​ओवी १: श्रीभगवानुवाच इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १३-१ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे कौन्तेय (अर्जुन), हे शरीर क्षेत्र (क्षेत्र) म्हणून ओळखले जाते. जो व्यक्ती याला जाणतो, त्याला क्षेत्रज्ञ (क्षेत्राचे ज्ञान असलेला) म्हणून म्हणतात.'

ओवी २: क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥ १३-२ ॥

अर्थ: 'हे भारत (अर्जुन), सर्व क्षेत्रांमध्ये तू मला क्षेत्रज्ञ (क्षेत्राचे ज्ञान असलेला) म्हणून ओळख. क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञ यांचे ज्ञान, हे ज्ञान माझ्या मते आहे.'

ओवी ३: तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत्‌ । स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥ १३-३ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे अर्जुन, ते क्षेत्र कसे आहे, त्याचे स्वरूप आणि विकार (परिवर्तन) कसे आहेत, त्याचे उत्पादक (निर्माण करणारे) काय आहे आणि क्षेत्रज्ञ (क्षेत्राचे ज्ञान असलेला) कोण आहे, त्याचे प्रभाव (शक्ती) काय आहे, हे सर्व संक्षेपात माझ्याकडून ऐक.'

ओवी ४: ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक्‌ । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ १३-४ ॥

अर्थ: 'हे क्षेत्र, ऋषींनी विविध प्रकारे गीतेले आहे, आणि विविध छंदांनी पृथक्पणे (स्वतःच्या रचनेने) गीतेले आहे. तसेच ब्रह्मसूत्र (उपनिषदांचे सूत्र) पदांनी आणि हेतुमद (कारणयुक्त) नी निश्चित केलेले आहे.'

ओवी ५: महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ १३-५ ॥

अर्थ: 'महाभूत (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायू आणि आकाश), अहंकार, बुद्धी, अव्यक्त (अदृश्य), दहा इंद्रिये (कर्मेंद्रिये आणि ज्ञानेद्रिये) आणि एक मन, आणि पाच इंद्रियगोचर (इंद्रियांच्या विषया).'

ओवी ६: इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः । एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्‌ ॥ १३-६ ॥

अर्थ: 'इच्छा (इच्छा), द्वेष (द्वेष), सुख, दुःख, संघात (शरीर), चेतना (जाणीव) आणि धृती (धैर्य) हे सर्व क्षेत्राचे विकार (परिवर्तन) आहेत.'

ओवी ७: अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम्‌ । आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ १३-७ ॥

अर्थ: 'अमानित्व (नम्रता), अदम्भित्व (अहंकारहीनता), अहिंसा (हिंसारहितता), क्षांति (क्षमाशीलता), आरजव (सरळपणा), आचार्योपासना (गुरूची सेवा), शौच (शुद्धता), स्थैर्य (स्थिरता) आणि आत्मविनिग्रह (आत्मसंयम).'

ओवी ८: इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च । जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्‌ ॥ १३-८ ॥

अर्थ: 'इंद्रियार्थ (इंद्रियांच्या विषयांपासून) वैराग्य (विरक्ति), अनहंकार (अहंकारहीनता), जन्म, मृत्यु, जरा (वृद्धापकाळ), व्याधी (रोग) आणि दुःखदोष (दुःखाच्या दोषांचे) अनुदर्शन (सम्यक दर्शन).'

ओवी ९: असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु । नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ १३-९ ॥

अर्थ: 'पुत्र, दार (पत्नी), गृह (घर) इत्यादींमध्ये असक्ति (आसक्ती) रहित, अनभिष्वङ्ग (आश्रयहीनता), आणि नित्य (सदैव) समचित्तत्व (समान भावना) असणे, इष्ट (इच्छित) आणि अनिष्ट (अनिच्छित) गोष्टींच्या प्राप्तीत.'

ओवी १०: मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी । विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ १३-१० ॥

अर्थ: 'माझ्यात अनन्ययोग (अद्वितीय योग) ने अव्यभिचारिणी (अखंड) भक्ती असणे, विविक्तदेशसेवित्व (निरंतर एकांत स्थळी निवास), आणि जनसंसदि (समाजाच्या मंडळीत) अरति (अलगाव).'

ओवी ११: अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्‌ । एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ १३-११ ॥

अर्थ: 'अध्यात्मज्ञानाचे नित्यत्व (सदैव अभ्यास) आणि तत्त्वज्ञानार्थ (तत्त्व ज्ञानाचे हेतू) दर्शान (दर्शन) हे ज्ञान आहे, इतर सर्व काही अज्ञान (अज्ञान) आहे.'

ओवी १२: ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते । अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ १३-१२ ॥

अर्थ: 'मी तुला त्या ज्ञेय (ज्ञानाचे) प्रवक्ष (प्रतिपादन) करणार आहे, ज्यामुळे अमृत (अमरत्व) प्राप्त होते. ते अनादिमत् (आदि रहित) परम ब्रह्म आहे, जे ना सत (सत्य) ना असत् (असत्य) आहे.'

ओवी १३: सर्वतःपाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्‌ । सर्वतःश्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १३-१३ ॥

अर्थ: 'ते (ब्रह्म) सर्वत्र पाणी (हात) आणि पाद (पाय) असलेले आहे, सर्वत्र नेत्र, शिर (डोके) आणि मुख असलेले आहे. ते सर्वत्र श्रुति (श्रवण) करत असून, या लोकात सर्व काही व्यापून स्थित आहे.'

ओवी १४: सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्‌ । असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ १३-१४ ॥

अर्थ: 'ते सर्व इंद्रियांच्या गुणांचे भास (प्रकाश) आहे, परंतु सर्व इंद्रियांपासून रहित आहे. ते असक्त (आसक्ती रहित) असून, सर्व काही धारक आहे, निर्गुण (गुणहीन) असून गुणांचे भोक्तृ (उपभोक्ता) आहे.'

ओवी १५: बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सूक्ष्मात्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्‌ ॥ १३-१५ ॥

अर्थ: 'ते भूतांच्या (प्राण्यांच्या) बाहेर आणि आत आहे, स्थिर असून चल आहे. ते सूक्ष्म असल्याने अविज्ञेय (ज्ञानातीत) आहे, दूर असून जवळ आहे.'

ओवी १६: अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्‌ । भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १३-१६ ॥

अर्थ: 'हे अविभक्त (अविभाजित) असून भूतांमध्ये (प्राण्यांमध्ये) विभक्त (विभाजित) स्थित आहे. हे भूतभर्तृ (प्राण्यांचे पालन करणारे) आहे, हे ज्ञेय (ज्ञानाचे लक्ष्य) आहे, हे ग्रसिष्णु (नाश करणारे) आणि प्रभविष्णु (निर्माण करणारे) आहे.'

ओवी १७: ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम्‌ ॥ १३-१७ ॥

अर्थ: 'ते सर्व ज्योतिषांचा (प्रकाशाचा) ज्योति आहे, ज्याला तमसो (अंधकार) च्या पलीकडे मानले जाते. ते ज्ञान (ज्ञान), ज्ञेय (ज्ञानाचे लक्ष्य) आणि ज्ञानगम्य (ज्ञानाद्वारे प्राप्त होणारे) आहे, हे सर्वांच्या हृदयी स्थित आहे.'

ओवी १८: इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः । मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १३-१८ ॥

अर्थ: 'अशा प्रकारे, क्षेत्र, ज्ञान आणि ज्ञेय समासतः (संक्षेपात) सांगितले आहे. माझा भक्त हे जाणून, माझ्या भावाला प्राप्त होतो.'

ओवी १९: प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि । विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान्‌ ॥ १३-१९ ॥

अर्थ: 'प्रकृति (निसर्ग) आणि पुरुष (जीव) यांना अनादी (आदि रहित) समज. विकार (परिवर्तन) आणि गुणांना (गुण) समज, ते प्रकृतिसम्भव (प्रकृतीद्वारे उत्पन्न) आहेत.'

ओवी २०: कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ १३-२० ॥

अर्थ: 'कार्य (कर्म) करणातील कर्तृत्व (कर्तृत्वाची भावना) याला प्रकृति (निसर्ग) म्हणतात. पुरुष (जीव) सुख-दुःखांचा भोक्तृत्व (अनुभव) करणारा मानला जातो.'

ओवी २१: पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान्‌ । कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ॥ १३-२१ ॥

अर्थ: 'पुरुष (जीव) प्रकृतीमध्ये स्थित राहून, प्रकृतिज (प्रकृतीद्वारे उत्पन्न) गुणांचा अनुभव घेतो. सदसद (सत-असत) योनिजन्मांच्या (जन्माच्या) कारणाचे गुणसङ्ग (गुणांचा संयोग) आहे.'

ओवी २२: उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ १३-२२ ॥

अर्थ: 'जो उपद्रष्टा (निरीक्षक), अनुमंता (अनुमती देणारा), भर्ता (पालक), भोक्ता (अनुभव घेणारा) आणि महेश्वर (महान ईश्वर) आहे, त्याला परमात्मा (श्रेष्ठ आत्मा) म्हटले जाते, जो या देहात (शरीरात) स्थित आहे.'

ओवी २३: य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह । सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ १३-२३ ॥

अर्थ: 'जो पुरुष (जीव) आणि प्रकृतीसह गुणांना जाणतो, तो सर्वथा (सर्व प्रकारे) वर्तमान राहून, पुनः भूयो (पुनः जन्म) प्राप्त करत नाही.'

ओवी २४: ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना । अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ १३-२४ ॥

अर्थ: 'काहीजन ध्यानाने आत्म्यात (आत्म्यात) आत्म्याला पाहतात, काहीजण साङ्ख्य (तत्त्वज्ञान) योगाने आणि काहीजण कर्मयोगाने (कर्मयोग) आत्म्यात आत्म्याला पाहतात.'

ओवी २५: अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते । तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ १३-२५ ॥

अर्थ: 'इतर काहीजण एवम (असे) जाणत नाहीत, परंतु इतरांकडून श्रवण करून उपासना करतात. ते सुद्धा श्रुतिपरायण (श्रुतीचे अनुसरण करणारे) असून, मृत्युपासून तरून जातात.'

ओवी २६: यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम्‌ । क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ १३-२६ ॥

अर्थ: 'हे भरतर्षभ (भारताच्या श्रेष्ठ), जे काही सत्त्व (अस्तित्व) स्थावर (स्थिर) किंवा जङ्गम (चालणारे) जन्मते, ते क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञांच्या संयोगाने समज.'

ओवी २७: समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ । विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ १३-२७ ॥

अर्थ: 'जो सर्व प्राण्यांमध्ये समान स्थित परमेश्वर (ईश्वर) पाहतो, तो विनश्यत्स्व (नाश पावताना) अविनश्य (नाशरहित) पाहतो, त्याला सम्यक (योग्य) दर्शन होते.'

ओवी २८: समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्‌ । न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम्‌ ॥ १३-२८ ॥

अर्थ: 'जो सर्वत्र समान स्थित ईश्वर (ईश्वर) पाहतो, तो आत्मन आत्म्याला हान (हानि) करीत नाही, त्यामुळे तो परं गतिम (श्रेष्ठ गती) प्राप्त करतो.'

ओवी २९: प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः । यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ॥ १३-२९ ॥

अर्थ: 'जो सर्वश (सर्व प्रकारे) प्रकृतीद्वारे (प्रकृतीद्वारे) क्रियमान (कर्म) होते, ते पाहतो, तो आत्म्याला अकर्ता (कर्माचे कर्ता नसलेले) पाहतो, त्याला सम्यक (योग्य) दर्शन होते.'

ओवी ३०: यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ १३-३० ॥

अर्थ: 'जो भूतपृथग्भाव (प्राण्यांच्या पृथक् भाव) एकस्थ (एकात स्थित) पाहतो, आणि त्याच्याच विस्तार (विस्तार) पाहतो, तो ब्रह्म प्राप्त करतो, तद्वत (तेव्हा).'

ओवी ३१: अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः । शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ १३-३१ ॥

अर्थ: 'हे कौन्तेय (अर्जुन), परमात्मा हा अनादित्व (आदी रहित) आणि निर्गुण (गुणहीन) असल्याने अव्यय (अविनाशी) आहे. शरीरात स्थित असूनही, तो कर्म करत नाही आणि लिप्यते (लागून राहतो) नाही.'

ओवी ३२: यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते । सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ॥ १३-३२ ॥

अर्थ: 'जसा सर्वत्रगामी (सर्वत्र पसरलेला) आकाश सौक्ष्म्य (सुकुमार) असल्याने लिप्यते (लागून राहतो) नाही, तसा आत्मा सर्वत्र स्थित असूनही देहात (शरीरात) लिप्यते नाही.'

ओवी ३३: यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः । क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥ १३-३३ ॥

अर्थ: 'जसा एकटा रवी (सूर्य) संपूर्ण लोक प्रकाशीत करतो, तसा एकटा क्षेत्री (ज्ञानी) संपूर्ण क्षेत्र प्रकाशीत करतो, हे भारत (अर्जुन).'

ओवी ३४: क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा । भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्‌ ॥ १३-३४ ॥

अर्थ: 'जो व्यक्ती क्षेत्र (शरीर) आणि क्षेत्रज्ञ (शरीरातील आत्मा) यांच्यातील अंतर ज्ञानचक्षू (ज्ञानाच्या दृष्टिने) पाहतो, आणि जो भूतप्रकृति (सर्व भूतांच्या मूळ प्रकृती) पासून मोक्ष (मुक्ती) प्राप्त करतो, तो परं (श्रेष्ठ) प्राप्त करतो.'

मूळ तेराव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग नावाचा हा तेरावा अध्याय समाप्त झाला.