मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००
जो हरिकथेनें गेला क्षण । तो काळासी नव्हे प्राशन ।
काळसार्थकता त्या नांव जाण । जैं श्रद्धाश्रवण हरिकथा ॥१॥
हरिकथेत जो क्षण जातो, तो काळाला सुद्धा पासून टाकता येत नाही. ह्याकरितां हरिकथा जर श्रद्धेनें श्रवण केली, तर त्याचंच नांव 'काळाची सार्थकता' असे समजावें १.
परीस कथेचें महिमान । श्रद्धायुक्त करितां श्रवण ।
तिहीं लोकींच दोषदहन । अक्षरें जाण होतसे ॥२॥
तिहीं लोकींच दोषदहन । अक्षरें जाण होतसे ॥२॥
आता कथेचे माहात्म्य ऐक. श्रद्धायुक्त बुद्धीने जर कथा श्रवण केली, तर तिच्यांतील प्रत्येक अक्षराने तिन्ही लोकांतील पातकांचे भस्म होऊन जाते २.
ऐक श्रद्धेचें लक्षण । करितां हरिकथाश्रवण ।
ज्याचें अर्थारूढ मन । श्रद्धाश्रवण त्या नांव ॥३॥
ज्याचें अर्थारूढ मन । श्रद्धाश्रवण त्या नांव ॥३॥
आतां श्रद्धा कशाला म्हणतात तेही ऐक. हरिकथेचे श्रवण करतांना ज्याचे अर्थाकडे मन वेधलेले असते, त्याचंच नांव श्रद्धा धरून श्रवण करणे होय ३.
श्रवण ऐकोनि नास्तिक । देवोचि नाहीं म्हणती देख ।
आहे म्हणती ते पोटवाईक । आम्हांसी निःशेख ठाकेना ॥४॥
आहे म्हणती ते पोटवाईक । आम्हांसी निःशेख ठाकेना ॥४॥
कथेतील प्रतिपादन ऐकूनही नास्तिक असतात ते म्हणतात, " देवच मुळी नाही ! देव आहे असे म्हणतात ते केवळ पोटभरू होत, आम्हांला त्याबद्दल मुळीच खात्री वाटत नाही" ४.
या नास्तिका देवोनि तिळोदक । ज्याचें वाढलें आस्तिक्य देख ।
श्रद्धा त्या नांव अलोलिक । अगाध सुख तीमाजीं ॥५॥
श्रद्धा त्या नांव अलोलिक । अगाध सुख तीमाजीं ॥५॥
अशा नास्तिकांच्या बोलण्यावर पाणी सोडून ज्याची आस्तिक्यबुद्धि वाढत जाते, त्याचे नांव श्रेष्ठ श्रद्धा आणि तिच्यामध्येच अप्रतिम सुख असते ५.
श्रवणीं ध्यानीं अंतराय । लय विक्षेप कषाय ।
कां रसस्वादुही होय । हे चारी अपाय चुकवावे ॥६॥
कां रसस्वादुही होय । हे चारी अपाय चुकवावे ॥६॥
श्रवणामध्ये किंवा ध्यानामध्ये लय, विक्षेप, कषाय आणि रसस्वाद ह्यांनी विघ्न होत असते. ह्याकरितां हे चारही अपाय टाळावेत ६.
ऐकतांही हरिकथा । विषयचिंतनीं गोडी चित्ता ।
ते श्रद्धा नव्हे गा सर्वथा । मुख्य विक्षेपता ती नांव ॥७॥
ते श्रद्धा नव्हे गा सर्वथा । मुख्य विक्षेपता ती नांव ॥७॥
हरिकथा ऐकतांना सुद्धा मनाला जर विषय चिंतनाचीच गोडी लागून राहिलेली असेल, तर ती मुळीच श्रद्धा नव्हे. मुख्य विक्षेप तो हाच ७.
हावभावकटाक्षगुण । सुरतकामनिरूपण ।
तेथ ज्याचें श्रद्धाश्रवण । रसस्वादन त्या नांव ॥८॥
तेथ ज्याचें श्रद्धाश्रवण । रसस्वादन त्या नांव ॥८॥
स्त्रियांच्य हावभावाचे वर्णन. त्यांच्या नेत्रकटाक्षाचे वर्णन व शृंगारचेष्टांचे वर्णन ऐकले म्हणजे तें ऐकण्यामध्येच ज्याची श्रद्धा असते, त्याचे नांव 'रसास्वादन' ८.
हरिकथेपाशीं बैसला दिसे । परी कथेपाशीं मनही नसे ।
चित्त भंवे पिसें जैसें । तो मर्कटवेषें विक्षेपु ॥९॥
चित्त भंवे पिसें जैसें । तो मर्कटवेषें विक्षेपु ॥९॥
किंवा हरिकथेपाशी बसलेला दिसतो, पण त्या कथेत मुळींच मन नसते. चित्त वेड्यासारखें भलतीकडेच भ्रमण करीत असते. तो 'मर्कटरूपी' विक्षेप होय ९.
नातरी नाना उद्वेगें । ऐकतां कथा मनीं न लगे ।
कां कथेमाजीं झोंप लागे । तो जाणावा वेगें लयविक्षेपू ॥७१०॥
कां कथेमाजीं झोंप लागे । तो जाणावा वेगें लयविक्षेपू ॥७१०॥
नाहीतर पाठीमागे अनेक प्रकारचे उद्वेग लागलेले असल्यामुळे, हरिकथा ऐकत असतांही तिच्याकडे मन लागत नाही, किंवा कथेत झोपच लागते, तो तत्काल 'लयविक्षेप' म्हणून समजावा ७१०.
श्रवणीं ध्यानीं बैसल्यापाठीं । सगुण निर्गुण कांहीं नुठी ।
निळें पिंवळें पडे दिठी । गुणक्षोभ त्रिपुटीं कषाय ॥११॥
निळें पिंवळें पडे दिठी । गुणक्षोभ त्रिपुटीं कषाय ॥११॥
ऐकावयाला किंवा ध्यान करावयाला बसलें असतां सगुण किंवा निर्गुण ह्यांपैकी एकही स्वरूप मनांत उभे न राहतां निळे-पिवळे रंगच डोळ्यांपुढे दिसू लागतात. हेच तीन गुणांच्या क्षोभाचे मिश्रण होय. ह्यालाच 'कषाय' असे म्हणतात ११.
श्रवणीं ध्यानीं हे अवगुण । तैसाचि त्रिविध प्रेमा जाण ।
तो वोळखती विचक्षण । ऐक लक्षण सांगेन ॥१२॥
तो वोळखती विचक्षण । ऐक लक्षण सांगेन ॥१२॥
श्रवणामध्ये आणि ध्यानामध्ये हे असे दोष आहेत, त्याचप्रमाणे प्रेम तीन प्रकारचे आहे. ते तिन्ही प्रकारचे प्रेम चतुर लोक ओळखतात. त्यांचे लक्षण सांगतो ऐक १२.
महावीरांचें शौर्यपण । ऐकोनि युद्ध दारुण ।
अत्यंत हरिखें उल्हासे मन । तो प्रेमा जाण राजस ॥१३॥
अत्यंत हरिखें उल्हासे मन । तो प्रेमा जाण राजस ॥१३॥
मोठमोठ्या वीरांचा समरांगणांतील शूरपणा किंवा भयंकर युद्ध यांचे वर्णन ऐकून मन अत्यंत आनंदाने उचंबळून येते, ते राजस प्रेम होय असे समज १३.
दुःखशोकांची अवस्था । कां गेल्यामेल्यांची वार्ता ।
अत्यंत विलापाची कथा । ज्यासी ऐकतां न संठे ॥१४॥
अत्यंत विलापाची कथा । ज्यासी ऐकतां न संठे ॥१४॥
दुखःशोकांचा प्रसंग, किंवा गेल्यामेल्यांची वार्ता, किंवा अत्यंत शोककारक कथा ही ऐकणेही ज्याला सहन होत नाही १४,
नेत्रीं अश्रूंचिया धारा । स्फुंदनें कांपे थरथरां ।
प्रेमविलाप अवसरां । तो जाण खरा तामसू ॥१५॥
प्रेमविलाप अवसरां । तो जाण खरा तामसू ॥१५॥
त्यांतील प्रत्येक प्रसंग ऐकत असतां डोळ्यांतून अश्रृंच्या धारा लागतात, हुंदके देऊन थरथर कापू लागतो, तो खरा तामस होय असे समज १५.
सगुणमूर्तीची संपदा । शंख चक्र पद्म गदा ।
पीतांबरधारी गोविंदा । ऐकोनि आनंदा जो भरे ॥१६॥
पीतांबरधारी गोविंदा । ऐकोनि आनंदा जो भरे ॥१६॥
सगुणमूर्तीचे ऐश्वर्य, शंख, चक्र, कमळ, गदा, पीतांबर धारण केलेला गोविंद यांचे वर्णन श्रवण करून जो आनंदाने भरून जातो १६.
नेत्रीं आनंदजीवन । हृदयीं न संठें स्फुंदन ।
कृष्णमय जालें मन । तो प्रेमा जाण सात्त्विक ॥१७॥
कृष्णमय जालें मन । तो प्रेमा जाण सात्त्विक ॥१७॥
नेत्रांतून आनंदाश्रु वाहतात, आलेला हुंदका हृदयांत आवरत नाही, मन कृष्णमय होऊन गेलेले असते, तो प्रेमा सात्त्विक होय असें समज १७.
यावरी जो प्रेमा चौथा । अतर्क्य तर्केना सर्वथा ।
उद्धवा तूं मजलागीं पढियंता । तोही आतां सांगेन ॥१८॥
उद्धवा तूं मजलागीं पढियंता । तोही आतां सांगेन ॥१८॥
ह्याहूनही आणखी एक चौथा प्रेमा आहे. तो केवळ अतयं आहे. त्याबद्दल मुळीच तर्क चालावयाचा नाही. उद्धवा ! तू मला अत्यंत आवडता झाला आहेस, म्हणून तोही आतां तुला सांगतों १८.
तुझ्या भावार्थाची अवस्था मोठी । ते बोलविते गुह्य गोठी ।
तुजवेगळा पाहतां दृष्टी । अधिकारी सृष्टी दिसेना ॥१९॥
तुजवेगळा पाहतां दृष्टी । अधिकारी सृष्टी दिसेना ॥१९॥
तुझ्या भक्तीचे स्वरूप फार थोर आहे. ती तुझी भक्ती मला गुप्त गोष्टसुद्धा बोलावयास लावते. तुझ्याशिवाय इतरांकडे दृष्टीने पाहू लागले असतां दुसरा अधिकारी ह्या सृष्टीमध्ये दिसतच नाही १९.
श्रीकृष्ण म्हणे सावधान । ऐकोनि निर्गुणश्रवण ।
ज्याचें चिन्मात्रीं बुडे मन । उन्मज्जन होऊं नेणे ॥७२०॥
ज्याचें चिन्मात्रीं बुडे मन । उन्मज्जन होऊं नेणे ॥७२०॥
श्रीकृष्ण म्हणाले, नीट लक्ष दे. निर्गुण परब्रह्माचे स्वरूप ऐकून ज्याचें मन चित्स्वरूपामध्येच बुडून जाते, त्याला पुन्हा देहभानावर येण्याची जाणीवच राहान नाहीं ७२०.
जेवीं कां सैंधवाचा खडा । पडला सिंधूमाजिवडा ।
तो झाला सिंधूचियेवढा । तेवीं तो धडफुडा ब्रह्म होय ॥२१॥
तो झाला सिंधूचियेवढा । तेवीं तो धडफुडा ब्रह्म होय ॥२१॥
ज्याप्रमाणे मिठाचा खडा समुद्रात पडला म्हणजे तोही समुद्राएवढाच होऊन जातो, त्याप्रमाणे तोही प्रत्यक्ष ब्रह्मस्वरूपच होऊन जातो २१.
चित्तचैतन्यां पडतां मिठी । सुटतां लिंगदेहाची गांठी ।
नेत्रीं अश्रूंचा पूर दाटी । रोमांच उठी सर्वांगीं ॥२२॥
नेत्रीं अश्रूंचा पूर दाटी । रोमांच उठी सर्वांगीं ॥२२॥
चित्त व चैतन्य ह्यांची मिठी पडली असतां व लिंगदेहाची गांठ सुटली असतां नेत्रांमध्ये अर्धचा पूर येतो, सर्वांगावर रोमांच उभे राहतात २२,
जीवभावाची दशा आटे । अनिवार बाष्प कंठीं दाटे ।
कांहीं केल्या शब्द न फुटे । पूरु लोटे स्वेदाचा ॥२३॥
कांहीं केल्या शब्द न फुटे । पूरु लोटे स्वेदाचा ॥२३॥
जीवभावनेची अवस्था खुंटते, आणि अनिवार गहिवर येऊन गळा अगदी दाटून जातो. काही केले तरी शब्द बाहेर उमटत नाही. घामाचे लोटच्या लोट वाहू लागतात २३.
नेत्र झाले उन्मीलित । पुंजाळले जेथींचे तेथ ।
विस्मयाचें भरतें येत । वोसंडत स्वानंदें ॥२४॥
विस्मयाचें भरतें येत । वोसंडत स्वानंदें ॥२४॥
नेत्र अर्धेन्मीलित होतात व जेथल्या तेथेच विकास पावतात. आश्चर्याचे भरते येते व स्वानंदानें तो भरून जातो २४.
हा जाण पां प्रेमा चौथा । उत्तम भागवत अवस्था ।
तुज म्यां सांगीतली तत्त्वतां । इचा जाणता मी एकू ॥२५॥
तुज म्यां सांगीतली तत्त्वतां । इचा जाणता मी एकू ॥२५॥
हा चौथा प्रेमा होय असे समज. उत्तम भागवताची स्थिति ती हीच. तीच मी तुला यथार्थ रीतीने सांगितली. ह्या स्थितीला जागणारा फक्त मीच आहे २५.
निर्गुणीं जो प्रेमा जाण । तें शोधितसत्त्वाचें लक्षण ।
हे मी जाणें उणखूण । कां ब्रह्मसंपन्न जाणती ॥२६॥
हे मी जाणें उणखूण । कां ब्रह्मसंपन्न जाणती ॥२६॥
निर्गुणामध्ये प्रेमा उत्पन्न होणे हे शुद्ध सत्त्वाचे लक्षण आहे. याची खूण मी जाणतों, किंवा जे ब्रह्मस्वरूप असतात ते जाणतात २६.
उद्धवा श्रद्धायुक्त श्रवण । तेणें येवढी प्राप्ती आहे जाण ।
श्रद्धाश्रवणाचें महिमान । अतिगहन तिहीं लोकीं ॥२७॥
श्रद्धाश्रवणाचें महिमान । अतिगहन तिहीं लोकीं ॥२७॥
उद्धृवा ! श्रद्धायुक्त श्रवण केले की त्याच्या योगाने एवढा लाभ आहे हे लक्षात ठेव. श्रद्धनं श्रवण केल्याचे माहात्म्य त्रैलोक्यांतही फार मोठे आहे २७.
सविवेकनैराश्य वक्ता । जोडल्या श्रद्धेनें ऐकावी कथा ।
कां सज्ञान मीनालिया श्रोता । स्वयें कथा सांगावी ॥२८॥
कां सज्ञान मीनालिया श्रोता । स्वयें कथा सांगावी ॥२८॥
विचारवंत आणि निरिच्छ वक्ता मिळाला, तर श्रद्धेनें कथा श्रवण करावी. किंवा ज्ञानसंपन्न श्रोता मिळाला तर स्वतःही कथा सांगावी २८.
जैं श्रोता वक्ता दोन्ही नाहीं । तैं रिघावें मनाच्या ठायीं ।
कां माझीं जन्मकर्में जें कांहीं । एकलाही विचारीं ॥२९॥
कां माझीं जन्मकर्में जें कांहीं । एकलाही विचारीं ॥२९॥
जेव्हां श्रोता आणि वक्ता हे दोन्ही नसतील, तेव्हा आपल्या मनाचाच आश्रय करावा, आणि माझे अवतार, अवतारकृत्ये वगैरे जे काही आहे, त्यांचा एकट्यानेच विचार करावा २९.
सांडूनि विषयांची आस । घांलोनि कळिकाळावरी कांस ।
माझ्या कीर्तनीं न होनि उदास । अतिउल्हास करावा ॥७३०॥
माझ्या कीर्तनीं न होनि उदास । अतिउल्हास करावा ॥७३०॥
विषयांची आस्था सोडून व कळिकाळासही टक्कर देऊन, माझ्या कीर्तनामध्ये उदास न होतां अत्यंत उल्हास धारण करावा ७३०.
त्यजूनियां कामाचें बीज । सांडूनि लौकिकाची लाज ।
कीर्तनीं नाचावें भोज । गरुडध्वज स्मरोनि ॥३१॥
कीर्तनीं नाचावें भोज । गरुडध्वज स्मरोनि ॥३१॥
वासनेचा बीमोड करून व लौकिकाची लाज सोडून श्रीकृष्णाचे नामस्मरण करीत कीर्तनामध्ये आवडीने नाचावें ३१.
रामकृष्ण हरि गोविंद । ऐशिया नामांचे प्रबंध ।
गातां नाना पदें छंदबंध । करावा विनोद कीर्तनीं ॥३२॥
गातां नाना पदें छंदबंध । करावा विनोद कीर्तनीं ॥३२॥
रामकृष्ण, हरि, गोविंद अशा नामांची काव्ये गात असतांना त्यांतील अनेक प्रकारचीं पदें, चित्रबंध ह्यांनी कीर्तनामध्ये आनंदीआनंद करून सोडावा ३२.
जेणें आत्मतत्त्व जोडे जोडी । ऐशिया पदांची घडीमोडी ।
कीर्तनीं गावी गा आवडी । संतपरवडी बैसवूनी ॥३३॥
कीर्तनीं गावी गा आवडी । संतपरवडी बैसवूनी ॥३३॥
ज्यांच्या योगाने आत्मज्ञानाचा लाभ घडेल, अशा प्रेमळ पदांचे निरनिराळे प्रकार कीर्तनामध्ये मोठ्या प्रेमाने गायन करावे व त्या वेळी समोर संतसमुदाय बसवावे ३३.
श्रुति मृदंग टाळ घोळ । मेळवूनि वैष्णवांचा मेळ ।
कीर्तनीं करावा गदारोळ । काळवेळ न म्हणावा ॥३४॥
कीर्तनीं करावा गदारोळ । काळवेळ न म्हणावा ॥३४॥
मृदंग, टाळ, वीणा इत्यादि वायें घ्यावी, व वैष्णवांचा समुदाय मिळवून कीर्तनामध्ये मोठा गजर करून सोडावा. काळवेळ मुळींच मनांत आणू नये ३४.
दशमीं दिंडी जागरणें । आळस सांडूनि गावें वाणें ।
हावभावो दाखवणें । कर्मस्मरणें माझेनि ॥३५॥
हावभावो दाखवणें । कर्मस्मरणें माझेनि ॥३५॥
दशमीला दिंडीचे जागरण करून आळस सोडून सुंदर गायन करावे, व माझ्या अवतारकृत्यांचे स्मरण करून तसे हावभाव करून दाखवावे ३५.
ओढूनि धनुष्याची वोढी । त्र्यंबक मोडिलें कडाडी ।
मी राम म्हणोनि हांक फोडी । जैताची गुढी कीर्तनीं ॥३६॥
मी राम म्हणोनि हांक फोडी । जैताची गुढी कीर्तनीं ॥३६॥
रामाने धनुष्याची दोरी ओढ़न शंकराचे धनुष्य कसें काडकन् मोडून टाकलें, ते दाखवून तोच राम मी अशी जो गर्जना करतो, कीर्तनामध्ये जयजयकाराची गुढी उभारतो; ३६
गोवर्धन उचलिला । दावाग्नि प्राशियेला ।
तो तो विन्यासू दाविला । सेतु बांधिला अनुकारू ॥३७॥
तो तो विन्यासू दाविला । सेतु बांधिला अनुकारू ॥३७॥
कृष्णाने गोवर्धन पर्वत कसा उचलला, दावाग्नि कसा प्राशन केला, तो तो प्रकार जो हावभावांनी करून दाखवतो; रामांनी सेतु कसा बांधिला, त्याचेही अनुकरण करून दाखवितो; ३७
आळस दवडूनि दूरी । अभिमान घालोनियां बाहेरी ।
अहर्निशीं कीर्तन करी । गर्व न धरी गाणिवेचा ॥३८॥
अहर्निशीं कीर्तन करी । गर्व न धरी गाणिवेचा ॥३८॥
आळसाला दूर झुगारून व अभिमानाला बाहेर घालवून रात्रंदिवस कीर्तनाचा घोष चालवतो, त्यांत मी मोठा गाणारा आहे असा गर्व मुळींच धरीत नाही ३८;
गाणीव जाणीव शहाणीव । वोंवाळूनि सांडावें सर्व ।
सप्रेम साबडी कथागौरव । सुख अभिनव तेणें मज ॥३९॥
सप्रेम साबडी कथागौरव । सुख अभिनव तेणें मज ॥३९॥
गाण्याची प्रौढी, ज्ञातेपणाचा अभिमान व शहाणपणाचा डौल ही सर्व ओवाळून टाकल्याप्रमाणे सोडून देतो आणि शुद्ध प्रेमाने व साधेपणाने कथेचा गौरव करतो; त्याच्या योगाने मला अप्रतिम आनंद वाटतो ३९.
गर्जत नामाच्या कल्लोळीं । नामासरसी वाजे टाळी ।
महापातकां जाली होळी । ते वैष्णवमेळीं मी उभा ॥७४०॥
महापातकां जाली होळी । ते वैष्णवमेळीं मी उभा ॥७४०॥
नामसंकीर्तनाचा कल्लोळ उसळवून गर्जना करीत असतां नामोचाराबरोबर सर्वांची एकदम टाळी पडते, तेव्हा त्याच्या योगाने महान् पातकेंही भस्म होऊन जातात. त्या वैष्णवांच्या समुदायांत मी उभा असतो ७४०.
जें सुख क्षीरसागरीं नसे । पाहतां वैकुंठींही न दिसे ।
तें सुख मज कीर्तनीं असे । कीर्तनवशें डुल्लतु ॥४१॥
तें सुख मज कीर्तनीं असे । कीर्तनवशें डुल्लतु ॥४१॥
क्षीरसागरामध्ये सुद्धा जें सुख मला मिळत नाही, वैकुंठांतही जे सुख पाहावयास गेले तर दृष्टीस पडत नाही, तें सुख मला कीर्तनांत मिळत असते. कीर्तनाच्या नादानें वश होऊन मी डुळत असतो ४१.
मज सप्रेमाची आवडी भारी । भक्तभावाचिया कुसरी ।
मीही कीर्तनीं नृत्य करीं । छंदतालावरी विनोदें ॥४२॥
मीही कीर्तनीं नृत्य करीं । छंदतालावरी विनोदें ॥४२॥
प्रेमळ भक्तांची मला अतिशय आवड आहे. भक्तांच्या भक्तीच्या कौशल्याने मीही कीर्तनामध्ये छंदाच्या तालावर आनंदाने नाचत असतों ४२.
ऐशिया कीर्तनपरिपाटीं । बुडाल्या प्रायश्चित्तांच्या कोटी ।
खुंटली यमदूतराहाटी । काढिली कांटी पापाची ॥४३॥
खुंटली यमदूतराहाटी । काढिली कांटी पापाची ॥४३॥
अशा प्रकारच्या कीर्तनामध्ये कोटीच्या कोटी प्रायश्चित्तें गडप झाली, यमदूतांची वाट खुंटली आणि पातकाचा कांटाच काढिला गेला असे समजावें ४३.
नामस्मरणाच्या आवडीं । लाजल्या मंत्रबीजांच्या कोडी ।
तपादि साधनें बापुडीं । जालीं वेडीं हरिनामें ॥४४॥
तपादि साधनें बापुडीं । जालीं वेडीं हरिनामें ॥४४॥
नामस्मरणाच्या आवडीपुढे कोट्यवधि मंत्रबीजें लजित झाली आणि बिचारी तपादिक साधनें तर हरिनामाने वेडी होऊन गेली ४४.
ऐकोनि हरिनामाचा घोख । योगयागीं लपविलें मुख ।
धाकें पळालें विषयसुख । विराले देख अधर्म ॥४५॥
धाकें पळालें विषयसुख । विराले देख अधर्म ॥४५॥
हरिनामाचा घोष ऐकतांच योगयागांनी आपलें तोंडच लपविले. त्या हरिनामाच्या धाकाने विषयसुख तर पळूनच गेलें, आणि अधर्म होते ते जेथल्या तेथेच थिजून गेले ४५.
हरिनामाच्या कडकडाटीं । दोष रिघाले दिक्पटीं ।
तीर्थांची उतरली उटी । कीर्तनकसवटी हरिप्रिय ॥४६॥
तीर्थांची उतरली उटी । कीर्तनकसवटी हरिप्रिय ॥४६॥
हरिनामाचा कडकडाट ऐकतांच सर्व दोष दिगंतांमध्ये पळून गेले, व तीर्थांचाही अभिमान उतरला. असें है कीर्तनकौशल्य हरीला अत्यंत प्रिय असते ४६.
माझेनि प्रेमें उन्मत्त होऊनी । आवडीं कीर्तन अनुदिनीं ।
मनसा वाचा कर्में करूनी । मजवांचूनी नेणती ॥४७॥
मनसा वाचा कर्में करूनी । मजवांचूनी नेणती ॥४७॥
माझ्या प्रेमानें उन्मत्त होऊन जे आवडीने अहोरात्र कीर्तन करीत असतात, ते मनाने व वाणीने अनेक प्रकारची कमैं करून देखील ते माझ्याशिवाय दुसरे काही जाणतच नाहीत ४७.
मदर्थे धर्मकामार्थान् आचरन् मदपाश्रयः ।
लभते निश्चलां भक्तिं मय्युद्धव सनातने ॥ २४ ॥
लभते निश्चलां भक्तिं मय्युद्धव सनातने ॥ २४ ॥
[श्लोक २४] हे उद्धवा ! अशा प्रकारे मला शरण येऊन माझ्यासाठीच धर्म, अर्थ, कामांचे आचरण करीत राहिले असता, भक्ताला सनातन अशा माझी निश्चल भक्ती प्राप्त होते. (२४)
माझे भक्त जे उत्तम । त्यांचा धर्म अर्थ मीचि काम ।
मजवेगळा मनोधर्म । अन्यथा कर्म करूं नेणे ॥४८॥
मजवेगळा मनोधर्म । अन्यथा कर्म करूं नेणे ॥४८॥
माझे जे उत्तम भक्त आहेत, त्यांचा धर्म, अर्थ व काम ही सर्व मीच. त्यांचा मनोधर्म माझ्याशिवाय दुसरें कर्म करणे हे जाणतच नाही ४८.
माझें भजन उत्तम कर्म । मज अर्पे तो शुद्ध धर्म ।
मज कामणें हा शुद्धकाम । ज्याचा आराम मजमाजीं ॥४९॥
मज कामणें हा शुद्धकाम । ज्याचा आराम मजमाजीं ॥४९॥
माझें भजन तेच त्यांचे उत्तम कर्म, मला जो धर्म अर्पण होतो तोच त्यांचा पवित्र धर्म, माझी आवड धरणे हीच त्यांची शुद्ध इच्छा, आणि त्या इच्छेची विश्रांतीही माझ्यामध्येच ४९.
वेंचूनियां नाना अर्थ । संग्रहो करिती परमार्थ ।
नश्वर अर्थ जें वित्त । तें माझे भक्त न संचिती ॥७५०॥
नश्वर अर्थ जें वित्त । तें माझे भक्त न संचिती ॥७५०॥
ते अनेक प्रकारचे द्रव्य खर्चुन परमार्थाचाच संग्रह करून ठेवतात. अशाश्वतरूप संपत्ति हें जें द्रव्य, त्याचा संग्रह माझे भक्त करीत नाहींत ७५०.
ज्यांचें धनावरी चित्त । ते केवळ जाण अभक्त ।
ते जें जें कांही भजन करीत । तें द्रव्यार्थ नटनाट्य ॥५१॥
ते जें जें कांही भजन करीत । तें द्रव्यार्थ नटनाट्य ॥५१॥
द्रव्यावरच ज्यांचे चित्त असते ते केवळ अभक्त होत, हे लक्षात ठेव. ते जें जें कांहीं भजन करतात, ते एखाद्या नटाने केवळ पैशासाठी केलेले नाटक होय ५१.
मनसा वाचा कर्में जाण । जेथ नाहीं मदर्पण ।
तें तें दांभिक भजन । केवळ जाण उदरार्थ ॥५२॥
तें तें दांभिक भजन । केवळ जाण उदरार्थ ॥५२॥
मनाने आणि वाणीने घडलेली कमैं जेथे मला अर्पण होत नाहीत, तेथें तें सर्व दांभिक भजन समजावें. ते केवळ पोट भरण्यासाठीच केलेले असते ५२.
भक्तीमाजीं विरुद्धपण । विरुद्ध धर्माचें लक्षण ।
तेंही करीन निरूपण । सावधान अवधारीं ॥५३॥
तेंही करीन निरूपण । सावधान अवधारीं ॥५३॥
भत्तीतसुद्धा विरुद्धपणा असतो. त्या विरुद्धधर्माचे जे लक्षण तेही आतां सांगेन. सावधानपणे ऐक ५३.
माझें भजन करूनि गौण । जो करूं रिघे धनार्जन ।
हें भजनविरुद्ध लक्षण । मुख्य जाण भक्ताचें ॥५४॥
हें भजनविरुद्ध लक्षण । मुख्य जाण भक्ताचें ॥५४॥
माझ्या भजनाचा कमीपणा करून जो पैसा मिळवावयाला निघतो, त्या भक्ताचे हे लक्षण मुख्यतः भजनविरुद्ध होय ५४,
गांठींचें वेंचूं नेणे धन । कोरडें करी माझें भजन ।
मजसी जेणें केलें वंचन । विरुद्धलक्षण मुख्यत्वें ॥५५॥
मजसी जेणें केलें वंचन । विरुद्धलक्षण मुख्यत्वें ॥५५॥
पदरचे द्रव्य खर्च करावयाचे समजत नाही व कोरडेच माझे भजन करतो, अशा रीतीने ज्याने मला ठकविलें, ते त्याचे कृत्य मुख्यतः विरुद्धलक्षण होय ५५.
या नांव अर्थविरुद्धता । आतां दुष्टकामीं जो विचरता ।
मी भजतसें भगवंता । दोष सर्वथा मज न लगे ॥५६॥
मी भजतसें भगवंता । दोष सर्वथा मज न लगे ॥५६॥
ह्यालाच 'अर्थविरुद्धता' असे म्हणतात. आतां जो भक्त दुष्ट वासनेने कर्मे करणारा असतो, व मी भगवंताचे भजन करीत आहे, तेव्हा मला कोणताच दोष मुळीच लागणार नाही ५६.
ऐस‍ऐसिया भावना । जो दुष्ट कामीं विचरे जाणा ।
हे भजनीं विरुद्धलक्षणा । भक्ता अभक्तपणा आणीत ॥५७॥
हे भजनीं विरुद्धलक्षणा । भक्ता अभक्तपणा आणीत ॥५७॥
अशा प्रकारच्या भावनेने जो दुष्ट वासनेंतच नेहमी गुंतून राहातो, त्याची ती वर्तणूक म्हणजे भजनाच्या विरुद्ध लक्षणच होय. तें भजन भक्तांना अभक्तपणा मात्र आणीत असते ५७.
मज नार्पितां जें जें श्राद्ध । ते त्याची कल्पना विरुद्ध ।
श्राद्धसंकल्प अविरुद्ध । मदर्पणें वेद गर्जती ॥५८॥
श्राद्धसंकल्प अविरुद्ध । मदर्पणें वेद गर्जती ॥५८॥
मला अर्पण न करता जे जे श्राद्ध करावयाचे, त्याची त्याची कल्पनाही श्राद्धाच्या विरुद्धच होय. श्राद्धाचा जो संकल्प आहे, तो मला अर्पण करण्यानेच खरोखर विरुद्ध होत नाही, असें वेदसुद्धा गर्जून सांगत आहेत ५८.
श्राद्धीं मुख्य संकल्प जाण । पितरस्वरूपी जनार्दन ।
ऐसें असोनियां जाण । नैवेद्य मदर्पण न करिती ॥५९॥
ऐसें असोनियां जाण । नैवेद्य मदर्पण न करिती ॥५९॥
'पितरस्वरूपी जनार्दन' हाच श्राद्धांतील मुख्य संकल्प असतो, आणि असे असतां मला नैवेद्यच अर्पण करीत नाहीत ५९.
'अन्न ब्रह्म अहं ब्रह्म' । हें श्राद्धीचें गुह्य वर्म ।
ऐसें नेणोनि शुद्ध कर्म । वृथा भ्रम वाढविती ॥७६०॥
ऐसें नेणोनि शुद्ध कर्म । वृथा भ्रम वाढविती ॥७६०॥
अन्न हे ब्रह्मच आहे, आणि मीही ब्रह्मच आहे, हेंच श्राद्धांतील गुह्य वर्म आहे. पण असे शुद्ध कर्म न समजून वृथा भ्रम मात्र वाढवितात ७६०.
मी सकळ जगाचा जनिता । मुख्य पितरांचाही मी पिता ।
त्या मज कर्म नार्पितां । विरुद्ध सर्वथा तें श्राद्ध ॥६१॥
त्या मज कर्म नार्पितां । विरुद्ध सर्वथा तें श्राद्ध ॥६१॥
सर्व जग उत्पन्न करणारा मी आहे, सर्व पितरांचाही मुख्य पिता मी आहे, त्या मला कर्म अर्पण न करितां श्राद्ध करणे हे सर्वतोपरी विरुद्ध होय ६१.
मज नार्पितां जें जें करणें । तें तें उपजे अभक्तपणें ।
विरुद्ध धर्माचीं लक्षणें । दुःख दारुणें अनिवार ॥६२॥
विरुद्ध धर्माचीं लक्षणें । दुःख दारुणें अनिवार ॥६२॥
मला अर्पण न करता जे जे काही करावयाचें तें तें अभक्तपणानेच होते. अशी विरुद्धधर्माची लक्षणे जो आचरतो, त्याला अनिवार व भयंकर दुःख प्राप्त होते ६२.
उत्तम भक्तांचें लक्षण । संकल्पेंवीण जाण ।
अन्नपानादि मदर्पण । करिती खूण जाणती ॥६३॥
अन्नपानादि मदर्पण । करिती खूण जाणती ॥६३॥
उत्तम भक्तांचे लक्षण हेच की, ते संकल्पाशिवायच अन्नपानादि मला अर्पण करतात व त्यांतील रहस्य जाणतात ६३.
ध्रुवाच्यापरी अढळ । ते माझ्या ठायीं भजनशीळ ।
ते माझी भक्ति अचंचळ । अतिनिश्चळ पावती ॥६४॥
ते माझी भक्ति अचंचळ । अतिनिश्चळ पावती ॥६४॥
जे माझ्या ठिकाणी ध्रुवाप्रमाणे अढळ भजनशीळ असतात, त्यांना माझी स्थिर व अत्यंत अढळ अशी भक्ति प्राप्त होते ६४.
आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । या तिघांसी जी नव्हेचि प्राप्ती ।
ते माझी जे चौथी भक्ती । प्रेमें पावती उद्धवा ॥६५॥
ते माझी जे चौथी भक्ती । प्रेमें पावती उद्धवा ॥६५॥
आर्त, जिज्ञासु आणि अर्थार्थी या तिघांनाही जी प्राप्त होत नाही, उद्धवा ! ती माझी चौथी भक्ति त्यांना प्रेमामुळे प्राप्त होते ६५,
आर्त आर्तिहरणकाजें । जिज्ञासु जाणपणालागीं भजे ।
तिजेनि वांछिजे । अतिवोजें अर्थसिद्धी ॥६६॥
तिजेनि वांछिजे । अतिवोजें अर्थसिद्धी ॥६६॥
आर्त असतो तो आपली पीडा दूर व्हावी म्हणून मला भजत असतो, जिज्ञासु असतो तो आपल्याला ज्ञानप्राप्ति व्हावी म्हणून भजत असतो, आणि तिसरा अर्थार्थी असतो तो माझें भजन करून आपल्याला यथेच्छ पैसा मिळावा अशी इच्छा करतो ६६.
यावरी चौथियाचे ठायीं । या कल्पनांचा मागमोस नाहीं ।
यालागीं चौथी भक्ति पाहीं । त्याच्या ठायीं घर रिघे ॥६७॥
यालागीं चौथी भक्ति पाहीं । त्याच्या ठायीं घर रिघे ॥६७॥
पण ह्याशिवाय ज्ञानी म्हणून चौथा असतो त्याच्या ठिकाणी अशा कल्पनांचा मागमूसच नसतो, म्हणून चौथी भक्ति असते ती त्याच्या ठिकाणीच आपलें घर आहे असे समजून राहते ६७.
जया भक्तीमाजीं वाडेंकोडें । मीच मी चहूंकडे ।
जेथींच्या तेथें सांपडें । हें भजनें जोडे तयासी ॥६८॥
जेथींच्या तेथें सांपडें । हें भजनें जोडे तयासी ॥६८॥
ज्याला भक्तीमध्ये अत्यंत आवडीने चहूंकडे जेथें तेथें मीच मी सांपडत असतो, त्याला तशी स्थिति माझ्या भजनानेच प्राप्त होते ६८.
संकल्प केलियावीण । सहजें होतसे मदर्पण ।
हें चवथे भक्तीचें लक्षण । अतर्क्यभजन पैं माझे ॥६९॥
हें चवथे भक्तीचें लक्षण । अतर्क्यभजन पैं माझे ॥६९॥
संकल्प केल्याशिवायच सर्व आपोआप मला अर्पण होणे, हे चवथ्या भक्तीचे लक्षण आहे. त्या भक्तीतील माझे भजन अतयं आहे ६९.
तेथ जें करणें तेचि पूजा । जें बोलणें तो जपू माझा ।
जें देखणें तें अधोक्षजा । दर्शन वोजा होतसे ॥७७०॥
जें देखणें तें अधोक्षजा । दर्शन वोजा होतसे ॥७७०॥
तेथें जें जें कर्म करावें तीच माझी पूजा; तेथें जे बोलणे तोच माझा जप; तेथे ज पहावें तेथें अधोक्षजाचेंच पवित्र दर्शन होत असते ७७०.
तेथ चालणें ते यात्रा माझी । जें भक्षी तें मजचि यजी ।
त्याची निद्रा ते समाधि माझी । ऐसा मजमाजीं भजतसे ॥७१॥
त्याची निद्रा ते समाधि माझी । ऐसा मजमाजीं भजतसे ॥७१॥
तेथे चालणे तीच माझी यात्रा, तो जें भक्षण करतो तेच यज्ञांत मला अर्पिलेली आहुति होते. त्याची निद्रा तीच माझी समाधि. असा तो माझ्यामध्येच भजन करीत असतो ७१.
यापरी अनायासें जाण । सहजें होतसे मदर्पण ।
हे चौथी भक्ति सनातन । उद्धवा संपूर्ण तो लाभे ॥७२॥
हे चौथी भक्ति सनातन । उद्धवा संपूर्ण तो लाभे ॥७२॥
याप्रमाणे त्याचे सर्व कर्म अनायासाने सहजच मला अर्पण होते. उद्धवा ! ही सनातन चौथी भक्ति त्याला पूर्णपणे लाभते ७२.
उद्धवा ऐसें मानिसी चित्तीं । जे मुळींहूनि चारी भक्ती ।
पहिली दुजी तिजी चौथी । मिथ्यावदंती कल्पना ॥७३॥
पहिली दुजी तिजी चौथी । मिथ्यावदंती कल्पना ॥७३॥
उद्धवा ! आता तुझ्या मनात कदाचित् असें येईल की पहिली, दुसरी, तिसरी व चौथी ह्या चारही भक्ति मुळापासूनच चालत आल्या आहेत असें जें म्हणतात, ते सर्व काल्पनिक आहे ७३.
सहज माझी जे प्रकाशस्थिती । ते भक्ति बोलिजे भागवती ।
संविती बोलिजे वेदांतीं । शैवीं शक्ती बोलिजे ॥७४॥
संविती बोलिजे वेदांतीं । शैवीं शक्ती बोलिजे ॥७४॥
तर माझी जी सहजप्रकाशस्थिति तिलाच 'भागवती भक्ति' असे म्हटलेले आहे. वेदांतामध्ये हिलाच 'संविती' असे म्हणतात, आणि शैवांमध्ये हिलाच 'शक्ति' असें म्हणतात ७४.
बौद्ध जिनेश नेमिनाथ । जोगी म्हणती आदिनाथ ।
भैरव खंडेराव गाणपत्य । अव्यक्त म्हणत एक पै ॥७५॥
भैरव खंडेराव गाणपत्य । अव्यक्त म्हणत एक पै ॥७५॥
बौद्ध 'जिनेश,' 'नेमिनाथ' असे म्हणतात. जोगी 'आदिनाथ' म्हणतात, कोणी 'भैरव', कोणी 'खडेराव', कोणी 'गाणपत्य' असे म्हणतात, व कोणी 'अव्यक्त' असेही म्हणतात ७५.
एक म्हणती हे आदिमाता । सौर म्हणती तो हा सविता ।
असो नांवांची बहु कथा । उपासकता विभागें ॥७६॥
असो नांवांची बहु कथा । उपासकता विभागें ॥७६॥
कोणी म्हणतात की, ही आदिमाता आहे. सौर म्हणतात की, हाच तो 'सविता' आहे. उपासनेच्या भेदाप्रमाणे नांवांत असे पुष्कळच भेद आहेत. ते असो ७६.
ऐशी जे कां प्रकाशस्थिती । त्या नांव बोलिजे भक्ती ।
जेणें प्रकाशें त्रिजगतीं । उत्पत्ति स्थिति लय भासे ॥७७॥
जेणें प्रकाशें त्रिजगतीं । उत्पत्ति स्थिति लय भासे ॥७७॥
अशी जी प्रकाशाची स्थिति, तिलाच भक्ति असे म्हणतात. तिच्याच प्रकाशाने त्रिभुवनांत उत्पत्ति, स्थिति व लय ह्यांचा भास होतो ७७.
माझ्या नाना अवतारमाळा । येणें प्रकाशें प्रकाशती सोज्ज्वळा ।
देवो देवी सकळा । येणें प्रकाशमेळां भासती ॥७८॥
देवो देवी सकळा । येणें प्रकाशमेळां भासती ॥७८॥
माश्या अनेक प्रकारच्या ज्या अवतारमालिका आहेत, त्या ह्याच प्रकाशाने उज्ज्वल रीतीने प्रकाशत आहेत. देव, देवी वगैरे सर्व ह्याच प्रकाशाने भासमान होतात ७८.
माझ्या अवतारांची उत्पत्ती । तेणें प्रकाशें असे होती ।
नाना चरित्रें अंतीं । प्रवेशती ते प्रकाशीं ॥७९॥
नाना चरित्रें अंतीं । प्रवेशती ते प्रकाशीं ॥७९॥
माझ्या अवतारांची उत्पत्ति सुद्धा त्याच प्रकाशाने होत असते आणि माझी अनेक प्रकारची चरित्रे शेवटी त्याच प्रकाशात प्रवेश करतात ७९.
ऐशिया प्रकाशाची जे प्राप्ती । ते जाण सनातन माझी भक्ती ।
उद्धवा म्यां हे तुजप्रती । यथानिगुती सांगीतली ॥७८०॥
उद्धवा म्यां हे तुजप्रती । यथानिगुती सांगीतली ॥७८०॥
अशा प्रकाशाची जी प्राप्ति, तीच माझी सनातन भक्ति होय असे समज. उद्धवा ! ती मी तुला यथार्थ रीतीने सांगितली ७८०.
निश्चळभक्ती सनातन । हें मुळींचें पदव्याख्यान ।
यालागीं भक्ति सनातन । समूळ जाण बोलिलों ॥८१॥
यालागीं भक्ति सनातन । समूळ जाण बोलिलों ॥८१॥
निश्चळ भक्ति ही सनातन आहे हे मूळ श्लोकांतील शब्दांचे सांगणे आहे. म्हणूनच सनातन भक्ति मी सविस्तर सांगितली ८१.
सांडूनि पदपदार्था । नाहीं बोलिलों जी वृथा ।
सावधान व्हावें श्रोतां । पुढील कथा अनुपम ॥८२॥
सावधान व्हावें श्रोतां । पुढील कथा अनुपम ॥८२॥
मूळ श्लोकांतील पद व पदाचा अर्थ ह्यांना सोडून उगाच वायफळ काही बोललो नाही. आतां श्रोत्यांनी सावधान राहावें. कारण पुढील कथा फारच रम्य आहे. ८२.
उद्धवा हे ऐशी माझी भक्ती । कैसेनि म्हणसी होये प्राप्ती ।
भावें धरिलिया सत्संगती । माझी भक्ती उद्‍बोधे ॥८३॥
भावें धरिलिया सत्संगती । माझी भक्ती उद्‍बोधे ॥८३॥
पण उद्धवा ! ही अशी माझी भक्ति कशाने प्राप्त होईल असें म्हणशील, तर त्याचे उत्तर असें की, भक्तिभावाने सत्संगति धरली असतां माझी भक्ति प्राप्त होते ८३.
सत्सङ्गलब्धया भक्त्या मयि मां स उपासिता ।
स वै मे दर्शितं सद्‌भिः अञ्जसा विन्दते पदम् ॥ २५ ॥
स वै मे दर्शितं सद्‌भिः अञ्जसा विन्दते पदम् ॥ २५ ॥
[श्लोक २५] सत्संगाने प्राप्त झालेल्या भक्तीने तो माझी उपासना करतो आणि संतांनी दाखविलेले माझे पद तो सहजपणे प्राप्त करून घेतो. (२५)
मुख्यत्वें संतांची सेवा । हेंचि साधन आवडे देवा ।
संतवचने निजभावा । देतुसे तेव्हां निजभक्ती ॥८४॥
संतवचने निजभावा । देतुसे तेव्हां निजभक्ती ॥८४॥
मुख्यत्वेकरून संतांची सेवा हेच साधन देवाला आवडते. ते साधन घडेल तेव्हां संतवचनाप्रमाणेच तो आत्मभाव आणि आत्मभक्ति देत असतो ८४.
ज्यासी आवडे संतसंगाचा मेळू । जो साधुवचनीं अतिभुकाळू ।
जो पडिलें वचन नेणें उगळूं । तोचि पायाळू निजभक्ती ॥८५॥
जो पडिलें वचन नेणें उगळूं । तोचि पायाळू निजभक्ती ॥८५॥
ज्याला सत्संगतीच्या मेळांत राहाणे आवडतें, जो साधुवचनासाठी अत्यंत भुकेलेला असतो, साधूच्या मुखातून बाहेर पडलेला शब्द अमान्य करणे हे ज्याला माहीत नाही, तोच आत्मभक्तीचा पायाळू (भाग्यवान् ) होय ८५.
साधुवचनीं श्रद्धा भारी । देखोनियां निजनिर्धारीं ।
त्यावरी सद्गुरु कृपा करी । साधु चराचरीं गुरुरावो ॥८६॥
त्यावरी सद्गुरु कृपा करी । साधु चराचरीं गुरुरावो ॥८६॥
साधुवचनावर अत्यंत श्रद्धा आहे असा त्याचा निश्चय पाहूनच मग त्यावर सद्गुरु कृपा करतो. साधु हा चराचरांमध्ये श्रेष्ठ गुरु आहे ८६.
गुरुवांचोनी तत्त्वतां । नाहीं संसारी तारिता ।
गुरुवचनें निजभक्तिदाता । मीचि सर्वथा भक्तांसी ॥८७॥
गुरुवचनें निजभक्तिदाता । मीचि सर्वथा भक्तांसी ॥८७॥
खरोखर गुरूवांचून संसारापासून तारणारा दुसरा कोणी नाही. गुरुवचनाने भक्तांना आत्मभक्ति देणारा सर्वस्वी मीच आहे ८७.
सद्गुरु जो संसारी । त्याची आज्ञा मी वाहें शिरीं ।
तो ज्यावरी कृपा करी । तो मी उद्धरीं तात्काळ ॥८८॥
तो ज्यावरी कृपा करी । तो मी उद्धरीं तात्काळ ॥८८॥
संसारांत जो सद्गुरु असेल, त्याची आज्ञा मी शिरसावंद्य करतों. तो ज्याच्यावर कृपा करतो, त्याचा मी तत्काळ उद्धार करतों ८८.
त्या सद्‍गुरुचें भजन । जो मद्‌रूपें करी जाण ।
त्याचें मज पढियंतेपण । माझेनिही जाण न बोलवे ॥८९॥
त्याचें मज पढियंतेपण । माझेनिही जाण न बोलवे ॥८९॥
त्या सद्गुरूच्या ठिकाणी माझें स्वरूप आहे असें जाणून जो भजन करतो, त्याचा मला किती आवडतेपणा आहे हे मलाही सांगता येत नाही ८९.
त्याचा इहलोक परलोक । दोन्ही चालविता मीचि देख ।
त्याचे मज अत्यंत सुख । हरिखें हरिख वोसंडे ॥७९०॥
त्याचे मज अत्यंत सुख । हरिखें हरिख वोसंडे ॥७९०॥
त्याचा इहलोक आणि परलोक दोन्ही चालविणारा मीच. त्याच्यामुळे मला अत्यंत आनंद होतो, आणि त्याच्या आनंदाने माझ्याही आनंदाला भरतें येते ७९०,
त्यासी गुरूनें जो दाविला मार्ग । चालतां न पडे प्रयासपांग ।
मी सामोरा धांवें श्रीरंग । आपुलें सर्वांग मी वोडवीं ॥९१॥
मी सामोरा धांवें श्रीरंग । आपुलें सर्वांग मी वोडवीं ॥९१॥
त्याला गुरूनें जो मार्ग दाखविलेला असतो, तो चालतांना त्याला मुळीच प्रयास व श्रम पडत नाहीत. जर काही संकटे आली, तर मीच श्रीकृष्ण त्याच्यासमोर धावत जातो, व आपले सर्वांग पुढे करतों ९१.
तेणें जावें ज्या पदासी । तें पदचि मी आणीं त्यापासीं ।
संतभजनीं प्रीति ऐशी । हृषीकेशी सांगतू ॥९२॥
संतभजनीं प्रीति ऐशी । हृषीकेशी सांगतू ॥९२॥
तो ज्या पदाला जाणार तें पदच मी त्याच्यापाशी आणितो. संतांच्या सेवेमध्ये आपली अशी प्रीति असते, हे श्रीकृष्ण सांगत आहेत ९२.
ऐसें ऐकोनियां वचन । उद्धवाचें कळवळलें मन ।
कोण कोण ते साधुजन । त्यांचें निजचिन्ह पुसों पां ॥९३॥
कोण कोण ते साधुजन । त्यांचें निजचिन्ह पुसों पां ॥९३॥
असें भाषण ऐकून उद्‌भवाचें मन कळवळले, आणि त्याने मनात म्हटले की, असे साधु पुरुष कोण कोण ? त्यांचे स्वरूपही विचारावें ९३.
कोण ते भक्तींचें लक्षण । भजती खूण ते कोण कोण ।
तें समूळ जाणावया आपण । उद्धवें प्रश्न मांडिला ॥९४॥
तें समूळ जाणावया आपण । उद्धवें प्रश्न मांडिला ॥९४॥
तेव्हा त्या भक्तीचे लक्षण तरी कोणते ? भजन करण्याची खूण तरी कोणती कोणती ? हे सविस्तर समजून घेण्यासाठी उद्धवाने आपण प्रश्न केला ९४.
श्रीउद्धव उवाच -
साधुस्तवोत्तमश्लोक मतः कीदृग्विधः प्रभो ।
भक्तिस्त्वय्युपयुज्येत कीदृशी सद्‌भिरादृता ॥ २६ ॥
साधुस्तवोत्तमश्लोक मतः कीदृग्विधः प्रभो ।
भक्तिस्त्वय्युपयुज्येत कीदृशी सद्‌भिरादृता ॥ २६ ॥
[श्लोक २६] उद्धव म्हणाला - हे पवित्रकीर्ती भगवन ! आपल्या दृष्टीने संतांची लक्षणे कोणती ? सत्पुरूषांनी आदराने वर्णन केलेली आपली भक्ती कशी करावी ? (२६)
ज्ञाते वक्ते आहेत बहुत । परी ते रजतमगुणयुक्त ।
गुणानुसारें निरूपीत । त्यांसी पुसों चित्त मानीना ॥९५॥
गुणानुसारें निरूपीत । त्यांसी पुसों चित्त मानीना ॥९५॥
ज्ञाते आणि वक्ते पुष्कळ आहेत, पण ते रजतमगुणयुक्त आहेत. ते आपआपल्या गुणानुसार निरूपण करतात. म्हणून त्यांना विचारावें हें चित्ताला मान्य होत नाहीं ९५,
अथवा सात्त्विक केवळ । तो सत्त्वगुणें विव्हळ ।
बोलणें बोलतां जाये बरळ । नव्हे केवळ निजबोधू ॥९६॥
बोलणें बोलतां जाये बरळ । नव्हे केवळ निजबोधू ॥९६॥
किंवा निखालस सात्विक पुरुष असला तर तो सत्वगुणानेच व्यापलेला असतो. त्यामुळे तो बोलू लागला असता त्याचे बोलणे भलतीकडेच वहावतें. त्यामुळे शुद्ध आत्मज्ञान होत नाही ९६.
तैसा तूं नव्हेसी कृष्णनाथा । तुजआधीन गुण तत्त्वतां ।
लीलाविग्रहें देहधरिता । निजज्ञानवक्ता तूंचि एक ॥९७॥
लीलाविग्रहें देहधरिता । निजज्ञानवक्ता तूंचि एक ॥९७॥
पण कृष्णनाथा ! तूं काही तसा नव्हेस. खरोखर गुण हे तुझ्याच आधीन आहेत. तूं फक्त लीलेने देह धारण करणारा आहेस, आणि आत्मज्ञान सांगणारा एक तूंच आहेस ९७.
यालागीं जी उत्तमश्लोक । तुज म्हणती तीनी लोक ।
तुजवेगळा आणिक । आम्हांसी देख मानेना ॥९८॥
तुजवेगळा आणिक । आम्हांसी देख मानेना ॥९८॥
म्हणूनच तुला त्रिभुवनांत 'उत्तमश्लोक' (ज्याचे यश पवित्र आहे असा) असे म्हणतात. म्हणून तुझ्याशिवाय दुसरा कोणीच आम्हांला मान्य होत नाहीं ९८.
माझिया प्रश्नाचा वक्ता । तूंचि एक कृष्णनाथा ।
तरी साधु कोण तत्त्वतां । तुज सर्वथा मानला ॥९९॥
तरी साधु कोण तत्त्वतां । तुज सर्वथा मानला ॥९९॥
हे कृष्णनाथा ! माझ्या प्रश्नाचे उत्तर सांगणारा तूंच एक आहेस. तर तुला सर्वथैव मान्य झालेला खरोखर साधु कोण ? ९९.
तुज मानले जे साधुजन । त्यांचें संपूर्ण सांग लक्षण ।
तुज पढियंती भक्ति कोण । तेंही लक्षण सांगावें ॥८००॥
तुज पढियंती भक्ति कोण । तेंही लक्षण सांगावें ॥८००॥
जे जे साधु पुरुष तुला मान्य झाले आहेत, त्यांचे सर्व लक्षण सांग. तुला आवडती भक्ति कोणती ? तिचेही लक्षण सांगावें ८००.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ९०१ ते १०००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १००१ ते ११००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ११०१ ते १२००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १३०१ ते १४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...