मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अध्याय ११ विश्वरूपदर्शनयोग
ओवी १: अर्जुन उवाच मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसञ्ज्ञितम्‌ । यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ ११-१ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'माझ्या अनुग्रहासाठी तू जे परम गुप्त अध्यात्मसंज्ञित (आध्यात्मिक) वचन सांगितले आहेस, त्यामुळे माझा मोह (भ्रम) नष्ट झाला आहे.'
ओवी २: भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया । त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम्‌ ॥ ११-२ ॥
अर्थ: 'हे कमलपत्राक्ष (कमळाच्या पत्रासारखे डोळे असलेले, कृष्ण), मी तुझ्याकडून भूतांचे भव (उत्पत्ति) आणि अप्यय (नाश) विस्तृत श्रवण केले आहे, तसेच तुझे अविनाशी महात्म्य (महानता) देखील.'
ओवी ३: एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर । द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥ ११-३ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे परमेश्वर, तू जसा स्वतःला वर्णन करतोस, तसेच माझ्या आत्म्यात आहेस. हे पुरुषोत्तम, मी तुझे ऐश्वर्यस्वरूप पाहू इच्छितो.'
ओवी ४: मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो । योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम्‌ ॥ ११-४ ॥
अर्थ: 'हे प्रभो, जर तू असा मानतोस की मी तुझे त्या स्वरूप पाहण्यास सक्षम आहे, तर हे योगेश्वर, तू मला तुझ्या अव्यय (अविनाशी) आत्म्याचे दर्शन दे.'
ओवी ५: श्रीभगवानुवाच पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः । नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥ ११-५ ॥
अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे पार्थ (अर्जुन), माझे शेकडो आणि हजारो रूप पहा. नाना प्रकारांची दिव्य रूपे, नाना रंग आणि आकृतींची.'
ओवी ६: पश्यादित्यान्वसून्‍रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा । बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ११-६ ॥
अर्थ: 'आदित्य, वसु, रुद्र, अश्विन, आणि मरुतांना पहा. तसेच अनेक अदृष्टपूर्व आश्चर्यकारक दृश्ये पहा, हे भारत (अर्जुन).'
ओवी ७: इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम्‌ । मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्‍द्रष्टुमिच्छसि ॥ ११-७ ॥
अर्थ: 'हे गुडाकेश (अर्जुन), माझ्या देहात सर्व चराचर जग पहा. आणि इतर जे काही तू पाहू इच्छितोस, ते देखील.'
ओवी ८: न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा । दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्‌ ॥ ११-८ ॥
अर्थ: 'तू मला आपल्या स्वचक्षूंनी पाहू शकत नाहीस. मी तुला दिव्य चक्षु (दिव्य दृष्टि) देतो, माझे योगऐश्वर्य (योगद्वारे परम सामर्थ्य) पहा.'
ओवी ९: सञ्जय उवाच एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः । दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम्‌ ॥ ११-९ ॥
अर्थ: संजय म्हणतो, 'हे राजा, असे बोलून, महायोगेश्वर (कृष्ण) ने पार्थ (अर्जुन) ला परम ऐश्वर्यस्वरूप (परम दिव्य रूप) दर्शवले.'
ओवी १०: अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम्‌ । अनेक दिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम्‌ ॥ ११-१० ॥
अर्थ: 'त्याचे अनेक मुख आणि नेत्र आहेत, अनेक अद्भुत दर्शन आहेत. अनेक दिव्य आभूषणे आणि अनेक उध्दृत दिव्य शस्त्र आहेत.'
ओवी ११: दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम्‌ । सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम्‌ ॥ ११-११ ॥
अर्थ: 'दिव्य माला आणि वस्त्र धारण केलेला, दिव्य सुगंधाने अनुलेपन केलेला, सर्व आश्चर्यांनी युक्त देव, अनंत (अपरिमित) आणि सर्वत्र मुख असलेला.'
ओवी १२: दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुस्थिता । यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ ११-१२ ॥
अर्थ: 'जर एकत्र सूर्याच्या सहस्र (हजार) किरणांची तेज (प्रकाश) आकाशात उगवत असेल, तर ती महात्म्याची तेजसमान होईल.'
ओवी १३: तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा । अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥ ११-१३ ॥
अर्थ: 'तिथे, पांडव (अर्जुन) ने देवदेव (देवांचे देव, कृष्ण) च्या शरीरात एकत्र स्थित संपूर्ण जग अनेक विभागांमध्ये विभाजित पाहिले.'
ओवी १४: ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः । प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥ ११-१४ ॥
अर्थ: 'त्यानंतर, धनञ्जय (अर्जुन) विस्मयाविष्ट (आश्चर्यचकित) झाला आणि आनंदाने रोमांचित झाला. त्याने देवाला वंदन केले आणि कृताञ्जली (हात जोडून) बोलू लागला.'
ओवी १५: अर्जुन उवाच पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसंघान्‌ । ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थमृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान्‌ ॥ ११-१५ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे देव, मी तुझ्या देहात सर्व देवता आणि सर्व विशेष भूतसंघ पहातो. मी ब्रह्मा (सृष्टीकर्ता), कमलासनस्थ (कमळावर स्थित) ईश (शिव), सर्व ऋषी आणि दिव्य नाग पाहतो.'
ओवी १६: अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम्‌ । नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ॥ ११-१६ ॥
अर्थ: 'हे विश्वेश्वर (जगाचा स्वामी), मी तुझ्या अनेक बाहू, उदर, मुख आणि नेत्र असलेल्या अनंत रूपाला पाहतो. तुझ्या या स्वरूपाचा अंत, मध्य किंवा प्रारंभ मला दिसत नाही.'
ओवी १७: किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम्‌ । पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम्‌ ॥ ११-१७ ॥
अर्थ: 'मी तुला किरीट, गदा आणि चक्र धारण केलेला पाहतो, सर्वत्र तेजोमय आणि दीप्तिमान. तुझे रूप अत्यंत तेजस्वी आहे, ज्याला पाहणे कठीण आहे, जसे की एकाच वेळी अनेक तेजस्वी सूर्य आणि अग्नी प्रकट झाले आहेत.'
ओवी १८: त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ । त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥ ११-१८ ॥
अर्थ: 'तू अक्षर (अविनाशी), परम (श्रेष्ठ) आणि वेदितव्य (ज्ञानाचे स्त्रोत) आहेस. तू या विश्वाचा परम आश्रय आहेस. तू अव्यय (अविनाशी), शाश्वतधर्माचा रक्षक, सनातन (शाश्वत) पुरुष आहेस.'
ओवी १९: अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यमनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम्‌ । पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम्‌ ॥ ११-१९ ॥
अर्थ: 'मी तुझ्या अनादि (आदीहीन), अनंतवीर्य (असीम पराक्रम), अनंतबाहू (असंख्य बाहू) आणि शशिसूर्यनेत्र (चंद्र-सूर्यप्रमाणे नेत्र) पाहतो. तुझे दीप्त हुताश (प्रज्वलित अग्नी) मुख आणि स्वतेजाने (स्वत:च्या तेजाने) हे विश्व तापलेले पाहतो.'
ओवी २०: द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः । दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन ॥ ११-२० ॥
अर्थ: 'हे महात्मन (महान आत्मा), तुझ्या या अद्भुत आणि उग्र रूपाने हे अंतर आणि सर्व दिशा व्यापलेले आहेत. हे तीन लोक (स्वर्ग, पृथ्वी आणि पाताळ) तुझ्या रूपाने विचलित झालेले आहेत.'
ओवी २१: अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति । स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥ ११-२१ ॥
अर्थ: 'हे देव, तुझ्या या दिव्य रूपात देवसंगह (देवांचे समूह) प्रवेश करत आहेत, काही भयभीत प्रांजल (हात जोडून) स्तुति करत आहेत. महर्षि आणि सिद्धांचे समूह तुझ्या स्तुतीने तृप्त होत आहेत.'
ओवी २२: रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च । गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ ११-२२ ॥
अर्थ: 'रुद्र, आदित्य, वसु, साध्य, विश्वेदेव, अश्विनीकुमार, मरुत आणि उष्मप तसेच गंधर्व, यक्ष, असुर, सिद्धांचे समूह तुझे दर्शन करत आहेत. सर्व विस्मित झालेले आहेत.'
ओवी २३: रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम्‌ । बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम्‌ ॥ ११-२३ ॥
अर्थ: 'हे महाबाहो (महाबळवान), तुझे महान रूप, अनेक मुख आणि नेत्र असलेले, अनेक बाहू, उरू (जांघ) आणि पाद असलेले, अनेक उदर आणि भयानक दंष्ट्रा असलेले पाहून, हे लोक आणि मी देखील विचलित झालो.'
ओवी २४: नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम्‌ । दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥ ११-२४ ॥
अर्थ: 'हे विष्णु, तुझे आकाशाला स्पर्श करणारे दीप्तिमान रूप, अनेक रंग असलेले, विस्तारित मुख आणि दीप्तिमान विशाल नेत्र पाहून, मी आतून विचलित झालो आहे. मी धृती (धैर्य) आणि शांती शोधू शकत नाही.'
ओवी २५: दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि । दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ११-२५ ॥
अर्थ: 'हे देवेश (देवांचा स्वामी), तुझ्या त्या कालानल (कालाग्नी) प्रमाणे दंष्ट्राकराल (भयानक दांत असलेल्या) मुखांना पाहून, मी दिशा ओळखू शकत नाही आणि मला शांती मिळत नाही. कृपया कृपा कर.'
ओवी २६: अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः । भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥ ११-२६ ॥
अर्थ: 'हे धृतराष्ट्राचे पुत्र (कौरव), सर्व राजांच्या समूहासह, तसेच भीष्म, द्रोणाचार्य, सूतपुत्र (कर्ण) आणि आमच्याही प्रमुख योद्ध्यांसह, तुझे दर्शन करत आहेत.'
ओवी २७: वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि । केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥ ११-२७ ॥
अर्थ: 'तुझे भयानक दंष्ट्राकराल (भयानक दांत असलेल्या) मुखांमध्ये त्वरित प्रवेश करत आहेत, काहीजण तुझ्या दंतांच्या मध्यभागी विलग्न (गुंतलेल्या) दिसत आहेत, त्यांच्या फोडलेल्या मस्तकांसह.'
ओवी २८: यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति । तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥ ११-२८ ॥
अर्थ: 'जसा अनेक नद्यांचा जल प्रवाह समुद्राकडे वेगाने धावतो, तसाच हे नरलोकातील वीर तुझ्या जलदंत मुखांमध्ये प्रवेश करत आहेत.'
ओवी २९: यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः । तथैव नाशाय विशन्ति लोकास्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ ११-२९ ॥
अर्थ: 'जसे प्रदीप्त अग्नीत पतंगे (कीटक) नाशासाठी प्रचंड वेगाने प्रवेश करतात, तसाच हे लोक तुझ्या मुखांमध्ये नाशासाठी वेगाने प्रवेश करत आहेत.'
ओवी ३०: लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः । तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ११-३० ॥
अर्थ: 'हे विष्णु, तुझ्या ज्वलंत (प्रज्वलित) मुखांद्वारे समग्र (संपूर्ण) लोकांना ग्रस (गिळून) करताना तु लेलिह्यसे (चाटत) आहेस. तुझ्या तेजोभिर (प्रकाश) ने संपूर्ण जग भास (प्रकाशित) होत आहे. तुझी उग्र (भीषण) भास (प्रकाश) प्रताप (ताप) करत आहे.'
ओवी ३१: आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद । विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम्‌ ॥ ११-३१ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे देववर (देवांचा राजा), हे उग्र रूप धारण केलेल्या, तू कोण आहेस? मला तू स्वतःला कोण आहेस हे सांग. मी तुला ओळखू इच्छितो कारण मला तुझ्या प्रवृत्तीची (व्यवहारांची) माहिती नाही.'
ओवी ३२: श्रीभगवानुवाच कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः । ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ११-३२ ॥
अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'मी काल (समय) आहे, जो लोकांचे नाश करणारा आहे. मी येथे सर्व लोकांना संहार करण्यासाठी प्रवृत्त झालो आहे. तुझ्या शिवाय प्रत्यनीक (समोर) असलेले सर्व योद्धा नाहीत.'
ओवी ३३: तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून्भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम्‌ । मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन्‌ ॥ ११-३३ ॥
अर्थ: 'म्हणून, तू उठून यश प्राप्त कर, शत्रूंना जिंकून समृद्ध राज्य भोग. हे सव्यसाचिन्‌ (दोन्ही हाताने तीर मारणारा), मी पूर्वीच त्यांना मारले आहे, तू केवळ निमित्त मात्र आहेस.'
ओवी ३४: द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णं तथान्यानपि योधवीरान्‌ । मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्‍नान्‌ ॥ ११-३४ ॥
अर्थ: 'द्रोण, भीष्म, जयद्रथ, कर्ण आणि अन्य योधवीर (वीर योद्धे) माझ्या द्वारे मारले गेलेले आहेत. तू त्यांना मार, चिंता करू नकोस, युद्ध कर. तू रणांगणात (युद्धात) शत्रूंना जिंकशील.'
ओवी ३५: सञ्जय उवाच एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी । नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ११-३५ ॥
अर्थ: संजय म्हणतो, 'केशव (कृष्ण) चे हे वचन ऐकल्यावर, किरीटी (अर्जुन) ने हात जोडून प्रणाम केला, आणि भयभीत होऊन सगद्गद (थरथरत्या) आवाजात कृष्णाला म्हणाला.'
ओवी ३६: अर्जुन उवाच स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च । रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ॥ ११-३६ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे हृषीकेश (कृष्ण), योग्यच आहे की तुझ्या प्रकीर्त्याने (किर्तनाने) जग प्रहृष्य (प्रफुल्लित) होते आणि अनुरज्यते (आनंदाने) होते. राक्षस भयभीत होऊन दिशांना धावत आहेत आणि सर्व सिद्धसंग (सिद्धांचे समूह) तुला वंदन करत आहेत.'
ओवी ३७: कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्‌ गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे । अनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत्‌ ॥ ११-३७ ॥
अर्थ: 'हे महात्मा (महान आत्मा), तुला कोणी नमस्कार का करणार नाही? तू ब्रह्माचा (ब्रह्माचा) सुद्धा आदि कर्ता आहेस. हे अनंत (अनंत), देवेश (देवांचा स्वामी), जगन्निवास (जगाचा निवासस्थान), तू अक्षर (अविनाशी) आणि सदसद्व्यतीत (सत्य-असत्याच्या पलीकडे) आहेस.'
ओवी ३८: त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणस्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ । वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥ ११-३८ ॥
अर्थ: 'तू आदिदेव (आदि देव), पुराण (प्राचीन) पुरुष आणि या विश्वाचे परं निधान (आश्रय) आहेस. तू वेत्ता (ज्ञानाचे स्त्रोत) आणि वेद्या (ज्ञानाचे लक्ष्य) आहेस, तसेच परं धाम (श्रेष्ठ स्थान) आहेस. तू अनंत रूपाने (असीम रूपाने) हे विश्व व्यापले आहेस.'
ओवी ३९: वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च । नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ११-३९ ॥
अर्थ: 'तू वायू (वायू), यम (मृत्यु), अग्नि (अग्नी), वरुण (जल), शशाङ्क (चंद्र), प्रजापति (सृजनकर्ता), प्रपितामह (पितामहाचा पितामह) आहेस. तुला हजारो वेळा नमस्कार असो आणि पुनः पुन्हा नमस्कार असो.'
ओवी ४०: नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व । अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ११-४० ॥
अर्थ: 'तुला समोर, मागे आणि सर्वत्र नमस्कार असो. तू अनंतवीर्य (असीम पराक्रमी) आणि अमितविक्रम (असीम साहसी) आहेस. तू सर्व काही व्यापले आहेस, म्हणून तू सर्व आहेस.'
ओवी ४१: सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति । अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥ ११-४१ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे कृष्ण, हे यादव, हे सखा, तुला सखा समजून मी प्रसभ (उद्विग्न) होऊन जे काही बोललो, ते तुझ्या महिमेला न जाणता, प्रमादाने (चुकीने) किंवा प्रणयाने (मित्रभावनेने) म्हटले आहे.'
ओवी ४२: यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु । एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम्‌ ॥ ११-४२ ॥
अर्थ: 'हे अच्युत (अविनाशी), जेव्हा मी तुला अवहासार्थ (हास्यासाठी) विहार, शय्या, आसन आणि भोजनांत असत्कृत केले, तेव्हा मी एकटा किंवा इतरांसमक्ष (समोर) असल्याचे असो, त्या सर्वांसाठी मी तुला क्षमा मागतो.'
ओवी ४३: पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान्‌ । न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ॥ ११-४३ ॥
अर्थ: 'तू या चराचर (सर्वजीव) लोकांचा पिता आहेस, पूज्य (पूजनीय) आहेस आणि गुरुगरीयान (श्रेष्ठ गुरु) आहेस. तुझ्यासमान किंवा तुझ्यापेक्षा श्रेष्ठ असा कोणीही नाही, हे तीनही लोकांमध्ये आहे.'
ओवी ४४: तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम्‌ । पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम्‌ ॥ ११-४४ ॥
अर्थ: 'म्हणून, मी तुला प्रणाम करून आणि काया प्रणिधाय (शरीर झुकवून) तुला प्रसन्न (प्रसन्न) करण्याची प्रार्थना करतो, हे ईशमीड्यम्‌ (आराध्य देव). तू पिता पुत्राला, सखा सख्याला किंवा प्रिय त्याच्या प्रियाला जसे सहन करतो, तसे मला देव सहन कर.'
ओवी ४५: अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे । तदेव मे दर्शय देवरूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ११-४५ ॥
अर्थ: 'हे देवेश (देवांचा स्वामी), हे जगन्निवास (जगाचा निवासस्थान), मी पूर्वी न पाहिलेले तुझे अदृष्टपूर्व (अद्भुत) रूप पाहून हर्षित (आनंदित) झालो आहे, आणि भयाने माझे मन विचलित (अशांत) झाले आहे. कृपया, माझ्या मनःशांतीसाठी, तुझे पूर्वीचे सौम्य रूप मला दाखव.'
ओवी ४६: किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तमिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव । तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ११-४६ ॥
अर्थ: 'हे सहस्रबाहो (हजारो बाहूंवाले), हे विश्वमूर्ते (विश्वाचे रूप), मी तुला किरीट धारण केलेले, गदा आणि चक्र हातात घेतलेले, तसेच चतुर्भुज (चार बाहू असलेले) स्वरूप पाहू इच्छितो.'
ओवी ४७: श्रीभगवानुवाच मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात्‌ । तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम्‌ ॥ ११-४७ ॥
अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'हे अर्जुन, मी प्रसन्न होऊन तुला आत्मयोगाने (आध्यात्मिक शक्तिने) हे परम रूप दर्शवले आहे, जे तेजोमय (प्रकाशित), विश्वम (विश्वाचे) आणि अनंतम (असीम) आहे, जे तुझ्याशिवाय कोणालाही पूर्वी न पाहिलेले आहे.'
ओवी ४८: न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः । एवंरूपः शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥ ११-४८ ॥
अर्थ: 'हे कुरुप्रवीर (कुरूवंशी योद्धा), मी वेदअध्ययन, यज्ञ, दान, क्रिया किंवा उग्र तपस्या करून अशा प्रकारे मानवी लोकात कोणालाही पाहण्यास शक्य नाही.'
ओवी ४९: मा ते व्यथा मा च विमूढभावो दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम्‌ । व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥ ११-४९ ॥
अर्थ: 'माझे हे भयंकर रूप पाहून तू भयभीत होऊ नकोस आणि विमूढ (भ्रमित) होऊ नकोस. भयमुक्त होऊन, प्रीतेने (आनंदाने) माझ्या पूर्वीच्या सौम्य रूपाकडे पहा.'
ओवी ५०: सञ्जय उवाच इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः । आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥ ११-५० ॥
अर्थ: संजय म्हणतो, 'असे बोलून, वासुदेव (कृष्ण) ने अर्जुनाला आपले पूर्वीचे सौम्य रूप पुन्हा दाखवले. महात्मा (महान आत्मा) कृष्णाने अर्जुनाला आश्वस्त केले.'
ओवी ५१: अर्जुन उवाच दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन । इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥ ११-५१ ॥
अर्थ: अर्जुन म्हणतो, 'हे जनार्दन (कृष्ण), तुझे हे सौम्य (मृदू) मानवी रूप पाहून, आता मी साचेत (शांत) आणि प्रकृतिस्थ (स्वाभाविक स्थितीत) झालो आहे.'
ओवी ५२: श्रीभगवानुवाच सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम । देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥ ११-५२ ॥
अर्थ: श्रीभगवान (कृष्ण) म्हणाले, 'तू जे माझे हे सुदुर्दर्श (अत्यंत दुर्मिळ) रूप पाहिले आहेस, ते देवताही नेहमी दर्शनाची काङ्क्षा (इच्छा) करतात.'
ओवी ५३: नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ११-५३ ॥
अर्थ: 'मी वेद, तपस्या, दान किंवा यज्ञाने (यज्ञ क्रियांनी) अशा प्रकारे पाहिला जाऊ शकत नाही, जसा तू मला पाहिले आहेस.'
ओवी ५४: भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥ ११-५४ ॥
अर्थ: 'हे परंतप (अर्जुन), अनन्य (अद्वितीय) भक्तीने मला अशा प्रकारे जाणणे, पाहणे आणि प्रवेश करणे शक्य आहे.'
ओवी ५५: मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः । निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ११-५५ ॥
अर्थ: 'हे पांडव (अर्जुन), जो व्यक्ती माझे कर्म (कर्मे) करतो, मला परम मानतो, माझा भक्त आहे, संगवर्जित (सर्व संगतेतून मुक्त) आहे, आणि सर्व प्राण्यांमध्ये निर्वैर (वैरविरहित) आहे, तो मला प्राप्त होतो.'
मूळ अकराव्या अध्यायाची समाप्ती: ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
अर्थ: ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील विश्वरूपदर्शनयोग नावाचा हा अकरावा अध्याय समाप्त झाला.