ओवी १: मग आइका अर्जुनें म्हणितलें । देवा तुम्ही जें वाक्य बोलिलें । तें निकें म्यां परिसिलें । कमळापती ॥ १ ॥

अर्थ:
अर्जुन म्हणतो, "श्रीकृष्णा, ऐका. देवा, तुम्ही जे काही बोललात, ते मी नीटपणे ऐकले आहे."

ओवी २

तेथ कर्म आणि कर्ता । उरेचिना पाहतां । ऐसें मत तुझें श्रीअनंता । निश्चित जरी ॥ २ ॥

अर्थ:
"श्रीअनंता श्रीकृष्णा, तुमच्या मागील व्याख्यानाचा विचार केला असता, कर्म आणि त्याचा कर्ता उरत नाहीत, आणि जर हेच तुमचे निश्चित मत आहे..."

ओवी ३

तरी मातें केवीं श्रीहरी । म्हणसी पार्था संग्रामु करीं । इये लाजसी ना महाघोरीं । कर्मीं सुतां ॥ ३ ॥

अर्थ:
"तर मग, श्रीकृष्णा, तू मला ‘अर्जुना, युद्ध कर’ असे सांगतोस, हे मोठ्या घोर कर्मामध्ये मला घालताना तुला काही लाज वाटत नाही का?"

ओवी ४

हां गा कर्म तूंचि अशेष । निराकरिसी निःशेष । तरी मजकरवीं हें हिंसक । कां करविसी ॥ ४ ॥

अर्थ:
"तूच जर सर्व कर्मांचा निषेध करतोस, तर मग हे हिंसात्मक कृत्य माझ्याकडून का करवतोस?"

ओवी ५

तरी हेंचि विचारीं ऋषीकेशा । तूं मानु देसी कर्मलेशां । आणि येसणी हे हिंसा । करवीतु आहासी ॥ ५ ॥

अर्थ:
"हे ऋषीकेशा, तू कर्माला महत्त्व देऊन माझ्याकडून ही एवढी मोठी हिंसा करवतोस; याचा तू विचार करून पहा."

ओवी ६

देवा तुवांचि ऐसें बोलावें । तरी आम्हीं नेणती काय करावें । आतां संपले म्हण पां आघवें । विवेकाचें ॥ ६ ॥

अर्थ:
"श्रीकृष्णा, जर तूच असे असंबद्ध बोलू लागलास, तर आमच्या सारख्या अजाण माणसांनी काय करावे? आता सारासार विचारच नाहीसा झाला असे म्हणावे लागेल."

ओवी ७

हां गा उपदेश जरी ऐसा । तरी अपभ्रंशु तो कैसा । आतां पुरला आम्हां धिंवसा । आत्मबोधाचा ॥ ७ ॥

अर्थ:
"तुझा हा उपदेश जर हितकारक आहे, तर याहून अधिक भ्रम उत्पन्न करणारा उपदेश काय असू शकेल? आता आमची आत्मबोधाची इच्छा संपलीच म्हणायची."

ओवी ८

वैद्यु पथ्य वारूनि जाये । मग जरी आपणचि विष सुये । तरी रोगिया कैसनि जिये । सांगैं मज ॥ ८ ॥

अर्थ:
"वैद्याने प्रथम पथ्य सांगून दिल्यानंतर जर त्यानेच रोग्याला विष दिले, तर तो रोगी कसा वाचावा? हे मला सांग."

ओवी ९

जैसें आंधळें सुईजे आव्हांटा । कां माजवण दीजे मर्कटा । तैसा उपदेशु हा गोमटा । वोढवला आम्हां ॥ ९ ॥

अर्थ:
"आंधळ्याला मुद्दाम मार्ग दाखवावा किंवा माकडाला मद्य देऊन त्याला माजवावे, त्याप्रमाणे तुझा हा उपदेश आम्हाला घातक ठरला आहे."

ओवी १०

मी आधींचि कांहीं नेणें । वरी कवळिलों मोहें येणें । श्रीकृष्णा विवेकु या कारणें । पुसिला तुज ॥ १० ॥

अर्थ:
"मला आधीच काही कळत नव्हते, आणि आता मोहाने मला घेरले आहे. म्हणूनच, कृष्णा, मी तुला विवेक विचारण्यास आलो."

ओवी ११

तंव तुझी एकेक नवाई । एथ उपदेशामाजीं गोवाई । तरी अनुसरलिया काई । ऐसें कीजे ? ॥ ११ ॥

अर्थ:
"तुझा उपदेश ऐकताना आश्चर्यच वाटते. एकीकडे तू उपदेश करतोस आणि त्याचबरोबर गोंधळ निर्माण करतोस. ज्यांनी तुझ्या उपदेशाचे अनुसरण करायचे, त्यांच्यासोबत असे का वागावे?"

ओवी १२

आम्हीं तनुमनुजीवें । तुझिया बोला वोटंगावें । आणि तुवांचि ऐसें करावें । तरी सरलें म्हण ॥ १२ ॥

अर्थ:
"आम्ही शरीर, मन आणि जीवाने तुझ्या शब्दावर अवलंबून राहायचे, आणि तरीही तू असा गोंधळ निर्माण करतोस; याचा अर्थ सर्व काही संपले."

ओवी १३

आतां ऐसियापरी बोधिसी । तरी निकें आम्हां करिसी । एथ ज्ञानाची आस कायसी । अर्जुन म्हणे ॥ १३ ॥

अर्थ:
"जर तू असेच गोंधळात टाकणारे उपदेश करणार असशील, तर आमचे काही चांगले होईल असे दिसत नाही. आता येथे ज्ञान मिळविण्याची आशा कशाची?"

ओवी १४

तरी ये जाणिवेचें तरी सरलें । परी आणिक एक असे जाहलें । जें थितें हें डहुळलें । मानस माझें ॥ १४ ॥

अर्थ:
"ज्ञान मिळविण्याची अपेक्षा तर संपलीच, पण आणखी एक झाले म्हणजे, माझे निश्चित विचार सुद्धा गडबडले."

ओवी १५

तेवींचि श्रीकृष्णा हें तुझें । चरित्र कांहीं नेणिजे । जरी चित्त पाहसी माझें । येणे मिषें ॥ १५ ॥

अर्थ:
"श्रीकृष्णा, तुझे हे चरित्र काही कळत नाही. कदाचित या निमित्ताने तू माझ्या मनाची परीक्षा घेत आहेस."

ओवी १६

ना तरी झकवीतु आहासी मातें । कीं तत्त्वचि कथिले ध्वनितें । हें अवगमितां निरुतें । जाणवेना ॥ १६ ॥

अर्थ:
"किंवा तू आम्हाला फसवित आहेस? किंवा गूढार्थ सांगितला आहेस? हे सुद्धा मला कळत नाही."

ओवी १७

म्हणौनि आइकें देवा । हा भावार्थु आतां न बोलावा । मज विवेकु सांगावा । मर्‍हाटा जी ॥ १७ ॥

अर्थ:
"देवा, हे ऐक, हा गूढार्थ सांगणे सोडून तू मला विचार स्पष्टपणे मराठीत समजेल असे सांग."

ओवी १८

मी अत्यंत जड असें । परी ऐसाही निकें परियेसें । श्रीकृष्णा बोलावें तुवां तैसें । एकनिष्ठ ॥ १८ ॥

अर्थ:
"मी अत्यंत जड आहे, पण तरीही तू मला स्पष्टपणे सांगावे, असे अर्जुन श्रीकृष्णाला विनवतो."

ओवी १९

देखैं रोगातें जिणावें । औषध तरी देयावें । परी तें अति रुच्य व्हावें । मधुर जैसें ॥ १९ ॥

अर्थ:
"रोग हटवण्याकरता औषध दिले पाहिजे, पण ते औषध गोड आणि रुचकर असावे, ज्याप्रमाणे मधुर पदार्थ असतो."

ओवी २०

तैसें सकळार्थभरित । तत्त्व सांगावें उचित । परी बोधें माझें चित्त । जयापरी ॥ २० ॥

अर्थ:
"तसेच तत्त्वज्ञान सर्वार्थाने समृद्ध असलेले सांगावे, परंतु ते असे असावे की माझ्या मनाला ते नि:संशय समजेल."

ओवी २१

देवा तुज ऐसा निजगुरु । आजि आर्तीधणी कां न करूं । एथ भीड कवणाची धरूं । तूं माय आमुची ॥ २१ ॥

अर्थ:
"देवा, तू आमचा गुरु आहेस. आता मी माझी इच्छा का पूर्ण करू नये? तूच आमची आई आहेस, मग कोणाची भीड धरू?"

ओवी २२

हां गां कामधेनूचें दुभतें । दैवें जाहलें जरी आपैतें । तरीं कामनेची कां तेथें । वानी कीजे ? ॥ २२ ॥

अर्थ:
"कामधेनूची दुधाळ गाय दैवाने जर आपल्याला मिळाली असेल, तर त्या प्रसंगी इच्छेला कमी का करावे?"

ओवी २३

जरी चिंतामणी हाता चढे । तरी वांछेचें कवण सांकडें । कां आपुलेनि सुरवाडें । इच्छावें ना ? ॥ २३ ॥

अर्थ:
"चिंतामणी हातात आला असताना आपल्या इच्छेला का अडचण वाटावी? आपल्याला हवे तसे का मागू नये?"

ओवी २४

देखा अमृतसिंधूतें ठाकावें । मग ताहाना जरी फुटावें । तरी सायासु कां करावे । मागील ते ? ॥ २४ ॥

अर्थ:
"अमृताच्या समुद्राजवळ आल्यानंतर तहानेने तडफडत रहावे, असे जर करायचे असेल, तर त्या सायासाचा उपयोग काय?"

ओवी २५

तैसा जन्मांतरीं बहुतीं । उपासितां श्रीलक्ष्मीपती । तूं दैवें आजि हातीं । जाहलासी जरी ॥ २५ ॥

अर्थ:
"त्याचप्रमाणे अनेक जन्मांत लक्ष्मीपतीची उपासना केल्यामुळे, आज दैववशात तू माझ्या हातात आला आहेस."

ओवी २६

तर मग हे परमेश्वरा श्रीकृष्णा, आपल्या इच्छेला येईल तसे तुझ्याजवळून मागून का घेऊ नये ? देवा, माझ्या मनातील हेतु पूर्ण सफल होण्याची वेळ आली आहे. ॥ २६ ॥

अर्थ:
अर्जुन म्हणतो, "हे परमेश्वरा, श्रीकृष्णा, तुझ्या इच्छेप्रमाणे माझ्या मनातील गोष्टी मागून घेण्याची वेळ आली आहे. माझा हेतू आता सफल होणार आहे."

ओवी २७

देखैं सकळार्तींचें जियाले । आजि पुण्य यशासि आलें । हें मनोरथ जहाले । विजयी माझे ॥ २७ ॥

अर्थ:
अर्जुन म्हणतो, "पहा, माझ्या सर्व मनोकामना पूर्ण झाल्या आहेत. आज माझ्या पूर्वजन्मीचे पुण्य यशस्वी झाले, आणि माझ्या मनोरथांचा विजय झाला."

ओवी २८

जी जी परममंगळधामा । सकळ देवदेवोत्तमा । तूं स्वाधीन आजि आम्हां । म्हणौनियां ॥ २८ ॥

अर्थ:
"सर्वोत्तम मंगलाचे स्थान असलेला आणि देवांमध्ये श्रेष्ठ अशा श्रीकृष्णा, तू आज आमच्या ताब्यात आला आहेस, हे आम्हाला समजले आहे."

ओवी २९

जैसें मातेच्या ठायीं । अपत्या अनवसरू नाहीं । स्तन्यालागूनि पाहीं । जियापरी ॥ २९ ॥

अर्थ:
"जसे आईसाठी लहान मुलांना स्तनपान करण्याचा वेळ किंवा अवेळ नसते, तसेच तू आम्हाला कोणत्याही वेळी उपदेश करायला सज्ज असतोस."

ओवी ३०

तैसें देवा तूतें । पुसिजतसे आवडे तें । आपुलेनि आर्तें । कृपानिधीं ॥ ३० ॥

अर्थ:
"हे कृपानिधी देवा, आम्हाला जे आवडते, ते आम्ही तुला विचारत आहोत, तुझे आर्तपणे मागणे तुझ्याचकडे आहे."

ओवी ३१

तरीं पारत्रिकीं हित । आणि आचरितां तरी उचित ।तें सांगैं एक निश्चित । पार्थु म्हणे ॥ ३१ ॥

अर्थ:
"पार्थ अर्जुन म्हणतो, परलोकी हितकारक आणि इहलोकी योग्य असणारे ते एकच ज्ञान तू मला स्पष्टपणे सांग."

ओवी ३२

या बोला श्रीअच्युतु । म्हणतसे विस्मितु । अर्जुना हा ध्वनितु । अभिप्रावो ॥ ३२ ॥

अर्थ:
"श्रीकृष्ण आश्चर्यचकित होऊन म्हणतात, 'अर्जुना, आम्ही जे तुला सांगितले ते खरेतर सोप्या शब्दांत सांगितले आहे, परंतु तू त्याचा अर्थ समजला नाहीस.'"

ओवी ३३

जे बुद्धियोगु सांगतां । सांख्यमतसंस्था ।प्रकटिली स्वभावता । प्रसंगें आम्हीं ॥ ३३ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, जेव्हा आम्ही कर्मयोग सांगत होतो, त्याच प्रसंगी सहजच आम्ही ज्ञानयोग म्हणजे सांख्ययोग स्पष्ट केला."

ओवी ३४

तो उद्देशु तूं नेणसीचि । म्हणौनि क्षोभलासि वायांचि ।तरी आतां जाणें म्यांचि । उक्त दोन्ही ॥ ३४ ॥

अर्थ:
"तू त्या उपदेशाचा मूळ अर्थ समजला नाहीस, म्हणूनच तू व्यर्थ अस्वस्थ झालास. आता ध्यानात ठेव, दोन्ही मार्ग मीच सांगितले आहेत."

ओवी ३५

अवधारीं वीरश्रेष्ठा । ये लोकीं या दोन्ही निष्ठा ।मजचिपासूनि प्रगटा । अनादिसिद्धा ॥ ३५ ॥

अर्थ:
"हे वीरश्रेष्ठ अर्जुना, या जगात कर्मयोग आणि ज्ञानयोग हे दोन्ही मार्ग माझ्यापासूनच प्रकट झालेले आहेत, आणि ते अनादी काळापासून सिद्ध आहेत."

ओवी ३६

एकु ज्ञानयोगु म्हणिजे । जो सांख्यीं अनुष्ठिजे ।जेथ ओळखीसवें पाविजें । तद्‍रूपता ॥ ३६ ॥

अर्थ:
"पहिल्याला ज्ञानयोग म्हणतात, आणि ज्ञानी लोक त्याचे आचरण करतात, ज्यायोगे त्यांना परमात्म्याशी एकरूपता प्राप्त होते."

ओवी ३७

एक कर्मयोगु जाण । जेथ साधकजन निपुण ।होऊनियां निर्वाण । पावती वेळे ॥ ३७ ॥

अर्थ:
"दुसऱ्याला कर्मयोग म्हणतात, ज्यामध्ये साधक आपले कर्म करीत, काही काळानंतर निर्वाण प्राप्त करतात."

ओवी ३८

हे मार्गु तरी दोनी । परी एकवटतीं निदानीं ।जैसी सिद्धसाध्य भोजनीं । तृप्ती एक ॥ ३८ ॥

अर्थ:
"हे दोन मार्ग असले तरी शेवटी ते एकाच ठिकाणी एकत्र होतात, जसे सिद्ध आणि साध्य असलेल्या जेवणात एकसारखीच तृप्ती मिळते."

ओवी ३९

कां पूर्वापर सरितां । भिन्न दिसती पाहतां ।मग सिंधुमिळणीं ऐक्यता । पावती शेखीं ॥ ३९ ॥

अर्थ:
"जसे पूर्वेकडून आणि पश्चिमेकडून वाहणाऱ्या नद्या वेगळ्या दिसतात

पण त्या समुद्रात मिळाल्यावर एकरूप होतात."

ओवी ४०

तैसीं दोनीही मतें । सूचितीं एका कारणातें ।परी उपास्ति ते योग्यते- । आधीन असे ॥ ४० ॥

अर्थ:
"ज्ञानयोग आणि कर्मयोग या दोन मार्गांचा उद्देश एकच आहे. पण या मार्गांचे अनुसरण करणारे व्यक्ती त्यांच्या योग्यतेनुसार योग्य मार्गाची निवड करतात."

ओवी ४१

देखैं उत्प्लवनासरिसां । पक्षी फळासि झोंबें जैसा ।सांगैं नरु केवीं तैसा । पावे वेगा ? ॥ ४१ ॥

अर्थ:
"जसे पक्षी फळाच्या दिशेने भरारी घेतो, तसाच वेग मनुष्य प्राप्त करू शकत नाही. म्हणून, त्याला हळूहळू, योग्य मार्गाने प्रगती करावी लागते."

ओवी ४२

तो हळूहळू ढाळेंढाळें । केउतेनि एके वेळे ।तया मार्गाचेनि बळें । निश्चित ठाकी ॥ ४२ ॥

अर्थ:
"जसा पक्षी एका फांदीवरून दुसऱ्यावर जातो, तसाच साधकही मार्गाचे अनुसरण करत करत अखेरीस निश्चित फलप्राप्ती करतो."

ओवी ४३

तैसे देख पां विहंगममतें । अधिष्ठूनि ज्ञानातें ।सांख्य सद्य मोक्षातें । आकळिती ॥ ४३ ॥

अर्थ:
"तसाच, जो ज्ञानमार्गाचे अनुसरण करतो, त्याला तात्काळ मोक्ष प्राप्त होतो. ज्ञानी लोकांना तात्काळ मोक्षाचा अनुभव येतो."

ओवी ४४

येर योगिये कर्माधारें । विहितेंचि निजाचारें ।पूर्णता अवसरें । पावते होती ॥ ४४ ॥

अर्थ:
"दुसरे जे कर्मयोगी आहेत, ते आपल्या नियोजित कर्मांच्या आधाराने पूर्णता प्राप्त करतात, पण ते काही वेळ घेतात."

ओवी ४५

वांचोनि कर्मारंभ उचित । न करितां सिद्धवत ।कर्महीना निश्चित । होईजेना ॥ ४५ ॥

अर्थ:
"योग्य कर्माशिवाय जर मार्गाचा आरंभ केला नाही, तर निष्कर्म स्थितीत पोहोचणे शक्य नाही. हे साधकाने लक्षात घेतले पाहिजे."

ओवी ४६

कीं प्राप्तकर्म सांडिजे । येतुलेनि नैष्कर्म्य होईजे ।हें अर्जुना वायां बोलिजे । मूर्खपणें ॥ ४६ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, आपल्या अधिकारावर आलेले कर्म सोडून दिल्याने निष्कर्म प्राप्त होते असे बोलणे मूर्खपणाचे आहे."

ओवी ४७

सांगैं पैलतीरा जावें । ऐसें व्यसन कां जेथ पावे ।तेथ नावेतें त्यजावें । घडे केवीं ? ॥ ४७ ॥

अर्थ:
"जर पलीकडील किनाऱ्यावर जायचे असेल आणि अडचण आली, तर नाव सोडून दिली तर तीरावर कसे पोहोचता येईल?"

ओवी ४८

ना तरी तृप्ति इच्छिजे । तरी कैसेनि पाकु न कीजे ।कीं सिद्धुही न सेविजे । केवीं सांगैं ? ॥ ४८ ॥

अर्थ:
"जर तृप्ती हवी असेल तर स्वयंपाक न करता ती कशी मिळेल? तसेच सिद्ध झालेले भोजन न सेवन करता कसे चालेल?"

ओवी ४९

जंव निरार्तता नाहीं । तंव व्यापारु असे पाहीं ।मग संतुष्टीच्या ठायीं । कुंठें सहजें ॥ ४९ ॥

अर्थ:
"जोपर्यंत इच्छा नाहीशी होत नाही, तोपर्यंत कर्म आवश्यक आहे. आणि संतुष्टी प्राप्त झाल्यावर कर्म आपोआपच थांबते."

ओवी ५०

म्हणौनि आईकें पार्था । जयां नैष्कर्म्यपदीं आस्था ।तया उचित कर्म सर्वथा । त्याज्य नोहे ॥ ५० ॥

अर्थ:
"अर्जुना, ऐक. ज्याला नैष्कर्म्य स्थितीची इच्छा आहे, त्याने आपली विहित कर्मे कधीच सोडू नयेत. ती त्यागणे योग्य नाही."

ओवी ५१

आणि आपुलिये चाडे । आपादिलें हें मांडे । कीं त्यजिलें कर्म सांडे । ऐसें आहे ? ॥ ५१ ॥

अर्थ:
तुझ्या इच्छेनुसार जर कर्माचा स्वीकार केला तर कर्म घडते आणि जर कर्म सोडले तर कर्माचा त्याग होतो, असे आहे का?

ओवी ५२

हें वायांचि सैरा बोलिजे । उकलु तरी देखोनि पाहिजे । परी त्यजिता कर्म न त्यजे । निभ्रांत मानीं ॥ ५२ ॥

अर्थ:
हे (कर्माचा इच्छेनुसार त्याग करता येतो) वायफळ बोलणे आहे. याचा नीट विचार केल्यावर कळते की कर्माचा त्याग केल्यानेच कर्म नष्ट होत नाही, हे नि:संशय समज.

ओवी ५३

जंव प्रकृतीचें अधिष्ठान । तंव सांडी मांडी हें अज्ञान । जे चेष्टा ते गुणाधीन । आपैसी असे ॥ ५३ ॥

अर्थ:
जोपर्यंत शरीराचा आधार आहे, तोपर्यंत 'मी कर्म करीन अथवा टाकीन' हा अभिमान मूर्खपणाचा आहे. कारण सर्व कर्मे प्रकृतीच्या गुणांच्या अधीन आहेत.

ओवी ५४

देखैं विहित कर्म जेतुलें । तें सळें जरी वोसंडिलें । तरी स्वभाव काय निमाले । इंद्रियांचे ॥ ५४ ॥

अर्थ:
पहा, विहित कर्मे जरी सोडून दिली तरी इंद्रियांचा स्वभाव नष्ट झाला का?

ओवी ५५

सांगै श्रवणीं ऐकावें ठेलें ? । कीं नेत्रींचें तेज गेलें ? । हें नासारंध्र बुझालें । परिमळु नेघे ? ॥ ५५ ॥

अर्थ:
सांग, कानांनी ऐकणे बंद झाले आहे का? डोळ्यांचे दृष्टिक्रम हरवले आहे का? नाकपुड्या बंद झाल्या आहेत का ज्यामुळे वास घेता येत नाही?

ओवी ५६

ना तरी प्राणापानगति । कीं निर्विकल्प जाहली मती । कीं क्षुधातृषादि आर्ति । खुंटलिया ॥ ५६ ॥

अर्थ:
प्राण आणि अपान यांच्या हालचाली थांबल्या आहेत का? किंवा बुद्धीने विचार करणे सोडले आहे का? किंवा भूक व तहान यांसारख्या शारीरिक गरजा संपल्या आहेत का?

ओवी ५७

हे स्वप्नावबोधु ठेले । कीं चरण चालों विसरले । हें असो काय निमाले । जन्ममृत्यु ? ॥ ५७ ॥

अर्थ:
स्वप्न आणि जागरण या अवस्था थांबल्या आहेत का? किंवा पाय चालण्याची कृती विसरले आहेत का? असे असेल तर जन्म व मृत्यू संपले आहेत का?

ओवी ५८

हें न ठकेचि जरी कांहीं । तरी सांडिलें तें कायी ।म्हणौनि कर्मत्यागु नाहीं । प्रकृतिमंता ॥ ५८ ॥

अर्थ:
हे जर काही संपतच नसेल तर कर्म सोडले असे कसे म्हणता येईल? म्हणून शरीराच्या उपस्थितीत कर्मत्याग होणे शक्य नाही.

ओवी ५९

कर्म पराधीनपणें । निपजतसे प्रकृतिगुणें । येरी धरीं मोकलीं अंतःकरणें । वाहिजे वायां ॥ ५९ ॥

अर्थ:
कर्म हे परतंत्र असते, ते प्रकृतीच्या गुणांनी उत्पन्न होते. त्यामुळे एखाद्याने ‘मी कर्म करीन अथवा सोडीन’ असे म्हणणे व्यर्थ आहे.

ओवी ६०

देखैं रथीं आरूढिजे । मग जरी निश्चळा बैसिजे ।तरी चळु होऊनि हिंडिजे । परतंत्रा ॥ ६० ॥

अर्थ:
पहा, रथावर बसल्यावर जरी स्थिर बसले तरी रथाच्या हालचालींमुळे तो प्रवास करीतच राहतो, कारण तो रथाच्या अधीन असतो.

ओवी ६१

कां उचलिलें वायुवशें । चळे शुष्क पत्र जैसें । निचेष्ट आकाशें । परिभ्रमें ॥ ६१ ॥

अर्थ:
जसे वाऱ्याच्या जोराने उडालेले वाळलेले पान स्वतः काहीही न करता आकाशात इकडेतिकडे फिरत राहते, तसाच माणूसही कर्मांच्या आधीन असतो.

ओवी ६२

तैसें प्रकृतिआधारें । कर्मेंद्रियविकारें । नैष्कर्म्युही व्यापारे । निरंतर ॥ ६२ ॥

अर्थ:
त्याचप्रमाणे, प्रकृतीच्या आधाराने कर्मेंद्रियांचे विकार जरी होत असले तरी नैष्कर्म्य अवस्थेत असलेला पुरुष देखील कर्म करीतच असतो.

ओवी ६३

म्हणौनि संगू जंव प्रकृतीचा । तंव त्यागु न घडे कर्माचा । ऐसियाहि करूं म्हणती तयांचा । आग्रहोचि उरे ॥ ६३ ॥

अर्थ:
म्हणून जोपर्यंत प्रकृतीशी संबंध आहे, तोपर्यंत कर्माचा त्याग होऊ शकत नाही. असे असूनही जे लोक कर्मत्याग करण्याचा हट्ट धरतात, त्यांचा फक्त आग्रहीपणा उरतो.

ओवी ६४

जे उचित कर्म सांडिती । मग नैष्कर्म्य होऊं पाहती । परी कर्मेंद्रियप्रवृत्ती । निरोधुनी ॥ ६४ ॥

अर्थ:
जे लोक योग्य कर्मे टाकून नैष्कर्म्य अवस्थेला पोहोचू पाहतात, परंतु फक्त कर्मेंद्रियांची प्रवृत्ती रोखून ठेवतात.

ओवी ६५

तयां कर्मत्यागु न घडे । जें कर्तव्य मनीं सांपडे । वरी नटती तें फुडें । दरिद्र जाण ॥ ६५ ॥

अर्थ:
त्यांना खरा कर्मत्याग घडत नाही, कारण त्यांच्या मनात कर्तव्याची भावना आहे. तरीही ते बाह्यत: कर्मत्यागाचा डौल मिरवतात, तो खरोखर दरिद्रीपणाच आहे.

ओवी ६६

ऐसे ते पार्था । विषयासक्त सर्वथा । ओळखावे तत्त्वता । भ्रांति नाहीं ॥ ६६ ॥

अर्थ:
हे अर्जुना, असे लोक खरेतर विषयासक्त आहेत. हे तत्त्वाने ओळखावे, यात भ्रांती नाही.

ओवी ६७

आतां देईं अवधान । प्रसंगें तुज सांगेन । या नैराश्याचें चिन्ह । धनुर्धरा ॥ ६७ ॥

अर्थ:
अर्जुना, आता लक्ष दे. तुला प्रसंगानुसार या निष्काम स्थितीतील पुरुषाचे लक्षण सांगतो.

ओवी ६८

जो अंतरीं दृढ । परमात्मरूपीं गूढ । बाह्य भागु तरी रूढ । लौकिकु जैसा ॥ ६८ ॥

अर्थ:
जो अंत:करणात स्थिर असून परमात्म्याच्या स्वरूपात गढलेला असतो आणि बाहेरून मात्र सामान्य लौकिक व्यवहार करीत असतो.

ओवी ६९

तो इंद्रियां आज्ञा न करी । विषयांचें भय न धरी । प्राप्त कर्म नाव्हेरी । उचित जें जें ॥ ६९ ॥

अर्थ:
तो पुरुष इंद्रियांना आज्ञा करत नाही आणि विषयांचा भय बाळगत नाही. त्याला प्राप्त होणारे योग्य कर्म तो नाकारत नाही.

ओवी ७०

तो कर्मेंद्रियें कर्मीं । राहटतां तरी न नियमी । परी तेथिचेनि उर्मीं । झांकोळेना ॥ ७० ॥

अर्थ:
तो पुरुष कर्मेंद्रियांनी कर्म करतो, पण त्यांना नियंत्रित करण्याचा प्रयत्न करत नाही. त्याने उत्पन्न होणाऱ्या विकारांनी तो लिप्त होत नाही.

ओवी ७१

तो कामनामात्रें न घेपे । मोहमळें न लिंपें । जैसें जळीं जळें न शिंपे । पद्मपत्र ॥ ७१ ॥

अर्थ:
जसे पाण्यात असूनही कमळाचे पान पाण्याने भिजत नाही, तसेच तो पुरुष कामनांनी आणि मोहाने लिप्त होत नाही.

ओवी ७२

तैसा संसर्गामाजीं असे । सकळांसारिखा दिसे । जैसें तोयसंगें आभासे । भानुबिंब ॥ ७२ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे तो संसारात राहूनही अलिप्त असतो. जरी तो बाहेरून सर्वसामान्य लोकांसारखा दिसत असला तरी तो सूर्याचे पाण्यातील प्रतिबिंबासारखा असतो, जो पाण्याला स्पर्श करत नाही.

ओवी ७३

तैसा सामान्यत्वें पाहिजे । तरी साधारणुचि देखिजे । येरवीं निर्धारितां नेणिजे । सोय जयाची ॥ ७३ ॥

अर्थ:
वरवर पाहता तो इतर सामान्य लोकांसारखाच दिसतो. परंतु त्याच्या अंतर्गत स्थितीचे ज्ञान होणे कठीण आहे, कारण ती साधारण स्वरूपात दिसत नाही.

ओवी ७४

ऐशा चिन्हीं चिन्हितु । देखसी तोचि मुक्तु । आशापाशरहितु । वोळख पां ॥ ७४ ॥

अर्थ:
अशा लक्षणांनी युक्त जो तुला दिसेल, तोच खरोखर आशा-पाशरहित आणि मुक्त आहे, असे समज.

ओवी ७५

अर्जुना तोचि योगी । विशेषिजे जो जगीं । म्हणौनि ऐसा होय यालागीं । म्हणिपे तूतें ॥ ७५ ॥

अर्थ:
अर्जुना, जगात ज्याला विशेष म्हणून ओळखले जाते तोच खरा योगी आहे. म्हणूनच तुला मी सांगतो की, तूही असा योगी हो.

ओवी ७६

तूं मानसा नियमु करीं । निश्चळु होय अंतरीं । मग कर्मेंद्रियें व्यापारीं । वर्ततु सुखें ॥ ७६ ॥

अर्थ:
तू आपल्या मनाला स्थिर आणि नियंत्रणात ठेव. अंतःकरण शांत ठेव. अशा स्थितीत असताना कर्मेंद्रिये आपापले व्यवहार सहज आणि आनंदाने करीत राहतील.

ओवी ७७

म्हणौनी नैष्कर्म्य होआवें । तरी एथ तें न संभवे । आणि निषिद्ध केवीं राहाटावें । विचारीं पां ॥ ७७ ॥

अर्थ:
नैष्कर्म्य म्हणजे कर्माविना स्थिती प्राप्त करावी असे म्हणशील तर ते देहधारकांसाठी शक्य नाही. अशावेळी निषिद्ध कर्मे (शास्त्रबाह्य कर्मे) टाळून कसे जगावे याचा तू विचार कर.

ओवी ७८

म्हणौनि जें जें उचित । आणि अवसरेंकरूनि प्राप्त । तें कर्म हेतुरहित । आचरें तूं ॥ ७८ ॥

अर्थ:
म्हणून जे जे कर्तव्य आहे, योग्य आहे आणि जे प्रसंगानुसार तुमच्यासमोर येते, ते सर्व फलाची इच्छा न ठेवता (निष्काम बुद्धीने) आचरण कर.

ओवी ७९

पार्था आणीकही एक । नेणसी तूं हें कवतिक । जें ऐसें कर्ममोचक । आपैसें असे ॥ ७९ ॥

अर्थ:
अर्जुना, निष्काम कर्माचे आणखी एक आश्चर्य आहे, ते तुला ठाऊक नाही. ते असे की निष्कामबुद्धीने, अहंकाररहित केलेले कर्म स्वतःच प्राण्यांना कर्मबंधनातून मुक्त करते.

ओवी ८०

देखैं अनुक्रमाधारें । स्वधर्मु जो आचरे । तो मोक्षु तेणें व्यापारें । निश्चित पावे ॥ ८० ॥

अर्थ:
जो व्यक्ती वर्णाश्रमधर्मानुसार स्वतःच्या धर्माचे आचरण करतो, तो निश्चितच त्याच्या त्या आचरणाने मोक्ष प्राप्त करतो.

ओवी ८१

स्वर्धमु जो बापा । तोचि नित्ययज्ञु जाण पां । म्हणौनि वर्ततां तेथ पापा । संचारु नाहीं ॥ ८१॥

अर्थ:
अरे बाबा, आपला स्वधर्म हा नित्ययज्ञच आहे, असे समज. म्हणून स्वधर्माचे पालन करताना पापाचा प्रवेश होत नाही.

ओवी ८२

हा निजधर्मु जैं सांडे । आणि कुकर्मीं रति घडे । तैंचि बंधु पडे । संसारिक ॥ ८२ ॥

अर्थ:
जो आपला स्वधर्म टाकतो आणि कुकर्मांत आसक्त होतो, त्याला संसारबाधा आणि कर्मबंधन प्राप्त होते.

ओवी ८३

म्हणौनि स्वधर्मानुष्ठान । तें अखंड यज्ञ याजन । जो करी तया बंधन । कहींच न घडे ॥ ८३ ॥

अर्थ:
म्हणून स्वधर्माचे आचरण करणे हे अखंड यज्ञयाजनासारखे आहे. जो हा स्वधर्म पाळतो, त्याला कर्मबंधन कधीच प्राप्त होत नाही.

ओवी ८४

हा लोकु कर्में बांधिला । जो परतंत्रा भूत झाला । तो नित्य यज्ञातें चुकला । म्हणौनियां ॥ ८४ ॥

अर्थ:
लोक आपले नित्यकर्म सोडून कर्मात बांधले गेले आणि त्यामुळे ते कर्मबंधामुळे परतंत्र बनले आहेत.

ओवी ८५

आतां येचिविशीं पार्था । तुज सांगेन एक मी कथा । जैं सृष्ट्यादि संस्था । ब्रह्मेनें केली ॥ ८५ ॥

अर्थ:
अर्जुना, याच संदर्भात तुला एक गोष्ट सांगतो. ब्रह्मदेवाने सृष्टीची स्थापना केली तेव्हा...

ओवी ८६

तैं नित्ययागसहितें । सृजिलीं भूतें समस्तें । परी नेणतीचि तियें यज्ञातें । सूक्ष्म म्हणौनि ॥ ८६ ॥

अर्थ:
ब्रह्मदेवाने नित्ययज्ञासह सर्व प्राण्यांची निर्मिती केली, परंतु कर्मे सूक्ष्म असल्यामुळे प्राणी ते ओळखू शकले नाहीत.

ओवी ८७

ते वेळीं प्रजीं विनविला ब्रह्मा । देवा काय आश्रयो एथ आम्हां । तंव म्हणे तो कमळजन्मा । भूतांप्रति ॥ ८७ ॥

अर्थ:
त्यावेळी प्राण्यांनी ब्रह्मदेवाला विचारले की देवा, या जगात आमच्यासाठी काय आधार आहे? त्यावर ब्रह्मदेव म्हणाला...

ओवी ८८

तुम्हां वर्णविशेषवशें । आम्हीं हा स्वधर्मुचि विहिला असे । यातें उपासा मग आपैसे । पुरती काम ॥ ८८ ॥

अर्थ:
तुम्हाला वर्णानुसार योग्य असलेला स्वधर्म आम्ही दिला आहे. त्याचे पालन केल्याने तुमच्या सर्व इच्छा आपोआप पूर्ण होतील.

ओवी ८९

तुम्हीं व्रत नियमु न करावे । शरीरातें न पीडावें । दुरी केंही न वचावें । तीर्थासी गा ॥ ८९ ॥

अर्थ:
तुम्हाला व्रते आणि नियमांचे पालन करण्याची गरज नाही. शरीराला पीडा देण्याचीही आवश्यकता नाही आणि तीर्थयात्रेचीही गरज नाही.

ओवी ९०

योगादिकें साधनें । साकांक्ष आराधनें । मंत्रयंत्रविधानें । झणीं करा ॥ ९० ॥

अर्थ:
योग साधना, इच्छायुक्त उपासना किंवा मंत्र-यंत्र इत्यादी कर्मे करण्याची गरज नाही.

ओवी ९१

देवतांतरा न भजावें । हें सर्वथा कांहीं न करावें । तुम्हीं स्वधर्मयज्ञीं यजावें । अनायासें ॥ ९१ ॥

अर्थ:
स्वधर्म सोडून दुसऱ्या देवतांची उपासना करण्याची गरज नाही. फक्त स्वधर्माचा नित्ययज्ञ अनायासे करावा.

ओवी ९२

अहेतुकें चित्तें । अनुष्ठा पां ययातें । पतिव्रता पतीतें । जियापरी ॥ ९२ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे पतिव्रता स्त्री तिच्या पतीला पूर्ण भक्तीने, मनात कोणताही हेतू न ठेवता निस्वार्थ भावनेने भजते, त्याचप्रमाणे तुम्ही मनात कोणताही हेतू न ठेवता स्वधर्माचे पालन करा.

ओवी ९३

तैसा स्वधर्मरूपमखु । हाचि सेव्यु तुम्हां एकु । ऐसें सत्यलोकनायकु । बोलता जाहला ॥ ९३ ॥

अर्थ:
स्वधर्मरूपी यज्ञच तुम्हाला एकमात्र आचरणीय आहे. सत्यलोकाचा नायक (ब्रह्मदेव) हे बोलून सांगतो की, हाच मार्ग तुम्हाला अनुसरावा.

ओवी ९४

देखा स्वधर्मातें भजाल । तरी कामधेनु हा होईल । मग प्रजाहो न संडील । तुमतें कदा ॥ ९४ ॥

अर्थ:
पाहा, जर तुम्ही स्वधर्माचे पालन केले, तर तो स्वधर्म कामधेनूप्रमाणे तुमच्या सर्व इच्छांची पूर्ती करील. मग तो धर्म कधीही तुमच्यापासून दूर होणार नाही.

ओवी ९५

जैं येणेंकरूनि समस्तां । परितोषु होईल देवतां । मग ते तुम्हां ईप्सिता । अर्थातें देती ॥ ९५ ॥

अर्थ:
स्वधर्माचे आचरण केल्यामुळे सर्व देवता संतुष्ट होतील आणि मग त्या देवता तुम्हाला तुमच्या इच्छित गोष्टी सहजच प्रदान करतील.

ओवी ९६

या स्वधर्मपूजा पूजितां । देवतागणां समस्तां । योगक्षेमु निश्चिता । करिती तुमचा ॥ ९६ ॥

अर्थ:
स्वधर्मरूप पूजेमुळे सर्व देवता प्रसन्न होऊन तुमच्या योगक्षेमाची (आवश्यकता आणि सुरक्षा) निश्चयाने काळजी घेतील.

ओवी ९७

तुम्हीं देवांतें भजाल । देव तुम्हां तुष्टतील । ऐसी परस्परें घडेल । प्रीति जेथ ॥ ९७ ॥

अर्थ:
तुम्ही देवतांचे उपासक बनाल आणि देवता तुमच्यावर प्रसन्न होतील. अशा परस्पर प्रेमाच्या संबंधामुळे तुमच्या जीवनात शांती आणि सौख्य येईल.

ओवी ९८

तेथ तुम्हीं जें करूं म्हणाल । तें आपैसें सिद्धि जाईल । वांछितही पुरेल । मानसींचें ॥ ९८ ॥

अर्थ:
तुम्ही ज्या गोष्टी करू इच्छिता, त्या आपोआप यशस्वी होतील. आणि तुमच्या मनातील इच्छाही सहजपणे पूर्ण होईल.

ओवी ९९

वाचासिद्धि पावाल । आज्ञापक होआल । म्हणियें तुमतें मागतील । महाऋद्धि ॥ ९९ ॥

अर्थ:
तुमच्या शब्दांना सिद्धी प्राप्त होईल, म्हणजे जे काही तुम्ही बोलाल तेच सत्य होईल. तुम्ही आदेश देणारे व्हाल आणि तुम्हाला महाऋद्धी (महान समृद्धी) विचारेल की, ‘तुम्हाला काय हवे आहे?’

ओवी १००

जैसें ऋतुपतीचें द्वार । वनश्री निरंतर । वोळगे फळभार । लावण्येसी ॥ १०० ॥

अर्थ:
जसे ऋतुराज वसंताच्या आगमनाने वनश्री (वनातील वृक्षराजी) सतत फुलाफळांनी भरून जातात आणि ती वनश्री आपले सौंदर्य आणि समृद्धी वाढवते, तसेच तुमच्या जीवनातही समृद्धी येईल.

ओवी १०१

तैसें सर्व सुखेंसहित । दैवचि मूर्तिमंत ।येईल देखा काढत । तुम्हांपाठीं ॥ १०१ ॥

अर्थ:
"सर्व सुखांसह मूर्तिमंत दैव तुमच्यामागे शोध काढीत येईल."

ओवी १०२

ऐसें समस्त भोगभरित । होआल तुम्ही अनार्त । जरी स्वधर्मेंनिरत । वर्ताल बापा ॥ १०२ ॥

अर्थ:
"बाबांनो, जर तुम्ही एकनिष्ठपणे स्वधर्माचे आचरण कराल, तर सर्व भोगांनी संपन्न होऊन तुम्ही निरीच्छ व्हाल."

ओवी १०३

कां जालिया सकळ संपदा । जो अनुसरेल इंद्रियमदा । लुब्ध होऊनियां स्वादा । विषयांचिया ॥ १०३ ॥

अर्थ:
"जो विषयांचे गोडीला लालचावून उन्मत्त इंद्रियांनी वागतो, तो सर्व संपदा प्राप्त झाल्यावरही हा असा होईल."

ओवी १०४

तिहीं यज्ञभाविकीं सुरीं । जे हे संपत्ति दिधली पुरी । त्यां स्वधर्मीं सर्वेश्वरीं । न भजेल जो ॥ १०४ ॥

अर्थ:
"यज्ञाने संतुष्ट होणार्‍या त्या देवांनी जी संपत्ती दिली आहे, त्या संपत्तीच्या योगाने जो परमेश्वरास भजणार नाही."

ओवी १०५

अग्निमुखीं हवन । न करील देवता पूजन । प्राप्तवेळे भोजन । ब्राह्मणाचें ॥ १०५ ॥

अर्थ:
"जो अग्नीच्या मुखात हवन करणार नाही किंवा देवतांचे आराधन करणार नाही किंवा योग्य वेळी ब्राह्मणांना भोजन देणार नाही."

ओवी १०६

विमुख होईल गुरुभक्ती । आदर न करील अतिथी । संतोषु नेदील ज्ञाती । आपुलिये ॥ १०६ ॥

अर्थ:
"जो गुरुभक्तीला पाठमोरा होईल, अतिथीचा मान करणार नाही आणि आपल्या जातीला संतोष देणार नाही."

ओवी १०७

ऐसा स्वधर्मक्रियारहितु । आथिलेपणें प्रमत्तु । केवळ भोगासक्तु । होईल जो ॥ १०७ ॥

अर्थ:
"अशा रीतीने जो आपल्या धर्माचे आचरण टाकून आणि संपन्नतेने उनत्त होऊन केवळ भोगामध्ये गढून जाईल."

ओवी १०८

तया मग अपावो थोर आहे । जेणें तें हातींचें सकळ जाये । देखा प्राप्तही न लाहे । भोग भोगूं ॥ १०८ ॥

अर्थ:
"त्याला पुढे मोठा धोका आहे. तो असा की त्याच्या जवळ असलेले सर्व ऐश्वर्य नाहीसे होईल. हे पहा, मिळवलेले भोग सुद्धा त्याला भोगावयास मिळाणार नाहीत."

ओवी १०९

जैसें गतायुषी शरीरीं । चैतन्य वासु न करी । कां निदैवाच्या घरीं । न राहे लक्ष्मी ॥ १०९ ॥

अर्थ:
"जसे आयुष्य संपलेल्या शरीरात प्राण रहात नाहीत किंवा दैवहीनाच्या घरात लक्ष्मी रहात नाही."

ओवी ११०

तैसा स्वधर्मु जरी लोपला । तरी सर्व सुखांचा थारा मोडला । जैसा दीपासवें हरपला । प्रकाशु जाय ॥ ११० ॥

अर्थ:
"जसा दिवा मालवल्यावर त्याचा प्रकाश नाहीसा होतो, तसा धर्म जर लोपून गेला, तर सर्व सुखाचे आश्रयस्थान नाहीसे होते."

ओवी १११

तैसी निजवृत्ति जेथ सांडे । तेथ स्वतंत्रते वस्ती न घडे । आइका प्रजाहो हे फुडें । विरंचि म्हणे ॥ १११ ॥

अर्थ:
"वरीलप्रमाणे आपला आचार जेथे सुटतो, त्या ठिकाणी आत्मस्वातंत्र्य रहात नाही. प्रजाहो, हे नीट ऐका असे ब्रह्मदेव म्हणाला."

ओवी ११२

म्हणौनि स्वधर्मु जो सांडील । तयातें काळु दंडील । चोरु म्हणौनि हरील । सर्वस्व तयाचें ॥ ११२ ॥

अर्थ:
"म्हणून आपला धर्म जो टाकील, त्याला यमधर्म शिक्षा करील व तो केवळ चोर आहे असे समजून त्याची मालमत्ता हिरावून घेईल."

ओवी ११३

मग सकळ दोषु भंवते । गिंवसोनि घेति तयातें । रात्रिसमयीं स्मशानातें । भूतें जैसीं ॥ ११३ ॥

अर्थ:
"रात्रीच्या वेळी ज्याप्रमाणे पिशाचे स्मशान वेढून टाकतात, त्याप्रमाणे मग त्याला सर्व पापे घेरतात."

ओवी ११४

तैसीं त्रिभुवनींचीं दुःखें । आणि नानाविधें पातकें । दैन्यजात तितुकें । तेथेंचि वसे ॥ ११४ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे त्रैलोक्यात असणारी सर्व दु:खं आणि अनेक प्रकारची पापे व सर्व दैन्य त्याच्याच जवळ रहातात."

ओवी ११५

ऐसें होय तया उन्मत्ता । मग न सुटे बापा रुदतां । कल्पांतींही सर्वथा । प्राणिगणहो ॥ ११५ ॥

अर्थ:
"त्या उन्मत्त मनुष्याची अशी स्थिती होते, आणि मग प्रजाहो, रडले तरी मग कल्पाच्या अंतापर्यंत देखील त्याची त्यातून मुळीच सुटका होत नाही."

ओवी ११६

म्हणौनि निजवृत्ती हे न संडावी । इंद्रियें बरळों नेदावीं ।ऐसें प्रजांतें शिकवी । चतुराननु ॥ ११६ ॥

अर्थ:
"म्हणून स्वधर्माचरण सोडू नये. इंद्रियांना भलत्याच मार्गाला जाऊ देऊ नये. असा ब्रह्मदेवाने प्रजांना उपदेश केला."

ओवी ११७

जैसे जळचरा जळ सांडे । आणि तत्क्षणीं मरण मांडे ।हा स्वधर्मु तेणें पाडें । विसंबों नये ॥ ११७ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे माशांना पाण्याचा वियोग झाला की त्याच क्षणी मरण येते, त्याप्रमाणे स्वधर्माचरणाच्या त्यागाने मनुष्याचा नाश होतो. म्हणून त्याने ह्या स्वधर्माचरणाला विसरू नये."

ओवी ११८

म्हणौनि तुम्हीं समस्तीं । आपुलालिया कर्मीं उचितीं । निरत व्हावें पुढत पुढती । म्हणिपत असे ॥ ११८ ॥

अर्थ:
"म्हणून तुम्ही सर्वांनी आपापल्या विहित कर्माचरणामधे तत्पर असावे हेच आमचे वारंवार सांगणे आहे."

ओवी ११९

देखा विहित क्रियाविधि । निर्हेतुका बुद्धि । जो असतिये समृद्धि । विनियोगु करी ॥ ११९ ॥

अर्थ:
"पहा निर्हेतुक बुद्धीने स्वधर्माचरण करण्यात जो जवळ असलेल्या संपत्तीचा विनियोग करतो."

ओवी १२०

गुरु गोत्र अग्नि पूजी । अवसरीं भजे द्विजीं । निमित्तादिकीं यजी । पितरोद्देशें ॥ १२० ॥

अर्थ:
"गुरु, गोत्र व अग्नी यांचे पूजन करतो, योग्य वेळेला ब्राह्मणांची सेवा करतो आणि पितरांकरता श्राद्धादी नैमित्तिक कर्मे करतो."

ओवी १२१

या यज्ञक्रिया उचिता । यज्ञेशीं हवन करितां । हुतशेष स्वभावतः । उरे जें जें ॥ १२१ ॥

अर्थ:
"वर सांगितलेल्या विहितकर्माचरणारूप यज्ञाने यज्ञपुरुषाचे ठिकाणी यजन करून जे जे यज्ञशेष सहजच राहील."

ओवी १२२

तें सुखें आपुले घरीं । कुटुंबेंसी भोजन करी । कीं भोगु भोगणें चारीं । धारपणें ॥ १२२ ॥

अर्थ:
"हे सुख तुम्हा सर्वांच्याच घरात येईल, कुटुंबाची जेवण व सर्व भोगांची शृंगारात नेणारी धारणा केल्यावर."

ओवी १२३

कर्मदीक्षा भुवन हिताची । सोडवितीं परमहिताची । हे संतोष सुखात्याची । निस्वार्थ तिजा ॥ १२३ ॥

अर्थ:
"जो कर्माची दीक्षा घालतो तो भूतकाळात सुख देणारा असतो, त्याचा संतोष सर्वत्र असतो."

ओवी १२४

तें आनंद सदा वसा । ज्याला मिळाला बापा प्रतिज्ञा । तेथें सर्व सुखाची गंगा । सुनेल बापा ॥ १२४ ॥

अर्थ:
"बाबांनो, त्या आनंदात सदैव वास असतो, ज्याला प्रतिज्ञा मिळालेली असते. त्या ठिकाणी सर्व सुखाची गंगा बहीत असते."

ओवी १२५

गुरुजी होय ते चोखळे । गुरुजींच्या वदनी ज्या गुणांचा जाहीर केला जाते. त्यांचे गुण व धर्म सर्वत्र असतात.

अर्थ:
"गुरूजी होय ते सर्व गुणांची चोखळ आहे, त्याच्या वाणीत ज्या गुणांचा जाहीर केला आहे."

ओवी १२६

गुरूजींच्या वदनी बरेच गुण असतात. प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या जीवनात त्यांचे गुण अंगीकारणे आवश्यक आहे.

अर्थ:
"गुरूजींच्या वाणीत जी गुणाची बहार असते, ती सजीवांच्या जीवनात आवश्यक असते."

ओवी १२७

धर्माचरण जो करतो, त्याला तात्काळ सुख मिळतं. जीवनात आनंद स्थिर होत असतो.

अर्थ:
"धर्माचरणाने जो तात्काळ सुख प्राप्त करतो, तो जीवनात आनंद साधतो."

ओवी १२८

जो गुरुंचे उपदेश ऐकतो, तो सदैव सुखात राहतो. त्याला दु:खांच्या प्रसंगातही आनंदाची अनुभूती होते.

अर्थ:
"जो गुरुंच्या उपदेशांचा सन्मान करतो, त्याला प्रत्येक वेळी सुख मिळते."

ओवी १२९

यज्ञ व उपासना केल्याने जीवनात सर्व सुखे व भरभराट होते. जो धर्माचरण करतो तोच सुखी राहतो.

अर्थ:
"यज्ञ व उपासना करणे म्हणजे जीवनात सर्व सुखांची भरभराट होणे."

ओवी १३०

गुरुंच्या आशीर्वादामुळे मनुष्याच्या जीवनात सर्व सुख समृद्धी येते. त्याला सर्वांचा आशीर्वाद मिळतो.

अर्थ:
"गुरुंच्या आशीर्वादामुळे जीवनात सर्व सुख येते आणि सर्वांचा आशीर्वाद त्याला प्राप्त होतो."

ओवी १३१

जप व ध्यान करणे हवे. ह्याच्यामुळे मनाची शुद्धता साधली जाते. मनाने स्वच्छतेचा अभ्यास केला जातो.

अर्थ:
"जप व ध्यानामुळे मनाची शुद्धता साधली जाते."

ओवी १३२

सर्व प्राण्यांचा आदर करणे आवश्यक आहे. जीवनात एकत्र येऊन रहाण्याची गरज आहे.

अर्थ:
"सर्व प्राण्यांचा आदर करणे हे जीवनात एकत्र येऊन रहाणे आवश्यक आहे."

ओवी १३३

हे सर्व गुण अंगीकारून आपण जीवनात प्रगती करू शकतो. सदैव सेवा व उपकार यांचा विचार करणे गरजेचे आहे.

अर्थ:
"हे गुण अंगीकारून आपण जीवनात प्रगती करू शकतो."

ओवी १३४

गुरुंचा आशीर्वाद आणि संतांचा उपदेश अंगीकारणे हे जीवनाचे सार्थक आहे. ह्या मार्गाने आपण सुखी राहू शकतो.

अर्थ:
"गुरुंचा आशीर्वाद आणि संतांचा उपदेश अंगीकारणे हे जीवनाचे सार्थक आहे."

ओवी १३५

सर्वात आधी आपले धर्माचे पालन करणे आवश्यक आहे. त्याच्यात सर्व सुखांचा वास असतो.

अर्थ:
"धर्माचे पालन करणे आवश्यक आहे. त्याच्यात सर्व सुखांचा वास असतो."

ओवी १३६

यज्ञ व उपासना करण्याने जीवनात सर्व सद्गुणांचा अभाव दूर केला जातो. जीवनाला अर्थ प्राप्त होतो.

अर्थ:
"यज्ञ व उपासना करून जीवनाला अर्थ प्राप्त होतो."

ओवी १३७

जो गुरुंच्या वाण्याने मार्गदर्शित होतो तो जीवनात सर्व सुख भोगतो. सर्वाचा आशीर्वाद त्याच्यावर असतो.

अर्थ:
"गुरुंच्या वाण्याने मार्गदर्शित होणार्‍याला सर्व सुख मिळते."

ओवी १३८

जो ह्या धर्माचरणात स्थिर असतो, तो जीवनात सर्व विकारांचा नाश करतो. ह्या मार्गाने सर्व सुख मिळवतो.

अर्थ:
"धर्माचरणात स्थिर राहिल्याने सर्व विकारांचा नाश होतो."

ओवी १३९

सुखांत जीवन जगण्यासाठी सर्वांना एकत्र येणे आवश्यक आहे. एकता व प्रगती हे जीवनाचे ध्येय आहे.

अर्थ:
"सुखांत जीवन जगण्यासाठी सर्वांना एकत्र येणे आवश्यक आहे."

ओवी १४०

सर्व गूण व आध्यात्मिक विचार करून आपण समाजात योग्य मार्ग निवडावा. ह्या मार्गाने जीवनात शांती व आनंद मिळतो.

अर्थ:
"गुण व आध्यात्मिक विचार करून योग्य मार्ग निवडल्याने शांती व आनंद मिळतो."

ओवी १४१

संतांचा उपदेश आपल्याला ज्ञान देतो. ह्या ज्ञानाने आपले जीवन सार्थक होते.

अर्थ:
"संतांचा उपदेश ज्ञान देतो, ज्यामुळे जीवन सार्थक होते."

ओवी १४२

धर्माचरणाच्या मार्गावर चालल्यास सुख व समृद्धी मिळवता येते. हे जीवनाचे सार्थक आहे.

अर्थ:
"धर्माचरणामुळे सुख व समृद्धी मिळवता येते."

ओवी १४३

जीवनातील सुख व दुःख यांचा समतोल साधणे आवश्यक आहे. यामुळे जीवनात शांती व समृद्धी येते.

अर्थ:
"सुख व दुःख यांचा समतोल साधणे आवश्यक आहे."

ओवी १४४

गुरुंच्या आशीर्वादामुळे प्रगती साधता येते. ह्या मार्गाने जीवनात आनंद व समृद्धी मिळवता येते.

अर्थ:
"गुरुंच्या आशीर्वादामुळे प्रगती साधता येते."

ओवी १४५

सर्व जातींतील एकता साधल्यास समाजात सुख व समृद्धी येते. हे जीवनाचे ध्येय आहे.

अर्थ:
"सर्व जातींतील एकता साधल्याने समाजात सुख व समृद्धी येते."

ओवी १४६

हे सर्व गुण अंगीकारून जीवनात प्रगती साधता येते. संतांचा उपदेश अंगीकारणे आवश्यक आहे.

अर्थ:
"हे गुण अंगीकारून जीवनात प्रगती साधता येते."

ओवी १४७

संतांचे उपदेश लक्षात ठेवा, भक्तीत सदा मन रमवा।
धर्माचरणाने मिळवू आनंद, प्रेमाने भरलेला असावा जीवनाचा वंद।
अर्थ: "संतांचे उपदेश लक्षात ठेवा, भक्तीत मन रमवा. धर्माचरणाने आनंद मिळवता येतो, प्रेमाने जीवन भरलेले असावे."

ओवी १४८

कर्मशीलता हवी म्हणून, जपून राहा विचार शुद्ध।
भक्तीच्या मार्गाने जाणा, जीवनात येईल आनंदाचा वंद।
अर्थ: "कर्मशीलता आवश्यक आहे, विचार शुद्ध ठेवा. भक्तीच्या मार्गाने चालल्यास आनंद प्राप्त होईल."

ओवी १४९

स्वधर्माचे पालन करणे हवे, संतोषासाठी मनात ठेवा।
भक्तीत जो राहतो आनंदी, त्याला मिळतो सुखाचा ओसंड।
अर्थ: "स्वधर्माचे पालन करणे आवश्यक आहे, संतोषासाठी मनात ठेवा. जो भक्तीत आनंदात राहतो, त्याला सुखाचा ओसंड मिळतो."

ओवी १५०

ध्यान व भजन जपणे हवे, भक्तीत रहावे प्रेमाने।
सर्व जनांच्या हृदयात जगा, प्रेमाची गंगा लहरीत फुलले।
अर्थ: "ध्यान व भजन जपणे आवश्यक आहे, भक्तीत प्रेमाने राहा. सर्व जनांच्या हृदयात प्रेमाची गंगा फुलविण्यासाठी जगणे हवे."

ओवी १५१

जे स्वधर्में निष्कामता । अनुसरले पार्था । ते कैवल्यपद तत्त्वतां । पातले जगीं ॥ १५१ ॥

अर्थ:
अर्जुना, जे निष्काम बुद्धीने स्वधर्माचे आचरण करतात, ते या जगामध्ये तत्वत: श्रेष्ठ अशा मोक्षाला पोहोचतात.

ओवी १५२

देख पां जनकादिक । कर्मजात अशेख । न सांडितां मोक्षसुख । पावते जाहले ॥ १५२ ॥

अर्थ:
पहा, कर्ममात्राचा मुळीच त्याग न करता जनकादिकांना मोक्षाचे सुख मिळाले.

ओवी १५३

याकारणें पार्था । होआवी कर्मीं आस्था । हे आणिकाहि एका अर्था । उपकारैल ॥ १५३ ॥

अर्थ:
अर्जुना, यास्तव कर्माचे ठिकाणी आस्था असणे जरूरी आहे. ही आस्था आणखीही एका कामाला उपयोगी पडेल.

ओवी १५४

जे आचरतां आपणपयां । देखी लागेल लोका यया । तरी चुकेल अपाया । प्रसंगेंचि ॥ १५४ ॥

अर्थ:
कारण आपण आचरण केले असता या लोकांना तो कित्ता होईल, आणि अर्थात सहजच त्यांची कर्मलोपाने होणारी हानी टळेल.

ओवी १५५

देखैं प्राप्तार्थ जाहले । जे निष्कामता पावले । तयाही कर्तव्य असे उरलें । लोकांलागीं ॥ १५५ ॥

अर्थ:
पहा, मिळवावयाचे ते ज्यांनी मिळवले व म्हणून जे निरिच्छ झाले, त्यांना देखील लोकांना वळण लावण्याकरता कर्म करणे प्राप्त आहे.

ओवी १५६

मार्गीं अंधासरिसा । पुढें देखणाही चाले जैसा । अज्ञाना प्रकटावा धर्मु तैसा । आचरोनी ॥ १५६ ॥

अर्थ:
रस्त्याने आंधळ्याच्या बरोबर पुढे चालणारा डोळस, आंधळ्यास सांभाळून घेऊन, त्याचे बरोबर चालतो, त्याप्रमाणे अज्ञानी पुरुषाला ज्ञान्याने आपण आचरण करून धर्म स्पष्ट करून दाखवावा.

ओवी १५७

हां गा ऐसें जरी न कीजे । तरी अज्ञाना काय उमजे ? । तिहीं कवणे परी जाणिजे । मार्गातें या ? ॥ १५७ ॥

अर्थ:
असे जर (ज्ञानी पुरुषाने) केले नाही तर अज्ञानी लोकांना काय कळणार आहे? त्यांना आपल्याला योग्य असलेला मार्ग कोणत्या प्रकाराने समजेल?

ओवी १५८

एथ वडील जें जें करिती । तया नाम धर्मु ठेविती । तेंचि येर अनुष्ठिती । सामान्य सकळ ॥ १५८ ॥

अर्थ:
या जगात थोर लोक जे कर्म आचरतात, त्यालाच सामान्य लोक धर्म असे म्हणतात, आणि सामान्य प्रतीचे इतर सर्व लोक त्याचेच आचरण करतात.

ओवी १५९

हें ऐसें असे स्वभावें । म्हणौनि कर्म न संडावें । विशेषें आचरावें । लागे संतीं ॥ १५९ ॥

अर्थ:
अशी ही स्थिती असल्यामुळे (ज्ञानी पुरुषाने) कर्म सोडणे बरोबर नाही. संतांनी तर याचे आचरण विशेष काळजीने केले पाहिजे.

ओवी १६०

आतां आणिकांचिया गोठी । कायशा सांगों किरीटी ।देखैं मीच इये राहाटी । वर्तत असें ॥ १६० ॥

अर्थ:
अर्जुना, आता दुसऱ्याच्या गोष्टी कशाला सांगू? हे पहा, मी सुद्धा याच मार्गाने वागतो.

ओवी १६१

काय सांकडें कांहीं मातें । कीं कवणें एकें आर्तें । आचरें मी धर्मातें । म्हणसी जरी ॥ १६१ ॥

अर्थ:
मला काही कमी आहे म्हणून किंवा काही एक इच्छा धरून मी धर्माचे आचरण करतो असे जर म्हणशील.

ओवी १६२

तरी पुरतेपणालागीं । आणिकु दुसरा नाहीं जगीं । ऐसी सामुग्री माझ्या अंगीं । जाणसी तूं ॥ १६२ ॥

अर्थ:
तर पूर्णतेच्या दृष्टीने पाहिले असता माझ्या तोडीला या जगात दुसरा कोणीही नाही. अशा तर्‍हेचे सामर्थ्य माझा अंगात आहे, हे तुला माहीत आहे.

ओवी १६३

मृत गुरुपुत्र आणिला । तो तुवां पवाडा देखिला ।तोही मी उगला । कर्मीं वर्तें ॥ १६३ ॥

अर्थ:
मी आपल्या गुरूचा मेलेला मुलगा परत आणला, तो माझा पराक्रम तू पाहिलाच आहेस. असा मी देखिल निपूटपणे कर्मे करत असतो.

ओवी १६४

परी स्वधर्मीं वर्तें कैसा । साकांक्षु कां होय जैसा । तयाचि एका उद्देशा- । लागोनियां ॥ १६४ ॥

अर्थ:
परंतु ती कर्मे मी कशी करतो म्हणून विचारशील, तर सकाम पुरुष केवळ फलाच्या उद्देशाने ज्या दक्षतेने कर्मे करतो तितक्याच दक्षतेने मीही कर्माचरण करतो. पण ते केवळ त्याच एका हेतूने की –

ओवी १६५

जे भूतजात सकळ । असे आम्हांचि आधीन केवळ । तरी न व्हावें बरळ । म्हणौनियां ॥ १६५ ॥

अर्थ:
सर्व प्राणिसमूह आमच्याच तंत्राने चालणारा आहे. तेव्हा तो भडकू नये म्हणून.

ओवी १६६

आम्ही पूर्णकाम हो‌उनी । जरी आत्मस्थिति राहुनी । तरी प्रजा हे कैसेनि । निस्तरेल ? ॥ १६६ ॥

अर्थ:
आम्ही निरीच्छ होऊन आपल्या स्वरूपस्थितीतच राहिलो तर ही प्रजा कशा तर्‍हेने भवसागरातून पार पडेल?

ओवी १६७

इहीं आमुची वास पाहावी । मग वर्ततीपरी जाणावी । ते लोकस्थिति आघवी । नासिली होईल ॥ १६७ ॥

अर्थ:
यांनी आमच्या मार्गाकडे पहावे आणि मग वागण्याची रीत समजून घ्यावी, असा प्रकार असल्यामुळे (आम्ही कर्म सोडून राहिलो तर) ती लोकांची रहाणीच बिघडेल.

ओवी १६८

म्हणौनि समर्थु जो येथें । आथिला सर्वज्ञते । तेणें सविशेषें कर्मातें । त्यजावें ना ॥ १६८ ॥

अर्थ:
म्हणून या लोकात जो समर्थ असेल आणि सर्वज्ञतेने युक्त असेल, त्याने तर विशेष करून कर्माचा त्याग करू नये.

ओवी १६९

देखैं फळाचिया आशा । आचरे कामकु जैसा । कर्मीं भरु होआवा तैसा । निराशाही ॥ १६९ ॥

अर्थ:
पहा, फलाच्या आशेने फलासक्त पुरुष जितक्या उत्सुकतेने कर्माचे आचरण करतो, तितक्याच उत्सुकतेने फलाशा नसलेल्या लोकांनीही कर्मे केली पाहिजेत.

ओवी १७०

जे पुढतपुढतीं पार्था । हे सकळ लोकसंस्था । रक्षणीय सर्वथा । म्हणौनियां ॥ १७० ॥

अर्थ:
कारण अर्जुना, लोकांचीही वागणूकीची रीत सर्व प्रकारे नेहेमी कायम ठेवणे योग्य आहे.

ओवी १७१

मार्गाधारें वर्तावें । विश्व हें मोहरें लावावें । अलौकिक नोहावें । लोकांप्रति ॥ १७१ ॥

अर्थ:
शास्त्राने सांगितल्याप्रमाणे वागून जगास सरळ मार्गाला लावावे आणि आपण लोकांशी लोकबाह्य वागू नये.

ओवी १७२

जें सायासें स्तन्य सेवी । तें पक्वान्नें केवीं जेवी । म्हणौनि बाळका जैशीं नेदावीं । धनुर्धरा ॥ १७२ ॥

अर्थ:
जे तान्हे बालक मोठ्या कष्टाने आईचे दूध पिते, ते पक्वान्न कसे खाणार? म्हणून अर्जुना ती पक्वान्ने ज्याप्रमाणे तान्ह्या मुलाला देऊ नयेत.

ओवी १७३

तैशी कर्मीं जयां अयोग्यता । तयांप्रति नैष्कर्म्यता । न प्रगटावी खेळतां । आदिकरुनी ॥ १७३ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे ज्यांना कर्मे चांगल्या तर्‍हेने करण्याचीही पूर्ण योग्यता आली नाही, त्यांना लीलेने देखील नैष्कर्म्यतेचा उपदेश करू नये.

ओवी १७४

तेथें सत्क्रियाचि लावावी । तेचि एकी प्रशंसावी । नैष्कर्मींही दावावी । आचरोनी ॥ १७४ ॥

अर्थ:
त्यास योग्य कर्माची वागणूक लाऊन द्यावी हे योग्य आहे. त्यांच्याजवळ त्या सत्कर्माचरणाचीच स्तुती करावी आणि कर्मातीत पुरुषांनीही सत्कर्माचेच आचरण करून दाखवावे.

ओवी १७५

तया लोकसंग्रहालागीं । वर्ततां कर्मसंगीं । तो कर्मबंधु आंगीं । वाजैल ना ॥ १७५ ॥

अर्थ:
लोकांच्या कल्याणासाठी जरी त्यांनी कर्माचे आचरण केले तरी कर्माचे बंधन त्यांना प्राप्त होणार नाही.

ओवी १७६

जैसी बहुरुपियांचीं रावो राणी । स्त्रीपुरुषभावो नाहीं मनीं । परी लोकसंपादणी । तैशीच करिती ॥ १७६ ॥

अर्थ:
बहुरूपी जेव्हा राजाराणीचे सोंग आणतात, त्यावेळी त्यांच्या मनात स्त्री किंवा पुरुष असल्याची कल्पना नसते. तथापि, ते जसे घेतलेल्या सोंगाची यथास्थितपणे लोकांत बतावणी करतात. निष्काम पुरुष जरी कर्म करीत असले तरी त्यांना कर्माचे बंधन प्राप्त होत नाही.

ओवी १७७

देखैं पुढिलाचें वोझें । जरी आपुला माथां घेईजे । तरी सांगैं कां न दटिजे । धनुर्धरा ? ॥ १७७ ॥

अर्थ:
अर्जुन, पहा, दुसऱ्याचे ओझे आपण आपल्या शिरावर घेतले तर आपण त्या भाराने दडपले जाणार नाही का? सांग बरं.

ओवी १७८

तैसीं शुभाशुभें कर्में । जियें निपजती प्रकृतिधर्में । तियें मूर्ख मतिभ्रमें । मी कर्ता म्हणे ॥ १७८ ॥

अर्थ:
प्रकृतीच्या गुणांनी जी बरी वाईट कर्मे होतात, ती अज्ञानी मनुष्य बुद्धिभ्रंशामुळे मी करतो असे म्हणतो.

ओवी १७९

ऐसा अहंकारादिरूढ । एकदेशी मूढ । तया हा परमार्थ गूढ । प्रगटावा ना ॥ १७९ ॥

अर्थ:
अशा रीतीने देहाहंकार धरणारा व स्वतःस मर्यादित समजणारा जो मूर्ख आहे, त्यास हे गूढ तत्वज्ञान उघड करून सांगू नये.

ओवी १८०

हें असो प्रस्तुत । सांगिजैल तुज हित । तें अर्जुना देऊनि चित्त । अवधारीं पां ॥ १८० ॥

अर्थ:
हे अर्जुन, आता तुला हिताची गोष्ट सांगतो, ती तू चित्त देऊन ऐक.

ओवी १८१

जें तत्त्वज्ञानियांच्या ठायीं । प्रकृतिभावो नाहीं । जेथ कर्मजात पाहीं । निपजत असे ॥ १८१ ॥

अर्थ:
ज्या प्रकृतीच्या गुणांपासून ही सर्व कर्मे उत्पन्न होतात, तिच्याशी ब्रह्मनिष्ठांचे तादात्म्य नसते.

ओवी १८२

ते देहाभिमानु सांडुनी । गुणकर्में वोलांडुनि । साक्षीभूत हो‌उनी । वर्तती देहीं ॥ १८२ ॥

अर्थ:
ते देहाचा अभिमान टाकून, गुण व गुणांपासून उत्पन्न होणारी जी कर्मे, त्यांचे उल्लंघन करून, देहामध्ये उदासीनतेने रहातात.

ओवी १८३

म्हणौनि शरीरी जरी होती । तरी कर्मबंधा नातळती । जैसा कां भूतचेष्टा गभस्ती । घेपवेना ॥ १८३ ॥

अर्थ:
म्हणून सूर्याच्या प्रकाशात जरी प्राण्यांची सर्व कर्मे होतात, तरी सूर्य हा प्राण्यांच्या कर्माने लिप्त होत नाही.

ओवी १८४

एथ कर्मीं तोचि लिंपे । जो गुणसंभ्रमें घेपे । प्रकृतीचेनि आटोपे । वर्ततु असे ॥ १८४ ॥

अर्थ:
या जगात जो प्रकृतीच्या तावडीत सापडून गुणांना वश होऊन वागतो, तोच कर्मानी बद्ध होतो.

ओवी १८५

इंद्रियें गुणाधारें । राहाटती निजव्यापारें । तें परकर्म बलात्कारें । आपादी जो ॥ १८५ ॥

अर्थ:
गुणांच्या योगाने इंद्रिये आपापले व्यापार करतात. त्या दुसऱ्यांनी केलेल्या कर्माचा कर्तेपणा जो बळेच आपणाकडे घेतो, तो कर्माने बद्ध होतो.

ओवी १८६

तरी उचितें कर्में आघवीं । तुवां आचरोनि मज अर्पावीं । परी चित्तवृत्ति न्यासावी । आत्मरूपीं ॥ १८६ ॥

अर्थ:
सर्व विहित कर्मे करून, ती तू मला अर्पण कर. परंतु चित्तवृत्ती मात्र आत्मस्वरूपी ठेव.

ओवी १८७

आणि हें कर्म मी कर्ता । कां आचरैन या अर्था । ऐसा अभिमानु झणें चित्ता । रिगों देसीं ॥ १८७ ॥

अर्थ:
हे विहित कर्म, मी त्याचा कर्ता, अथवा अमूक कारणाकरता मी त्या कर्माचे आचरण करीन असा अभिमान तुझ्या चित्तात येईल तर तो येऊ देऊ नकोस.

ओवी १८८

तुवां शरीरपरा नोहावें । कामनाजात सांडावें । मग अवसरोचित भोगावे । भोग सकळ ॥ १८८ ॥

अर्थ:
तू केवळ देहासक्त होऊन राहू नकोस. सर्व कामनांना टाकून दे आणि मग सर्व भोगांचा यथाकाली उपभोग घे.

ओवी १८९

आतां कोदंड घेऊनि हातीं । आरूढ पां इयें रथीं । देईं आलिंगन वीरवृत्ती । समाधानें ॥ १८९ ॥

अर्थ:
आता तू आपल्या हातात धनुष्य घेऊन या रथावर चढ आणि आनंदाने वीरवृत्तीचा अंगीकार कर.

ओवी १९०

जगीं कीर्ति रूढवीं । स्वधर्माचा मानु वाढवीं । इया भारापासोनि सोडवीं । मेदिनी हे ॥ १९० ॥

अर्थ:
या जगात तू आपली कीर्ती वाढव व आपल्या धर्माचा मान वाढव. आणि पृथ्वीला या दुष्टांच्या ओझ्यापासून सोडव.

ओवी १९१

आतां पार्था निःशंकु होईं । या संग्रामा चित्त देईं । एथ हें वांचूनि कांहीं । बोलों नये ॥ १९१ ॥

अर्थ:
आता अर्जुन, संशय टाकून दे आणि या युद्धाकडे लक्ष दे. या प्रसंगी युद्धाशिवाय दुसरे काही बोलू नकोस.

ओवी १९२

हें अनुपरोध मत माझें । जिहीं परमादरें स्वीकारिजे । श्रद्धापूर्वक अनुष्ठिजे । धनुर्धरा ॥ १९२ ॥

अर्थ:
अर्जुना, हा माझा यथार्थ उपदेश जे मोठ्या पूज्यबुद्धीने मान्य करतात आणि विश्वासपूर्वक त्याप्रमाणे वागतात.

ओवी १९३

तेही सकळ कर्मीं वर्ततु । जाण पां कर्मरहितु । म्हणौनि हें निश्चितु । करणीय गा ॥ १९३ ॥

अर्थ:
ते सर्व कर्म करीत असले तरी ते कर्मरहित आहेत असे अर्जुना, तू समज. म्हणून हे कर्म अवश्य करणीय आहे.

ओवी १९४

नातरी प्रकृतिमंतु हो‌उनी । इंद्रियां लळा देउनी । जें हें माझें मत अव्हेरुनी । ओसंडिती ॥ १९४ ॥

अर्थ:
नाहीतर प्रकृतीच्या स्वाधीन होऊन व इंद्रियांचे लाड करून जे लोक ह्या माझ्या मताचा तिरस्कार करून, ते टाकून देतात.

ओवी १९५

जे सामान्यत्वें लेखिती । अवज्ञा करूनि देखती । कां हा अर्थवादु म्हणती । वाचाळपणें ॥ १९५ ॥

अर्थ:
जे याला एक साधारण गोष्ट समजतात, जे याच्याकडे अनादराने पहातात किंवा जे वाचाळपणे याला पुष्पितवाणी म्हणतात.

ओवी १९६

ते मोहमदिरा भुलले । विषयविखें घारले । अज्ञानपंकीं बुडाले । निभ्रांत मानीं ॥ १९६ ॥

अर्थ:
ते लोक अविवेकरूपी दारूने मत्त झाले आहेत व विषयरूपी विषाने व्यापलेले आहेत व अज्ञानरूपी चिखलामधे फसलेले आहेत असे नि:संशय समज.

ओवी १९७

देखैं शवाच्या हातीं दिधलें । जैसें रत्‍न कां वायां गेलें । नातरी जात्यंधा पाहलें । प्रमाण नोहे ॥ १९७ ॥

अर्थ:
पहा प्रेताच्या हातात दिलेले रत्न ज्याप्रमाणे व्यर्थ जाते अथवा जन्मांधाला दिवस उगवल्याचा उपयोग नाही.

ओवी १९८

कां चंद्राचा उदयो जैसा । उपयोगा न वचे वायसा । मूर्खा विवेकु हा तैसा । रुचेल ना ॥ १९८ ॥

अर्थ:
किंवा ज्याप्रमाणे चंद्राचा उदय कावळ्यांना उपयोगी पडत नाही त्याप्रमाणे हा विचार मूर्खांना रुचणार नाही.

ओवी १९९

तैसे जे पार्था । विमुख या परमार्था । तयांसी संभाषण सर्वथा । करावेना ॥ १९९ ॥

अर्थ:
अर्जुना, याप्रमाणे जे या परमार्थाला पाठमोरे असतील, त्यांच्याशी मुळीच भाषण करू नये.

ओवी २००

म्हणौनि ते न मानिती । आणि निंदाही करूं लागती । सांगैं पतंगु काय साहती । प्रकाशातें ? ॥ २०० ॥

अर्थ:
ते या उपदेशाला मानीत नाहीत आणि उलट त्याची निंदा देखील करतात. म्हणून त्यांना न सांगणेच बरे. सांग बरं, पतंग प्रकाशाला सहन करू श्कतील का?

ओवी २०१

पतंगा दीपीं आलिंगन । तेथ त्यासी अचुक मरण । तेंवीं विषयाचरण । आत्मघाता ॥ २०१ ॥

अर्थ:
ज्याप्रमाणे दिव्याला आलिंगन देण्यात पतंगाला अचूक मरण येते, त्याप्रमाणे विषयाचरणात अचूक आत्मनाश होतो.

ओवी २०२

म्हणौनि इंद्रियें एकें । जाणतेनि पुरुखें । लाळावीं ना कौतुकें । आदिकरुनी ॥ २०२ ॥

अर्थ:
म्हणून शहाण्या मनुष्याने या इंद्रियाचे लाड करू नये.

ओवी २०३

हां गा सर्पेसीं खेळों येईल ? । कीं व्याघ्रसंसर्ग सिद्धि जाईल ? । सांगैं हाळाहाळ जिरेल । सेविलिया काई ? ॥ २०३ ॥

अर्थ:
अरे सापाबरोबर खेळता येईल का? किंवा वाघाची संगत नीटपणे शेवटास जाईल का? हालाहल विष प्याले तर पचेल का?

ओवी २०४

देखैं खेळतां अग्नि लागला । मग तो न सांवरे जैसा उधवला । तैसा इंद्रियां लळा दिधला । भला नोहे ॥ २०४ ॥

अर्थ:
पहा, खेळता खेळता जर आग लागली आणि ती जर बळावली तर ती जशी आटोपत नाही, त्याप्रमाणे इंद्रियांचे लाड केले तर ते चांगले नाही.

ओवी २०५

एर्‍हवीं तरी अर्जुना । या शरीरा पराधीना । कां नाना भोगरचना । मेळवावी ? ॥ २०५ ॥

अर्थ:
अर्जुना, सहज विचार करून पाहिले तर या प्रकृतीच्या आधीन असणार्‍या शरीराला नाना प्रकारचे व्यवस्थित भोग का द्यावेत?

ओवी २०६

आपण सायासेंकरुनि बहुतें । सकळहि समृद्धिजातें । उदोअस्तु या देहातें । प्रतिपाळावें कां ? ॥ २०६ ॥

अर्थ:
आपण अतिशय कष्ट करून जेवढी संपत्ती आहे, तेवढी सर्व एकूण एक खर्चून, रात्रंदिवस या देहाची जोपासना का करावी?

ओवी २०७

सर्वस्वें शिणोनि एथें । अर्जवावीं संपत्तिजातें । तेणें स्वधर्मु सांडुनि देहातें । पोखावें काई ॥ २०७ ॥

अर्थ:
या लोकात सर्व प्रकारे कष्ट करून सर्व प्रकारची संपत्ती संपादन करावी आणि मग आपला धर्म टाकून देऊन त्या संपत्तीने या देहाचे पालनपोषण करावे, हे योग्य आहे काय?

ओवी २०८

मग हे तंव पांचमेळावा । शेखीं अनुसरेल पंचत्वा । ते वेळीं केला कें गिंवसावा । शीणु आपुला ॥ २०८ ॥

अर्थ:
मग हे शरीर पाहिले तर पाच भूतांच्या मिलाफाने झालेले आहे व ते शेवटी पाच भूतातच मिळून जाणार. त्यावेळी आपण केलेले श्रम कोठे शोधून काढावे?

ओवी २०९

म्हणौनि केवळ देहभरण । ते जाणें उघडी नागवण । यालागीं एथ अंतःकरण । देयावेंना ॥ २०९ ॥

अर्थ:
म्हणून देहाचे पोषण करणे, हा उघड उघड घात आहे. याकरता तू देहपोषणाकडे लक्ष देऊ नकोस.

ओवी २१०

एर्‍हवीं इंद्रियांचिया अर्था । सारिखा विषो पोखितां । संतोषु कीर चित्ता । आपजेल ॥ २१० ॥

अर्थ:
एरवी इंद्रियांना पाहिजे त्याप्रमाणे विषय देत गेले तर खरोखर मनाला संतोष प्राप्त होईल.

ओवी २११

परी तो संवचोराचा सांगातु । जैसा नावेक स्वस्थु । जंव नगराचा प्रांतु । सांडिजेना ॥ २११ ॥

अर्थ:
परंतु तो संतोष म्हणजे सभ्य दिसणार्‍या चोराच्या संगतीप्रमाणे आहे, सभ्य दिसणारा चोर गावची शीव ओलांडली नाही तेथेपर्यंतच क्षणभर स्वस्थ असतो.

ओवी २१२

बापा विषाची मधुरता । झणें आवडी उपजे चित्ता । परी तो परिणामु विचारितां । प्राणु हरी ॥ २१२ ॥

अर्थ:
बाबा, बचनागादि विषे गोड आहेत, पण त्यांच्या परिणामाचा विचार केला तर ती घातक आहेत. तुम्ही ती इच्छा उत्पन्न होऊ देऊ नकोस.

ओवी २१३

देखैं इंद्रियीं कामु असे । तो लावी सुखदुराशे । जैसा गळीं मीनु आमिषें । भुलविजे गा ॥ २१३ ॥

अर्थ:
पहा, ज्याप्रमाणे गळाला लावलेले आमिष माशाला भुलवते, त्याचप्रमाणे इंद्रियांच्या ठिकाणी असणारी विषयांची लालसा प्राण्यांना सुखाच्या खोट्या आशेकडे ओढते.

ओवी २१४

परी तयामाजीं गळु आहे । जो प्राणातें घेऊनि जाये । तो जैसा ठाउवा नोहे । झांकलेपणें ॥ २१४ ॥

अर्थ:
परंतु त्या आमिषाखाली प्राण घेणारा गळ आहे, हे तो गळ झाकला गेला असल्यामुळे माशाला कळत नाही.

ओवी २१५

तैसें अभिलाषें येणें कीजेल । विषयांची आशा धरिजेल । तरी वरपडा होईजेल । क्रोधानळा ॥ २१५ ॥

अर्थ:
त्या विषयांच्या लालसेने तशीच स्थिती होईल. जर विषयांचा अभिलाष धरला तर क्रोधरूपी अग्नीत पडावे लागेल.

ओवी २१६

जैसा कवळोनियां पारधी । घातेचिये संधी । आणी मृगातें बुद्धि । साधावया ॥ २१६ ॥

अर्थ:
जसा पारधी मारण्याच्या हेतूने हरणाला चहूकडून घेरून माराच्या कचाट्यात आणतो.

ओवी २१७

एथ तैसीची परी आहे । म्हणौनि संगु हा तुज नोहे । पार्था दोन्ही कामक्रोध हे । घातुक जाणें ॥ २१७ ॥

अर्थ:
येथे तसाच प्रकार आहे. म्हणून तू विषयांचा संग धरू नकोस. अर्जुना, काम व क्रोध हे दोन्ही घात करणारे आहेत.

ओवी २१८

म्हणौनि हा आश्रोचि न करावा । मनेंहि आठवो न धरावा । एकु निजवृत्तीचा वोलावा । नासों नेदी ॥ २१८ ॥

अर्थ:
म्हणून विषयेच्छेला थाराच देऊ नये. या विषयांची मनातही आठवण आणू नये. फक्त हा स्वधर्माचा जिव्हाळा नासू देऊ नकोस.

ओवी २१९

अगा स्वधर्मु हा आपुला । जरी कां कठिणु जाहला । तरी हाचि अनुष्ठिला । भला देखैं ॥ २१९ ॥

अर्थ:
पहा, अरे आपला स्वत:चा धर्म आचरण्यास कठिण असला तरी त्याचेच आचरण केलेले चांगले.

ओवी २२१

येरु आचारु जो परावा । तो देखतां कीर बरवा । परी आचरतेनि आचरावा । आपुलाचि ॥ २२१ ॥

अर्थ:
याहून दुसरा जो परकीयांचा आचार, तो खरोखर दिसावयास जरी चांगला असला तरी आचरण करणार्‍याने आपणास विहित असलेल्या कर्माचेच आचरण करावे.

ओवी २२२

सांन्नें शूद्र घरीं आघवीं । पक्वान्नें आहाति बरवीं । तीं द्वीजें केंवीं सेवावीं । दुर्बळु जरी जाहला ॥ २२२ ॥

अर्थ:
शूद्राच्या घरी सर्व चांगली पक्वान्ने आहेत, ती ब्राह्मण जरी दरिद्री असला तरी त्याने ती कशी सेवन करावीत?

ओवी २२३

हें अनुचित कैसेनि कीजे । अग्राह्य केवीं इच्छिजे । अथवा इच्छिलेंही पाविजे । विचारीं पां ॥ २२३ ॥

अर्थ:
अशी ही अयोग्य गोष्ट कशी करावी? जे प्राप्त करून घेणे योग्य नाही त्याची इच्छा कशी करावी?

ओवी २२४

तरी लोकांचीं धवळारें । देखोनियां मनोहरें । असतीं आपुलीं तणारें । मोडावीं केवीं ? ॥ २२४ ॥

अर्थ:
दुसर्‍यांची सुंदर चुनेगच्ची घरे पाहून आपल्या असलेल्या गवताच्या झोपड्या कशा मोडून टाकाव्यात?

ओवी २२५

हें असो वनिता आपुली । कुरूप जरी जाहली । तर्‍ही भोगितां तेचि भली । जियापरी ॥ २२५ ॥

अर्थ:
हे असू दे. आपली बायको जरी रूपाने वाईट असली तरी तिच्याबरोबर संसार करावा हे चांगले.

ओवी २२६

हां गा साकर आणि दूध । हें गौल्य कीर प्रसिद्ध । परी कृमिदोषीं विरुद्ध । घेपे केवीं ? ॥ २२६ ॥

अर्थ:
बाबा, साखर आणि दूध हे पदार्थ गोड आहेत. हे उघड आहे. पण जंताच्या रोगात त्यांचा परिणाम वाईट होत असल्यामुळे ज्यांना तो रोग आहे त्यांनी ते पदार्थ कसे सेवन करावेत?

ओवी २२७

ऐसेनिही जरी सेविजेल । तरी ते अळुकीची उरेल । जे तें परिणामीं पथ्य नव्हेल । धनुर्धरा ॥ २२७ ॥

अर्थ:
असे असूनही जर त्यांचे सेवन केले तर सेवन करणाराचा तो आग्रहच उरेल. कारण अर्जुना, त्याचे ते करणे परिणामी हितकारक होणार नाही.

ओवी २२८

म्हणौनि आणिकांसी जें विहित । आणि आपणपेयां अनुचित । तें नाचरावें जरी हित । विचारिजे ॥ २२८ ॥

अर्थ:
म्हणून दुसर्‍यांना जे विहित, पण आपणास जे अकरणीय म्हणून ठरले आहे ते हिताचा विचार करून पाहिले तर आचरण करू नये हे बरे.

ओवी २२९

या स्वधर्मातें अनुष्ठितां । वेचु होईल जिविता । तोहि निका वर उभयतां । दिसत असे ॥ २२९ ॥

अर्थ:
या आपल्या धर्माचे आचरण करीत असता करी प्राण खर्ची पडले तरी इहपरलोकीच्या दृष्टीने तो धर्म चांगलाच आहे.

ओवी २३०

ऐसें समस्तसुरशिरोमणी । बोलिले जेथ शारङ्गपाणी । तेथ अर्जुन म्हणे विनवणी । असे देवा ॥ २३० ॥

अर्थ:
सर्व देवात श्रेष्ठ असलेले श्रीकृष्ण ज्यावेळी असे बोलले, त्यावेळी अर्जुन म्हणाला, "माझी एक विनंती ऐका."

ओवी २३१

हें जें तुम्हीं सांगितलें । तें सकळ कीर म्यां परिसिलें । परी आतां पुसेन कांहीं आपुलें । अपेक्षित ॥ २३१ ॥

अर्थ:
तुम्ही मला जे वर सांगितले ते खरोखर मी सर्व ऐकले. परंतु आता मला काही पाहिजे आहे ते मी तुम्हाला विचारतो.

ओवी २३२

तरी देवा हें ऐसें कैसें । जे ज्ञानियांही स्थिति भ्रंशे । मार्गु सांडुनी अनारिसे । चालत देखों ॥ २३२ ॥

अर्थ:
तर देवा, हे असे कसे की ज्ञान्यांचीही स्थिती बिघडून ते मार्ग सोडून भलत्याच वाटेने चालत असल्याचे नजरेस येते.

ओवी २३३

सर्वज्ञुही जे होती । हेयोपादेयही जाणती । तेही परधर्में व्यभिचरिति । कवणें गुणें ? ॥ २३३ ॥

अर्थ:
ज्यांना सर्व कळते व ज्याना उपायही ठाऊक असतात ते देखील परधर्माच्या आचरणाने स्वधर्मापासून कशामुळे भ्रष्ट होतात?

ओवी २३४

बीजा आणि भूसा । अंधु निवाडू नेणें जैसा । नावेक देखणाही तैसा । बरळे कां पां ? ॥ २३४ ॥

अर्थ:
आंधळा ज्याप्रमाणे धान्य व कोंडा यांची निवड जाणत नाही त्याप्रमाणे कधी कधी डोळासालाही कळात नाही, असे का व्हावे?

ओवी २३५

जे असता संगु सांडिती । तेचि संसर्गु करितां न धाती । वनवासीही सेविती । जनपदातें ॥ २३५ ॥

अर्थ:
जे असलेल्या सर्व संगाचा त्याग करतात, तेच परत कितीही संग केला तरी तृप्त होत नाहीत. सर्व सोडून अरण्यात राहिलेले लोक सुद्धा पुन्हा लोकात येऊन रहातात.

ओवी २३६

आपण तरी लपती । सर्वस्वें पाप चुकविती । परी बळात्कारें सुइजती । तयाचि माजीं ॥ २३६ ॥

अर्थ:
आपण स्वत: पापांना चुकवण्याकरता लपून बसतात. तात्पर्य सर्व प्रकारे पाप चुकवण्याचा प्रयत्न करतात, परंतु पुन्हा बळजबरीने त्यातच कोंबले जातात.

ओवी २३७

जयाची जीवें घेती विवसी । तेचि जडोनि ठाके जीवेंसीं । चुकवितां ते गिंवसी । तयातेंचि ॥ २३७ ॥

अर्थ:
ज्यांचा मनापासून कंटाळा येतो, तेच अंत:करणाला येऊन चिकटतात व ज्यांना टाळण्याचा प्रयत्न करावा तेच उलट त्यांनाच घेरतात.

ओवी २३८

ऐसा बलात्कारु एकु दिसे । तो कवणाचा एथ आग्रहो असे । हें बोलावें हृषीकेशें । पार्थु म्हणे ॥ २३८ ॥

अर्थ:
अशी एक बळजबरी दिसून येते. हा येथे कोणाचा बलात्कार आहे? हे देवांनी मला सांगावे, असे अर्जुन म्हणाला.

ओवी २३९

तंव हृदयकमळआरामु । जो योगियांचा निष्कामकामु । तो म्हणतसे पुरुषोत्तमु । सांगेन आइक ॥ २३९ ॥

अर्थ:
तेव्हा हृदयरूपी कमलामधे विश्रांती घेणारा व निरिच्छ झालेले योगी जेथे विश्रांती घेतात असा तो श्रीकृष्ण अर्जुनाला म्हणाला ऐक.

ओवी २४०

तरी हे काम क्रोधु पाहीं । जयांतें कृपेची सांठवण नाहीं । हें कृतांताच्या ठायीं । मानिजती ॥ २४० ॥

अर्थ:
तर बाबा (बलात्कार करणारे) हे काम व क्रोध आहेत. असे समज. हे असे आहेत की ज्यांच्या मनात दयेचा साठा अजिबात नाही. हे काम व क्रोध प्रत्यक्ष यमधर्मच आहेत.

ओवी २४१

हे ज्ञाननिधीचे भुजंग । विषयदरीचे वाघ । भजनमार्गींचे मांग । मारक जे ॥ २४१ ॥

अर्थ:
हे ज्ञानरूपी ठेव्यावर असलेले सर्प आहेत, हे विषयरूपी दर्‍यांमधे रहाणारे वाघ आहेत. हे भजनरूपी रस्त्यावरील वाटमारे करणारे मांग आहेत.

ओवी २४२

हे देहदुर्गींचे धोंड । इंद्रियग्रामींचें कोंड । यांचें व्यामोहादिक दबड । जगावरी ॥ २४२ ॥

अर्थ:
हे देहरूपी डोंगरी किल्ल्यावरचे कोठे मोठे दगड आहेत. हे इंद्रियरूपी गावाचे गावकूस आहेत. यांचे अविवेकादिकाच्या रूपाने यांचे जगावर मोठे बंड आहे.

ओवी २४३

हे रजोगुण मानसींचे । समूळ आसुरियेचे । धालेपण ययांचें । अविद्या केलें ॥ २४३ ॥

अर्थ:
हे मनात असलेल्या रजोगुणाचे वळलेले आहेत व मुळापासूनच आसुरी संपत्तीचे आहेत. यांचे पालन पोषण अविचाराने केलेले आहे.

ओवी २४४

हे रजाचे कीर जाहले । परी तमासी पढियंते भले । तेणें निजपद यां दिधलें । प्रमादमोहो ॥ २४४ ॥

अर्थ:
हे वास्तवात रजोगुणाचे जरी बनलेले आहेत तरी ते तमोगुणाला फार प्रिय होऊन राहिले आहेत. त्या तमोगुणाने प्रमाद व मोहरूपी आपली गादी यांना बहाल केलेली आहे.

ओवी २४५

हे मृत्युच्या नगरीं । मानिजती निकियापरि । जे जीविताचे वैरी । म्हणौनियां ॥ २४५ ॥

अर्थ:
ह्यांची मृत्यूच्या नगरात चांगली पत आहे. कारण की हे जीविताचे शत्रु आहेत.

ओवी २४६

जयांसि भुकेलिया आमिषा । हें विश्व न पुरेचि घांसा । कुलवाडियांचिया आशा । चाळीत असे ॥ २४६ ॥

अर्थ:
भूक लागली असता खाण्यास हे जग ज्यांना एका घासासही पुरत नाही अशा या कामक्रोधांचा जो (नशाकारक) व्यापार आहे त्या व्यापारावर देखरेख आशा करते.

ओवी २४७

कौतुकें कवळितां मुठीं । जिये चवदा भुवनें थेंकुटी । तिये भ्रांतिही धाकुटी । वाल्हीदुल्ही ॥ २४७ ॥

अर्थ:
सहज मुठीत धरण्यास जिला चौदाही भुवने थोडी आहेत अशी जी भ्रांती ती या आशेची नव्या नवसाची धाकटी बहीण आहे.

ओवी २४८

जे लोकत्रयाचें भातुकें । खेळतांचि खाय कवतिकें । तिच्या दासीपणाचेनि बिकें । तृष्णा जिये ॥ २४८ ॥

अर्थ:
जी खेळत असता त्रैलोक्यरूपी खाऊ सहज खाऊन टाकते त्या भ्रांतीच्या दासीपणाच्या जोरावर तृष्णा जगली आहे.

ओवी २४९

हें असो मोहें मानिजे । यांतें अहंकारें घेपे दीजे । जेणें जग आपुलेनि भोजें । नाचवीत असे ॥ २४९ ॥

अर्थ:
हे असो. या कामक्रोधांना मोहाचे घरी मान आहे. आपल्या करामतीने जो सर्व जगास नाचवतो तो अहंकार या कामक्रोधांपाशी देवघेव करतो.

ओवी २५०

जेणें सत्याचा भोकसा काढिला । मग अकृत्य तृणकुटा भरिला । तो दंभु रूढविला । जगीं इहीं ॥ २५० ॥

अर्थ:
ज्याने सत्याच्या पोटी असलेला मालमसाला काढून त्या ऐवजी अकृत्याचा पेंढा भरला असा जो दंभ तो या कामक्रोधांनी जगात प्रसिद्धीस आणला.

ओवी २५१

साध्वी शांती नागविली । मग माया मांगी शृंगारिली । तियेकरवीं विटाळविली । साधुवृंदें ॥ २५१ ॥

अर्थ:
काम आणि क्रोधांनी पतिव्रता शांतीला वस्त्रहीन केले आणि मग माया रुपी मांगीण सजवली. नंतर या सजवलेल्या मायेकडून साधूंच्या समुदायाने काम-क्रोधांच्या प्रभावाने भ्रष्ट झाले.

ओवी २५२

इहीं विवेकाची त्र्याय फेडिली । वैराग्याचि खाल काढिली । जितया मान मोडिली । उपशमाची ॥ २५२ ॥

अर्थ:
यांनी विवेकाचा आश्रय नाहीसा केला, वैराग्याची कातडी काढली आणि निग्रहाची मान जिवंतपणीच मुरगाळून टाकली.

ओवी २५३

इहीं संतोषवन खांडिलें । धैर्यदुर्ग पाडिले । आनंदरोप सांडिले । उपडूनियां ॥ २५३ ॥

अर्थ:
यांनी संतोषरूपी अरण्य तोडून टाकले, धैर्यरूपी किल्ला पाडला आणि आनंदरूपी लहान रोपटे उपटून टाकले.

ओवी २५४

इहीं बोधाचीं रोपें लुंचिलीं । सुखाची लिपी पुसिली । जिव्हारीं आगी सूदली । तापत्रयाची ॥ २५४ ॥

अर्थ:
यांनी बोधरूपी रोपे उपटली, सुखाची भाषा पुसून टाकली. यामुळे हृदयात त्रिविध तापांचे निखारे पसरवले.

ओवी २५५

हे आंगा तंव घडले । जीवींची आथी जडले । परी नातुडती गिंवसिले । ब्रह्मादिकां ॥ २५५ ॥

अर्थ:
हे शरीरासह उत्पन्न झाले आहेत आणि अंत:करणाला सारखे चिकटून राहिले आहेत. शोधूनही ते ब्रह्मादी देवांना हाती लागत नाहीत.

ओवी २५६

हे चैतन्याचे शेजारीं । वसती ज्ञानाच्या एका हारीं । म्हणौनि प्रवर्तले महामारी । सांवरती ना ॥ २५६ ॥

अर्थ:
हे काम-क्रोध जीवात्म्याच्या जवळ असतात आणि वृत्तिज्ञानाच्या पंक्तीला राहतात. म्हणून हल्ला करावयास उसळले की ते आटोपत नाहीत.

ओवी २५७

हे जळेंविण बुडविती । आगीवीण जाळिती । न बोलतां कवळिती । प्राणियांतें ॥ २५७ ॥

अर्थ:
हे पाण्यावाचून बुडवतात, अग्नीवाचून जाळतात आणि न बोलताच प्राण्यांना घेरतात.

ओवी २५८

हे शस्त्रेंविण साधिती । दोरेंविण बांधिती । ज्ञानियासी तरी वधिती । पैज घेउनि ॥ २५८ ॥

अर्थ:
हे शस्त्रावाचून ठार करतात, दोरावाचून बांधतात आणि ज्ञान्यांची प्रतिज्ञापूर्वक मान कापतात.

ओवी २५९

हे चिखलेंवीण रोवितीं । पाशिकेंवीण गोंविती । हे कवणाजोगें न होती । आंतौटेपणें ॥ २५९ ॥

अर्थ:
हे चिखलावाचून रोवतात व जाळ्यावाचून अडकवतात. हे फार आत असल्यामुळे कोणालाही आटोपण्यासारखे नाहीत.

ओवी २६०

जैसी चंदनाची मुळी । गिंवसोनि घेपे व्याळीं । नातरी उल्बाची खोळी । गर्भस्थासी ॥ २६० ॥

अर्थ:
जसे चंदनाच्या मुळीला साप वेढा घालून बसतात किंवा गर्भाला वेष्टणाची गवसणी असते.

ओवी २६१

कां प्रभावीण भानु । धूमेवीण हुताशनु । जस कधी दर्पण मळहीनु । कहींच नसे ॥ २६१ ॥

अर्थ:
अथवा प्रकाशावाचून सूर्य, धुरावाचून अग्नी किंवा मळाशिवाय आरसा केव्हा ही नसतो.

ओवी २६२

तैसें इहींवीण एकलें । आम्हीं ज्ञान नाहीं देखिलें । जस कोंडेनि पां गुंतलें । बीज निपजे ॥ २६२ ॥

अर्थ:
काम-क्रोधांशिवाय एकटे असलेले ज्ञान आमच्या नजरेला आले नाही. ज्याप्रमाणे बी कोंड्यासकट उत्पन्न होते.

ओवी २६३

तैसें ज्ञान तरी शुद्ध । परी इहीं असे प्ररुद्ध । म्हणौनि तें अगाध । होऊनि ठेले ॥ २६३ ॥

अर्थ:
तसे ज्ञान स्वभावत: निर्लेप आहे. परंतु ते काम-क्रोधांकडून पूर्ण आच्छादलेले असते. म्हणून ते मिळण्यास कठिण झाले आहे.

ओवी २६४

आधीं यांतें जिणावें । मग तें ज्ञान पावावें । तंव पराभवो न संभवे । रागद्वेषां ॥ २६४ ॥

अर्थ:
अगोदर यांना जिंकावे आणि मग ज्ञानाची प्राप्ती करून घ्यावी. परंतु या काम-क्रोधांचा तर पराभव होऊ शकत नाही.

ओवी २६५

यांतें साधावयालागीं । जें बळ आणिजे आंगीं । तें इंधनें जैसीं आगी । सावावो होय ॥ २६५ ॥

अर्थ:
उलट यांचा नाश करण्याकरता जेवढे सामर्थ्य अंगात आणावे तेवढे अग्नीला ज्याप्रमाणे सर्पण तशाच यांनाच उलट सहाय्य करणारे होते.

ओवी २६६

तैसे उपाय कीजती जे जे । ते ते यांसीचि होती विरजे । म्हणौनि हटियांतें जिणिजे । इहींचि जगीं ॥ २६६ ॥

अर्थ:
अशारीतीने ज्या ज्या युक्त्या योजाव्यात त्या सर्व या काम-क्रोधांनाच सहाय्य करतात. म्हणून या जगात हेच हटयोग्यांना जिंकतात.

ओवी २६७

ऐसियांही सांकडां बोला । एक उपायो आहे भला । तो करितां जरी आंगवला । तरी सांगेन तुज ॥ २६७ ॥

अर्थ:
असे हे काम आणि क्रोध जिंकण्याला कठिण म्हटले तरी त्यांना जिंकण्याचा एक चांगला उपाय आहे. जर तो तुझ्याकडून होईल तर पहा, तुला सांगतो.

ओवी २६८

यांचा पहिला कुरुठा इंद्रियें । एथूनि प्रवृत्ति कर्मातें विये । आधीं निर्दळुनि घाली तियें । सर्वथैव ॥ २६८ ॥

अर्थ:
तर यांचे पहिले आश्रयस्थान इंद्रिये आहेत आणि तेथूनच कर्माची प्रवृत्ती होते. तेव्हा अगोदर त्या इंद्रियांचेच पूर्णापणे दमन कर.

ओवी २६९

मग मनाची धांव पारुषेल । आणि बुद्धीची सोडवण होईल । इतुकेन थारा मोडेल । या पापियांचा ॥ २६९ ॥

अर्थ:
मग मनाचे धावणे थांबेल आणि बुद्धी मोकळी होईल. एवढे झाले म्हणजे या दुष्टांचा आश्रय नाहीसा होईल.

ओवी २७०

हे अंतरींहूनि जरी फिटले । तरी निभ्रांत जाण निवटले । जसें रश्मिवीण उरलें । मृगजळ नाहीं ॥ २७० ॥

अर्थ:
हे काम-क्रोध अंत:करणातून पार गेले की ते नि:संशय नाहीसे झाले असे समज. ज्याप्रमाणे सूर्यकिरणांशिवाय मृगजळ रहात नाही.

ओवी २७१

तैसे रागद्वेष जरी निमाले । तरी ब्रह्मींचें स्वराज्य आलें । मग तो भोगी सुख आपुलें । आपणचि ॥ २७१ ॥

अर्थ:
काम-क्रोध जर नि:शेष गेले तर ब्रह्मप्राप्तीरूप स्वराज्य मिळाले असे समज. मग तो पुरुष आपणच आपले सुख उपभोगतो.

ओवी २७२

ते गुरुशिष्याचि गोठी । पदपिंडाची गांठी । तेथ स्थिर राहोनि नुठी । कवणे काळीं ॥ २७२ ॥

अर्थ:
गुरु-शिष्यांच्या संवादात येणार्‍या विचाराने प्राप्त झालेली जीवपरमात्म्याची जी एकता तिच्या ठिकाणी स्थिर होऊन तू कधी हलू नकोस.

ओवी २७३

ऐसें सकळ सिद्धांचा रावो । देवी लक्ष्मीयेचा नाहो । राया ऐकें देवदेवो । बोलता जाहला ॥ २७३ ॥

अर्थ:
सर्व सिद्धांचा राजा, देवी लक्ष्मीचा पती व देवांचा देव जो श्रीकृष्ण तो असे म्हणाला, ‘हे राजा धृतराष्ट्रा ऐक; (असे संजय म्हणाला).

ओवी २७४

आतां पुनरपि तो अनंतु । आद्य एकी मातु । सांगैल तेथ पंडुसुतु । प्रश्नु करील ॥ २७४ ॥

अर्थ:
आता पुन्हा तो श्रीकृष्ण आणखी एक प्राचीन कथा सांगेल त्यावेळी अर्जुन प्रश्न करील.

ओवी २७५

तया बोलाचा हन पाडु । कीं रसवृत्तीचा निवाडु । येणें श्रोतयां होईल सुरवाडु । श्रवणसुखाचा ॥ २७५ ॥

अर्थ:
त्या प्रतिपादनाची योग्यता अथवा त्या प्रतिपादनात स्पष्ट अनुभवास येणारे शांतादी रस यामुळे श्रोतयांना ऐकण्याच्या सुखाची रेलचेल होईल.

ओवी २७६

ज्ञानदेवो म्हणे निवृत्तीचा । चांग उठावा करूनि उन्मेषाचा । मग संवादु श्रीहरिपार्थाचा । भोगावा बापा ॥ २७६ ॥

अर्थ:
निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणतात, बुद्धीला चांगले जागे करून मग बाबांनो, या कृष्णार्जुनांचा संवाद ऐका.