मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००
'तूं चिन्मात्र चैतन्यघन । चित्‍स्वरूपें वृत्तिशून्य ।
तुज शक्ती कैंच्या जाण । निर्धर्मकपण सर्वदा ' ॥१॥
'तूं चिन्मात्र चैतन्यघन आहेस, चित्स्वरूप असल्यामुळे वृत्तिशून्य आहेस, सदासर्वदा निर्धर्मपणाने राहणारा आहेस, तेव्हां तुला शक्ति कशाच्या ?' १.
उद्धवा हे आशंका वाया । कारण नाहीं करावया ।
या शक्ती जन्मवी माझी माया । जे न ये आया सुरनरां ॥२॥
या शक्ती जन्मवी माझी माया । जे न ये आया सुरनरां ॥२॥
अशी व्यर्थ शंका काढण्याचे कारण नाहीं; जी सुरनरांच्याही कवज्यांत सांपडत नाही, ती माझी मायाच ह्या शक्तींना जन्म देते २.
'सत्' म्हणों तरी तत्काळ नासे । 'असत्' म्हणों तरी आभासे ।
जिणें नामरूपांचें पिसें । लाविलें असे जगासी ॥३॥
जिणें नामरूपांचें पिसें । लाविलें असे जगासी ॥३॥
तिला सत् म्हणावी तर ती तत्काळ नाश पावते. असत् म्हणावी तर तिचा भास होतो. तिनेच जगाला नाम व रूप यांचे वेड लावून दिले आहे ३.
नातुडे संतासंतबोली । माया 'अनिर्वचनीय' झाली ।
तिणें विद्या-अविद्या इये पिलीं । वाढविलीं निजपक्षीं ॥४॥
तिणें विद्या-अविद्या इये पिलीं । वाढविलीं निजपक्षीं ॥४॥
तिला खरी किंवा खोटी असे म्हणताच येत नाही. म्हणून तिला 'अनिर्वचनीय' म्हणजे शब्दांनी वर्णन करतां न येणारी असें म्हणतात, तिनेच विद्या आणि अविद्यारूप पिले आपल्या पंखाखाली वाढविली आहेत ४.
आजि काळींच्या केल्या नव्हती । विद्या अविद्या अनादि शक्ती ।
बंधमोक्षातें भासविती । या दोनी वृत्ती मायेच्या ॥५॥
बंधमोक्षातें भासविती । या दोनी वृत्ती मायेच्या ॥५॥
विद्या आणि अविद्या ह्या काही आजकाल केलेल्या नाहीत, त्या अनादि शक्ति आहेत. मायेच्या या दोन वृत्ति आहेत. यांच्या योगानेच बंधाचा व मोक्षाचा भास होतो ५.
ते 'माया' तूं म्हणसी कोण । तुझी 'कल्पना' ते माया पूर्ण ।
बद्धमुक्तता-स्फुरण । तीमाजीं जाण स्फुरताति ॥६॥
बद्धमुक्तता-स्फुरण । तीमाजीं जाण स्फुरताति ॥६॥
तूं म्हणशील अशी ही माया कोण आहे ? तर तुझी 'कल्पना' तीच माया होय, तिच्यामध्येच बद्धता आणि मुक्तता ह्यांचे स्फुरण होत असते, हे लक्षात ठेव ६.
बंधमोक्षांची राहती स्थिती । ते मी सांगेन तुजप्रती ।
ऐक उद्धवा निश्चितीं । यथानिगुतीं निवाडें ॥७॥
ऐक उद्धवा निश्चितीं । यथानिगुतीं निवाडें ॥७॥
आतां बंध-मोक्षाची जी स्थिति असते, ती मी तुला स्पष्ट व यथातथ्य रीतीने सांगतो ती लक्ष देऊन ऐक ७.
स्वप्नीं न देखे आराधन । ज्यासी नाहीं माझें भजन ।
अविद्या त्यामाजीं संपूर्ण । प्रबळ जाण वाढत ॥८॥
अविद्या त्यामाजीं संपूर्ण । प्रबळ जाण वाढत ॥८॥
ज्याला माझी आराधना स्वमांतसुद्धा माहीत नाही. ज्याला माझे भजन घडत नाही, त्याच्यामध्येच संपूर्ण अविद्या भरून जोराने वाढत असते ८.
तो माझ्या ठायीं अतिसादर । भजनशीळ आठौ प्रहर ।
तेंचि ब्रह्मविद्येचे घर । तेथें निरंतर ते वाढे ॥९॥
तेंचि ब्रह्मविद्येचे घर । तेथें निरंतर ते वाढे ॥९॥
आणि जो माझ्या ठिकाणी अत्यंत तत्पर असतो, अष्टौप्रहर भजनांत मग्न असतो, तो ब्रह्मविद्येचें घर होय. त्याच्या ठिकाणी ती निरंतर वाढत असते ९.
जेथ माझ्या भजनाचा उल्हासु । तेथ अविद्येचा निरासु ।
तोचि ब्रह्मविद्येचा प्रवेशु । हा अतिविश्वासु भक्तांचा ॥११०॥
तोचि ब्रह्मविद्येचा प्रवेशु । हा अतिविश्वासु भक्तांचा ॥११०॥
जेथे माझ्या भजनाचा उल्हास असतो, तेथें अविद्या नाहीशी होते. त्याच्यातच ब्रह्मविद्येचा प्रवेश होतो, असा भक्तांचा पक्का विश्वास असतो ११०.
येथ बद्धाचें कारण । आणि मोक्षाचें साधन ।
भक्तीचें दृढ स्थापन-। अर्थास्तव जाण बोलिलों ॥११॥
भक्तीचें दृढ स्थापन-। अर्थास्तव जाण बोलिलों ॥११॥
येथपर्यंत मी बंधाचे कारण आणि मोक्षाचे साधन हे भक्तीची दृढ स्थापना होण्यासाठी म्हणून बोललों ११.
'ज्या बंधमोक्ष दोनी वृत्ती । त्या तूं मायेच्या म्हणसी शक्ती ।
तेव्हां माया झाली मोक्षदाती । हें केवीं श्रीपति घडेल ॥१२॥
तेव्हां माया झाली मोक्षदाती । हें केवीं श्रीपति घडेल ॥१२॥
(यावर उद्धव म्हणाला ) बंध आणि मोक्ष म्हणून ज्या दोन वृत्ति आहेत, त्या तूं मायेच्या शक्ति म्हणतोस, तेव्हां माया हीच मोक्षदाती झाली; पण हे कृष्णा ! असे कसे घडेल ? १२.
जरी माया झाली मोक्षदाती । तरी कां करावी तुझी भक्ती ।
हेंचि सत्य काय श्रीपती । सांग निश्चितीं निवाडु' ॥१३॥
हेंचि सत्य काय श्रीपती । सांग निश्चितीं निवाडु' ॥१३॥
कारण मायाच जर मोक्षदाती झाली, तर तुझी भक्ति तरी, कशाला करावी ? तर हे श्रीकृष्णा ! ह्यांतील सत्य कोणतें ? त्याचा निश्चय सांगावा" १३.
कृष्ण म्हणे उद्धवासी । स्वयें चलन नाहीं छायेसी ।
तेवीं सामर्थ्य नाहीं मायेसी । केवीं मोक्षासी ते देईल ॥१४॥
तेवीं सामर्थ्य नाहीं मायेसी । केवीं मोक्षासी ते देईल ॥१४॥
तेव्हां कृष्ण उद्धवाला म्हणाले, "छायेला काही स्वतः चलनवलन नाही ; त्याप्रमाणे मायेलाही काही स्वतःचे सामर्थ्य नाही. मग ती मोक्ष कशी देईल ? १४.
जो मायेचा नियंता । तो विष्णु मोक्षाचा दाता ।
तोडूनि जीवाची बद्धता । सायुज्यता देतसे ॥१५॥
तोडूनि जीवाची बद्धता । सायुज्यता देतसे ॥१५॥
मायेचा नियंता जो विष्णु तोच मोक्षाचा दाता आहे. तोच जीवाचे बंधन तोडून सायुज्यता देतो १५.
म्हणशी अविद्या-कामकर्मादृष्टें । जीवासी बंधन लागे मोठें ।
तें ब्रह्मविद्या-निष्कर्में तुटे । हा बोध करी नेटें गुरु श्रुतिद्वारा ॥१६॥
तें ब्रह्मविद्या-निष्कर्में तुटे । हा बोध करी नेटें गुरु श्रुतिद्वारा ॥१६॥
ह्यावर तूं म्हणशील की, अविद्येने आणि काम्यकमोद्‌भत अदृष्टाने जीवाला मोठे बंधन घडते, ते ब्रह्मविद्येने आणि निष्कर्मानें तुटते. असा बोध गुरुही श्रुतीच्या द्वारे मोठ्या निश्चयाने करीत असतात १६.
'येथ विष्णु काय झाला कर्ता । मा तो होईल मोक्षदाता' ।
हे विकल्पाची वार्ता । न घडे सर्वथा उद्धवा ॥१७॥
हे विकल्पाची वार्ता । न घडे सर्वथा उद्धवा ॥१७॥
ह्यांत विष्णु हा कर्ता झाला काय ? नाही. मग तो मोक्षदाता कसा होईल ?' पण उद्धवा ! अशा विकल्पाची गोष्ट सुद्धा काढू नको १७.
गुरुरूपें विष्णु जाण । श्रुत्यर्थ विष्णुचि आपण ।
शमदमादि साधन । तेंही जाण विष्णुचि ॥१८॥
शमदमादि साधन । तेंही जाण विष्णुचि ॥१८॥
कारण, गुरुरूपाने विष्णुच असतो, श्रुतीचा अर्थही स्वतः विष्णुच, आणि शमदमादिक जे साधन आहे तेंही विष्णुच होय, असें तूं समज १८.
शिष्यबुद्धीसी बोधकता । विष्णुचि जाण तत्त्वतां ।
यापरी गा निजभक्तां । मोक्षदाता श्रीविष्णु ॥१९॥
यापरी गा निजभक्तां । मोक्षदाता श्रीविष्णु ॥१९॥
इतकेच नव्हे, तर शिष्याच्या बुद्धीला जें ज्ञान होतें तेंही खरोखर विष्णुरूपच आहे हे लक्षात ठेव. अशा प्रकारे श्रीविष्णुच आपल्या भक्तांना मोक्ष देणारा आहे १९.
त्या मोक्षाचा जो परिपाक । ते समाधि श्रीविष्णुचि देख ।
समाधीचें समाधिसुख । आवश्यक श्रीविष्णु ॥१२०॥
समाधीचें समाधिसुख । आवश्यक श्रीविष्णु ॥१२०॥
त्या मोक्षाचा परिपाक जी समाधि तीही श्रीविष्णुच होय. समाधींतील समाधिसुख तेही खरोखर श्रीविष्णुच १२०.
परमात्मा परिपूर्ण । तो मी विष्णु ब्रह्मसनातन ।
भक्तभवपाशमोचन । कृपाळू जाण करीतसें ॥२१॥
भक्तभवपाशमोचन । कृपाळू जाण करीतसें ॥२१॥
सनातन ब्रह, परिपूर्ण परमात्मा असा जो विष्णु तो मीच आहे. मी कृपाळूपणानें भक्तांना भवपाशांतून मुक्त करतों " २१.
गत श्लोकींचेनि अनुवादें । 'शरीरिणाम्' येणें पदें ।
जीवासी बद्धपण उद्‍बोधे । तेंही विनोदें निवारितसे ॥२२॥
जीवासी बद्धपण उद्‍बोधे । तेंही विनोदें निवारितसे ॥२२॥
आता गेल्या म्ह. तिसऱ्या श्लोकांतील आलेले पद जें 'शरीरिणां' त्या पदावरून जीवाला बंधन घडते असा ध्वनितार्थ निघतो. त्याचेही लीलेने निवारण करतात २२.
एकाशीच बद्धमुक्तता । घडे न घडे तत्त्वतां ।
या उद्धवाच्या प्रश्नार्था । विशद आतां करीतसे ॥२३॥
या उद्धवाच्या प्रश्नार्था । विशद आतां करीतसे ॥२३॥
एकालाच खरोखर बंध मोक्ष घडतो का घडत नाही, या उद्धवाच्या प्रश्नाचे उत्तर आतां स्पष्टपणाने देत आहेत २३.
एकस्यैव ममांशस्य जीवस्यैव महामते ।
बन्धोऽस्याविद्ययानादिर्विद्यया च तथेतरः ॥ ४ ॥
बन्धोऽस्याविद्ययानादिर्विद्यया च तथेतरः ॥ ४ ॥
श्लोक ४] हे महाबुद्धीमान उद्धवा ! माझाच वंश असलेल्या एकट्या जीवालाच अविद्येमुळे अनादी बंधन आहे आणि विद्येमुळे मोक्ष आहे. (४)
रितीवाढी असे अग्नीशी । तेथ फुणगे उसळले आकाशीं ।
रितीवाढी नाहीं स्वरूपासी । अंश भासावयासी ठावो कैंचा ॥२४॥
रितीवाढी नाहीं स्वरूपासी । अंश भासावयासी ठावो कैंचा ॥२४॥
लाकडाच्या कमीजास्तपणामुळे अग्नि हा कमीजास्त होतो, त्यांतलीच एखादी ठिणगी आकाशात उडून जाते ; पण आत्मस्वरूपात घटणे किंवा वाढणें नाही. मग त्याचा 'अंश' भासावयास अवकाश कोठचा १ २४.
जेणें पाविजे निजबोधातें । ते बुद्धी उद्धवापाशीं वर्ते ।
यालागीं कृष्ण म्हणे 'महामते' । उद्धवातें अतिप्रीतीं ॥२५॥
यालागीं कृष्ण म्हणे 'महामते' । उद्धवातें अतिप्रीतीं ॥२५॥
ज्याच्या योगाने आत्मज्ञान उत्पन्न होईल अशी 'बुद्धि' उद्धवापाशी होती. म्हणून मोठ्या प्रेमाने श्रीकृष्ण त्याला 'महामते !' असे म्हणाले २५.
अतिप्रीतीं पुरस्करून । उद्धवासी म्हणे सावधान ।
ये श्लोकींचा अर्थ गहन । ते धारणा जाण धरावी ॥२६॥
ये श्लोकींचा अर्थ गहन । ते धारणा जाण धरावी ॥२६॥
अशी मोठ्या प्रेमाने हाक मारून उद्धवाला म्हणाले, ऐक. नीट लक्ष दे. ह्या श्लोकाचा अर्थ फार खोल आहे. ह्याची धारणाच धरली पाहिजे २६.
यालागीं कृष्णजगजेठी । उद्धवाची पाठी थापटी ।
अतिगुह्याची गुह्य गोष्टी । तुझे कृपेसाठीं मी बोलतों ॥२७॥
अतिगुह्याची गुह्य गोष्टी । तुझे कृपेसाठीं मी बोलतों ॥२७॥
म्हणून जगजेठी श्रीकृष्णांनी उद्धवाची पाठ थोपटली. आणि म्हणाले, ही अतिशय गुह्यांतील गुह्य गोष्ट. तुझ्यावर कृपा आहे म्हणूनच तुला सांगतों २७.
पाठी थापटावयामिसें जाण । करीत स्वशक्तिसंचरण ।
तेणें अद्वयबोधलक्षण । उद्धवासी जाण प्रकाशी ॥२८॥
तेणें अद्वयबोधलक्षण । उद्धवासी जाण प्रकाशी ॥२८॥
पाठ थोपटण्याच्या निमित्ताने आपली शक्ति त्याच्या अंगांत घातली, आणि त्यायोगानें उद्धवाच्या अंत:करणांत अद्वैत ज्ञानाचे लक्षण प्रगट केले २८.
जीव एकचि त्रिजगतीं । हें जाण उद्धवा निश्चितीं ।
जेवीं नाना दीपांचिया दीप्ती । तेजाची ज्योति अभिन्न ॥२९॥
जेवीं नाना दीपांचिया दीप्ती । तेजाची ज्योति अभिन्न ॥२९॥
हे उद्धवा ! ज्याप्रमाणे दिवे पुष्कळ असले तरी प्रकाश एकच अभिन्न असतो, त्याप्रमाणे खरोखर त्रिभुवनामध्ये जीव हा येथून तेथून एकच आहे २९.
दोनी दीप एक होती । तैशी टिवळीं ऐक्या न येती ।
जडत्वापाशीं भेदप्राप्ती । ऐक्यवृत्ती अजडत्वीं ॥१३०॥
जडत्वापाशीं भेदप्राप्ती । ऐक्यवृत्ती अजडत्वीं ॥१३०॥
दोन दिवे एक होतात, त्याप्रमाणे दोन पणत्या कांहीं एक व्हावयाच्या नाहीत; भेद हा जडापाशी उत्पन्न होतो, आणि अजडामध्ये ऐक्यवृत्ति असते १३०.
चंदनकुटके बहुवस । परी सर्वीं एकुचि सुवास ।
तेवीं जीवरूपें मी अविनाश । परमपरेश आभासे ॥३१॥
तेवीं जीवरूपें मी अविनाश । परमपरेश आभासे ॥३१॥
चंदनाचे तुकडे पुष्कळ असतात, पण त्या सर्वामध्ये सुवास एकच असतो. त्याप्रमाणे जीवरूपाने मी अविनाश परमात्मा भासमान होतों ३१.
'जीवरूपें तूं श्रीकृष्ण । हें सत्य मानावें वचन ।
तैं भवपाशादि बंधन । तुजचि जाण आदळलें ' ॥३२॥
तैं भवपाशादि बंधन । तुजचि जाण आदळलें ' ॥३२॥
'आता जीवाच्या रूपानें तूं श्रीकृष्णच असतोस हे बोलणे खरे मानले, तर संसारपाशादि जें बंधन आहे ते तुलाच लागते', असे म्हणावें लागेल ३२.
ऐशी कल्पिशी जरी वार्ता । ते मज न घडे गा सर्वथा ।
जेवीं शरीरासी प्राण चाळिता । शरीर‍अवस्था त्या नाहीं ॥३३॥
जेवीं शरीरासी प्राण चाळिता । शरीर‍अवस्था त्या नाहीं ॥३३॥
अशी जर कल्पना करशील तर ती गोष्ट मात्र कधीच घडायची नाही. ज्याप्रमाणे शरीर चालविणारा प्राण असतो, पण त्याला काही शरीराच्या अवस्था लागत नाहींत ३३.
लिंगशरीरीं स्वयंभ । जीव तो मदंशें प्रतिबिंब ।
त्यासी देहादि बंधनभांब । मिथ्या विडंब आभासे ॥३४॥
त्यासी देहादि बंधनभांब । मिथ्या विडंब आभासे ॥३४॥
सूक्ष्मदेहामध्ये स्वयंभु असणारा जो जीव तो माझ्याच अंशाने प्रतिबिंबित झालेला आहे. त्याला बंधनाची भावना ही केवळ मिथ्या विटंबनाच भासते ३४.
घटें आवरिला अवकाश । त्या नांव म्हणती 'घटाकाश' ।
घटभंगें त्या नव्हे नाश । तेवीं मी अविनाश जीवत्वीं ॥३५॥
घटभंगें त्या नव्हे नाश । तेवीं मी अविनाश जीवत्वीं ॥३५॥
घटाने पोकळी आवरलेली असते, त्याला 'घटाकाश' असे म्हणतात. पण तो घट फुटून गेला तरी त्या आकाशाचा काही नाश होत नाही, त्याप्रमाणेच मीही जीवत्वामध्ये अविनाशरूपाने असतों ३५.
थिल्लरीं प्रतिबिंबला सविता । तो गगन सांडोनि थिल्लराआंतौता ।
नाहीं रिघाला तत्त्वतां । तेवीं मी जीवत्वा अलिप्त ॥३६॥
नाहीं रिघाला तत्त्वतां । तेवीं मी जीवत्वा अलिप्त ॥३६॥
डबक्यामध्ये सूर्याचे प्रतिबिंब पडले तरी सूर्य काही आकाशांतून निघून त्या डबक्यांत शिरत नाही. त्याप्रमाणे मीही जीवपणाला अलिप्त असतों ३६.
रवि थिल्लरीं बिंबला दिसे । तेवीं मी लिंगदेहीं आभासें ।
मिथ्या तेथींचें भोगपिसें । तें बंधन कैसें मज लागे ॥३७॥
मिथ्या तेथींचें भोगपिसें । तें बंधन कैसें मज लागे ॥३७॥
सूर्य डबक्यांत प्रतिबिंबित झालेला दिसतो, त्याप्रमाणे सूक्ष्म देहांत माझा आभास होतो. तेथच्या मिथ्या भोगाच्या वेडाचे बंधन मला कसें लागणार ? ३७.
येथें बोलणें न लगे बहु । प्रतिबिंबा नांव 'जीवु' ।
मुख्य बिंब तो मी 'शिवु' । विशद उगवु हा जाण ॥३८॥
मुख्य बिंब तो मी 'शिवु' । विशद उगवु हा जाण ॥३८॥
आतां अधिक सांगावयाला नको. प्रतिबिंबाचे नांव 'जीव' आणि मुख्य बिंब मी 'शिव' हाच जीवशिवांचा मुख्य उलगडा आहे ३८,
तळाव विहिरीं नाना थिल्लरीं । सूर्यु प्रतिबिंबे त्यांमाझारीं ।
तितुकीं रूपें दिवाकरीं । पाहतां अंबरी तंव नाहीं ॥३९॥
तितुकीं रूपें दिवाकरीं । पाहतां अंबरी तंव नाहीं ॥३९॥
तलाव, विहिरी, ठिकठिकाणची डबकी ह्यांमध्ये सूर्याचे प्रतिबिंब पडते, पण आकाशांत पाहिले तर सूर्याची रूपें कांही तितकी नसतात ३९.
तैसें एकासी जें अनेकत्व । तें मिथ्या जाण जीवत्व ।
हें भागवताचें निजतत्त्व । शुद्ध सत्त्व ज्ञानाचें ॥१४०॥
हें भागवताचें निजतत्त्व । शुद्ध सत्त्व ज्ञानाचें ॥१४०॥
त्याप्रमाणे एकाला अनेकत्व देणारें जें जीवत्व, तें मिथ्या आहे हे लक्षात ठेव, भागवतांतील मुख्य तत्त्व, आणि ज्ञानाचे शुद्ध सत्त्व तें हेच १४०.
थिल्लरीं प्रतिबिंबला सविता । चंचल निश्चल मळिनता ।
हे थिल्लराचे गुण तत्त्वतां । प्रतिबिंबमाथां मानिती ॥४१॥
हे थिल्लराचे गुण तत्त्वतां । प्रतिबिंबमाथां मानिती ॥४१॥
डबक्यांत सूर्याचे प्रतिबिंब पडले म्हणजे ते हालते, तें निश्चळ आहे, तें गढ़ळ झालें, इत्यादि जे खरोखर डबक्याचे गुण असतात तेच त्या प्रतिबिंबाच्या माथ्यावर लादले जातात ! ४१.
तेवीं शिवासी बाधकता । पाहतां नाहीं गा सर्वथा ।
हें अविद्याकार्य तत्त्वतां । जीवाचे माथां मानिती ॥४२॥
हें अविद्याकार्य तत्त्वतां । जीवाचे माथां मानिती ॥४२॥
त्याप्रमाणे पहावयास गेले तर शिवाला कधींच बाधकता नाही. हे खरोखर अविद्येचे कार्य असून ते जीवाच्या माथ्यावरच ठेवले जाते ४२.
एवं मिथ्या जीवभेद सर्वथा । त्यासी बद्धता आणि मुक्तता ।
विद्या अविद्या निजपक्षपाता । दावी तत्त्वतां निजकर्में ॥४३॥
विद्या अविद्या निजपक्षपाता । दावी तत्त्वतां निजकर्में ॥४३॥
म्हणून जीवभेद हा निखालस मिथ्या आहे. त्याला विद्या आणि अविद्या ह्याच खरोखर आपल्या कर्माप्रमाणे आणि गुणाप्रमाणे मुक्तपणा व बद्धपणा दाखवून देतात ४३.
त्या जीव‍आभासासी प्रस्तुत । नित्यबद्ध नित्यमुक्त ।
एकासी दोनी अवस्था येथ । असे दावित विद्या अविद्या ॥४४॥
एकासी दोनी अवस्था येथ । असे दावित विद्या अविद्या ॥४४॥
त्या एका जीवभावालाच प्रस्तुत नित्यमुक्त आणि नित्यबद्ध ह्या दोन अवस्था येथे विद्या व अविद्या याच दाखविण्याला कारणभूत होतात ४४.
जेवीं जळीं बिंबला सविता । त्या जळाची चंचळनिश्चळता ।
या प्रतिबिंबासीच अवस्था । मुख्य सविता ते नेणें ॥४५॥
या प्रतिबिंबासीच अवस्था । मुख्य सविता ते नेणें ॥४५॥
ज्याप्रमाणे पाण्यांत सूर्यबिंब प्रतिबिंबित झाले तर पाण्याची चंचलता किंवा स्थिरता या अवस्था त्या प्रतिबिंबालाच असतात. मूळच्या सूर्याला त्याची दादही नसते ४५.
तेवीं जीवांची बद्धमुक्तता । परमात्म्यासी नलगे सर्वथा ।
जेवीं का अंधारींच्या खद्योता । न देखे सविता कल्पांती ॥४६॥
जेवीं का अंधारींच्या खद्योता । न देखे सविता कल्पांती ॥४६॥
किंवा ज्याप्रमाणे अंधारांत असलेला काजवा कधी कल्पांतीसुद्धा सूर्य पहात नाही, त्याप्रमाणे जीवाची बद्धता किंवा मुक्तता परमात्म्याला मुळींच लागत नाही ४६.
जळीं आकाश दिसे बुडालें । परी तें कांही नाहीं झालें वोलें ।
तेवीं अविद्येसी अलिप्त ठेलें । असें संचलें निजरूप ॥४७॥
तेवीं अविद्येसी अलिप्त ठेलें । असें संचलें निजरूप ॥४७॥
पाण्यामध्ये आकाश बुडालेले दिसते, पण ते काही ओले होत नाही, त्याप्रमाणे आत्मस्वरूप हेही अविद्येपासून अलिस राहून जसेच्या तसेंच असते ४७.
एक बद्ध एक मुक्त । हें जीवामाजीं भासत ।
तेंही मी सांगेन निश्चित । सावचित्त परियेसीं ॥४८॥
तेंही मी सांगेन निश्चित । सावचित्त परियेसीं ॥४८॥
एक बद्ध आणि एक मुक्त, हा जीवांतलाच भास आहे. हेही मी सिद्ध करून दाखवितों. लक्ष देऊन ऐक ४८.
सहस्रघटीं जळ भरितां । एकचि सहस्रधा दिसे सविता ।
तेथ ये घटींची जी अवस्था । त्या घटस्था लागेना ॥४९॥
तेथ ये घटींची जी अवस्था । त्या घटस्था लागेना ॥४९॥
हजार घागरींमध्ये पाणी भरले तर एकच सूर्य त्या घागरींमध्ये हजार रूपांनी दिसतो; पण एका घागरीची अवस्था काही दुसऱ्या घागरीला लागू पडत नाही ४९.
तेथ जो घट होय चंचळु । त्यांतील प्रतिबिंब लागे अंदोळूं ।
परी दुजे घटीं जें निश्चळु । तें नव्हें चंचळु याचेनि ॥१५०॥
परी दुजे घटीं जें निश्चळु । तें नव्हें चंचळु याचेनि ॥१५०॥
त्यांपैकी जी घागर हालत असते, तीतील प्रतिबिंबही हाल लागते; पण दुसऱ्या घागरीत में प्रतिबिंब निश्चळ राहिलेले असते, ते काहीं हिच्यामुळे हालं लागत नाही १५०.
तेथ एकें दैवबळें । सूक्ष्म छिद्रें घटजळ गळे ।
तें प्रतिबिंब निजबिंबीं मिळे । येर सकळें तैसींचि ॥५१॥
तें प्रतिबिंब निजबिंबीं मिळे । येर सकळें तैसींचि ॥५१॥
त्यांतल्याच एखाद्या घागरीला दैवयोगाने लहानसें भोंक पडले, तर त्या घागरीतील पाणी गळून जाऊन तीत पडलेले प्रतिबिंबही आपल्या मूळच्या बियांत मिळून जाते. आणि बाकीची प्रतिबिंबें जशीच्या तशीच असतात ५१.
तेवीं गुरुकृपाउजियेडें । ज्याचें लिंगदेह विघडे ।
त्यासी परमात्म्यासी ऐक्य घडे । येर ते बापुडे देहबंदीं ॥५२॥
त्यासी परमात्म्यासी ऐक्य घडे । येर ते बापुडे देहबंदीं ॥५२॥
त्याप्रमाणे गुरुकृपेचा उदय झाला असतां ज्याचा सूक्ष्म देह विरून जातो, त्याचे परमात्म्याशी ऐक्य घडते. आणि बाकीचे बिचारे देहाच्या बंदिखान्यांत पडून राहतात ५२.
हेंचि निरूपण पुढें । श्लोकसंगती सुरवाडें ।
तें मी सांगेन वाडेंकोडें । अतिनिवाडें निश्चित ॥५३॥
तें मी सांगेन वाडेंकोडें । अतिनिवाडें निश्चित ॥५३॥
हेच निरूपण पुढील श्लोकाच्या अनुरोधाने मोठ्या आनंदाने, आवडीनें व चांगली फोड करून मी सांगणार आहे ५३.
अथ बद्धस्य मुक्तस्य वैलक्षण्यं वदामि ते ।
विरुद्धधर्मिणोस्तात स्थितयोरेकधर्मिणि ॥ ५ ॥
विरुद्धधर्मिणोस्तात स्थितयोरेकधर्मिणि ॥ ५ ॥
[श्लोक ५] प्रिय उद्धवा ! आता बद्ध आणि मुक्त या दोहोंमध्ये जो भेद आहे, तो तुला सांगतो, मुक्त ईश्वर आनंदस्वरूप असून नियन्ता आहे, तर बद्ध जीव शोकग्रस्त असून नियम्य आहे असे हे दोघे विरूद्ध धर्मांचे एकचा शरीरात राहातात. (५)
येणेंचि प्रसंगें जाण । मागील तुझे जे प्रश्न ।
बद्धमुक्तांचे लक्षण । तेहीं निरूपण सांगेन ॥५४॥
बद्धमुक्तांचे लक्षण । तेहीं निरूपण सांगेन ॥५४॥
ह्याच प्रसंगानुरूप बद्ध-मुक्ताचे लक्षण सांगण्याविषयीं तुझे जे प्रश्न आहेत, त्यांचेही निरूपण करतों ५४.
दोघांही देहीं असतां । दिसे विरुद्ध धर्म स्वभावतां ।
एक तो सदा सुखी सर्वथा । एक दुःखभोक्ता अहर्निशीं ॥५५॥
एक तो सदा सुखी सर्वथा । एक दुःखभोक्ता अहर्निशीं ॥५५॥
हे दोघेही देहामध्ये असून त्यांचे धर्म स्वभावाच परस्परविरुद्ध दिसतात. एक सदासर्वकाळ सुखी असतो; आणि एक रात्रंदिवस दुःखच करीत असतो ५५.
येथ विलक्षणता दों प्रकारीं । एक ते जीव-ईश्वरामाझारीं ।
एक ते जीवांसी परस्परी । बद्ध मुक्त निर्धारीं निश्चित ॥५६॥
एक ते जीवांसी परस्परी । बद्ध मुक्त निर्धारीं निश्चित ॥५६॥
असे ह्यांचे दोन प्रकारचे दोन भेद आहेत. एक जीव-ईश्वरभेद; आणि एक जीवांजीवांमध्ये परस्परभेद. ह्याप्रमाणे बद्धमुक्ताचाही भेद निश्चित आहे ५६.
पहिली जीवेश्वरांची कथा । तुज मी सांगेन विलक्षणता ।
मग जीवाची बद्धमुक्तता । विशद व्यवस्था सांगेन ॥५७॥
मग जीवाची बद्धमुक्तता । विशद व्यवस्था सांगेन ॥५७॥
तुला प्रथमतः जीवेश्वराची कथा आणि त्यांच्यांतील भेद सांगतो. आणि मग जीवाच्या बद्धमुक्ततेची व्यवस्था स्पष्ट करून सांगेन ५७.
जीवेश्वरांचें वैलक्षण्य । अडीच श्लोकीं निरूपण ।
स्वयें सांगताहे नारायण । भाग्य पूर्ण उद्धवाचें ॥५८॥
स्वयें सांगताहे नारायण । भाग्य पूर्ण उद्धवाचें ॥५८॥
याप्रमाणे जीवेश्वरांतील भेद अडीच श्लोकांनी स्वतः नारायण सांगू लागले, हे उद्धवाचे मोठे भाग्य होय ५८.
सुपर्णावेतौ सदृशौ सखायौ यदृच्छयैतौ कृतनीडौ च वृक्षे ।
एकस्तयोः खादति पिप्पलान्नम् अन्यो निरन्नोऽपि बलेन भूयान् ॥ ६ ॥
एकस्तयोः खादति पिप्पलान्नम् अन्यो निरन्नोऽपि बलेन भूयान् ॥ ६ ॥
[श्लोक ६] या शरीररूपी झाडावर घरटे बनवून अनिर्वचनीय मायेमुळे एकमेकांबरोबर राहाणारे हे दोन पक्षी आहेत दोघे एकमेकांचे मित्र असून समानधर्मी आहेत या दोघांपैकी एक जीव हा या शरीरद्वारा केल्या जाणार्‍या कर्मांच्या फळांचा उपभोग घेतो, पण दुसरा पक्षी जो परमात्मा त्यांचा उपभोग घेत नसूनसुद्धा ज्ञानादी शक्तींनी अधिक शक्तिशाली आहे. (६)
'सुपर्ण' म्हणिजे पक्षी । ये वृक्षींचा जाय ते वृक्षीं ।
तैसा देही देहांतरातें लक्षी । यालागीं 'पक्षी' म्हणिजेत ॥५९॥
तैसा देही देहांतरातें लक्षी । यालागीं 'पक्षी' म्हणिजेत ॥५९॥
'सुपर्ण' म्हणजे पक्षी. तो ह्या वृक्षावरून त्या वृक्षावर जातो. त्याप्रमाणे देह धारण करणारा जीवही ह्या देहांतून, त्या देहांत जात असतो. म्हणून त्यालाही 'पक्षी' असे म्हणतात ५९.
पक्ष्यांच्या ऐशी यांची गती । हा देह सांडूनि त्या देहा जाती ।
'पक्षी' म्हणावया हे उपपत्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१६०॥
'पक्षी' म्हणावया हे उपपत्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१६०॥
पक्ष्यासारखीच यांची गति म्हणजे स्थिति असते. एक देह सोडून दुसऱ्या देहांत ते जातात. पक्षी म्हणण्याचे कारण हे आहे १६०.
एवं आत्मा देहाहूनि भिन्न । तें सांगितलें उपलक्षण ।
देहात्मवादाचें खंडन । प्रसंगी जाण दाखविलें ॥६१॥
देहात्मवादाचें खंडन । प्रसंगी जाण दाखविलें ॥६१॥
अशा प्रकारें आत्मा हा देहाहून भिन्न आहे. त्याचे उपलक्षण सांगितले. आणि ओघानुसार देहात्मवादाचेही खंडण करून दाखविले ६१.
आत्मा देह सर्वथा न घडे । देहबुद्धी धरणें तें तंव कुडें ।
हें उद्धवासी फाडोवाडें । निजनिवाडें दावित ॥६२॥
हें उद्धवासी फाडोवाडें । निजनिवाडें दावित ॥६२॥
आत्मा हा देह कधीच घडावयाचे नाही. देहबुद्धि धरणे हे तर फारच वाईट. हें उद्धवाला मोठ्या प्रेमाने व निश्चयाने दाखवून देत आहेत ६२.
देहबुद्धीचिया पोटी । जन्ममरणांचिया कोटी ।
स्वर्गनरकांची आटाटी । देहबुद्धि गांठी जीवशिवपणें ॥६३॥
स्वर्गनरकांची आटाटी । देहबुद्धि गांठी जीवशिवपणें ॥६३॥
देहबुद्धीच्या पोटामध्ये जन्ममरणांच्या कोटि भरलेल्या असतात. जीवशिवपणानें देहबुद्धीची गांठ पडल्यामुळेच स्वगांची आणि नरकाची यातायात ! ६३.
दोघेही चिद्‌रूपें सारखे । कधीं न होती आनासारिखे ।
अनादि हे दोघे सखे । अति नेटके जिवलग ॥६४॥
अनादि हे दोघे सखे । अति नेटके जिवलग ॥६४॥
चित्स्वरूपाने दोघेही सारखेच आहेत. ते दुसऱ्यासारखे (जड देहासारखे) कधीच होत नाहीत. हे दोघे अनादि मित्र असून परस्परांचे जीवश्चकंठश्च स्नेही आहेत ६४.
काळें अकाळें सकाळें । नव्हती येरयेरांवेगळे ।
एकत्र वर्तती खेळेमेळें । निजप्रांजळें सख्यत्वें ॥६५॥
एकत्र वर्तती खेळेमेळें । निजप्रांजळें सख्यत्वें ॥६५॥
वेळ असो, अवेळ असो; ते एकमेकांपासून वेगळे होतच नाहीत. ते खेळीमेळीने, सख्यत्वाने व सरळपणाने एकत्र राहतात ६५.
प्रभा दीपु दवडिना वेगळा । दीपु प्रभेसी नव्हे निराळा ।
तेवीं जीवशिवांचा मेळा । एकत्र स्वलीळा नांदती स्वयें ॥६६॥
तेवीं जीवशिवांचा मेळा । एकत्र स्वलीळा नांदती स्वयें ॥६६॥
प्रकाश दिव्याला निराळा ठेवीत नाही किंवा दिवाही प्रकाशाला सोडून राहात नाही; त्याप्रमाणे जीवशिवांचा मेळा, आपल्याच लीलेने आपणच एकत्र नांदत असतो ६६.
जीवु इच्छी जें जें कांहीं । तें तें वासनेसरिसें पाहीं ।
ईश्वर पुरवी सर्वही । विमुख कांही हों नेणें ॥६७॥
ईश्वर पुरवी सर्वही । विमुख कांही हों नेणें ॥६७॥
पहा ! जीव ज्याची ज्याची म्हणून इच्छा करतो, ते ते त्याच्या वासनेनुसार सर्व काही ईश्वर पुरवितो. त्याला नाही असें कधींच म्हणत नाहीं ६७.
अंतकाळीं जें जीव मागे । तें अलोट ईश्वर देवों लागे ।
आणि ईश्वर‍आज्ञेचेनि योगें । जीवु सर्वांगें वर्तत ॥६८॥
आणि ईश्वर‍आज्ञेचेनि योगें । जीवु सर्वांगें वर्तत ॥६८॥
अंतकाली जीव जे काय मागतो, तें ईश्वर हवे तितकें देऊं लागतो. आणि ईश्वराच्या आज्ञेप्रमाणेच जीव सर्वांगाने वागत असतो ६८.
ईश्वरआज्ञा त्रिशुद्धी । जीवें जीव सर्वस्वें वंदी ।
होय नव्हे न म्हणे कधीं । अभिनव सिद्धी सखेपणाची ॥६९॥
होय नव्हे न म्हणे कधीं । अभिनव सिद्धी सखेपणाची ॥६९॥
स्वरोखर ईश्वराची आज्ञा जीव सर्ववीं मनोभावाने मान्य करतो. कधीही नाहीं होय म्हणत नाही. ही त्यांच्या मित्रत्वाची गोष्ट मोठी अपूर्व आहे ६९.
नवल सख्यत्वाची परी । ईश्वरु जैसें जैसें प्रेरी ।
जीवु तैसें तैसें करी । निमेषभरी ढळेना ॥१७०॥
जीवु तैसें तैसें करी । निमेषभरी ढळेना ॥१७०॥
त्यांची मैत्री मोठी आश्चर्यकारक आहे. ईश्वर जशी जशी प्रेरणा करतो, तसे तसें जीव करीत असतो; त्यापासून क्षणभरही ढळत नाहीं १७०.
निमेष आरंभोनि जन्मवरी । जीवु ईश्वराची आज्ञा करी ।
ईश्वरु जीवाचा साहाकारी । परस्परीं निजसखे ॥७१॥
ईश्वरु जीवाचा साहाकारी । परस्परीं निजसखे ॥७१॥
जन्मल्या क्षणापासून जीव हा ईश्वराची आज्ञा शिरसावंद्य करीत असतो. परस्परांत सख्य असल्यामुळे ईश्वर हा जीवाचा साहाय्यकारी असतो ७१.
जीवु अत्यंत अडलेपणें । ईश्वरासी धांव धांव म्हणे ।
तो तत्काळ पावे धांवणें । करी सोडवणें जीवाचें ॥७२॥
तो तत्काळ पावे धांवणें । करी सोडवणें जीवाचें ॥७२॥
जीव अगदी अडल्यावेळी ईश्वराला धाव धाव म्हणतो; तेव्हां तो तत्काळ धावून जाऊन जीवाची सुटका करतो ७२.
एवं शिवाचे आज्ञे जीवु राहे । जीवपण गेलिया शिवीं समाये ।
जीवालागीं हा शिवपणा वाहे । येरवीं राहे सांडूनि ॥७३॥
जीवालागीं हा शिवपणा वाहे । येरवीं राहे सांडूनि ॥७३॥
अशा प्रकारे शिवाच्या आज्ञेत जीव राहात असतो. जीवपण नाहीसे झाले म्हणजे तो शिवांतच एकरूप होऊन जातो. तोही जीवाकरितांच शिवपणा पत्करतो, नाही तर तोही सोडूनच राहतो ७३.
ऐसें सखेपण यांचें । केवीं अनुवादवे वाचें ।
उद्धवा हें मीचि जाणें साचें । या सखेपणाचें सौजन्य ॥७४॥
उद्धवा हें मीचि जाणें साचें । या सखेपणाचें सौजन्य ॥७४॥
असें ह्यांचे मित्रत्व आहे. ते वाणीला कसे वर्णन करता येणार ? 'उद्धवा ! यांच्या मैत्रीचे सौजन्य खरोखर जाणतो असा एक मीच ७४.
जीव ईश्वराआधीन । हें दृढ केलें संस्थापन ।
अनीश्वरवादाचें खंडण । प्रसंगें जाण दाविलें ॥७५॥
अनीश्वरवादाचें खंडण । प्रसंगें जाण दाविलें ॥७५॥
ह्याप्रमाणे जीव हा ईश्वराच्या अधीन असल्याचे बरोबर सिद्ध करून दाखविले. आणि त्यांतच अनीश्वरवादाचे खंडणही दाखवून दिले ७५.
अनीश्वरवादु खंडितां । खंडिली कर्मपाखंडवार्ता ।
कर्मपाखंडाच्या मता । ईश्वरता न मानिती ॥७६॥
कर्मपाखंडाच्या मता । ईश्वरता न मानिती ॥७६॥
अनीश्वरवादाचे खंडण करतांना पाखंड कर्माच्या बंडाही खंडण केलें. कर्मपाखंडाच्या मतामध्ये ईश्वराचे अस्तित्व मानीत नाहींत ७६.
म्हणती चित्तधर्म ईश्वरासी । तंव चिद्‌रूपता स्थापूनि त्यासी ।
निराकरिलें चित्तधर्मासी । अनायासीं चिद्‌रूपें ॥७७॥
निराकरिलें चित्तधर्मासी । अनायासीं चिद्‌रूपें ॥७७॥
ते ईश्वराच्या ठिकाणी चित्तधर्म आहेत असे म्हणतात. ईश्वर सहज चित्स्वरूप आहे हे सांगून त्याच्या चित्तधर्माचे निराकरण केलें. ७७.
नाना परीचें अतिचिंतन । त्याचि नांव 'चित्त' जाण ।
चित्तेंवीण निश्चळपण । तेंचि 'चैतन्य' उद्धवा ॥७८॥
चित्तेंवीण निश्चळपण । तेंचि 'चैतन्य' उद्धवा ॥७८॥
अनेक प्रकारचे जे चितन त्याचे नांव 'चित्त;' आणि उद्धवा ! चित्तावांचून जो निश्वळपणा असतो ते 'चैतन्य' म्ह. शुद्धचित्स्वरूप, ७८.
धर्माधर्म न विचारितां । म्हणती ईश्वरु मोक्षदाता ।
हे भक्तपाखंडी कथा । स्थापूनि चिद्‌रूपता निवारी ॥७९॥
हे भक्तपाखंडी कथा । स्थापूनि चिद्‌रूपता निवारी ॥७९॥
कोणी धमाधर्माचा विचार न करतां ईश्वर मोक्षदाता आहे असे म्हणतात | ही पाखंडी भक्ताची गोष्ट होय. चिद्‌रूपाची (ज्ञानस्वरूपाची ) सिद्धता करून ती खोडून काढली ७९.
टिळे-माळा-मुद्राधारणें । लावूनि संतांसीं निंदिलें जेणें ।
पाप राहटे भक्तपणें । त्यासी नारायणें नुद्धरिजे ॥१८०॥
पाप राहटे भक्तपणें । त्यासी नारायणें नुद्धरिजे ॥१८०॥
टिळे-माळा-मुद्रा धारण करून जो संतांची निंदा करतो भक्ताचे सोंग आणून तो पापाचरण करतो, त्याचा नारायण कधीच उद्धार करीत नाही १८०.
अंतरींचें सर्व जाणता मी । यालागीं नांवें 'अंतर्यामी' ।
तो शाब्दिकवचनधर्मी । चाळविला अधर्मी केवीं जाये ॥८१॥
तो शाब्दिकवचनधर्मी । चाळविला अधर्मी केवीं जाये ॥८१॥
अंत:करणांतील सर्व जाणणारा मी आहे, म्हणूनच मला 'अंतर्यामी' असे म्हणतात. तो मी केवळ शाब्दिक भाषणाच्या युक्तीने अधर्मात कसा चाळविला जाईन ? ८१.
मी ज्ञानस्वरूप तत्त्वतां । सर्वद्रष्टा सर्वज्ञाता ।
तो मी धर्माधर्म न विचारतां । मोक्षदाता हें न घडे ॥८२॥
तो मी धर्माधर्म न विचारतां । मोक्षदाता हें न घडे ॥८२॥
मी खरोखर ज्ञानस्वरूप आहे; मी सर्वसाक्षी व सर्वज्ञ आहे; तो मी धर्माधर्माचा विचार न करता मोक्ष देईन असे घडावयाचे नाही ८२.
धरोनियां भक्तभावो । पाप राहाटे जो स्वयमेवो ।
याचि नामीं 'दांभिक' पहा हो । त्यातें देवो नुद्धरी ॥८३॥
याचि नामीं 'दांभिक' पहा हो । त्यातें देवो नुद्धरी ॥८३॥
भक्ताचा आव आणून जो स्वत:च पातक करतो, त्याला 'दांभिक' म्हणतात. त्याचा उद्धार देव करीत नाही ८३.
'सदृशौ' आणि 'सखायौ' । धरोनि या पदांचा अन्वयो ।
पाखंडमात्रातें पहा हो । स्वयें देवो उच्छेदी ॥८४॥
पाखंडमात्रातें पहा हो । स्वयें देवो उच्छेदी ॥८४॥
'सदृशौ' म्ह. सारखे, आणि 'सखायौ' म्ह. मित्र, या दोन शब्दांच्या अर्थाने देवांनी पाखंड्यांचे खंडण करून सोडले ८४.
निरसोनि नाना मतांतरें । स्वमत करावया खरें ।
श्लोकींचीं पदें अतिगंभीरें । शारङ्गधरें वर्णिलीं ॥८५॥
श्लोकींचीं पदें अतिगंभीरें । शारङ्गधरें वर्णिलीं ॥८५॥
निरनिराळ्या मतांचे खंडण करून आपले मत स्थापन करण्यासाठी श्रीकृष्णांनी श्लोकांतील दोन पदें फार विचाराने योजिली आहेत ८५.
ते दोनी मिळोनियां पक्षी । नीड केलें देहवृक्षीं ।
वृक्ष म्हणिजे कोणे पक्षीं । तीहीं लक्षीं लक्षणें ॥८६॥
वृक्ष म्हणिजे कोणे पक्षीं । तीहीं लक्षीं लक्षणें ॥८६॥
ते दोन्ही पक्षी मिळून त्यांनी देहरूप वृक्षावर घर, केलें. आतां देहाला वृक्ष असे कोणत्या हेतूनें म्हटले त्याचेही कारण ऐक ८६.
जननीउदर तेंचि आळ । पित्याचें रेत बीज सकळ ।
गर्भाधान पेरणी केवळ । संकल्पजळ वृद्धीसी ॥८७॥
गर्भाधान पेरणी केवळ । संकल्पजळ वृद्धीसी ॥८७॥
मातेचे उदर हेच आर्के; आणि पित्याचे रेत रेंच बीज; गर्भाधान ही पेरणी ; आणि ते वाढावयाला वासना हे जळ ८७.
सोहंभावाचा गुप्त अंकुरु । त्रिगुणभूमीं तिवणा डीरु ।
कोहंभावें वाढला थोरु । वृक्ष साकारु तेणें झाला ॥८८॥
कोहंभावें वाढला थोरु । वृक्ष साकारु तेणें झाला ॥८८॥
'सोह' म्ह. ब्रह्म तेंच मी, या भावाचा जो गुप्त अंकुर, तोच त्रिगुणरूप भूमीमध्ये त्रिदलरूपाने वर येतो आणि 'कोहं' म्ह. मी कोण, या भावाने तो मोठा होऊन त्यामुळे वृक्ष साकार होतो ८८.
करचरणादि नाना शाखा । प्रबळबळें वाढल्या देखा ।
अधऊर्ध्व नखशिखा । वृक्षाचा निका विस्तारु ॥८९॥
अधऊर्ध्व नखशिखा । वृक्षाचा निका विस्तारु ॥८९॥
त्याला हस्तपादादि अनेक शाखा फुटून त्या जोरावतात. त्यालाच स्वाली वर नखे, शेंडी इत्यादि फुटून वृक्षाचा मोठा घेर माजून राहातो ८९.
तया देहबुद्धीचीं दृढ मूळें । विकल्प-पारंब्या तेणें मेळें ।
भूमी रुतल्या प्रबळबळें । कामाचे कोंवळे फुटती कोंब ॥१९०॥
भूमी रुतल्या प्रबळबळें । कामाचे कोंवळे फुटती कोंब ॥१९०॥
त्यालाच देहबुद्धीची बळकट मुळे फुटून त्यांच्याच बरोबर विकल्पांच्या पारंब्या लोवू लागतात. त्या आणखी जोराने जमिनीत रुतल्या म्हणजे त्यांना कामाचे कोंवळे कोवळे कोंभ फुटतात १९.
तेथ कर्मांचीं पानें । निबिड दाटलीं अतिगहनें ।
मोहममतेचे घोंस तेणें । सलोभपणें दाटले ॥९१॥
मोहममतेचे घोंस तेणें । सलोभपणें दाटले ॥९१॥
कर्माकर्मांची घनदाट पाने अगदी गजबजून जातात. त्यांच्यापुढे मोहममतेचे मोठमोठाले गोंडस घोंस ओथंबतात ९१.
ज्या उंचावल्या थोर शाखा । त्या फळीं फळोनि सुखदुःखां ।
उतरल्या जी अधोमुखा । अधःपतनें देखा लोळती ॥९२॥
उतरल्या जी अधोमुखा । अधःपतनें देखा लोळती ॥९२॥
मोठमोठाल्या शाखा ज्या उंच उंच गेलेल्या असतात, त्यांना सुखदुःखांची फळे लटकून त्यांच्या भाराने त्या खाली वाकून जमिनीवर लोळत पडतात ९२.
ऐशिया वृक्षामाजीं जाण । अतिगूढ गुप्त गहन ।
नीड केलें हृदयस्थान । जीवशिव आपण बैसावया ॥९३॥
नीड केलें हृदयस्थान । जीवशिव आपण बैसावया ॥९३॥
अशा वृक्षामभ्य अत्यंत गुप्त व अवघड ठिकाणी हृदयामध्ये जीवशिवांनी आपणाला बसण्यासाठी घरटें केलेले असते ९३.
जेथ जीव परमात्मा वसती । तरी देहाची जाहली सत्य प्राप्ती ।
ऐसें कोणी कोणी म्हणती । तें मत श्रीपति निराकरी ॥९४॥
ऐसें कोणी कोणी म्हणती । तें मत श्रीपति निराकरी ॥९४॥
जेथे जीव आणि परमात्मा यांची वस्ती होते, त्या देहाची प्राप्ति खरीच झाली, असे कोणी म्हणतील तर त्यांचे मत श्रीकृष्ण खंडण करतात ९४.
पुरुषासवें लटकी छाया । तोडितां मोडितां नये घाया ।
तैशी अनिर्वचनीय माझी माया । तेणें यदृच्छया नीड केलें ॥९५॥
तैशी अनिर्वचनीय माझी माया । तेणें यदृच्छया नीड केलें ॥९५॥
पुरुषाबरोबर छाया ही लटकी असते. ती घाय घालून तोडली किंवा मोडली जात नाहीं; त्याचप्रमाणे माझी माया ही अनिर्वचनीय आहे. तीच आपल्या इच्छेने तेथे घरटे तयार करते ९५.
जेवीं स्वप्नीं गृहाचारु निद्रिता । तेवीं जीवात्मा नीडीं वसता ।
हें मायामय सर्वथा । नव्हे वस्तुतां साचार ॥९६॥
हें मायामय सर्वथा । नव्हे वस्तुतां साचार ॥९६॥
स्वस्थ निजलेल्या मनुष्याच्या स्वप्नांतल्या गृहाचाराप्रमाणे जीवात्मा घरव्यामध्ये राहत असतो. बाकी हे सर्व मायामयच आहे. वस्तुत: खरे नव्हे ९६.
येणें निरूपणें गोविंदु । नैयायिक मताचा कंदु ।
समूळ केला त्याचा उच्छेदु । देहसंबंधु मिथ्यात्वें ॥९७॥
समूळ केला त्याचा उच्छेदु । देहसंबंधु मिथ्यात्वें ॥९७॥
याप्रमाणे देहसंबंधाच्या मिथ्यात्वाच्या निरूपणाने श्रीकृष्णांनी नैयायिक-मताचा जो मुख्य सिद्धांत, त्याचाच अगदी धुव्वा उडविला ९७.
ऐशियाही या वृक्षासी । जन्मादि निमेषोन्मेषीं ।
काळु छेदीतसे अहर्निशीं । बाळादि वयसांसी छेदकु ॥९८॥
काळु छेदीतसे अहर्निशीं । बाळादि वयसांसी छेदकु ॥९८॥
अशा ह्या वृक्षाला जन्मापासून क्षणोक्षणी रात्रंदिवस काळ तोडीत असतो आणि बालपणादि अवस्थाही हाणून पाडीत असतो ९८.
तया वृक्षाचीं फळें । तुरटें निखटें तोंडाळें ।
पक्वे अपक्वे सकळें । ज्यांसी 'पिप्पलें' म्हणताति ॥९९॥
पक्वे अपक्वे सकळें । ज्यांसी 'पिप्पलें' म्हणताति ॥९९॥
त्या वृक्षांची फळें तुरट, तिखट, तोंड आलेली, कच्ची; पक्की झाडून सारी जी असतात त्यांना 'पिप्पलें' म्हणजे 'पिंपरें' म्हणतात ९९.
त्या दों पक्ष्यांमाजीं तत्त्वतां । जो जीवपणें बोलिजेता ।
तो या कर्मफळांचा भोक्ता । जीं नाना व्यथादायकें ॥२००॥
तो या कर्मफळांचा भोक्ता । जीं नाना व्यथादायकें ॥२००॥
त्या दोन पक्ष्यांपैकी खरोखर ज्याला 'जीव' असें म्हणतात, तो अनेक प्रकारे दुःखदायक अशा ह्या कर्मफळांचा भोक्ता असतो २००.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ९०१ ते १०००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १००१ ते ११००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ११०१ ते १२००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १३०१ ते १४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...