ओवी १: श्रीभगवानुवाच ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम्‌ । छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित्‌ ॥ १५-१ ॥

अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'ऊर्ध्वमूल (वरच्या दिशेने मुळ) आणि अधःशाख (खाली दिशेने शाखा) असलेले अश्वत्थ (पिंपळाचे झाड) अविनाशी मानले जाते. ज्याचे पर्ण (पाने) छंद आहेत, जो त्याला वेदतो, तो वेदवित्‌ (वेदांचा ज्ञान असलेला) आहे.'

ओवी २: अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः । अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ १५-२ ॥

अर्थ: 'त्याच्या शाखा वर आणि खाली प्रसृत (फैललेल्या) आहेत, गुणांनी प्रवृद्ध (वाढलेल्या) आणि विषयांच्या प्रवाल (कळ्या) आहेत. त्याच्या मूला (मुळे) खाली पर्यंत अनुंतर (पसरलेल्या) आहेत, आणि मनुष्यलोकात कर्मानुबन्धी (कर्माने बांधलेले) आहेत.'

ओवी ३: न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा । अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलमसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥ १५-३ ॥

अर्थ: 'त्याचे रूप (रूप) येथे तसे (जसे सांगितले जाते) उपलभ्यते नाही. त्याचा अंत नाही, प्रारंभ नाही आणि स्थिरता नाही. अशा अश्वत्थाच्या (पिंपळाच्या) वृक्षाला सुविरूढमूल (खूप मुळांचा) असलेल्या वृक्षाला दृढ असङ्गशस्त्रेण (अविचलित धारदार शस्त्र) ने छिद्रून काढावे.'

ओवी ४: ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः । तमेव चाद्यम पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ १५-४ ॥

अर्थ: 'त्यानंतर, त्या पदाची (अविनाशी स्थानाची) शोध घ्यावी, ज्यामध्ये पोहोचल्यावर परत फिरावे लागणार नाही. आणि त्या आद्यम पुरुषाला (आदिपुरुषाला) प्रपत्ति (शरण) घे, ज्याच्यापासून पुराणी प्रवृत्ति (सर्व पुराणांच्या उत्पत्त्या) सुरू झाली.'

ओवी ५: निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः । द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसञ्ज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत्‌ ॥ १५-५ ॥

अर्थ: 'निर्मान (अभिमान रहित), मोह रहित, जीतसंगदोष (संगदोष जीतलेला), अध्यात्मनित्य (आध्यात्मिक अभ्यासाने निरंतर), विनिवृत्तकाम (इच्छा रहित), द्वंद्व (द्वैतता) पासून मुक्त झालेले, सुखदुःख (सुख-दुःख) च्या संज्ञा पासून मुक्त झालेले, अमूढ (भ्रम रहित) लोक त्या अविनाशी पदाला (स्थानाला) प्राप्त होतात.'

ओवी ६: न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः । यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ १५-६ ॥

अर्थ: 'त्याला सूर्यो (सूर्य) प्रकाशीत करीत नाही, न शशाङ्क (चंद्र) न पावक (अग्नि). ज्याला प्राप्त झाल्यावर परत फिरावे लागत नाही, ते माझे परं धाम (श्रेष्ठ निवासस्थान) आहे.'

ओवी ७: ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ १५-७ ॥

अर्थ: 'माझ्याच अंशाने (भागाने) जीवलोके (जीवांच्या लोकात) जीवभूत (जीव) सनातन (शाश्वत) आहे. तो मन, षष्ठ (सहा) इंद्रिय (इंद्रिये) प्रकृतिस्थ (प्रकृतीत स्थित) कर्षती (ओढतो).'

ओवी ८: शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः । गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात्‌ ॥ १५-८ ॥

अर्थ: 'ईश्वर (आत्मा) जेव्हा शरीर प्राप्त करतो आणि जेव्हा ते सोडतो, तेव्हा त्या इंद्रियांना गृहीत (धरून) जातो, जसे वायु (वायू) गंध (सुगंध) समजतो.'

ओवी ९: श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च । अधिष्ठायं मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ १५-९ ॥

अर्थ: 'श्रोत्र (कर्ण), चक्षु (दृश्टि), स्पर्शन (स्पर्श), रसन (रसन) आणि घ्राण (घ्राण) यांना मनाशी अधिष्ठाय (धारण) करून, विषयांचे उपसेवते (संपर्क) करतो.'

ओवी १०: उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम्‌ । विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १५-१० ॥

अर्थ: 'जेव्हा (आत्मा) उत्क्रामंत (उद्धरण) करतो, स्थित (स्थित) असतो किंवा भुञ्जान (अनुभव) करतो, तेव्हा गुणान्वित (गुण युक्त) असतो. विमूढ (अज्ञान) लोक त्याला पाहत नाहीत, परंतु ज्ञानचक्षु (ज्ञानाच्या दृष्टिने) पाहतात.'

ओवी ११: यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम्‌ । यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ १५-११ ॥

अर्थ: 'यतमान (प्रयास करणारे) योगी आत्म्यात स्थित (स्थित) या आत्म्याला पाहतात. परंतु अकृतात्म (अप्रशिक्षित आत्मा) प्रयास करणारे त्याला पाहत नाहीत, अचेतस (चेतनेहीन) असतात.'

ओवी १२: यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम्‌ । यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम्‌ ॥ १५-१२ ॥

अर्थ: 'आदित्यगत (सूर्यात स्थित) तेज (प्रकाश) संपूर्ण जगाला प्रकाशीत करतो. जो चंद्रमा मध्ये आहे आणि जो अग्नि मध्ये आहे, तो माझे तेज आहे असे जाण.'

ओवी १३: गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा । पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १५-१३ ॥

अर्थ: 'मी गाम (पृथ्वी) मध्ये प्रवेश करून, भूत (प्राणी) ओजसा (तेजाने) धारण करतो. सर्व औषधींना (वनस्पतींना) सोम (चंद्र) भूत (अंश) होऊन रसात्मक (रसयुक्त) बनवतो.'

ओवी १४: अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम्‌ ॥ १५-१४ ॥

अर्थ: 'मी वैश्वानर (अग्नि) होऊन प्राण्यांच्या शरीरात स्थित आहे. प्राण आणि अपान (श्वास आणि उपश्वास) चा संयोग करून, मी चतुर्विध (चार प्रकारच्या) अन्न पचवतो.'

ओवी १५: सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च । वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम्‌ ॥ १५-१५ ॥

अर्थ: 'मी सर्वांच्या हृदयी सन्निविष्ट (स्थित) आहे. माझ्यापासून स्मृती, ज्ञान आणि अपोह (विस्मरण) होते. सर्व वेदांनी माझे वेदन (ज्ञान) आणि मी वेदान्तकृद (वेदांचे निरूपण करणारा) आणि वेदविद (वेदांचा ज्ञाता) आहे.'

ओवी १६: द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १५-१६ ॥

अर्थ: 'या लोकात दोन पुरुष आहेत—क्षर (क्षयशील) आणि अक्षर (अक्षय). सर्व भूत (प्राणी) क्षर आहेत, कूटस्थ (स्थिर) अक्षर म्हणतात.'

ओवी १७: उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १५-१७ ॥

अर्थ: 'या दोन पुरुषांपेक्षा उत्तम (श्रेष्ठ) पुरुष हा परमात्मा म्हणून उदाहृत (घोषित) आहे. जो तीन लोकांना (स्वर्ग, पृथ्वी, पाताळ) व्यापून बिभर्ती (पालन) करतो, तो अव्यय (अविनाशी) ईश्वर आहे.'

ओवी १८: यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १५-१८ ॥

अर्थ: 'मी क्षर (क्षयशील) पेक्षा अतीत (वर) आहे, आणि अक्षर (अक्षय) पेक्षा उत्तम (श्रेष्ठ) आहे. म्हणून मी लोक (संसार) आणि वेदांमध्ये प्रथित (प्रसिद्ध) पुरुषोत्तम (श्रेष्ठ पुरुष) म्हणून आहे.'

ओवी १९: यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम्‌ । स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १५-१९ ॥

अर्थ: 'जो असम्मूढ (निर्मोह) होऊन मला पुरुषोत्तम (श्रेष्ठ पुरुष) म्हणून जाणतो, तो सर्वविद्ध (सर्वज्ञानी) होऊन मला सर्वभाव (पूर्ण भाव) ने भजतो, हे भारत (अर्जुन).'

ओवी २०: इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ । एतद्‌बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ॥ १५-२० ॥

अर्थ: 'हे अनघ (निर्मळ), अशा प्रकारे हे गुह्यतम (अत्यंत गोपनीय) शास्त्र मी सांगितले. हे बुद्ध्वा (जाणून) बुद्धिमान (ज्ञानी) होतो, आणि कृतकृत्य (कर्तव्य पार पाडलेला) होतो, हे भारत (अर्जुन).'

मूळ पंधराव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥

अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील पुरुषोत्तमयोग नावाचा हा पंधरावा अध्याय समाप्त झाला.