चांगलेपणा होय आणि योगाचे सर्व सार हेच आहे.

ओवी ३८९:
सिंधू आणि जळधरा- । माजीं लागली अखंड धारा ।
तैसी वृत्ति वीरा । प्रवर्ते ते ॥ ३८९

अर्थ:
मेघ व समुद्र ह्याांच्यामधे जशी अखंड जलधारा लागलेली असते, अर्जुना, त्याप्रमाणे (त्या पुरुषाची) वृत्ती वहावत असते; म्हणजे जेथून वृत्ति उत्पन्न होते तेही ब्रह्म व ज्याला विषय करते तेही ब्रह्म व वृत्तीही ब्रह्म अशी त्याची ही त्रिपुटी एक ब्रह्मरूप असते.

ओवी ३९०:
कां कुहेसीं आकाशा । तोंडीं सांदा नाहीं तैसा ।
तो परमपुरुषीं तैसा । एकवटे गा ॥ ३९०

अर्थ:
जसे आकाशात एकही ठिकाणी सांधलेले नसते, तसाच तो परमपुरुषही तसा एकवटलेला आहे.

ओवी ३९१:प्रतिबिंबौनि बिंबवरी । प्रभेची जैसी उजरी ।
ते सोऽहंवृत्ती अवधारीं । तैसी होय ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की जसे प्रकाशात वस्तूंचे प्रतिबिंब उगम पावते, तसाच आत्मा (सोऽहं) ची वृत्ती परमात्मा (प्रभे) च्या प्रकाशात प्रकट होते. आत्मा आणि परमात्मा यांचा संबंध एकाच प्रकारचा आहे; आत्मा म्हणजे परमात्म्याचा प्रतिबिंब आहे.

ओवी ३९२:ऐसेनि मग परस्परें । ते सोऽहंवृत्ति जैं अवतरे ।
तैं तियेहि सकट सरे । अपैसया ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की जसे आत्मा (सोऽहं) एकमेकांमध्ये परस्पर प्रभावित होते, तसाच आत्मा आणि परमात्मा यांची वृत्ती एकमेकांमध्ये प्रकट होते. या परस्पर प्रभावामुळे आत्मा त्याच्या गहन आवर्तात (सकट) जाऊन तोच ब्रह्माच्या स्वरूपात विलीन होतो.

ओवी ३९३:जैसा सैंधवाचा रवा । सिंधूमाजीं पांडवा ।
विरालेया विरवावा । हेंही ठाके ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की जसे सैंधवाचा (नमकीन) रवा समुद्राच्या पाण्यात विरघळतो, तसाच आत्मा (पांडवा) परमात्म्यात विरत जातो. या प्रतीकात्मक भाषेत आत्म्याची परमात्म्यात विलीन होण्याची प्रक्रिया दर्शवली आहे.

ओवी ३९४:नातरी जाळूनि तृण । वन्हिही विझे आपण ।
तैसें भेदु नाशूनि जाण । ज्ञानही नुरे ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की जसे जाळलेल्या तृणाने अग्नीतून काहीच उरले नाही, तसाच भेदभाव किंवा विभाजन ज्ञानाला नष्ट करतो. यामध्ये हे सांगितले आहे की ज्ञान किंवा आत्मज्ञानाच्या प्रकाशात, भेदभाव आणि वेगळेपण गायब होते.

ओवी ३९५:माझें पैलपण जाये । भक्त हें ऐलपण ठाये ।

अनादि ऐक्य जें आहे । तेंचि निवडे ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की माझे वैयक्तिक अस्तित्व (पैलपण) दूर झाले पाहिजे, कारण भक्ताचे अस्तित्व एक अद्वितीय ऐक्य म्हणून ठरले पाहिजे. अनादि काळापासून जो एकता आहे, तोच खरा अनुभव आहे.

ओवी ३९६:आतां गुणातें तो किरीटी । जिणे या नव्हती गोष्टी ।

जे एकपणाही मिठी । पडों सरली ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की आता गुणांमुळे एकात्मता (कीरीटी) प्राप्त झाली आहे, जी पूर्वी नसली. जेव्हा एकता (एकपणा) गहिराईने अनुभवली जाते, तेव्हा सर्व भेद आणि विभाजन समाप्त होतात.

ओवी ३९७:किंबहुना ऐसी दशा । तें ब्रह्मत्व गा सुदंशा ।

हें तो पावें जो असा । मातें भजे ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की जर अशी स्थिती असेल, तर ती ब्रह्मत्वाची एक उत्तम अवस्था आहे. याचा अनुभव घेणारा भक्त या स्थितीत प्रवेश करू शकतो, ज्यामुळे तो मातेस (परमात्म्याला) प्रार्थना करतो.

ओवी ३९८:पुढतीं इहीं लिंगीं । भक्तु जो माझा जगीं ।
हे ब्रह्मता तयालागीं । पतिव्रता ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की जो भक्त या जगात माझा आहे, त्याला ब्रह्मत्वाची विशेषता प्राप्त होते. हा भक्त पतिव्रता सारखा असतो, जो समर्पित आहे.

ओवी ३९९:जैसें गंगेचेनि वोघें । डळमळित जळ जें निघे ।
सिंधुपद तयाजोगें । आन नाहीं ॥

अर्थ:या ओवीत दर्शवले आहे की जसे गंगेच्या प्रवाहातून खळखळ वाहणारे पाणी समुद्राच्या दिशेने जाते, तसाच भक्त ब्रह्मत्व प्राप्त करण्यासाठी निघतो.

ओवी ४००:तैसा ज्ञानाचिया दिठी । जो मातें सेवी किरीटी ।
तो होय ब्रह्मतेच्या मुकुटीं । चूडारत्‍न ॥

अर्थ:या ओवीत सांगितले आहे की जो ज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून मातेस (परमात्मा) सेवा करतो, तो ब्रह्मस्थितीच्या मुकुटातील सर्वोच्च रत्न बनतो.

ओवी ४०१:यया ब्रह्मत्वासीचि पार्था । सायुज्य ऐसी व्यवस्था ।
याचि नांवें चौथा । पुरुषार्थ गा ॥

अर्थ:अर्जुना, ब्रह्मत्वास सायुज्य म्हणतात आणि यालाच चौथा पुरुषार्थ म्हणून ओळखले जाते.

ओवी ४०२:परी माझें आराधन । ब्रह्मत्वीं होय सोपान ।
एथ मी हन साधन । गमेन हो ॥

अर्थ:परंतु माझी भक्ति ब्रह्मत्व प्राप्त करण्याचे साधन आहे. यामध्ये श्रीकृष्ण भक्ति मार्गावर पोहोचण्याचे साधन ठरतात.

ओवी ४०३:तरी झणीं ऐसें । तुझ्या चित्तीं पैसें ।
पैं ब्रह्म आन नसे । मीवांचूनि ॥

अर्थ:अर्थात, या सर्व गोष्टींचा विचार करता, मी (श्रीकृष्ण) व्यतिरिक्त ब्रह्मत्वाची अन्य कोणतीही गोष्ट नाही.

जर तुम्हाला आणखी काही हवे असल्यास, कृपया सांगा!

ओवी ४०४:अगा ब्रह्म या नांवा । अभिप्रायो मी पांडवा ।
मीचि बोलिजे आघवा । शब्दीं इहीं ॥

अर्थ:अर्जुना, "ब्रह्म" या नावाचा विषय मी आहे. या सर्व शब्दांनी (जसे की अमृत, अव्यय, शाश्वत इत्यादी) मीच संदर्भित केला जातो.

ओवी ४०५:पैं मंडळ आणि चंद्रमा । दोन्ही नव्हती सुवर्मा ।
तैसा मज आणि ब्रह्मा । भेदु नाहीं ॥

अर्थ:चंद्र आणि त्याचे प्रतिबिंब हे जसे भिन्न नसतात, तसाच माझ्यात आणि ब्रह्मामध्ये कोणताही भेद नाही.

ओवी ४०६:अगा नित्य जें निष्कंप । अनावृत धर्मरूप ।
सुख जें उमप । अद्वितीय ॥

अर्थ:अर्जुना, जे ब्रह्म नित्य, अचल, प्रगट, धर्मरूप आणि अमर्याद सुख आहे, ते अद्वितीय आहे.

ओवी ४०७:विवेकु आपलें काम । सारूनि ठाकी जें धाम ।
निष्कर्षाचें निःसीम । किंबहुना मी ॥

अर्थ:विचार (अज्ञान नष्ट करण्याचे) आपले कार्य करून ज्या ठिकाणी प्राप्त होतो, ते स्थान मी आहे. सिद्धांताच्या अंतिम गंतव्याचे स्थान मीच आहे.

ओवी ४०८:ऐसेसें हो अवधारा । तो अनन्याचा सोयरा ।
सांगतसे वीरा । पार्थासी ॥

अर्थ:अहो महाराज, ऐका. अशाप्रमाणे, तो अनन्य भक्तांचा आवडता (श्रीकृष्ण परमात्मा) वीर अर्जुनाला सांगत आहे.

ओवी ४०९:येथ धृतराष्ट्र म्हणे । संजया हें तूतें कोणें ।
पुसलेनिविण वायाणें । कां बोलसी ? ॥

अर्थ:तेव्हा धृतराष्ट्र म्हणाला, "संजय, तुला कोणी विचारल्यावाचून तू व्यर्थ का बोलतोस?"

ओवी ४१०:माझी अवसरी ते फेडी । विजयाची सांगें गुढी ।
येरु जीवीं म्हणे सांडीं । गोठी यया ॥

अर्थ:(माझ्या मुलांच्या) विजयाची बातमी सांगून माझी चिंता दूर कर. संजय मनात म्हणतो की, तू या विजयाच्या गोष्टी सोडून दे.

ओवी ४११:संजयो विस्मयो मानसीं । आहा करूनि रसरसी ।
म्हणे कैसें पां देवेंसी । द्वंद्व यया ? ॥

अर्थ:संजय विस्मयात पडतो आणि विचारतो, "कसे चालले आहे हे द्वंद्व? देवांचा सहभाग कसा आहे?"

ओवी ४१२:तरी तो कृपाळु तुष्टो । यया विवेकु हा घोंटो ।
मोहाचा फिटो । महारोगु ॥

अर्थ:तरी श्रीकृष्ण कृपाळू आणि संतुष्ट होवोत. धृतराष्ट्रास आत्मानात्मविचार समजून घेण्याचे सामर्थ्य द्या, आणि याचा मोहरूपी महारोग नाहीसा होवो.

ओवी ४१३:संजयो ऐसें चिंतितां । संवादु तो सांभाळितां ।
हरिखाचा येतु चित्ता । महापूरु ॥

अर्थ:संजय धृतराष्ट्रासंबंधी असे विचार करत असताना, कृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादाचे चिंतन करत असताना, त्याच्या चित्ताला आनंदाचा महापूर आला.

ओवी ४१४:म्हणौनि आतां येणें । उत्साहाचेनि अवतरणें ।
श्रीकृष्णाचें बोलणें । सांगिजैल ॥

अर्थ:म्हणून आता या उत्साहाच्या भरात तो श्रीकृष्णाचे बोलणे सांगेल.

ओवी ४१५:तया अक्षराआंतील भावो । पाववीन मी तुमचा ठावो ।
आइका म्हणे ज्ञानदेवो । निवृत्तीचा ॥

अर्थ:त्या अक्षरांतील भावांचा अनुभव मी तुमच्यावर प्रकट करीन. ऐका, ज्ञानेश्वरीकडून निवृत्तीच्या मार्गाबद्दल सांगितले जाते.