मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००

    जीं फळें खातां पोट न भरे । खादल्या दारुण दुर्जरें ।

    जेणें भवचक्रीं पडोनि फिरे । तरी अत्यादरें सेवितु ॥१॥
    ती फळे खाल्ली असतां पोट भरत नाही. खाल्ली तर मुळीच पचत नाहीत. त्यामुळे संसारचक्रांत पडून गिरक्या खाव्या लागतात; तरी तो मोठ्या आवडीने खातच असतो ! १.


    दुजा फळें खातां खुणा वारी । जीवासी त्या फळाची गोडी भारी ।
    अखंड जाहला फळाहारी । वारिलें न करी शिवाचें ॥२॥
    एक फळे खाऊ लागला म्हणजे दुसरा त्याला खाऊं नको म्हणून खूण करतो; पण जीवाला त्या फळाची फार आवड असते, म्हणून तो ती फळे सारखी खातच असतो. शिवाने नको म्हटलेले ऐकत नाही २.


    फळें सेविता अहर्निशीं । तिळभरी शक्ति नाहीं जीवासी ।
    अशक्त देखोनियां त्यासी । काळ पाशीं बांधितु ॥३॥
    तो रात्रंदिवस फळे खातो, तरी त्या जीवाला शक्ति नसते. असा त्याला अशक्त झालेला पाहून काळ आपल्या पाशांत बांधून टाकतो ३.


    जो इयें सेवी कर्मफळें । तो तत्काळ बांधिजे काळें ।
    दुजा कर्मफळा नातळे । त्यातें देखोनि पळे कळिकाळु ॥४॥
    ही कर्मफळें जो सेवन करतो, त्याला तत्काळ काळ बांधून टाकतो. दुसरा कर्मफळाला शिवत नाही. त्याला पाहून कलिकाळही पळत सुटतो ४.


    जो कर्मफळातें न सेवितु । तो ज्ञानशक्तीनें अधिक अनंतु ।
    सदा परमानंदें तृप्तु । असे डुल्लतु स्वानंदें ॥५॥
    जो कर्मफळाचे सेवन करीत नाहीं, तो आपल्या ज्ञानशक्तीने अधिकच प्रबळ होतो; तो सदासर्वदा परमानंदाने तृप्त असून स्वानंदाने डुलत असतो ५.


    उद्धवासी होय निजबोधु । यालागीं जीवशिवाचा भेदु ।
    अत्यादरें सांगें गोविंदु । निजात्मबोधु प्रांजळु ॥६॥
    उद्धवाला आत्मबोध व्हावा म्हणून श्रीकृष्णांनी जीवशिवांचा भेद आणि आत्मज्ञानाचा बोध प्रांजलपणाने व अत्यंत प्रेमाने सांगितला ६.


    आत्मानमन्यं च स वेद विद्वान् अपिप्पलादो न तु पिप्पलादः ।
    योऽविद्यया युक् स तु नित्यबद्धो विद्यामयो यः स तु नित्यमुक्तः ॥ ७ ॥
    [श्लोक ७] जो फळाचा उपभोग घेत नाही, तो स्वतःला व दुसर्‍या जीवालाही जाणतो; परंतु जो भोग भोगतो, तो स्वतःलाही जाणत नाही आणि दुसर्‍यालाही जाणत नाही अशा प्रकारे जो अविद्येने युक्त आहे, तो नेहमीच बद्ध असतो आणि जो विद्येने युक्त आहे, तो नित्यमुक्त आहे. (७)




    जो कर्मफळातें न सेविता । जो स्वरूपाचा जाणता ।
    द्रष्टा जीव-प्रपंचांचा तत्त्वतां । अलिप्तता निजज्ञानें ॥७॥
    जो कर्मफळांचे सेवन करीत नाहीं, जो आत्मस्वरूपाचा जाणता असून खरोखर जीव व प्रपंच ह्यांचा द्रष्टा असतो, तोच आत्मज्ञानामुळे अलिप्त असतो ७.


    जीवु प्रपंचाचा ज्ञाता । परी परमात्मा नेणे तत्त्वतां ।
    यालागीं भोगी भवव्यथा । कर्मफळें खातां अतिबद्धु ॥८॥
    जीव हा प्रपंचाषा ज्ञाता आहे, पण परमात्म्याला मात्र जाणत नाहीं. म्हणून कर्मफळे खातांना अतिशय बद्ध होऊन संसाराची व्यथा भोगीत बसतो ८.


    जो कर्मफळें सेवी बापुडा । तो अंधपंगु झाला वेडा ।
    मी कोण हें नेणे फुडा । पडिला खोडां देहाचे ॥९॥
    जो बिचारा कर्मफळे सेवन करतो, तो आंधळा, पांगळा व वेडा बनून जातो. आपण कोण हे त्याला स्पष्ट कळत नाही. त्यामुळे तो देहाच्या खोड्यांत पडतो ९.


    देहसंबंधाआंतु । प्रतिपदीं होय आत्मघातु ।
    नाहीं जन्ममरणांसी अंतु । दुःखी होतु अतिदुःखें ॥२१०॥
    देहसंबंधामध्ये पावलोपावली आत्मघात होत असतो आणि जन्मरणाचा तर अंतच नसल्यामुळे तो अतिशय दुःखाने तळमळत असतो २१०.


    नश्वर विषयांचा छंदु । तेणें जीवु जाहला अतिबद्धु ।
    हा अविद्येचा संबंधु । लागला सुबद्धु देहवंतां ॥११॥
    नश्वर विषयाचा छंद लागल्यामुळे जीव अगदी बद्ध होऊन पडतो. हा अविद्येचा संबंध बुद्धिमान देहधाऱ्याला सुद्धा लागलेला असतो ११.


    जितुकी विषयाची अवस्था । तितुकी जीवासी 'नित्यबद्धता' ।
    जो विषयातीत सर्वथा । 'नित्यमुक्तता' ते ठायीं ॥१२॥
    जीवाला विषयाची जितकी आवड. तितकी त्याला नित्यबद्धता, आणि विषयापासून जो अलिप्त राहतो, त्याच्या ठिकाणी नित्यमुक्तता वास करते १२.


    जो विद्याप्राधान्यें नित्यमुक्तु । जो ज्ञानशक्तीनें शक्तिमंतु ।
    सर्वव्यापकु सर्वीं अलिप्तु । तो 'नित्यमुक्तु' बोलिजे ॥१३॥
    जो विधेच्या प्राधान्याने नित्यमुक्त असतो, जो ज्ञानशक्तीने शक्तिमान् असतो, जो सर्वव्यापक असून सर्वांत अलिप्त असतो, त्यालाच 'नित्यमुक्त' म्हणतात १३.


    सांगितली जीवाची नित्यबद्धता । प्रगट केली शिवाची मुक्तता ।
    जीवाची जे बद्धमुक्तता । तेही आतां सांगतु ॥१४॥
    याप्रमाणे जीवाची नित्यबद्धता सांगितली, व शिवाची मुक्तताही व्यक्त केली. आतां जीवाची जी बद्ध-मुक्तता आहे तीही सांगतात १४.


    उद्धवाप्रती श्रीकृष्ण । बद्धमुक्तांचें लक्षण ।
    दोघांचीही ऊणखूण । विचित्र जाण सांगेल ॥१५॥
    ह्यानंतर श्रीकृष्ण उद्ध्वाला बद्धमुक्तांचे लक्षण आणि दोघांचीही ऊणखूण सांगतील १५.


    देहस्थोऽपि न देहस्थो विद्वान् स्वप्नाद् यथोत्थितः ।
    अदेहस्थोऽपि देहस्थः कुमतिः स्वप्नदृग् यथा ॥ ८ ॥
    [श्लोक ८] स्वप्नातून जागा झालेला स्वप्नातील घटनांशी संबंध ठेवत नाही, त्याप्रमाणे आत्मज्ञानी देहात राहून सुद्धा देहाच्या गुणधर्मांशी संबंध ठेवत नाही परंतु अज्ञानी मनुष्याला आपला म्हणजेच आत्म्याचा शरीराशी काही संबंध नाही, हे. (जाणकारांकडून) कळले, तरीसुद्धा तो स्वप्नातील जग खोटे आहे, हे कळल्यानंतरही त्यातील घटनांनी जसा सुखीदुःखी होतो, तसाच ‘देह म्हणजेच आपण‘ असे मानून सुखीदुःखी होत असतो. (८)




    बद्धमुक्तांचें मिश्र लक्षण । तीं श्लोकीं सांगेल जाण ।
    केवळ मुक्ताचें सुलक्षण । गोड निरूपण सात श्लोकीं ॥१६॥
    आतां तीन श्लोकांनी बद्धमुक्तांचे मिश्र लक्षण सांगतील. आणि केवळ मुक्तांचंच उत्तम लक्षणाचे गोड निरूपण सात श्लोकांनी करतील १६.


    देहीं असोनि देहबुद्धि नाहीं । हें मुक्ताचें 'मुक्तलक्षण' पाहीं ।
    यालागीं देहीं असोनि 'विदेही' । म्हणिपे पाहीं या हेतू ॥१७॥
    देहांत असूनही देहबुद्धि नसणे हेच मुक्ताचे लक्षण होय. त्याला त्याच हेतूनें देहांत असूनही 'विदेह' म्हणतात १७.


    स्वप्नींचे राज्य आणि भीक । जागृतीं मिथ्या दोन्ही देख ।
    तैसें देहादि जें सुखदुःख । तें मिथ्या देख मुक्तासी ॥१८॥
    स्वप्नांतील राज्य आणि भिक्षा, जागे झाल्यावर दोन्ही मिथ्याच; त्याप्रमाणे देहादि जें सुखदुःख ते मुक्तांना मिथ्याच आहे १८.


    जो स्वप्नी मरोनि जाळिला । तो जागृतीं नाहीं राख जाहला ।
    तैसा प्रपंच मिथ्या जाणितला । 'मुक्त' बोलिला त्या नांव ॥१९॥
    जो स्वप्नांत मरून जाळला गेला. तो काही जागा झाल्यावर राख होत नाही, त्याप्रमाणे प्रपंच हा मिथ्या आहे असे ज्याने जाणले, त्यालाच 'मुक्त ' असे म्हणतात १९.


    स्वप्नींचें साधकबाधक । जागृतीं आठवे सकळिक ।
    त्याचें बाधीना सुखदुःख । तैसें संसारिक मुक्तासी ॥२२०॥
    स्वप्नांतलें अनुकूल प्रतिकूल जे काय असेल ते सारे जागृतींत आठवते, पण त्याचे सुखदुःख काहीं बाधत नाहीं; त्याप्रमाणेच संसारासंबंधी जें काही असते, तेही मुक्ताला बाधत नाही २२०.


    आतां ऐक बद्धाची स्थिती । तो वस्तुतां असे देहातीतीं ।
    परी 'मी देह' हें मानी कुमती । दुःखप्राप्ती तेणें त्यासी ॥२१॥
    आतां बद्धाची स्थितिही ऐक. तो वास्तविक देहातीतच असतो, पण दुर्बुद्धीच्या योगाने 'मीच देह' असें तो मानतो, आणि त्यामुळेच त्याला दुःख होते २१.


    जळीं देखे प्रतिबिंबातें । मी बुडालों म्हणोनि कुंथे ।
    कोणी काढा काढा मातें । पुण्य तुमतें लागेल ॥२२॥
    पाण्यात पडलेले प्रतिबिंब पाहून 'मी बुडालों' म्हणून कुंथू लागतो, आणि 'कोणी तरी मला काढा हो ! तुम्हांला मोठे पुण्य लागेल' असे म्हणतो २२.


    स्वप्नीं घाय लागले खड्गाचे । तेणें जागृतीं म्हणे मी न वांचें ।
    ऐसें निबिड भरितें भ्रमाचें । तें बद्धतेचें लक्षण ॥२३॥
    स्वप्नांत तरवारीचे वार लागले, त्यामुळे जागृतींत म्हणतो की, 'मी काहीं यांतून आतां वांचावयाचा नाही,' असें जें भ्रमाचे दाट पटल, तेंच बद्धाचे लक्षण होय २३.


    स्वप्नींचें सुखदुःख नसतें । तें स्वप्नभ्रमें भोगितां कुंथे ।
    तेवीं 'देह मी' म्हणोनि येथें । नाना दुःखांते भोगितु ॥२४॥
    स्वमातले नसतें सुखदुःख भोगतांना भ्रमानें तळमळत असतो. त्याप्रमाणे येथे 'देह हाच मी' असें मानून अनेक प्रकारची दुःखें भोगतो २४.


    स्वस्वरूपाचें विस्मरण । तेणें विषयासक्ति दृढ जाण ।
    संकल्प विकल्प अतिगहन । तेंचि लक्षण बद्धाचें ॥२५॥
    आत्मस्वरूपाचे विस्मरण झाले म्हणजे विषयासक्ति बळावते; अत्यंत संकल्पविकल्प उद्‌भवतात; तेंच बद्धाचे लक्षण होय २५.


    आणिकें लक्षणें त्याचीं आतां । सांगतु असें तत्त्वतां ।
    भोग भोगोनि अभोक्ता । ते 'मुक्तावस्था' परियेसीं ॥२६॥
    आता आणखीही त्याची लक्षणे सांगतो. भोग भोगूनही अभोक्ता असतो, तीच मुक्तावस्था होय. त्याबद्दलही ऐक २६.


    इन्द्रियैरिन्द्रियार्थेषु गुणैरपि गुणेषु च ।
    गृह्यमाणेष्वहं कुर्यान् न विद्वान् यस्त्वविक्रियः ॥ ९ ॥
    [श्लोक ९] इंद्रिये हे तिन्ही गुणांचे विकार आहेत आणि विषयसुद्धा तिन्ही गुणांचेच विकार आहेत अर्थात इंद्रियांनी विषय घेणे, हा गुणांचाच आपापसातील व्यवहार चालू आहे, हे जाणून आत्मज्ञानी माणसाने निर्विकार राहून आपण काहीच करीत नाही, असे मानावे. (९)




    अवशेष प्रारब्धस्थितीं । मुक्तांची देहीं दिसे वस्ती ।
    परी जागृती स्वप्न-सुषुप्तीं । देहस्थिती नातळे ॥२७॥
    उरलेल्या प्रारब्ध-स्थितीमुळे मुक्तांची देहामध्ये वस्ती असलेली दृष्टीस पडते. परंतु जागृतींत, स्वप्नांत किंवा सुषुप्तींत सुद्धा तो देहस्थितीला स्पर्श करीत नाही २७.


    छाया पुरुषाचेनि चळे । ते छायेसी पुरुष नातळे ।
    तेवीं मिथ्या देह मुक्ताजवळें । कल्पांतकाळें येवों न शके ॥२८॥
    पुरुषाच्या योगानें छाया हालत चालत असते; पण त्या छायेला पुरुष शिवत नाही, त्याप्रमाणे मिथ्या देहबुद्धि कल्पांतीही मुक्ताजवळ येऊ शकत नाही २८.


    आपुले छायेसी जाण । जेवीं बैसों न शके आपण ।
    तेवीं मायादि तिन्ही गुण । जवळी असोन स्पर्शेना ॥२९॥
    ज्याप्रमाणे आपल्याच छायेमध्ये आपल्याला बसता येत नाही, त्याप्रमाणे मायादि तीन गुण जवळ असूनही त्याला शिवत नाहीत २९.


    इंद्रियद्वारा यथानिगुतीं । प्राप्त विषयांतें सेविती ।
    परी सेविलें ऐसेंही नेणती । विषयस्फूर्ती स्फुरेना ॥२३०॥
    यहच्छेने जे जे विषय प्राप्त होतात, ते ते इंद्रियांच्या द्वारे ते सेवन करतात; पण आपण सेवन केले ह्याचेही त्यांस भान असत नाही. कारण, त्यांस विषयाची भावनाच स्फुरत नसते २३०.


    गुण पोखिती गुणावस्था । इंद्रियें घेतीं इंद्रियार्था ।
    मी उभयसाक्षी अकर्ता । चिन्मात्रतां अलिप्त ॥३१॥
    गुणच गुणांच्या अवस्थेला पोषीत असतात; इंद्रियें आपआपले विषय भोगीत असतात; मी दोहोंचा साक्षी असून अकर्ता आहे; मी चित्स्वरूप असल्यामुळे सर्वांपासून अलिप्तच असतों (अशी त्याची धारणा असते) ३१.


    तो इंद्रियाचेनि खेळेमेळें । सुखें विषयामाजीं जरी लोळे ।
    तरी विकाराचेनि विटाळें । कदाकाळें मैळेना ॥३२॥
    तो इंद्रियांच्या संगतीने विषयामध्ये जरी खुशाल लोळत असला, तरी विषयाच्या विटाळाने तो कधींच मळत नाही. ३२.


    जेथ कामाची अतिप्रीती । तेथ लोभाची दृढ वस्ती ।
    अथवा कामाची जेथ अप्राप्ती । तेथ महाख्याती क्रोधाची ॥३३॥
    जेथे कामाची अतिशय प्रीति, तेथे लोभाची कायमची वस्ती असते ; अथवा कामाची जेथें प्राप्ति होत नाही, तेथे क्रोधाचे मोठे बंड उठते ३३.


    मुक्त जाहला नित्य निष्काम । क्रोधलोभेंसी निमाला काम ।
    तो स्वयें जाहला 'आत्माराम' । विश्रामधाम जगाचें ॥३४॥
    परंतु मुक्त हा नित्य निष्कामच असल्यामुळे क्रोधलोभांसह त्याचा कामच नाहीसा झालेला असतो. तो स्वत:च आत्माराम आणि साऱ्या जगाचे विश्रामधाम होऊन राहतो ३४.


    एवं मुक्ताच्या ठायीं जाण । उपजों न शके पापपुण्य ।
    कामक्रोधादिवृत्तिशून्य । जाहला परिपूर्ण चिद्‍ब्रह्म ॥३५॥
    अशा प्रकारें मुक्ताच्या ठिकाणी पाप किंवा पुण्य उत्पन्नच होऊ शकत नाही. तो कामक्रोधादि वृत्तिशून्य होत्साता परिपूर्ण चिब्रह्म होऊन राहातो ३५.


    मुक्ताची विषयस्थिती । विषयीं स्फुरे ब्रह्मस्फूर्ती ।
    यालागीं पापपुण्यें नुपजती । नित्यमुक्ति तेणें त्यासी ॥३६॥
    मुक्ताचे विषयसेवन असे असते की, विषयांत सुद्धा त्यांना ब्रह्मभावच स्फुरत असतो. म्हणून पापपुण्ये उद्‌भवतच नाहीत; आणि तेणेकरून त्यांना नित्यमुक्ति प्राप्त होते ३६.


    ऐशी मुक्ताची हे कथा । ऐक बद्धाचीही वार्ता ।
    अकर्ताचि म्हणे मी कर्ता । येणेंचि सर्वथा गुंतला ॥३७॥
    मुक्तांची गोष्ट ही अशी आहे. आतां बद्धाची गोष्टही ऐक. तो खरोखर अकर्ता असून मी कर्ता असे म्हणतो, आणि त्यामुळेच तो सर्वतोपरी गुंतला जातो ३७.


    दैवाधीने शरीरेऽस्मिन् गुणभाव्येन कर्मणा ।
    वर्तमानोऽबुधस्तत्र कर्तास्मीति निबध्यते ॥ १० ॥
    [श्लोक १०] प्रारब्धाच्या अधीन असणार्‍या शरीरात इंदियांकडून घडणारी कर्मे ‘मी करतो‘ असे समजणारा अज्ञानी माणूस संसारबंधनात अडकतो. (१०)




    अदृष्टाअधीन जें शरीर । तेथ आलियाहि हरिहर ।
    अन्यथा न करवे अणुमात्र । हें वेद शास्त्रसंमत ॥३८॥
    शरीर हे प्रारब्धाधीन आहे. तेथे हरिहरही आले तरी त्यांना सुद्धा त्यांत अणुरेणूइतकाही बदल करितां येत नाही, हे तत्त्व वेदशास्त्रांना सुद्धा संमत आहे ३८.


    देहीं ज्या गुणाचें प्राधान्य । तैसेंचि कर्म निपजे जाण ।
    इंद्रियें तीं गुणाधीन । तदनुसारें जाण वर्ततीं ॥३९॥
    देहामध्ये ज्या गुणाचे प्राधान्य असते, त्याप्रमाणेच कर्म घडत असते. आणि इंद्रियेही गुणांच्या आधीन असल्यामुळे, तीही तदनुसारच वागत असतात ३९.


    एवं दैवगुणें देहवर्तन । तेथ मी कर्ता म्हणवी आपण ।
    तेंचि त्यासी दृढ बंधन । आपणा आपण घातक ॥२४०॥
    मिळून देहाचे वर्तन दैवाच्या गुणाप्रमाणे होत असते; असे असता तो मी कर्ता असे म्हणतो. तेच त्याच्या दृढतर बंधनास कारण होऊन तो आपणच आपला घातक होतो २४०.


    नळीमाजिल्या चण्यांच्या आशां । वानरें मुठीं धरणें तोचि फांसा ।
    तेवीं देहींच्या विषयविलासा । अभिमानें तैसा गुंतला ॥४१॥
    नळीतल्या चण्यांच्या आशेनें वानर ते मुठीत धरतो तोच त्याला फांस होतो, त्याप्रमाणे जीव देहाच्या विषयविलासांत अभिमानाने अडकून पडतो ४१.


    जी देहातीत वस्तुतां । जो गुणकर्माचा अकर्ता ।
    तो म्हणे 'मी देह' 'मी कर्मकर्ता' । अहंममता भूलला ॥४२॥
    जो खरोखर देहातीत व गुणकर्माचा अकर्ता, तोच म्हणतो की, 'देह तो मी व कर्माचा कर्ताही मीच. ' अशा प्रकारें अहं-ममतेमुळे भुलून जातो ४२.


    जो न करितांचि चोरी । मी चोरु म्हणे राजद्वारीं ।
    तो मारिजे लहानथोरीं । तैशी परी जडजीवां ॥४३॥
    जो चोरी न करतांच मी चोरी केली म्हणून राजरोस बोलतो, त्याला लहानथोरही मारीत सुटतात. तशीच गत जड जीवांची आहे ४३.


    प्रकृतीचें कर्म आपुले माथां । घेऊनि नाचे अहंममता ।
    तेणें अभिमानें दृढ बद्धता । आकल्पांता अनिवार ॥४४॥
    खरोखर कर्म असतें प्रकृतीचें, ते आपल्या माथ्यावर घेऊन अहं-ममतेनें नाचतो, त्या अभिमानामुळे कल्पांतापर्यंत अनिवार्य बद्धता प्राप्त होते ! ४४.


    तळीं मांडूनि काजळा । वरी ठेविला स्फटिकु सोज्ज्वळा ।
    श्वेतता लोपूनि दिसे काळा । तेवीं आंधळा जीवु झाला ॥४५॥
    खालीं काजळ पसरून वर पांढरा शुभ्र स्फटिक ठेवला, तर त्याचा पांढरेपणा लोपून तो काळाच दिसू लागतो. त्याप्रमाणे जीव हा आंधळा झालेला आहे ४५.


    कां आंधळें मातलें हातिरूं । नेणे निजपतन निर्धारु ।
    तैसा जीवु लागे कर्म करूं । पतनविचारु तो न देख ॥४६॥
    किंवा आंधळा हत्ती माजला म्हणजे त्याला जसा आपण खड्यांत पडूं हा विचार राहात नाही, त्याप्रमाणे जीव हा कर्म करूं लागतो, अधोगतीला जाऊं हा विचारच त्याला राहात नाहीं ४६.


    'मी देह मी कर्मकर्ता । मी ज्ञाता मी विषयभोक्ता' ।
    ऐशी जे कां देहात्मता । 'दृढबद्धता' तिये नांव ॥४७॥
    मी देह, मी कर्मकर्ता, मी ज्ञाता, मी विषयभोक्ता असा जो देहाचा मीपणा त्याचंच नांव 'दृढबंधन' ४७.


    एवं बद्ध-मुक्त-वर्तन । विशद केलें निरूपण ।
    आतां केवळमुक्ताचें लक्षण । आवडीं श्रीकृष्ण सांगतु ॥४८॥
    अशा प्रकारे बद्धमुक्तांचे वर्तन निरूपणाने स्पष्ट करून दाखविले. आता फक्त मुक्तांचेच लक्षण श्रीकृष्ण मोठ्या प्रेमाने सांगतात ४८.


    'ज्ञानिया तो तंव आत्मा माझा' । हे अतिप्रीती गरुडध्वजा ।
    हें गुह्य सांगितलें कपिध्वजा । रणसमाजा रणरंगीं ॥४९॥
    'ज्ञानी हा माझा आत्मा आहे,' असे भगवंतांनी रणभूमीवर सैन्याच्या गर्दीत अर्जुनाला आपले गुह्य (गीत) सांगितले आहे ४९.


    तेंचि आतां उद्धवाप्रती । अत्यादरें सांगे श्रीपती ।
    ज्ञानियांची मुक्तस्थिती । यथानिगुतीं निजगुह्य ॥२५०॥
    तेच गुह्य परमप्रीतीने या वेळी श्रीकृष्ण उद्धवाला सांगत आहेत. ज्ञान्याची मुक्तस्थिति कशी असते, ती यथार्थ रीतीने सांगणे हेच त्यांचे आत्मगुह्य होय २५०.


    ज्ञानलक्षणें सांगतां । धणी नुपरे श्रीकृष्णनाथा ।
    निरूपणमिसें ज्ञानकथा । मागुतमागुतां सांगतु ॥५१॥
    ज्ञानाची लक्षणे सांगतांना श्रीकृष्णाची तृप्ति होईना; म्हणून निरूपणाच्या निमित्ताने ज्ञानाचे लक्षण पुनः पुन्हा सांगत आहेत ५१.


    यालागीं ज्ञानभक्तांची गोडी । श्रीकृष्णाचि जाणे फुडी ।
    कृष्णभजनाची आवडी । भक्त ते गोडी जाणती ॥५२॥
    ह्यावरून ज्ञानी भक्तांची गोडी एका श्रीकृष्णालाच काय ती ठाऊक. आणि कृष्णभजनाची गोडी तशा भक्तांनाच ठाऊक ५२.


    आधींच तंव हे मुक्ताची कथा । वरी श्रीकृष्णासारिखा वक्ता ।
    उद्धवाचें भाग्य वर्णितां । न वर्णवे सर्वथा शेषादिकां ॥५३॥
    आधीच ही मुक्तांची कथा; त्यांत श्रीकृष्णासारखा वक्ता; तेव्हां उद्धबाच्या भाग्याचे वर्णन काय करावे ? ते शेषाला सुद्धा करता येणार नाही ५३.


    उद्धव अर्जुनासमान । त्याहूनि हा दिसे गहन ।
    ते परस्परें नरनारायण । गुह्य ज्ञान बोलिले ॥५४॥
    उद्धव हा अर्जुनासारखाच किंबहुना त्याच्याहूनही थोर म्हटला पाहिजे. कारण ते दोघे परस्पर नरनारायणच होते, म्हणून त्याने त्याच्याजवळ गुह्य ज्ञान सांगितले ५४;


    तेचि उलथूनि ज्ञानकथा । उद्धवासी होय सांगता ।
    उद्धवा ऐसें भाग्य तत्त्वतां । न दिसे सर्वथा आनासी ॥५५॥
    पण तीच ज्ञानाची कथा फिरून उद्धवाला सांगितली. ह्यावरून खरोखर उद्धवाइतके भाग्य दुसऱ्या कोणाचेच दिसत नाहीं ५५.


    जाणें सांडूनि निजधामा । मागें ठेवूनि आपल्या कामा ।
    उद्धव आवडला पुरुषोत्तमा । त्याचिया प्रेमा विगुंतला ॥५६॥
    ज्याने निजधामाला जावयाचे सोडून व आपल्या इच्छा बाजूस सारून एवढे निरूपण केले, त्याअर्थी श्रीकृष्णाला उद्धव फारच आवडला होता, व तो त्याच्या प्रेमांत गुंतला होता ह्यांत शंका नाही ५६.


    यालागीं उद्धवाचें शुद्ध पुण्य । जगीं उद्धवुचि धन्य धन्य ।
    जयालागीं स्वयें नारायण । स्वानंदघन वोळला ॥५७॥
    म्हणून उद्धवाचे पुण्य फारच निर्मळ. जगामध्ये धन्य धन्य त्या उद्धवाची ! ज्याच्यासाठी स्वानंदघन नारायण स्वतः दयाई झाला ५७.


    जो नातुडे योगयागसंकटीं । तो उद्धवाच्या बोलासाठीं ।
    जेवीं व्याली धेनु वत्सा चाटी । तेवीं गुह्य गोठी सांगतु ॥५८॥
    योगयागादि संकटांनीही जो मिळावयाचा नाही, तो उद्धवाच्या शब्दावरून, व्यालेली गाय जसें वासरूं चाटते, त्याप्रमाणे गुह्य गोष्टी सांगू लागला ५८.


    जो निजकुळासी काळु । तो उद्धवासी अतिस्नेहाळु ।
    बापु भक्तकाजकृपाळु । ज्ञानकल्लोळु तुष्टला ॥५९॥
    जो आपल्याच कुळाचा काळ बनला, तोच भक्तकाजकैवारी ज्ञानकलोळ आणि अतिशय प्रेमळ असा श्रीकृष्ण उद्धवावर प्रसन्न झाला ५९,


    यालागीं उद्धवाचें नांव घेतां । श्रीकृष्ण निवारी भवव्यथा ।
    ऐसी भक्तप्रीती भगवंता । भक्तातें स्मरतां हरि तारी ॥२६०॥
    म्हणून उद्धवाचें नांव घेतले असतां श्रीकृष्ण हा संसारदुःखापासून मुक्त करतो, अशी भगवंताला भक्ताची प्रीति आहे. भक्ताचे स्मरण केलें तरी सुद्धा त्याला भगवान् तारतो २६०.


    मुक्ताचीं लक्षणें निर्धारितां । लाभे आपुली निजमुक्तता ।
    एका जनार्दनु विनवी संतां । मुक्तकथा हरि बोले ॥६१॥
    एका (एकनाथ) जनार्दन संतांना विनंती करीत आहे की, मुक्तांची लक्षणे निश्चित केली म्हणजे आपली मुक्तता आपणास प्राप्त होते; याकरितांच श्रीकृष्ण मुक्तांची कथा सांगत आहेत ६१.


    कृष्णु उद्धवासी म्हणे मी तुज । सांगेन आपुलें निजगुज ।
    मुक्तलक्षणाचें भोज । नवल चोज परियेसीं ॥६२॥
    कृष्णा उद्धवाला म्हणाले. मी आपलें अत्यंत गुह्य जें मुक्तलक्षणांचे रहस्य ते तुला निवेदन करतो. तो चमत्कार ऐक ६२.


    एवं विरक्तः शयने आसनाटनमज्जने ।
    दर्शनस्पर्शनघ्राण भोजनश्रवणादिषु ॥ ११ ॥
    [श्लोक ११] परंतु जो ज्ञानी विरक्त असतो, तो, झोपणे, बसणे, हिंडणेफिरणे, स्नान करणे, पाहाणे, स्पर्श करणे, वास घेणे, खाणेपिणे, ऐकणे, इत्यादी सर्व क्रिया इंद्रिये परस्पर करीत आहेत, (११)




    ऐकें मुक्ताचें लक्षण । आसन भोजन शयन ।
    दर्शन स्पर्शन घ्राण । अटन मज्जन करी कैसें ॥६३॥
    बसणे, जेवणे, निजणे, पहाणे, स्पर्श करणे, वास घेणे, फिरणे, स्नान करणे ही कृत्ये मुक्त असतात ते कशा रीतीने करतात ? त्याचे लक्षण ऐक ६३.


    मागील श्लोकार्थु संपतां । प्रकृतिकर्म अभिमानता ।
    तेणें लागली दृढबद्धता । तो अहंकारु ज्ञाता नातळे ॥६४॥
    मागील श्लोकाच्या अखेरीस प्रकृतिकर्माचा अभिमान धरल्याने ढबंधन प्राप्त होते असे सांगितले; पण ज्ञाता त्या अहंकाराला शिवत नाहीं ६४.


    सर्वकर्मीं स्वभावतां । ज्ञात्याची निरभिमानता ।
    ते मी समूळ सांगेन कथा । सावधानता अवधारीं ॥६५॥
    ज्ञात्याचा सर्व कर्मामध्ये स्वभावतांच निरभिमानपणा असतो. तीच साद्यंत हकीकत आतां सांगतों, नीट लक्ष देऊन ऐक ६५.


    जेवीं छायेचा मानापमान । पुरुषा न बाधी अणुप्रमाण ।
    तेवीं देहाचें कर्माचरण । निरभिमान मुक्तासी ॥६६॥
    ज्याप्रमाणे छायेचा मान किंवा अपमान पुरुषाला अणुरेणूइतकाही बाधत नाही, त्याप्रमाणे देहाचे कर्माचरण निरभिमान मुक्ताला बाधत नाही ६६.


    स्वाधिष्ठान तेंचि 'आसन' । अखंड त्यावरी आरोहण ।
    तेथें येवोंचि नेणे अभिमान । बैसलें मन उठेना ॥६७॥
    स्वाधिष्टान हीच त्यांची बैठक ; त्या आसनावरच ते निरंतर बसलेले असतात. तेथें अभिमान येऊच शकत नाही. त्या ठिकाणी बसलेलें मन उठतच नाहीं ६७.


    नवल आसनाचें महिमान । हारपोनि गेलें विस्मरण ।
    कदा एकांतु न मोडे जाण । हें 'सहजासन' मुक्ताचें ॥६८॥
    त्या आसनाची थोखी काही विलक्षणच आहे. तेथें विस्मरण नाहीसेंच होते; एकांत म्हणून कधी मोडतच नाही. हेंच मुक्तांचे 'सहजासन' होय ६८.


    जें आसनींचें समाधान । समाधि आणि व्युत्थान ।
    करी दोंहीची बोळवण । हें चालतें 'आसन' मुक्ताचें ॥६९॥
    या आसनाचे समाधान असें आहे की, समाधि लावणे आणि उतरणे या दोहींचीही तेथे बोळवण होते. हेच मुक्तांचें चालतें आसन होय ६९.


    जें बैसल्या आसनीं समाधान । त्याचि स्थिति 'गमनागमन' ।
    उठिलों बैसलों नाठवे जाण । चालतेंपण स्फुरेना ॥७०॥
    आसनावर बसलें असतां जें समाधान असते, तेच हिंडता फिरतांनाही असते. उठलों किंवा बसलों ह्याचेही स्मरण राहात नाही, चालल्याचेही भान नसते २७०.


    चालतांही चपळ पदीं । मी चालतो हे नाठवे बुद्धी ।
    चालतां न मोडे समाधी । हे लक्षणसिद्धी मुक्ताची ॥७१॥
    पायांनी भराभर चालत असले, तरी मी चालतों आहे असे त्याच्या बुद्धीला स्मरत नाही. चालतांना सुद्धा त्याची समाधि मोडत नाही. मुक्ताची सक्षणसिद्धि अशी असते ७१.


    जरी त्रैलोक्य हिंडला । तरी ठायींहूनि नाहीं हालला ।
    ऐसा न चलोनि मुक्तु चालला । जेवीं अभ्रें धांवला दिसे चंद्र ॥७२॥
    अभ्रामुळे चंद्र धावलेला दिसतो, त्याप्रमाणे तो जरी त्रैलोक्यांत हिंडला तरी तो आपल्या ठिकाणावरून हालत नाही. असा न चालूनही मुक्त चालत असतो ७२.


    कुलालचक्रीं बैसली माशी । ते न हालतां भंवे चक्रासरसीं ।
    मुक्तांची गमनसिद्धी तैशी । देहगमनेंसीं आभासे ॥७३॥
    कुंभाराच्या चाकावर बसलेली माशी जाग्यावरून न हालतांच त्या चाकाबरोबर फिरत असते. त्याप्रमाणेच मुक्ताचें गमन देहाच्या गमनाबरोबर भासत असते ७३.


    देहो प्रारब्धास्तव हिंडे । बैसका स्वस्वरूपींची न संडे ।
    जेवीं रथीं धांवतां सवेग घोडे । निद्रा न मोडे रथस्थाची ॥७४॥
    देह हा प्रारब्धाप्रमाणेच हिंडत असतो; पण मुक्ताची आत्मस्वरूपांतील बैठक काही हालत नाही. स्थाचे घोडे भरधाव पळत असले तरी स्थांत निजणाराची झोप मोडत नाही त्याप्रमाणेच हें ७४.


    ऐसें न चळतां जें चळण । तें जाण मुक्ताचें 'गमन' ।
    आतां ऐक त्याचें 'स्नान' । निमज्जन निजरूपीं ॥७५॥
    असें न हालतांच में हालणें तेंच मुक्ताचे 'गमन' होय. आता आत्मस्वरूपांत बुडी देऊन तो 'स्नान ' कसे करतो ते ऐक ७५.


    स्नान करी गंगाजळें । परी गंगादकातें नातळे ।
    मन 'चित्स्वरूपीं' केलें सोवळें । तें वोवळें हों नेणे ॥७६॥
    तो गंगेच्या उदकानें स्नान करतो; परंतु गंगोदकाला स्पर्शही करीत नाही. चित्स्वरूपाने मन जे एकदा सोवळे करून ठेवले त्याला ओवळे होतांच येत नाही ७६.


    त्यासी निजस्वरूपीं नाहतां । जाहली परम पवित्रता ।
    तीर्थे मागती चरणतीर्था । ऐशी सुस्नातता मुक्ताची ॥७७॥
    आत्मस्वरूपामध्येच मजन झाल्यामुळे त्याला परमपवित्रता आलेली असते. त्यामुळे तीर्थेच त्याच्या चरणाचे तीर्थ मागत असतात, इतकें मुक्ताचे स्नान पवित्र असते ७७.


    तो चिन्मात्रचि देखे जीवन । अखंड चिद्रुपीं अवगाहन ।
    इतर म्हणती केलें स्नान । त्यासी निमज्जन निजरूपीं ॥७८॥
    तो पाण्यालाही चित्स्वरूपच पहात असतो; त्याने चित्स्वरूपामध्येच अखंड बुडी दिलेली असते; इतर लोक त्याने स्नान केले असे म्हणतात; पण तो निजस्वरूपामध्येच वुडी देऊन बसलेला असतो ७८.


    त्याचे चरणींचे रजःकण । लाहोनि धरा परम पावन ।
    त्याचेनि प्राणसंगें जाण । पवित्रपण वायूसी ॥७९॥
    त्याच्या चरणाचे रजःकण प्राप्त झाले असतां पृथ्वीसुद्धा परम पावन होऊन जाते. त्याच्या प्राणाच्या संगतीने वायूलाही पवित्रपण येते ७९.


    त्याचेनि चरणस्पर्शे तत्त्वतां । पवित्र झाल्या गंगादि सरिता ।
    त्याचेनि जठरसंगे सर्वथा । अतिपवित्रता अग्नीसी ॥२८०॥
    त्याच्या चरणस्पर्शाने खरोखर गंगादि नद्याही पवित्र होऊन जातात. त्याच्या उदराच्या सहवासाने अग्नीलाही अत्यंत पवित्रता प्राप्त होते २८०.


    त्याच्या हृदयावकाशीं आकाश । सगळें राहिलें सावकाश ।
    तेणें पवित्र जाहलें आकाश । अलिप्त उदास सर्वत्र ॥८१॥
    त्याच्या हृदयाच्या पोकळीमध्ये आकाश हे स्वस्थपणाने राहिलेले असते; त्यामुळे ते पवित्र होऊन सर्वत्र अलिप्त आणि उदास असते ८१.


    जे चढोनि बैसले वैकुंठीं । ते सदा वांछिती त्याची भेटी ।
    वेदु ऐकों धांवें गोठी । तो पहावया दिठीं देव येती ॥८२॥
    जे वैकुंटांव चढून बसलेले असतात, ते सुद्धा निरंतर त्याच्या भेटीची इच्छा करीत असतात. त्याच्या गोष्टी ऐकायला वेद धावत येतात आणि त्याला डोळ्यांनी पहावयाला देव येतात ८२.


    एवं चित्स्वरूपीं करूनि स्नान । जाहला सर्ववंद्य अतिपावन ।
    हें मुक्ताचें स्नानलक्षण । आतां 'निरीक्षण' तें ऐक ॥८३॥
    अशाप्रकारे चित्स्वरूपामध्ये स्नान करून तो सर्ववंद्य व अत्यंत पावन झालेला असतो. हे मुक्ताच्या स्नानाचे लक्षण झाले. आता त्याचे पहाणें' कसें असतें तें ऐक ८३.


    अवघें चराचर देखतां । तो देखोनीचि न देखता ।
    दृष्टीसी दृश्यासी अलिप्तता । दृश्य देखतां हरि दिसे ॥८४॥
    हे सारें चराचर पहात असतांते पाहुनही तो न पहाणारा असतो. कारण दृष्टीपाशी आणि दृश्यापाशी त्याची अलिप्तता असल्याने, दृश्य पदार्थ पाहात असतांही तेथे त्याला श्रीहरिच दिसतो ८५.


    दृश्यें दुमदुमित दिसे सृष्टी । परी दृश्य न पडे त्याचे दृष्टीं ।
    होतांही दृश्येंसीं भेटी । पडे मिठी अदृश्यीं ॥८५॥
    सृष्टी सारी दृश्य पदार्थांनी दुमदुमलेली दिसते; पण त्याच्या दृष्टीला दृश्य पदार्थ म्हणून दिसतच नाही. रश्य पदार्थाची भेट झाली तरी सुद्धा मिठी पडते ती अदृश्याच्या ठिकाणीच पडते ८५.


    दृष्टि प्रकाशे देखणेपणीं । तें देखणें देखे दृश्यस्थानीं ।
    जेवीं डोळ्यां डोळा दर्पणीं । निज दर्शनीं देखतु ॥८६॥
    आरशांत आपलेच तोंड पाहूं लागले असता आपल्या डोळ्यांनीच आपले डोळे दिसू लागतात; त्याप्रमाणे देखणेपणाने दृष्टि प्रकाशमान होऊन दृश्यस्थानी तें देखणेच दिसू लागते ८६.


    डोळेनि दर्पणु प्रकाशे । त्यामाजीं डोळेनि डोळा दिसे ।
    मुक्ताचें देखणें तैसें । आपणयाऐसें जग देखे ॥८७॥
    डोळ्याने आरसा दिसू लागतो, त्यांत डोळ्यांनीच डोळा पहावयास मिळतो; मुक्ताचे पहाणेही तसेच असते. तो आपल्यासारखेच जग पहात असतो ८७.


    दृश्य-द्रष्टा-दर्शनीं । त्रिपुटी गेली हारपोनी ।
    देखणें देखे देखणेनी । देखणा हो‍उनी सर्वांगें ॥८८॥
    पहावयाचा पदार्थ, पहाणारा, आणि पहाणे ( दृश्य-द्रष्टा-दर्शन) ही त्रिपुटीच नाहींशी होऊन जाते. तो सांगदेखणा होऊन देखणें देखण्यानेच पहात असतो ८८.


    होतां नाना पदार्थेंसी भेटी । तें देखणेपणा दृश्य लोटी ।
    दृश्यातीत निजदृष्टीं । सुखें सृष्टी देखतु ॥८९॥
    निरनिराळ्या पदार्थांची भेट झाली तरी देखणेपण त्या दृश्याला बाजूस सारून दृश्यातीत असलेलें आत्मतत्त्वच सर्व सृष्टीत भरलेले त्याला दिसत असते ८९.


    मुक्ताची हे देखती स्थिती । देखणेपणें यथानिगुतीं ।
    उद्धवा ये दृष्टीची ज्यासी प्राप्ती । तोचि त्रिजगतीं पावन ॥२९०॥
    उद्धवा ! ही जी मुक्तांची पहाण्याची पद्धति आहे, ती यथार्थ रीतीने ज्याच्या पहाण्यांत येते, ह्या दृष्टीची ज्याला प्राप्ति होते, तोच त्रिभुवनामध्ये पावन झाला म्हणून समजावें २९०.


    या दृष्टीं जे नित्य वर्तत । ते जाण पां परम मुक्त ।
    या दृष्टीं जे मज पाहत । परम भागवत प्रिय माझे ॥९१॥
    अशा दृष्टीने जे नेहमी वागतात, ते परममुक्त होत, हे ध्यानात ठेव. आणि ह्याच दृष्टीने जे मला पहातात, ते श्रेष्ठ भगवद्‌भक्त असून मला फार प्रिय असतात ९१.


    परादिवाचांमाजीं वचन । उपजे तेथ याचें 'श्रवण' ।
    श्रोता वक्ता कथा कथन । अवघें आपण होऊनि ऐके ॥९२॥
    परादि वाणींमध्ये ज्या स्थानी शब्द उत्पन्न होतो, त्या स्थानी त्याचे श्रवण असते. श्रोता, वक्ता, कथा आणि निरूपण ही सारी आपणच होऊन तो ऐकत असतो ९२.


    शब्दजातेंसी कान । अखंड जडले सावधान ।
    श्रवणामाजीं हारपे गगन । परम समाधान श्रवणाचें ॥९३॥
    त्याचे कान शब्दसमुदायाला सावधानपणे अखंड जडलेले असतात. त्याच्या कानामध्ये आकाशच हरपून गेलेले असते. अशा प्रकारे त्याच्या श्रवणाचे अत्यंत समाधान असतें. ९३.


    ऐकतां लौकिक शब्द । कां नारायण-उपनिषद ।
    परिसतां नाम हरि-गोविंद । अर्थावबोध समत्वें ॥९४॥
    लौकिकांतील शब्द कानावर आले, किंवा नारायणोपनिषद् श्रवण करावयास मिळाले; किंवा हरि, गोविंद ही नामें ऐकिली; तरी त्या सर्वांचा अर्थबोध त्याला सारखाच होतो ९४.


    बोलातें जो बोलविता । तोचि श्रवणामाजीं श्रोता ।
    येणें अन्वयें श्रवण करितां । शब्दीं निःशब्दता अतिगोड ॥९५॥
    शब्दांना बोलविणारा असतो तोच श्रवणामध्ये श्रोता होऊन राहतो, त्यामुळे श्रवण करतांना शब्दांमध्ये अत्यंत गोड निःशब्दताच उभी राहते ९५.


    जो जो श्रवणीं पडे शब्दु । तो तो होत जाय निःशब्दु ।
    यापरी श्रवणीं परमानंदु । स्वानंदबोधु मुक्ताचा ॥९६॥
    जो जो शब्द कानांत पडतो, तो तो निःशब्दच होत जातो. याप्रमाणे श्रवणामध्ये मुक्कांचा पस्मानंदस्वरूप स्वानंदबोधच भरलेला असतो ९६.


    अकारादि वर्णत्रिपुटी । प्रणवु मूळशब्द सृष्टीं ।
    तो ओंकार ब्रह्मरूपें उठी । हे श्रवणसंतुष्टी मुक्ताची ॥९७॥
    अकार, उकार व मकार ह्या त्रिपुटीचा शब्दसृष्टीतील मूळ शब्द जो 'प्रणव' म्हणजे ओंकार तो सुद्धा ब्रह्मस्वरूपानेच त्याला दिसू लागतो. हीच मुक्तांची श्रवणसंतुष्टि होय ९७.


    श्रवणीं पडतां शब्दज्ञान । सहजें शाब्दिक जाय उडोन ।
    श्रवणीं ठसावे ब्रह्म पूर्ण । स्वानंदश्रवण मुक्ताचें ॥९८॥
    शब्दज्ञान कानावर पडले तरी शाब्दिक सृष्टि सारी निघून जाते. आणि कानामध्ये पूर्ण बहाच भरून राहते, हेच मुक्तांचे स्वानंदश्रवण होय ९८.


    परिसतां उपनिषद । कां लौकिकादि नाना शब्द ।
    मुक्ताचा पालटेना बोध । श्रवणीं स्वानंद कोंदला ॥९९॥
    उपनिषद् ऐकलें काय; किंवा लौकिकांतील निरनिराळे शब्द ऐकले काय, मुक्तांचे ज्ञान पालटत नाही. त्यांना श्रवणामध्ये स्वानंदच भर. लेला असतो ९९.


    एक अद्वितीय ब्रह्म । हें वेदशास्त्राचें गुह्य वर्म ।
    तें मुक्तांसी जाहलें सुगम । शब्दी परब्रह्म कोंदलें ॥३००॥
    एक अद्वितीय परब्रह्म, हेच साऱ्या वेदशास्त्रांतील गुप्त मर्म आहे. तेच मुक्तांना सुगम झालेले असते. शब्दामध्ये परब्रह्मच दाटलेले त्यांना दिसते ३००.

    ​

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १ ते १००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ३०१ ते ४००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ६०१ ते ७००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ९०१ ते १०००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १००१ ते ११००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ११०१ ते १२००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १३०१ ते १४००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१

    एकनाथी भागवत

    एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

    श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित

    एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित

    महत्वाचे संग्रह

    पोथी आणि पुराण

    आणखी वाचा

    आरती संग्रह

    आणखी वाचा

    श्लोक संग्रह

    आणखी वाचा

    सर्व स्तोत्र संग्रह

    आणखी वाचा

    सर्व ग्रंथ संग्रह

    आणखी वाचा

    महत्वाचे विडिओ

    आणखी वाचा
    Loading...