मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००
द्रव्यलोभ नाहीं चित्तीं । कदा द्रव्य नातळती ।
यालागीं लोक 'पिशाच' म्हणती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१॥
यालागीं लोक 'पिशाच' म्हणती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१॥
उद्धवा ! त्याच्या मनांत द्रव्याचा लोभ कधीच नसतो. म्हणून तो द्रव्याला कधी शिवत नाही. ह्याकरितांच लोक त्याला 'पिशाच' म्हणतात १.
नवल त्याचें पिसेपण । जगास न करवे जें प्राशन ।
ते वस्तूचें करी अपेयपान । अभक्ष्य जाण भक्षितु ॥२॥
ते वस्तूचें करी अपेयपान । अभक्ष्य जाण भक्षितु ॥२॥
त्याच्या पिसेपणाचा मोठा चमत्कार आहे. जगाला में प्राशन करवत नाही, त्या ब्रह्मरसाचें तो पान करतो. आणि जें भक्षण करितां येत नाही, त्या अभक्ष्याचें तो भक्षण करतो २.
जेथ जगासी गमन नव्हे जाण । तेथ हा करी अगम्यागमन ।
जगाचें जेथ न रिघे मन । तेथ सर्वांगें जाण हा वेंघे ॥३॥
जगाचें जेथ न रिघे मन । तेथ सर्वांगें जाण हा वेंघे ॥३॥
जगाला जेथें जातां येत नाही, त्या अगम्य ठिकाणी हा गमन करतो. जगाचे जेथें मन शिरत नाही, तेथें सर्वांगासहवर्तमान हा घुसतो ३.
न धरी विधिनिषेधविभाग । न करी कर्माकर्मांचा पांग ।
स्वानंदें नाचवी सर्वांग । यालागीं जग 'पिसे' म्हणे ॥४॥
स्वानंदें नाचवी सर्वांग । यालागीं जग 'पिसे' म्हणे ॥४॥
विधिनिषेधाचा भागच तो मनांत आणीत नाही. कर्माकर्माचा खटाटोप तो करीत नाही. सारे अंग स्वानंदानेच खेळवीत असतो. म्हणूनच जग त्याला पिसा म्हणते ४.
एवं जड-मूक-पिशाच । समूळ लक्षणीं तोचि साच ।
मिथ्या नव्हे अहाचवहाच । वृथा कचकच तो नेणे ॥५॥
मिथ्या नव्हे अहाचवहाच । वृथा कचकच तो नेणे ॥५॥
अशा प्रकारे मुक्ताच्या अंगी जडाची, मुक्याची व पिशाचाची लक्षणे मिथ्या किंवा वरकरणी नसतात, तर खरोखरीच असतात. व्यर्थ कचकच करणे त्याला आवडत नाही ५.
जाण पां मुक्ताच्या ठायीं । कोणे विषयीं आग्रह नाहीं ।
जो अतिशयेंसीं आग्रही । तो बद्ध पाहीं निश्चित ॥६॥
जो अतिशयेंसीं आग्रही । तो बद्ध पाहीं निश्चित ॥६॥
तसेच ही एक गोष्ट लक्षात ठेव की, मुक्ताच्या ठिकाणी कोणत्याही गोष्टीचा आग्रह म्हणून नसतो. जो अतिशय आग्रही असतो तो खरोखर बद्ध होय ६.
जीं बोलिलीं मुक्ताचीं लक्षणें । तींचि साधकांची साधनें ।
सिद्धासी असती सहजगुणें । साधकें करणें दृढनिष्ठा ॥७॥
सिद्धासी असती सहजगुणें । साधकें करणें दृढनिष्ठा ॥७॥
ही जी मुक्तांची लक्षणे सांगितली तीच साधकांची साधने असतात. सिद्धाला ती सहजगत्या प्राप्त असतात, आणि साधकाला ती दृढतर निष्टेनें साध्य करून घ्यावी लागतात ७.
बोलिलिया लक्षणां । सिद्धचि भोक्ता जाणा ।
साधकुहि येथ लाहाणा । जो या साधनां साधूं जाणे ॥८॥
साधकुहि येथ लाहाणा । जो या साधनां साधूं जाणे ॥८॥
ही जी लक्षणे सांगितली, त्यांचा भोक्ता एक सिद्धच असतो. तसेंच ही साधने ज्याला साध्य करावयाला येतात, तो साधकही ह्याचा लाम घेणारा असतो ८.
इतर जे पंडिताभिमानी । आम्ही शास्त्रज्ञ ज्ञाते म्हणौनी ।
ते वाळिले येथूनि । जेवीं सज्जनीं दुर्बुद्धी ॥९॥
ते वाळिले येथूनि । जेवीं सज्जनीं दुर्बुद्धी ॥९॥
ह्याशिवाय इतर जे, आम्ही शास्त्रज्ञ व पंडित म्हणून अभिमान मिरविणारे असतात त्यांना, सज्जन दुर्बुद्धीला दूर सारतात त्याप्रमाणे, मुक्तांच्या पंक्तीतून दूर लोटलेले असते ९.
जो न साधी येथींच्या साधना । कोरडा शास्त्राभिमानी जाणा ।
सदा वांच्छिता धनमाना । तो येथींच्या ज्ञाना अलिप्त ॥५१०॥
सदा वांच्छिता धनमाना । तो येथींच्या ज्ञाना अलिप्त ॥५१०॥
जो येथील साधन न साधतां कोरडाच शास्त्राचा अभिमान बाळगतो, आणि रात्रंदिवस धनाची व मानाची इच्छा करतो, तो आत्मज्ञानापासून अलिप्त राहतो ! ५१०.
आम्ही कर्मकुशळ याज्ञिक । शास्त्रसंपन्न वेदपाठक ।
सदा अर्थकामकामुक । त्यांसी हें सुख अप्राप्त ॥११॥
सदा अर्थकामकामुक । त्यांसी हें सुख अप्राप्त ॥११॥
आम्ही मोठे कर्मकुशल याज्ञिक आहोत, शास्त्रसंपन्न व वेदपाठक आहोत असे म्हणतात, किंवा निरंतर जे द्रव्याच्या इच्छेने लोलुप झालेले असतात, त्यांनाही हे सुख प्राप्त होणे नाही ११.
तिहीं जे कष्ट केले सर्वथा । ते समस्त जाण झाले वृथा ।
उद्धवा तेहीविखीं तत्त्वतां । ऐक आतां सांगेन ॥१२॥
उद्धवा तेहीविखीं तत्त्वतां । ऐक आतां सांगेन ॥१२॥
उद्धवा ! त्यांनी जे कष्ट केले असतील, ते सर्व फुकट जातात. त्याबद्दलही खराखरा विचार आता सांगतों ऐक १२.
शब्दब्रह्मणि निष्णातो न निष्णायात्परे यदि ।
श्रमस्तस्य श्रमफलो ह्यधेनुमिव रक्षतः ॥ १८ ॥
श्रमस्तस्य श्रमफलो ह्यधेनुमिव रक्षतः ॥ १८ ॥
[श्लोक १८] शब्दज्ञानात पारंगत असलेल्या विद्वानाला जर परब्रह्माचा अनुभव आला नसेल, तर त्याचे परिश्रम हे दूध न देणारी गाय पाळण्यासारखेच निरर्थक होत. (१८)
शब्दब्रह्म वेदशास्त्रार्थ । पढोनि वाचोनि अति पंडित ।
चारी वेद मूर्तिमंत । सदा तिष्ठत वाचेसी ॥१३॥
चारी वेद मूर्तिमंत । सदा तिष्ठत वाचेसी ॥१३॥
वेद पठण करून वेदशास्त्रांचा अर्थ शिकून अति पंडित होतो, जिव्हेवर सदासर्वकाल चारही वेद मूर्तिमंत उभे असतात १३
संहिता पद क्रम स्वरयुक्त । अरण ब्राह्मण सूत्र निरुक्त ।
जटावळी ध्वज रथ । पढों जाणत वर्णपूर्वक ॥१४॥
जटावळी ध्वज रथ । पढों जाणत वर्णपूर्वक ॥१४॥
स्वरयुक्त संहिता, पदें, क्रम, अरण, ब्राह्मण, सूत्र, निरुक्त, जटापाठ, ध्वजस्थ इत्यादि सवर्णक म्हणावयास येतात १४,
आयुर्वेद धनुर्वेद । गांधर्ववेदींचा जाणे भेद ।
काव्यनाटकीं अतिशुद्ध । वेद उपवेद तो जाणे ॥१५॥
काव्यनाटकीं अतिशुद्ध । वेद उपवेद तो जाणे ॥१५॥
आयुर्वेद, धनुर्वेद, गायनशास्त्रांतील सारे भेद जाणणारा, काव्यनाटकातील उत्तम मर्मज्ञ, वेद व उपवेद जाणणारा १५;
व्याकरणीं अतिनेटक । सांख्य पातंजळ जाणे तर्क ।
शास्त्र जाणे वैशेषिक । कर्ममीमांसक यज्ञान्त ॥१६॥
शास्त्र जाणे वैशेषिक । कर्ममीमांसक यज्ञान्त ॥१६॥
व्याकरणामध्ये मोठा निष्णात ; सांख्यशास्त्र, योगशास्त्र, तर्कशास्त्र ह्यांत पारंगत, वैशेषिक शास्त्रही माहीत; यज्ञापर्यंत मोठा कर्ममीमांसा जाणणारा १६;
विवर्ण वाचस्पति वेदान्त । शास्त्र जाणे वार्तिकान्त ।
तिन्ही प्रस्थानें मूर्तिमंत । पुढां तिष्ठत योग्यत्वें ॥१७॥
तिन्ही प्रस्थानें मूर्तिमंत । पुढां तिष्ठत योग्यत्वें ॥१७॥
वेदांताचे विवरण करण्यामध्ये बृहस्पति; वार्तिकापर्यंत शास्त्रांची माहिती; प्रस्थानत्रयी हात जोडून पुढे उभी १७.
शिल्पशास्त्रीं अतिनिपुण । सुपशास्त्रामाजीं प्रवीण ।
रत्‍नपरीक्षालक्षण । जाणे आपण वाजिवाह ॥१८॥
रत्‍नपरीक्षालक्षण । जाणे आपण वाजिवाह ॥१८॥
शिल्पशास्त्रांत अतिशय निष्णात; पाकशास्त्रांत पटाईत; रत्नपरीक्षा उत्तम ; अश्वपरीक्षाही तशीच १८;
आगमीं नेटका मंत्रतंत्री । शैवी वैष्णवी दीक्षेची परी ।
सौर शाक्त अभिचारी । नाना मंत्रीं प्रवीण ॥१९॥
सौर शाक्त अभिचारी । नाना मंत्रीं प्रवीण ॥१९॥
आगमोक्त मंत्रतंत्रांत तयारी; शैवदीक्षेतील, वैष्णवदीक्षेतील सार जाणलेलें; सौर, शाक्त, जारण-मारण इत्यादि मंत्रतंत्रांत कोणी हात धरणारा नाही १९,
कोकशास्त्रींची अधिष्ठात्री । अतिप्रवीण संगीतशास्त्रीं ।
प्रबंध करूं जाणे कुसरी । राजमंत्रीं राजसु ॥५२०॥
प्रबंध करूं जाणे कुसरी । राजमंत्रीं राजसु ॥५२०॥
कामशास्त्रांत निष्णात; संगीतशास्त्रांतही प्रवीण; कविता करण्यामध्ये अत्यंत कुशल ; राजकारणामध्येही पटु ५२०;
निघंटु वसे प्रज्ञेपुढां । चमत्कारु जाणे गारुडा ।
पंचाक्षरी अतिगाढा । वैद्य धडफुडा रसज्ञ ॥२१॥
पंचाक्षरी अतिगाढा । वैद्य धडफुडा रसज्ञ ॥२१॥
निघंटु अगदी तोंडपाठ; गारुडी चमत्कार करावयाला येतातच; अत्यंत प्रसिद्ध पंचाक्षरी; नामांकित वैद्य आणि रसायनशास्त्रवेत्ता २१;
रसौषधी साधावी तेणें । भूत भविष्य ज्योतिष जाणे ।
अमरकोश अभिधानें । अठरा पुराणें मुखोद्गत ॥२२॥
अमरकोश अभिधानें । अठरा पुराणें मुखोद्गत ॥२२॥
औषधी तयार कराव्यात अशा त्यानेच; भूतभविष्यादि ज्योतिष जाणणारा ; अमरकोशादि शब्दकोश आणि अठरा पुराणें मुखोद्गत २२;
प्रश्नावली पाहों जाणे । स्वप्नाध्यावो सांगावा तेणें ।
इतिहासादि प्रकरणें । जाणे लक्षणें गर्भाचीं ॥२३॥
इतिहासादि प्रकरणें । जाणे लक्षणें गर्भाचीं ॥२३॥
प्रश्नावलीही पहावयास येते; स्वमाध्याय तर सांगावा असा त्यानेच; इतिहासाची प्रकरणे सारी मुखोद्गत; गर्भाची लक्षणे तर बिनचूक २३;
शब्दज्ञानाची व्युत्पत्ती । जाणे साधक-बाधक युक्ती ।
समयींची समयीं स्फुरे स्फूर्ती । अपर बृहस्पति बोलावया ॥२४॥
समयींची समयीं स्फुरे स्फूर्ती । अपर बृहस्पति बोलावया ॥२४॥
शब्दव्युत्पत्तीचे ज्ञान मोठे; साधकबाधक प्रमाणे सारी ठाऊक ; समयसूचकता तर पाठीशी उभी ; बोलण्याच्या कामांत तर काय, दुसरा बृहस्पतीचा अवतार २४,
जेवीं तळहातींचा आंवळा । तेवीं ब्रह्मज्ञान बोले प्रांजळा ।
परी अपरोक्षसाक्षात्कारीं आंधळा । नेणे जिव्हाळा तेथींचा ॥२५॥
परी अपरोक्षसाक्षात्कारीं आंधळा । नेणे जिव्हाळा तेथींचा ॥२५॥
ब्रह्मज्ञान म्हणजे अगदी तळहातांतील आवळ्याप्रमाणे प्रांजळ बोलणारा; पण आत्मानुभवामध्ये मात्र आंधळा ! त्यांतील जिव्हाळा त्याला माहीत नसतो २५.
मोराअंगीं अतिडोळसें । अंगभरी भरलीं पिसें ।
एके दृष्टीवीण आंधळे जैसें । जाहलें तैसें विद्वांसा ॥२६॥
एके दृष्टीवीण आंधळे जैसें । जाहलें तैसें विद्वांसा ॥२६॥
ज्याप्रमाणे मोराच्या अंगभर अगदी डोळ्यासारखींच पिसें भरलेली असतात, पण त्यांना दृष्टि नसल्यामुळे ती जशी सारीच आंधळी, त्याप्रमाणेच विद्वानांचीही दशा होते २६.
जेथूनि क्षीर स्त्रवती सड । तेथेंचि लागोनि गोचिड ।
अशुद्ध सेविताति मूढ । तेवीं विद्वांस दृढ विषयांसी ॥२७॥
अशुद्ध सेविताति मूढ । तेवीं विद्वांस दृढ विषयांसी ॥२७॥
ज्या स्तनांतून दूध निघते, त्याच थानाला गोचिडही चिकटून बसलेले मूर्खपणाने रक्तच पिऊन राहातात ! त्याप्रमाणेच असले विद्वान् विषयालाच झोंबत असतात ! २७.
गोचिडाचे मुखीं क्षीर रिघे । तो अशुद्धावांचोनि तें नेघे ।
तेवीं ज्ञान विकूनि अंगें । विद्वांसु मागे विषयांतें ॥२८॥
तेवीं ज्ञान विकूनि अंगें । विद्वांसु मागे विषयांतें ॥२८॥
गोचिडाच्या तोंडांत दूध शिरूं लागले तर ते सोडून देऊन तो रक्त तेवढेच ग्रहण करतो, त्याप्रमाणे विद्वानही ज्ञान विकून विषय मागतात २८.
सांडूनि सुगंधचंदनासी । आवडीं दुर्गंधा धांवे माशी ।
तेवीं सांडूनि निजात्मज्ञानासी । पंडित विषयांसी झोंबत ॥ २९ ॥
तेवीं सांडूनि निजात्मज्ञानासी । पंडित विषयांसी झोंबत ॥ २९ ॥
माशी ही सुगंधी चंदनाला सोडून देऊन मोठ्या आवडीने घाणीवर जाऊन बसते, त्याप्रमाणे पंडित लोकही आत्मज्ञानाला सोडून विषयाशीच झोंबत बसतात २९.
असोनि कमळ आमोदापाशीं । दर्दुर सेविती कर्दमासी ।
तेवीं सांडूनि निजात्मज्ञानासी । पंडित विषयांसी लोलुप ॥ ५३०॥
तेवीं सांडूनि निजात्मज्ञानासी । पंडित विषयांसी लोलुप ॥ ५३०॥
बेडूक हे कमलाच्या मकरंदाजवळ असून चिखलच खात बसतात, त्याप्रमाणे पंडितही आत्मज्ञानाला सोडून देऊन विषयालाच लुब्ध होतात ५३०;
करूनि अद्वैतव्युत्पत्ती । तें ज्ञान विकूं देशांतरा जाती ।
मूर्ख ज्ञात्यातें उपहासिती । तर्‍ही वांछिती सन्मानु ॥३१॥
मूर्ख ज्ञात्यातें उपहासिती । तर्‍ही वांछिती सन्मानु ॥३१॥
अद्वैतमताची सिद्धता करून ते ज्ञान विकण्याकरितां देशांतराला जातात; मूर्ख लोक ज्ञात्यांचा उपहास करतात, तरी ते सन्मानाची इच्छा करतातच ! ३१.
सांगतां ब्रह्मनिरूपण । सात्त्विकाचें परमार्थीं मन ।
व्याख्याता तो वांछी धन । विपरीत ज्ञान विद्वांसा ॥३२॥
व्याख्याता तो वांछी धन । विपरीत ज्ञान विद्वांसा ॥३२॥
ज्ञाता ब्रह्मनिरूपण सांगू लागला म्हणजे सात्त्विक लोकांचे मन परमार्थाकडे वळते, पण वक्ता मात्र द्रव्याचीच इच्छा करतो. याप्रमाणे विद्वानांचे ज्ञान विपरीत झालेले असते ३२.
सांगे आन करी आन । तेथें कैंचें ब्रह्मज्ञान ।
जेथ वसे धनमान । तेथ आत्मज्ञान असेना ॥३३॥
जेथ वसे धनमान । तेथ आत्मज्ञान असेना ॥३३॥
सांगावयाचे निराळे आणि करावयाचे निराळे, तेथें ब्रह्मज्ञान कशाचें ? जेथें धन आणि मान वसतात तेथें आत्मज्ञान असावयाचे नाही ३३.
दृढ धनमान धरोनि पोटीं । सांगतां ब्रम्हज्ञानगोठी ।
त्यास आत्मसाक्षात्कारभेटी । नव्हे कल्पकोटी गेलिया ॥३४॥
त्यास आत्मसाक्षात्कारभेटी । नव्हे कल्पकोटी गेलिया ॥३४॥
धन आणि मान पोटाशी घट्ट धरून ब्रह्मज्ञानाच्या गोष्टी सांगत बसले तर त्याला कोटि कल्प गेले तरी आत्मसाक्षात्काराची भेट होणार नाही ३४.
नाना पदव्युत्तिविंदान । एके श्लोकीं दशधा व्याख्यान ।
पोटीं असतां मानाभिमान । ब्रह्मज्ञान त्या कैंचें ॥३५॥
पोटीं असतां मानाभिमान । ब्रह्मज्ञान त्या कैंचें ॥३५॥
एकएका पदाची अनेक तहांनी फोड केली, किंवा एकएका श्लोकाचे दहा दहा अर्थ सांगितले, तरी पोटामध्ये मानाभिमान असेपर्यंत त्याला ब्रह्मज्ञान कसचे होणार ? ३५.
मी पंडितु अतिज्ञाता । ऐशिया नागवले अहंता ।
जेवीं आंधळें नोळखे पिता । नित्य असतां एकत्र ॥३६॥
जेवीं आंधळें नोळखे पिता । नित्य असतां एकत्र ॥३६॥
मी मोठा पंडित, मी मोटा ज्ञाता, अशा अहंतेनेच ते नागवले जातात. असें आंधळे पोर नित्य बापाजवळ असले तरी ते बापाला ओळखीत नाहीं ३६,
तैशी गति विद्वांसासी । नित्य असती आत्मसमरसीं ।
तेंचि वाखाणिती अहर्निशीं । परी त्या स्वरूपासी नेणती ॥३७॥
तेंचि वाखाणिती अहर्निशीं । परी त्या स्वरूपासी नेणती ॥३७॥
त्याप्रमाणेच विद्वानांची गत असते. ते निरंतर आत्म्याशी ऐक्यरूपानेंच असतात; रात्रंदिवस त्याचेच वर्णन करतात; पण त्या स्वरूपाला ओळखीत मात्र नाहींत ३७.
करावया विषयभरण । केलें शास्त्रव्युपत्तिव्याख्यान ।
ते वृथा कष्ट गेले जाण । जेवीं वंध्याधेनु पोशिली ॥३८॥
ते वृथा कष्ट गेले जाण । जेवीं वंध्याधेनु पोशिली ॥३८॥
विषयभरण करण्याकरितां जे शास्त्रव्युत्पत्तीचे व्याख्यान करतात, त्यांचे ते श्रम वांझ गाय पोसल्याप्रमाणे व्यर्थ होतात ३८.
जे कधीं वोळे ना फळे । सुटली तरी सैरां पळे ।
नित्य वोढाळी राजमळे । तें दुःख आदळे स्वामीसी ॥३९॥
नित्य वोढाळी राजमळे । तें दुःख आदळे स्वामीसी ॥३९॥
वांझ गाय कधी कळत नाही किंवा वीत नाहीं, सुटली तर तडक पळत सुटते, रोज ओढाळपणा करून सरकारी बागांत जाते, आणि त्याचे प्रायश्चित्त धन्याला भोगावे लागते ३९,
तैशी गति पंडितंमन्यासी । व्युत्पत्तीं पोशिलें वाचेंसी ।
ते वोढाळ झाली विषयांसी । ज्याची त्यासी नावरे ॥५४०॥
ते वोढाळ झाली विषयांसी । ज्याची त्यासी नावरे ॥५४०॥
पंडितंमन्यांची दशाही तशीच होते. त्यांनीही विद्वत्तेनें वाणीला पोसलेले असते. ही वाणी ओढाळ होऊन विषयाला संवकते, आणि त्याची त्यालाच आवरत नाही ५४०.
जेवीं का निर्दैवाहातीं । कनक पडलें तें होय माती ।
तेवीं पंडितंमन्याची व्युत्पत्ती । विषयासक्तीं नाशिली ॥४१॥
तेवीं पंडितंमन्याची व्युत्पत्ती । विषयासक्तीं नाशिली ॥४१॥
ज्याप्रमाणे दुर्दैवी मनुष्याच्या हातांत सोने पडले तरी त्याची माती होते, त्याप्रमाणे पंडितंमन्यांची विद्वत्ताही विषयासक्तीमुळे नाश पावते ४१.
द्विजा दीधला भद्रजाती । त्यासी न पोसवे तो निश्चितीं ।
मग फुकासाठीं विकिती । तेवीं व्युपत्ती विद्वांसा ॥४२॥
मग फुकासाठीं विकिती । तेवीं व्युपत्ती विद्वांसा ॥४२॥
ब्राह्मणाला हत्ती दान दिला असता तो त्याला पोसवत नाही, आणि मग तो कवडीच्या मोलाने विकून टाकतो, त्याप्रमाणेच विद्वानांची विद्वत्ता होते ४२.
अद्वैतशास्त्राची व्युत्पत्ती । हे त्यासी झाली अलभ्यप्राप्ती ।
जे विषयालागीं विकिती । ते मूर्ख निश्चितीं विद्वांस ॥४३॥
जे विषयालागीं विकिती । ते मूर्ख निश्चितीं विद्वांस ॥४३॥
अद्वैतशास्त्रांतील सिद्धान्त त्यांना कळतात, हा त्यांना अलभ्य लाभ आहे; पण तो ते विषयसुखाकरितां विकून टाकतात ; असले विद्वान् खरोखर मूर्ख होत ४३.
मुखीं ऊंस घालिजे घाणा । तो रस पिळूनि भरे भाणा ।
फिका चोपटीं करकरी घाणा । ते गति जाणा विद्वांसा ॥४४॥
फिका चोपटीं करकरी घाणा । ते गति जाणा विद्वांसा ॥४४॥
धाण्याच्या तोंडांत ऊस घातला तर तो त्यांतील रस पिळून मांदणांत भरतो, आणि स्वतः निरस चिपाडें चघळून करकर करीत फिरत असतो. तशीच दशा विद्वानांची होते ! ४४.
विद्वांस करिती ज्ञानकथन । सारांश सात्त्विकीं नेला जाण ।
शब्दसोपटी करकरी वदन । गोडपण तेथें कैंचें ॥४५॥
शब्दसोपटी करकरी वदन । गोडपण तेथें कैंचें ॥४५॥
विद्वान् लोक ज्ञान सांगू लागले म्हणजे त्यांतील हृद्य असते तें सात्त्विक लोक घेऊन जातात, आणि निःसत्त्व शब्दरूपी सोपटाने विद्वानाचे तोंड करकरत असते. तेथे गोडी कशाची ? ४५.
जेवीं का नपुंसकाच्या करीं । वोपिली पद्मिणी सुंदरी ।
ते अखंड रडे जयापरी । तेवीं विद्वांसाघरीं व्युत्पत्ती ॥४६॥
ते अखंड रडे जयापरी । तेवीं विद्वांसाघरीं व्युत्पत्ती ॥४६॥
ज्याप्रमाणे नपुंसकाच्या हाती सुंदर पद्मिणी दिली, तर ती जन्मभर रडत बसते; त्याप्रमाणे विद्वानांच्या घरांत विद्वत्ताही रडतच असते ४६.
पाहे पां ब्रह्मज्ञानेंवीण । शब्दज्ञानें संन्यासग्रहण ।
केलें तेंही वृथा जाण । जरी धारणाध्यान करीना ॥४७॥
केलें तेंही वृथा जाण । जरी धारणाध्यान करीना ॥४७॥
अरे असें पहा ! ब्रह्मज्ञानाशिवाय केवळ शब्दज्ञानाने संन्यासग्रहण केले, आणि ध्यानधारणा जर केली नाही, तर तो मंन्यास व्यर्थच होय ४७.
जैसी जैसी शब्दज्ञानव्युत्पत्ती । तैशी तैशी न करितां स्थिती ।
वर्तणें जैं विषयासक्ती । तैं निज मुखीं माती घातली ॥४८॥
वर्तणें जैं विषयासक्ती । तैं निज मुखीं माती घातली ॥४८॥
शब्दज्ञान जसे जसें सांगावयाचे तशा तशा स्थितीने जर राहिला नाही, आणि विषयासक्तीनेच वागू लागला, तर त्याने आपल्या तोंडांत मातीच घालून घेतली म्हणून समजावे १८.
वेदशास्त्रसंपन्न झाला । त्यावरी पोट भरूं लागला ।
तरी तो उदमी थोर झाला । परी थित्या मुकला मुदलासी ॥४९॥
तरी तो उदमी थोर झाला । परी थित्या मुकला मुदलासी ॥४९॥
वेदशास्त्रसंपन्न होऊन त्यावर पोट भरूं लागला, तर तो एक मोठा व्यापारी झाला खरा, पण असलेले मुद्दल मात्र गमावून बसला ४९.
रत्न देऊनि कोंडा घेतला । कां अमृत देऊनि कांजी प्याला ।
तैसा परिपाकु पंडितांचा झाला । थित्या नागवला निजज्ञाना ॥५५०॥
तैसा परिपाकु पंडितांचा झाला । थित्या नागवला निजज्ञाना ॥५५०॥
रत्न देऊन कोंडा घ्यावा, किंवा अमृत देऊन पेज प्यावी त्याप्रमाणेच पंडितांचा शेवट होतो. अर्थात् ते आत्मज्ञानाला मुकतात ५५०.
शब्दज्ञान जोडिलें कष्टे । तेणेंचि साधनें परब्रह्म भेटे ।
इटेसाठीं परीस पालटे । मूर्ख वोखटें मानिती ॥५१॥
इटेसाठीं परीस पालटे । मूर्ख वोखटें मानिती ॥५१॥
मोठ्या कष्टानें शब्दज्ञान मिळविलेले असते, पण तेवढ्याच कष्टाच्या साधनाने परब्रह्माचीही भेट झाली असती. वीट देऊन परिस मोबदला मिळाला असतां मूर्ख लोकांस वाईट वाटते ५१.
पोट भरावयाचिया युक्ती । आपुली मिरवाया व्युत्पत्ती ।
पत्रावलंबनें करिती । द्वाराप्रती सधनाच्या ॥५२॥
पत्रावलंबनें करिती । द्वाराप्रती सधनाच्या ॥५२॥
पोट भरावयाची युक्ति म्हणून आणि आपल्या विद्वत्तेचीही मिरवणूक व्हावी म्हणून, शिफारसपत्रे घेऊन श्रीमंतांच्या दाराशी जातात ५२.
जेवीं पोट भरावया भांड । नानापरी वाजवी तोंड ।
तेवीं नाना व्युत्पत्ती वादवितंड । करिती अखंड उदरार्थ ॥५३॥
तेवीं नाना व्युत्पत्ती वादवितंड । करिती अखंड उदरार्थ ॥५३॥
पोट भरण्यासाठी भांड ज्याप्रमाणे पाहिजे तशी तोंडाने बडबड करीत असतो, त्याप्रमाणे विद्वान् लोकही पोटाकरितां विद्वत्ताप्रचुर अनेक प्रकारचे वितंडवाद करीत असतात ५३.
करूनि व्युत्पत्ती शब्दब्रह्म । जरी न साधीचि परब्रह्म ।
तरी त्या श्रमाचें फळही श्रम । जेवीं रत्‍नें उत्तम घाणा गाळी ॥५४॥
तरी त्या श्रमाचें फळही श्रम । जेवीं रत्‍नें उत्तम घाणा गाळी ॥५४॥
वेदाचा अर्थ व्युत्पत्तिबळाने करून जर परब्रह्म साध्य करीत नाहीत, तर त्या श्रमाचे फळही श्रमच होय. ज्याप्रमाणे उत्तम रलें घाण्यांत घालून गाळू लागले ५४,
तेथें तेल न पेंडी । झाली रत्‍नांची राखोंडी ।
तैशीं विद्वांसें झाली वेडीं । श्रमें श्रमकोडी भोगिती ॥५५॥
तैशीं विद्वांसें झाली वेडीं । श्रमें श्रमकोडी भोगिती ॥५५॥
तेथे तेलही नाही आणि पेंडही नाही; पण रत्नांचा मात्र चुराडा होऊन जातो ! त्याप्रमाणेच विद्वान् लोक वेढे झालेले असतात; ते श्रम करून श्रमाच्याच राशी भोगतात ! ५५.
श्रमें श्रमुचि पावती । दुःखें दुःखचि भोगिती ।
हेंचि कथन बहु दृष्टांतीं । उद्धवाप्रती हरि बोले ॥५६॥
हेंचि कथन बहु दृष्टांतीं । उद्धवाप्रती हरि बोले ॥५६॥
ते श्रम करून श्रमच मिळवितात; दुःखाने दुःखच भोमातात. हीच गोष्ट अनेक दृष्टांतांनी श्रीकृष्ण उद्ध्वाला सांगतात ५६.
गां दुग्धदोहामसतीं च भार्यां देहं पराधीनमसत्प्रजां च ।
वित्तं त्वतीर्थीकृतमङ्ग वाचं हीनां मया रक्षति दुःखदुःखी ॥ १९ ॥
वित्तं त्वतीर्थीकृतमङ्ग वाचं हीनां मया रक्षति दुःखदुःखी ॥ १९ ॥
[श्लोक १९] हे उद्धवा ! दूध न देणारी गाय, कुलटा स्त्री, पराधीन देह, दुर्गुणी मुले, अपात्र माणसाला दिलेले धन आणि माझे वर्णन न करणारी वाणी सांभाळणारा मनुष्य दुःखामागून दुःखेच भोगतो. (१९)
दुग्धाचिया लोलुप्यता । 'भाकड गाय ' दोहूं जातां ।
शिंपीभरी दूध न ये हाता । हाणे लाता तत्काळ ॥५७॥
शिंपीभरी दूध न ये हाता । हाणे लाता तत्काळ ॥५७॥
दुधाच्या लालचीनें भाकड वांझोव्या गाईंची धार काढू लागले, तर शिंपलीभर सुद्धा दूध हाताला येत नाहींच, पण लगेच लाथा मात्र खाव्या लागतात ५७.
जे कुडी कुचर डीवरी । विषयमेळवणा अतिखाइरी ।
अधर्मशीळ लातरी । सर्वांपरी अनाड ॥५८॥
अधर्मशीळ लातरी । सर्वांपरी अनाड ॥५८॥
खळ्याळ, अंगचोर, मारकी, अतिशय खादाड, अधर्मशील लाथरी आणि ओढाळांतली ओढाळ ५८;
सुटली राजागारीं भरे । धर्मदंडें मागें न सरे ।
सद्‍बुद्धि धरितां न धरे । सैर चरे सुनाट ॥५९॥
सद्‍बुद्धि धरितां न धरे । सैर चरे सुनाट ॥५९॥
सुटली तर राजवाड्यांत शिरावयाची, काठीनें मारिलें तरी मागे सरावयाची नाही, चांगली चाल जिला ठाऊकच नाही, स्वैर कुठेतरी चरत असावयाची ५९;
जिचें कधीं नव्हे दुभतें । जे धरूं नेणे गर्भातें ।
पोषितां ऐशा गायीतें । पावे दुःखातें पोषकु ॥५६०॥
पोषितां ऐशा गायीतें । पावे दुःखातें पोषकु ॥५६०॥
जिच्यापासून दूध कधीच मिळावयाचें नाहीं; जी कधी गाभणी म्हणून व्हावयाचीच नाहीं; अशा गाईला पोसलें असता बाळगणाराला मात्र दुःख ! ५६०.
गृहिणी लागला गृहाचार । ते स्त्री अनुकूल नसतां नर ।
अतिदुःखें दुःखी थोर । सदा करकर कपाळीं ॥६१॥
अतिदुःखें दुःखी थोर । सदा करकर कपाळीं ॥६१॥
असेंच गृहांतील व्यवस्था नीट ठेवावयाची हे गृहिणीचे काम असते; पण तीच स्त्री जर पुरुषाला अनुकूल नसली, तर तिच्यामुळे त्याला दुःख मात्र अतिशय होते आणि सदा सर्वदा कपाळाशी करकर मात्र असते ६९;
निंदा अवज्ञा हेळण । भ्रताराचें करी जाण ।
स्वयें भक्षी मिष्टान्न । हें 'असंतलक्षण स्त्रियांचे' ॥६२॥
स्वयें भक्षी मिष्टान्न । हें 'असंतलक्षण स्त्रियांचे' ॥६२॥
निंदा करावयाची, अवज्ञा करावयाची, नवऱ्याला टाकून बोलावयाची, स्वतः गोडगोड खावयाचे, हे स्त्रियांचे वाईट लक्षण आहे ६२.
खातां जेवितां द्रव्य देतां । गोड गूळसी बोले सर्वथा ।
धर्म देखोनि फोडी माथा । तेही सर्वथा असतीचि ॥६३॥
धर्म देखोनि फोडी माथा । तेही सर्वथा असतीचि ॥६३॥
खायाला जेवायाला यथास्थित घातले, पुष्कळसे द्रव्य दिले म्हणजे आदी गुळासारखी गोड बोलावयाची; पण धर्म करताना पाहिले की, डोकेंच फोडून घ्यावयाचे. ती स्त्री खरोखर 'असाध्वी' होय ६३.
जे न विचारी पापपुण्य । कामाचारी धर्मशून्य ।
हें असतीचें लक्षण । उद्धवा जाण निश्चित ॥६४॥
हें असतीचें लक्षण । उद्धवा जाण निश्चित ॥६४॥
जी पापपुण्याला विचारीत नाही, कामाचरणांत धर्माला धाब्यावर बसविणारी, हे खरोखर दुराचारी स्त्रियेचे लक्षण आहे हे ध्यानात ठेव ६४.
असतीचिये संगतीं । कैंची होईल सुखप्राप्ती ।
अति दुःखें दुःखी होती । जाण निश्चितीं ते नर ॥६५॥
अति दुःखें दुःखी होती । जाण निश्चितीं ते नर ॥६५॥
अशा 'असाध्वी' स्त्रियेच्या संगतीने सुखप्राप्ति कशी होणार ? ते पुरुष खरोखर अतिशय दुःखाने मात्र गांजून जातात ६५.
ज्याचें देह 'पराधीन' । तो जीवें जितां सदा दीन ।
पराधीना समाधान । नव्हे जाण कल्पांतीं ॥६६॥
पराधीना समाधान । नव्हे जाण कल्पांतीं ॥६६॥
ज्याचा देह 'पराधीन' असतो, तो जिवंतपणी अत्यंत केविलवाणा बनतो. पराधीनाला कल्पांती सुद्धा समाधान प्राप्त व्हावयाचें नाहीं ६६.
सांडोनि आपली निजसत्ता । ज्यासी लागली पराधीनता ।
तो स्वप्नींही सुखाची वार्ता । न देखे सर्वथा निश्चित ॥६७॥
तो स्वप्नींही सुखाची वार्ता । न देखे सर्वथा निश्चित ॥६७॥
आपली सत्ता जाऊन ज्याला पराधीनता प्राप्त झाली, तो खरोखर कधी स्वमांतसुद्धा सुखाची गोष्ट पहात नाही ६७.
'पर' म्हणिजे माया जाण । जो झाला तिचे आधीन ।
त्यासी सुखाचें न दिसे स्वप्न । दुःख संपूर्ण सर्वदा ॥६८॥
त्यासी सुखाचें न दिसे स्वप्न । दुःख संपूर्ण सर्वदा ॥६८॥
'पर' म्हणजे माया, तिच्या जो स्वाधीन झाला, त्याला सुखाचें स्वमसुद्धा कधी पडत नाही. तो सदासर्वकाल अत्यंत दुःखांतच असतो, हे लक्षात ठेव ६८.
पराधीनासी सुख । आहे म्हणे तो केवळ मूर्ख ।
सोलीव दुःखाचें दुःख । अवश्य देख पराधीना ॥६९॥
सोलीव दुःखाचें दुःख । अवश्य देख पराधीना ॥६९॥
पराधीनाला सुख आहे असे म्हणतो तो शुद्ध मूर्ख होय. दुःखांतलें सोलींव दुःख पराधीनाला अवश्यमेव भोगावें लागते ६९.
ऐक 'प्रजांचा विवेक' । एक पुत्र एक लेंक ।
एक ते केवळ मूर्ख । दुःखदायक पितरांसी ॥५७०॥
एक ते केवळ मूर्ख । दुःखदायक पितरांसी ॥५७०॥
आतां 'संततीचा विचार' ऐक. एखाद्याला सुपुत्र असतो, किंवा कुपुत्र असतो. काही तर इतकी मूर्ख असतात की, त्यांच्यापासून आईबापांना रात्रंदिवस दुःखच प्राप्त होते ५७०.
जो नरकापासोनि तारी । जो पूर्वजांतें उद्धरी ।
जो मातापित्यांची भक्ति करी । अव्यभिचारी हरिरूपें ॥७१॥
जो मातापित्यांची भक्ति करी । अव्यभिचारी हरिरूपें ॥७१॥
जो नरकापासून तास्तो, जो पूर्वजांचा उद्धार करतो, जो आईबाप हे केवळ परमेश्वरस्वरूप आहेत, असे समजून त्यांची अनन्य भक्ति करतो ७१;
जो सांडोनियां मातापिता । जाऊं नेणे आणिके तीर्था ।
त्याचेनि चरणतीर्थें पवित्रता । मानिती सर्वथा अनिवार ॥७२॥
त्याचेनि चरणतीर्थें पवित्रता । मानिती सर्वथा अनिवार ॥७२॥
जो आईबापाला सोडून दुसऱ्या तीर्थांना जाऊ इच्छीत नाही, त्यांच्या चरणाच्या तीर्थानं अनिवार पवित्रता प्राप्त होते असे समजतो ७२,
जैशीं रमा आणि नारायण । तैशीं मातापिता मानी जाण ।
चढत्या आवडीं करी भजन । नुबगे मन सेवेसी ॥७३॥
चढत्या आवडीं करी भजन । नुबगे मन सेवेसी ॥७३॥
ज्याप्रमाणे लक्ष्मी आणि नारायण, त्याप्रमाणे आपली मातापितरें होत, असे समजून अधिकाधिक भक्तीनेच त्यांचे भजन करतो, त्यांच्या सेवेला मन कधीच कंटाळत नाहीं ७३,
जो अतिसत्त्वें सात्त्विकु । जो पितृवचनपाळकु ।
जाणे धर्माधर्मविवेकु । हा नैसर्गिकु स्वभावो ॥७४॥
जाणे धर्माधर्मविवेकु । हा नैसर्गिकु स्वभावो ॥७४॥
जो सत्त्वाने अतिशय सात्त्विक, जो पितृवचन पाळणारा, धर्म कोणता व अधर्म कोणता ह्याचा विचार करणे हाच ज्याचा नैसर्गिक स्वभाव; ७४
जो मातापित्यांचे सेवेवरी । आपआपणियातें तारी ।
सकळ पूर्वजांतें उद्धरी । तो संसारीं सुपुत्र ॥७५॥
सकळ पूर्वजांतें उद्धरी । तो संसारीं सुपुत्र ॥७५॥
जो मातापित्यांच्या सेवेनेंच आपला उद्धार करून घेतो, आणि साऱ्या पूर्वजांनाही मुक्त करतो, तोच संसारामध्ये 'सत्पुत्र' होय ७५.
ऐशिया पुत्रासी प्रतिपाळितां । सुख पावे मातापिता ।
पूर्वजांतें उद्धरिता । स्वयें तरता पितृभक्तीं ॥७६॥
पूर्वजांतें उद्धरिता । स्वयें तरता पितृभक्तीं ॥७६॥
अशा पुत्राचे लालनपालन करतांना आईबापांना आनंद वाटतो. तो पितृभक्ति करून स्वतःही तरतो, आणि पूर्वजांचाही उद्धार करतो ७६.
झालिया सुपुत्रसंतति । एवढी होय सुखप्राप्ती ।
आतां असत्प्रजांची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥७७॥
आतां असत्प्रजांची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥७७॥
'सत्पुत्र' पोटी आला म्हणजे एवढी सुखप्राप्ति होते. आतां ' असाजांची' स्थिति तुला सांगतों ऐक ७७.
मूळींचें पद 'असत्प्रज' । त्यांचे वर्तणुकेची वोज ।
सांगतां अत्यंत निर्लज्ज । तेही मी तुज सांगेन ॥७८॥
सांगतां अत्यंत निर्लज्ज । तेही मी तुज सांगेन ॥७८॥
मुळांत ' असप्रज' असा शब्द आहे. त्याच्या वर्तणुकीची तव्हा सांगणे म्हणजे अतिशय निर्लजपणा आहे. पण तीही तुला सांगतों ७८.
पोटीं उपजले जे लेंक । त्यांची वर्तणुक ऐशी देख ।
आवडे कांता आणि कनक । उपेक्षिती निःशेख माता-पिता ॥७९॥
आवडे कांता आणि कनक । उपेक्षिती निःशेख माता-पिता ॥७९॥
असे जे मुलगे पोटी जन्माला येतात त्यांची वर्तणूक अशी असते की, त्यांची आवड काय ती बायकोवर आणि द्रव्यावर. आईबापांची अगदीच हेळसांड करणारे ७९.
जे कुडे कुचर कुलट । जे का अत्यंत शठ नष्ट ।
जे अनाचारी कर्मभ्रष्ट । अति दुष्ट दुर्जन ॥५८०॥
जे अनाचारी कर्मभ्रष्ट । अति दुष्ट दुर्जन ॥५८०॥
मोठे द्वाड, अंगचोर, व्यभिचारी, अत्यंत शठ, नष्ट, अनाचारी, कर्मभ्रष्ट, अत्यंत दुध, दुर्जन ५८०;
त्यांसी भांडवल लटिक । लटकी द्यावी आणभाक ।
माता पिता ठकावीं देख । सात्त्विक लोक नाडावे ॥८१॥
माता पिता ठकावीं देख । सात्त्विक लोक नाडावे ॥८१॥
त्यांचे भांडवल म्हणजे खोटे बोउणे, खोटी शपथ वहाणे, आईबापांना ठकविणे, आणि सात्त्विक लोकांना नाडणे हाच त्यांचा धंदा ८१
आपण नरका जावें ते जाती । परी पूर्वज नेले अधोगती ।
ऐशियां प्रजांतें प्रतिपाळिती । ते दुःखी होती अतिदुःखें ॥८२॥
ऐशियां प्रजांतें प्रतिपाळिती । ते दुःखी होती अतिदुःखें ॥८२॥
ते स्वतः नरकाला जावयाचे जातातच; परंतु पूर्वजांनासुद्धा तेथे घेऊन जातात ! अशा कुपुत्रांचा जे प्रतिपाळ करतात, ते अत्यंत दुःखाने दुःखी होतात हे काही सांगावयाला नको ८२.
पोटामाजीं उठिला फोडू । त्यासी करितां न ये फाडू ।
तैसा असत्प्रजीं संसार कडू । दुःख दुर्वाडु भोगवी ॥८३॥
तैसा असत्प्रजीं संसार कडू । दुःख दुर्वाडु भोगवी ॥८३॥
पोटाच्या आंत करट झाले, तर ते जसें फोडता येत नाही, त्याप्रमाणे वाईट संततीचा संसार कडू असून तो असा दुःख भोगावयाला लावतो ८३.
ऐशिया पुत्रांचें जितां दुःख । मेल्यापाठीं देती नरक ।
असत्प्रजांचें कवतिक । दुखें दुःख अनिवार ॥८४॥
असत्प्रजांचें कवतिक । दुखें दुःख अनिवार ॥८४॥
असे पुत्र जिवंतपणी दुःख भोगावयास लावतात आणि मेल्यावर नरकाला नेतात ! याप्रमाणे दुष्ट संततीचे कौतुक म्हणजे दुःखाने अनिवार ताप भोगणें हेंच ८१.
गांठीं असोनियां 'धन' । जो सत्पात्रीं न करी दान ।
तें सर्व दुःखाचें मूळ जाण । दुःख दारुण धनलोभ्या ॥८५॥
तें सर्व दुःखाचें मूळ जाण । दुःख दारुण धनलोभ्या ॥८५॥
याचप्रमाणे पदरीं 'द्रव्य' असून ते सत्पात्रीं दान न करणें हेंच सर्व दुःखाचे मूळ होय. म्हणून द्रव्यलोम्बाला भयंकर दुःख भोगावे लागते ८५.
धन अर्जावया अनेक । उपाय अपाय करिती लोक ।
नाना क्लेश भोगोनि दुःख । द्रव्य देख सांचिलें ॥८६॥
नाना क्लेश भोगोनि दुःख । द्रव्य देख सांचिलें ॥८६॥
द्रव्य मिळविण्याकरितां अनेक प्रकारच्या युक्ति प्रयुक्ति व घातपात करावे लागतात, बरें इतकेंही करून अनेक प्रकारची संकरें व दुःखे सोसून द्रव्य मिळविलेंच ८६,
प्रथम दुःख द्रव्य सांचितां । दुसरें दुःख द्रव्य रक्षितां ।
स्त्रीपुत्र प्रवर्ते घाता । इतर कथा ते भिन्न ॥८७॥
स्त्रीपुत्र प्रवर्ते घाता । इतर कथा ते भिन्न ॥८७॥
तर पहिल्या प्रथम त्याचा साठा करावपाला तुम्म भोगावे लागते; नंतर ते द्रव्य संरक्षण करण्याकरिता दुःख भोगावे लागते, त्या दव्याकरिता प्रत्यक्ष बायकामुले सुद्धा घात करावयाला तयार होतात, मग इतरांची गोष्ट काय सांगावी ! ८७.
सत्पात्रीं न करितां दान । जेणें रक्षिलें यक्षधन ।
तेथें दुःखबाहुल्यें उठी विघ्न । धर्मरक्षण तेथ नाहीं ॥८८॥
तेथें दुःखबाहुल्यें उठी विघ्न । धर्मरक्षण तेथ नाहीं ॥८८॥
सत्पात्री दान न करितां ज्याने कुबेराचे धन रक्षण करून ठेविलेले असते, त्याचे ठिकाणी अतिशय दुःखामुळे विघ्ने उत्पन्न होतात आणि त्यांत धर्माचे रक्षण होत नाहीं ८८.
ऐसेंही धन गेलियासाठीं । अतिदुःखें भडका उठी ।
धनवंता जन्मसाटी । दुःखकोटी भोगिती ॥८९॥
धनवंता जन्मसाटी । दुःखकोटी भोगिती ॥८९॥
अशा रीतीने राखिलेलेही द्रव्य गेले तर मग त्यासाठी अत्यंत दुःखाने भडका उठतो. अशा रीतीने श्रीमंतांना शेंकडों जन्म घ्यावे लागतात व ते कोट्यवधि दुःखेंच भोगीत असतात ८९.
येवोनियां नरदेहासी । अविकळ वाचा असे ज्यासी ।
जो नुच्चारी हरिनामासी । पाप त्यापाशीं खतेलें ॥५९०॥
जो नुच्चारी हरिनामासी । पाप त्यापाशीं खतेलें ॥५९०॥
नरदेहाला येऊन ज्याला अव्यंग वाणी प्राप्त झालेली आहे, आणि तरीदेखील जो हरिनामाचा उच्चार करीत नाही, त्याच्यापाशीं पातक हें ठेवलेलेच आहे ५९०.
पुरिले लोहा माती खाये । तें उपेगा न ये वायां जाये ।
तैशी नामेंवीण वाचा पाहें । वृथा जाये सर्वथा ॥९१॥
तैशी नामेंवीण वाचा पाहें । वृथा जाये सर्वथा ॥९१॥
पुरून ठेविलेसा लोखंडाला माती खाऊन टाकिते, म्हणून ते उपयोगाला न येतां फुकट जाते, त्याप्रमाणे नामोच्चाराशिवाय वाणी ही सर्वस्वी व्यर्थ जाते ९१.
आसनध्यानपरिश्रम । न करूनि म्हणे जो राम राम ।
तेणें कोटि जन्मांचा हरे श्रम । उत्तमोत्तम ते वाणी ॥९२॥
तेणें कोटि जन्मांचा हरे श्रम । उत्तमोत्तम ते वाणी ॥९२॥
आसन, ध्यान, ह्यांच्या खटपटींत न पडतां जो राम राम म्हणतो, त्याच्या कोट्यवधि जन्मातील कष्टांचा परिहार त्यायोगाने होतो, तीच वाणी अति उत्तम होय ९२.
जो नित्य जपे रामनाम । तो जाणावा मजचिसम ।
तेणेंचि केले सकळही नेम । पुरुषीं पुरुषोत्तम तो जाण ॥९३॥
तेणेंचि केले सकळही नेम । पुरुषीं पुरुषोत्तम तो जाण ॥९३॥
जो नित्य रामनामाचा जप करतो, तो माझ्यासारखाच (परमेश्वरासारखाच ) आहे असे समजावे. सर्व नियम त्यानेच पाळले असे होईल, आणि सर्व पुरुषांत तोच उत्तम पुरुष होय हें लक्षात ठेव ९३.
चतुर्वर्णांमाजीं जो कोणी । अविश्रम रामू जपे वाणीं ।
तोचि पढियंता मजलागुनी । आन त्रिभुवनीं नावडे ॥९४॥
तोचि पढियंता मजलागुनी । आन त्रिभुवनीं नावडे ॥९४॥
चतुर्वर्णामध्ये जो कोणी वाणीने रामनामाचा जप अविश्रांत करील, तोच मला आवडता होतो. त्रिभुवनांतही मला त्यावांचून दुसरा कोणी आवडता नाहीं ९४.
ऐसें रामनाम नावडे ज्यासी । तैं पापमुखरोग आला मुखासी ।
तो स्वयें मुकला निजसुखासी । आप आपणासी घातकू ॥९५॥
तो स्वयें मुकला निजसुखासी । आप आपणासी घातकू ॥९५॥
असें रामनाम ज्याला आवडत नाही, त्याच्या तोंडाला पातकरूपी मुखरोग झाला म्हणून समजावें. तो आपणच आपल्या सुखाला मुकला व आपणच आपल्याला घातक झाला असें समजावें ९५.
रामनामेंवीण जें तोंड । तें जाणावें चर्मकुंड ।
भीतरी जिव्हा तें चामखंड । असत्यकांड काटली ॥९६॥
भीतरी जिव्हा तें चामखंड । असत्यकांड काटली ॥९६॥
रामनामाशिवाय जें तोंड असेल ते केवळ चामड्याचे कुंडच समजावें, आणि त्यांत असलेली जीभ म्हणजे केवळ चामड्याचा तुकडा होय. असत्यमलाच्या पुटांनी ती जीभ भरलेली असते असे समजावे ९६.
हो कां हरिनामेंवीण जे वाणी । ते गलितकुष्ठे जाली कोढिणी ।
असत्यकुष्ठाचें गळे पाणी । उठी पोहणी निंदेची ॥९७॥
असत्यकुष्ठाचें गळे पाणी । उठी पोहणी निंदेची ॥९७॥
किंवा हरिनामाशिवाय जी वाणी असेल, ती गलितकुष्टानें कुष्टयुक्त झाली असे समजावे. तिच्यांतून असत्यरूप कोडाचें पाणी झिरपत असते आणि निंदेची घाण सुटते ९७.
ऐशिये वाचेसी रोकडे । पडती अधर्माचे किडे ।
सुळबुळीत चहूंकडे । मागेंपुढें वळवळित ॥९८॥
सुळबुळीत चहूंकडे । मागेंपुढें वळवळित ॥९८॥
असल्या वाणींत खरोखर अधर्माचे किडे पडतात आणि ते चहूंकडे युचबुचून वळवळत असतात ९८.
ते वाचा होय ज्यासमोर । देखे तो पाठिमोरा ठाके नर ।
नाक झांकूनि म्हणे हरहर । लहान थोर थुंकिती ॥९९॥
नाक झांकूनि म्हणे हरहर । लहान थोर थुंकिती ॥९९॥
ती वाणी ज्याच्यासमोर येते, तो पुरुष तिच्याकडे पाठमोरा वळतो व नाकाला पदर लावून 'हरहर' म्हणतो. लहानथोर सर्व माणसें त्या वाणीला 'यू' 'थू' करतात ९९.
ते वाचेची जे दुर्गंधी । मजही न साहवे त्रिशुद्धी ।
हे वाचा वाहे तो दुर्बुद्धी । अनर्थसिद्धि अतिदुःख ॥६००॥
हे वाचा वाहे तो दुर्बुद्धी । अनर्थसिद्धि अतिदुःख ॥६००॥
त्या वाणीची जी दुर्गंधी असते, ती खरोखरच मला सुद्धा सहन होत नाही. अशी वाणी जो बाळगतो तो दुर्बुद्धि होय. त्याच्यावर अनर्थ ओढवतात व अत्यंत दुःखें प्राप्त होतात ६००.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ९०१ ते १०००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १००१ ते ११००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ११०१ ते १२००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १३०१ ते १४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...