मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००
भक्तीमाजीं भक्ति सधर । जे कां तुझी प्राप्तिकर ।
अतिउत्तम परात्पर । संतीं निरंतर आदरिली ॥१॥
तुझी प्राप्ति करून देणारी, अत्युत्तम, श्रेष्टांतील श्रेष्ठ, व संतांनी निरंतर आदराने स्वीकारलेली अशी भक्तींतील श्रेष्ठ भक्ति कोणती ? १.
संतीं आदरिलें जे भक्तीसी । संतासी पुसूं जाय म्हणसी ।
मज विश्वास तुझिया वचनासी । पुसों आणिकांसी मानेना ॥२॥
मज विश्वास तुझिया वचनासी । पुसों आणिकांसी मानेना ॥२॥
संतांनी कोणत्या भक्तीचा आदराने स्वीकार केला आहे, तें संतांकडेच विचारावयास जा असें तूं मला म्हणशील, तर माझा सर्व विश्वास तुझ्या भाषणावर आहे. म्हणून दुसऱ्याला विचारावे हे मला मान्य नाही २.
जे ज्या देवतांतरा भजती । ते ती उत्तम भक्ति म्हणती ।
तुज मानली जे श्रीपती । ते मजप्रती सांगावी ॥३॥
तुज मानली जे श्रीपती । ते मजप्रती सांगावी ॥३॥
जे निरनिराळ्या देवांना भजतात, ते त्या आपल्या देवाचीच भक्ति उत्तम असें म्हणतात. पण श्रीकृष्णा ! आपल्याला जी मान्य असेल तीच मला सांगावी ३.
समान कुळशीळसंवादु । तैसियासीच म्हणती साधु ।
तूं निजमुखें जो म्हणसी शुद्धु । ती मज वंद्यु सर्वथा ॥४॥
तूं निजमुखें जो म्हणसी शुद्धु । ती मज वंद्यु सर्वथा ॥४॥
कुल, शील आणि भाषण ज्यांचे समान असते, तशा पुरुषालाच साधु असे म्हणतात. परंतु तूं आपल्या मुखाने जो शुद्ध असें म्हणशील, तोच मला सर्वथा वंद्य आहे ४.
तीं संबोधनीं सारंगधरू । उद्धव प्रार्थूनि करी सादरू ।
तीं विशेषणीं निजविचारू । श्रवणाधिकारू सांगतु ॥५॥
तीं विशेषणीं निजविचारू । श्रवणाधिकारू सांगतु ॥५॥
(पुढील श्लोकांत) उद्ध्वाने शार्ङ्गधर कृष्णाची तीन संबोधनांनी प्रार्थना केली आहे, त्या तीन संबोधनांत योजिलेल्या तीन विशेषणांनी त्याने आपला विचार श्रीकृष्णाला सादर केला, व आपण श्रवण करण्यास अधिकारी आहोत असेंही त्यांतच सांगितले ५.
एतन्मे पुरुषाध्यक्ष लोकाध्यक्ष जगत्प्रभो ।
प्रणतायानुरक्ताय प्रपन्नाय च कथ्यताम् ॥ २७ ॥
प्रणतायानुरक्ताय प्रपन्नाय च कथ्यताम् ॥ २७ ॥
[श्लोक २७] भगवन ! आपणच ब्रह्मदेव इत्यादी श्रेष्ठ देव, सत्य इत्यादी लोक आणि चराचर जगाचे स्वामी आहात मी आपला विनम्र प्रेमी आणि शरणागत भक्त आहे आपण मला हे सांगा. (२७)
पुरुषीं पुरुषोत्तम तूंचि कीं । कर्मधर्मांचा विवेकी ।
यालागीं बोलिजे पुरुष्याध्यक्षी । सर्वसाक्षी गोविंदा ॥६॥
यालागीं बोलिजे पुरुष्याध्यक्षी । सर्वसाक्षी गोविंदा ॥६॥
पुरुषांमध्ये उत्तम पुरुष असा दूंच, सर्व कर्माचा व धर्माचा विचार करणारा तूंच, म्हणूनच हे सर्वसाक्षी गोविंदा ! तुला 'पुरुषाध्यक्ष' असे म्हणतात ६.
जैसें कर्म तैसा फळदाता । यालागीं बोलिजे लोकाध्यक्षता ।
तूंचि ब्रह्मादिकांचा नियंता । प्रतिपाळिता जगाचा ॥७॥
तूंचि ब्रह्मादिकांचा नियंता । प्रतिपाळिता जगाचा ॥७॥
जसें कर्म घडते तसेच त्याचे फल देणारा तूं आहेस, म्हणूनच तुझा लोकाध्यक्षपणा वर्णन करण्यात येतो. त्याचप्रमाणे ब्रह्मादिकांचा नियंता आणि जगाचे प्रतिपालन करणारा तूंच आहेस ७.
हो कां मी जगाचा प्रतिपाळिता । त्या जगामाजीं तूंही असतां ।
तुजचि सांगावी ज्ञानकथा । हे अधिकता कां म्हणसी ॥८॥
तुजचि सांगावी ज्ञानकथा । हे अधिकता कां म्हणसी ॥८॥
हे श्रीकृष्णा ! "जगाचा प्रतिपाळ करणारा जर मीच आहे, आणि त्या जगामध्ये जर तूंही आहेस, तर तुलाच मी ज्ञानकथा सांगावी इतका तुझ्यातच विशेषपणा काय आहे ?" असें तूं म्हणशील ८.
जरी तूं सर्वज्ञ सर्वेश्वरू । अंतर्यामी नियंता ईश्वरू ।
जरी देखसी माझा अधिकारू । तरी ज्ञाननिर्धारू सांगावा ॥९॥
जरी देखसी माझा अधिकारू । तरी ज्ञाननिर्धारू सांगावा ॥९॥
पण असें जरी तुझें म्हणणे असले, तरी तूं सर्वज्ञ व सर्वेश्वर आहेस, तूं अंतरात्मा व सर्वांचे नियमन करणारा ईश्वर आहेस, तेव्हा जर माझा अधिकार तुला योग्य दिसत असेल तर मला ज्ञानाचा निश्चय सांगावा ९.
हो कां मज अधिकारू नाहीं । तरी शरण आलों तुज पाहीं ।
शरणागताची तुझ्या ठायीं । उपेक्षा नाहीं सर्वथा ॥८१०॥
शरणागताची तुझ्या ठायीं । उपेक्षा नाहीं सर्वथा ॥८१०॥
मला अधिकार नाही असे जरी असले, तरी मी तुला शरण आलो आहे हे पहा. तुझ्याजवळ शरणागताची उपेक्षा तर कधीही मुळीच होत नाही ८१०.
विषयीं देखोनि थोर दुःख । झालों तुझिया चरणासंमुख ।
अतिदीन मी तुझे रंक । पां आवश्यक तुवां कीजे ॥११॥
अतिदीन मी तुझे रंक । पां आवश्यक तुवां कीजे ॥११॥
विषयांमध्ये भयंकर दुःख आहे हे जाणूनच तुझ्या पायांसमोर आलो आहे. मी अत्यंत दीन असल्यामुळे तुझा भिकारी झालों आहे. ह्याकरितां माझ्यावर तूं अवश्य कृपा कर ११.
माझ्या दुर्जय वासना । अनिवार मज निवारतीना ।
त्या तूं निवारीं श्रीकृष्णा । शरण चरणा यालागीं ॥१२॥
त्या तूं निवारीं श्रीकृष्णा । शरण चरणा यालागीं ॥१२॥
माझ्या वासना अनिवार झालेल्या आहेत, त्या मला आवरत नसल्यामुळे मला त्यांचे निवारण करता येत नाही. श्रीकृष्णा ! त्या तूं निवारण कर. ह्यासाठी मी तुझ्या चरणाजवळ शरण आलो आहे १२.
मी एक भक्त अनुरक्तु । ऐसें बोलतां बहु गर्व दिसतु ।
तूं सर्वज्ञ श्रीअनंतु । कृपावंतु दीनाचा ॥१३॥
तूं सर्वज्ञ श्रीअनंतु । कृपावंतु दीनाचा ॥१३॥
मी तुझा एक प्रेमळ भक्त आहे असे म्हटले तरीसुद्धा मोठा गर्वच दिसून येतो. पण श्रीअनंता ! तूं सर्वज्ञ आहेस व दीनाविषयी कृपावंत आहेस १३.
मी एकु श्रवणाधिकारी । हेंही न म्हणवे गा मुरारी ।
ऐसें बोलोनियां पाय धरी । कृपा करीं कृपानिधि ॥१४॥
ऐसें बोलोनियां पाय धरी । कृपा करीं कृपानिधि ॥१४॥
श्रीकृष्णा ! मीच एक श्रवणाचा अधिकारी आहे असेंही माझ्याने म्हणवत नाही. याकरितां हे कृपानिधे ! माझ्यावर कृपा करावी. असें म्हणून त्याने पाय धरले १४.
आम्ही स्वगोत्र सखे सहज । पाय धरणें न घडें तुज ।
या म्हणणियाचें निजबीज । कळलें मज गोविंदा ॥१५॥
या म्हणणियाचें निजबीज । कळलें मज गोविंदा ॥१५॥
"आम्ही एकाच कुळांत जन्मलेले नैसर्गिक मित्र आहोत, तेव्हा माझे पाय धरणें हें बरोबर नाही" असे म्हटलेंस, तर हे गोविंदा ! त्या म्हणण्यांतलें मर्मसुद्धा मला कळलें आहे १५.
त्वं ब्रह्म परमं व्योम पुरुषः प्रकृतेः परः ।
अवतीर्णोऽसि भगवन् स्वेच्छोपात्तपृथग्वपुः ॥ २८ ॥
अवतीर्णोऽसि भगवन् स्वेच्छोपात्तपृथग्वपुः ॥ २८ ॥
[श्लोक २८] भगवन ! आपण प्रकृतीच्या पलीकडील पुरूष असून चिदाकाशस्वरूप ब्रह्म आहात तरीसुद्धा आपण स्वेच्छेनेच हा स्वतंत्र अवतार धारण केला आहे. (२८)
तूं निर्गुण निर्विशेष । चिन्मात्रैक चिदाकाश ।
पुरुषांमाजीं उत्तम पुरुष । वंद्य सर्वांस तूं एक ॥१६॥
पुरुषांमाजीं उत्तम पुरुष । वंद्य सर्वांस तूं एक ॥१६॥
तूं निर्गुण व सर्वत्र समान आहेस, तूं चित्स्वरूप व चिदाकाश आहेस, पुरुषांमध्ये उत्तम पुरुष आणि सर्वांना वंद्य असा एक तूंच आहेस १६.
तूं ब्रह्म गा निर्विकार । प्रकृतिपुरुषांहोनि पर ।
तुझा वेदशास्त्रां न कळे पार । अगोचर इंद्रियां ॥१७॥
तुझा वेदशास्त्रां न कळे पार । अगोचर इंद्रियां ॥१७॥
प्रकृति-पुरुषांहूनही थोर असें में निर्विकार परब्रह्म ते दूं. वेदशास्त्रांना तुझा अंत लागत नाही. तूं इंद्रियांना अगोचर आहेस १७.
ऐक आमुचे भाग्याची कळा । त्या तुज प्रत्यक्ष देखतों डोळां ।
मुकुटकुंडलें वनमाळा । घनसांवळा शोभतु ॥१८॥
मुकुटकुंडलें वनमाळा । घनसांवळा शोभतु ॥१८॥
आतां आमच्या भाग्याचे स्वरूप ऐक. त्या तुला आम्ही प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहतो आहों. मुकुट, कुंडलें व वनमाला धारण केलेली तुझी मेघांप्रमाणे श्यामसुंदर मूर्ति कशी शोभते आहे ! १८.
सुंदर राजीवलोचन । पीतांबर परिधान ।
देखोनि निवताहे तनुमन । तूं जगज्जीवन जगाचा ॥१९॥
देखोनि निवताहे तनुमन । तूं जगज्जीवन जगाचा ॥१९॥
ते सुंदर कमलनेत्र, पीतांबर परिधान केलेला, असें तुझें स्वरूप पाहून तन-मन अगदी तृप्त होऊन जाते. तूं सर्व जगाचेंच जीवन आहेस १९.
त्या तुझें दर्शन अतिगोड । देखतां पुरे जगाचें कोड ।
त्याही देहाची तुज नाहीं चाड । ऐसा निचाड तूं देवा ॥८२०॥
त्याही देहाची तुज नाहीं चाड । ऐसा निचाड तूं देवा ॥८२०॥
त्या तुझें दर्शन अत्यंत गोड आहे. ते घेतांच जगाची इच्छा पूर्ण होते. पण अशा त्या देहाचीसुद्धा तुला इच्छा नाही. देवा ! इतका तूं निरिच्छ आहेस ८२०,
तरी भक्तकृपेचा कळवळा । धरिसी नानावतारमाळा ।
भक्त‍इच्छा तूं स्वलीळा । देहाचा सोहळा दाविसी ॥२१॥
भक्त‍इच्छा तूं स्वलीळा । देहाचा सोहळा दाविसी ॥२१॥
तरी देखील भक्तांवर कृपा करावी असा तुला कळवळा येऊन हूं अनेक अवतार धारण करतोस. भक्तांच्या इच्छेकरितांच तूं आपल्या लीलेने देहाचा सोहळा दाखवितोस २१.
भक्तकृपेनें तत्त्वतां । तूं अवतरलासी कृष्णनाथा ।
तरी माझिया प्रश्नाचा वक्ता । न प्रार्थितां जालासी ॥२२॥
तरी माझिया प्रश्नाचा वक्ता । न प्रार्थितां जालासी ॥२२॥
हे कृष्णनाथा ! खरोखर भक्तांवर कृपा करावी म्हणूनच तूं अवतार घेतला आहेस, म्हणून मी प्रार्थना न करितांही तूं माझ्या प्रश्नाची उत्तरे देणारा सहजच ठरलास २२.
जेवीं वत्सहुंकारें गाये । वोरसली धांवताहे ।
तेवीं उद्धवप्रश्नीं देव पाहें । वोळलाहे निजबोधें ॥२३॥
तेवीं उद्धवप्रश्नीं देव पाहें । वोळलाहे निजबोधें ॥२३॥
ज्याप्रमाणे वासराचा हुंकार ऐकतांच गाय पान्हावून धावून येत असते, त्याप्रमाणे उद्धवाच्या प्रश्नाने देवही आत्मज्ञानाने भरून आला पहा ! २३.
धन्यासी दुभतें दोनी सांजे । तेंही वत्सयोगें पाविजे ।
वत्सासी वोळली सदा सहजें । तेवीं अधोक्षजें उद्धवासी ॥२४॥
वत्सासी वोळली सदा सहजें । तेवीं अधोक्षजें उद्धवासी ॥२४॥
सकाळ संध्याकाळ धन्याला दूध मिळते, तेही वासराच्या योगाने मिळतें. वत्साला गाय जशी स्वभावत:च पान्हावते, त्याप्रमाणेच श्रीकृष्णही उद्धवाला वश झाले २४.
उद्धव आवडला आवडीं । त्याच्या प्रश्नाची अतिगोडी ।
बापु भाग्याची परवडी । जोडिल्या जोडी श्रीकृष्णू ॥२५॥
बापु भाग्याची परवडी । जोडिल्या जोडी श्रीकृष्णू ॥२५॥
उद्धव हा श्रीकृष्णाला प्रेमानेच आवडलेला असल्यामुळे त्याच्या प्रश्नाची श्रीकृष्णाला अतिशय गोडी वाटत असे. श्रीकृष्ण जोडीला मिळाल्यामुळे उद्ध्वाच्या भाग्याची थोरवी केवढी मोठी आहे ! २५.
जें जें कांहीं उद्धव पुसतू । त्यासी अंजुळी वोडवीं श्रीकृष्णनाथू ।
आवडी त्यातें चाटूं पाहतू । भावार्था अनंतू भुलला ॥२६॥
आवडी त्यातें चाटूं पाहतू । भावार्था अनंतू भुलला ॥२६॥
उद्धव जे जे काही विचारी, तो तो प्रश्न आदराने स्वीकारण्याला श्रीकृष्णनाथ ओंजळ पुढे करून तयार असत. आवडीने ते त्याला चाटावयाच्याच बेतांत आले. श्रीकृष्ण त्याच्या भक्तीला इतके भुलले होते २६.
जैशी अजातपक्ष पिलीं । त्यांसी पक्षिणी मुखीं चारा घाली ।
तैसी निजज्ञानगुह्यबोली । कृष्ण हृदयीं घाली उद्धवाचे ॥२७॥
तैसी निजज्ञानगुह्यबोली । कृष्ण हृदयीं घाली उद्धवाचे ॥२७॥
पंख न फुटलेल्या पिलांना पक्षीण जशी चोंचीने चारा घालते, त्याप्रमाणे आत्मज्ञानाची गुप्त गोष्ट श्रीकृष्णही उद्धवाच्या हृदयांत घालू लागले २७.
उद्धवप्रश्नाचें उत्तर । पांच श्लोकीं शारङ्गधर ।
साधुलक्षणें विचित्र । अतिपवित्र सांगेल ॥२८॥
साधुलक्षणें विचित्र । अतिपवित्र सांगेल ॥२८॥
आतां उद्धवाच्या प्रश्नाचे उत्तर श्रीकृष्ण पांच श्लोकांनी देईल, व त्यांत साधूंची अद्भुत आणि अत्यंत पवित्र लक्षणे सांगेल २८.
साधुलक्षणें अपार जाण । त्यांत उत्तमोत्तम तीस गुण ।
निवडोनियां श्रीकृष्ण । उद्धवासी आपण सांगतु ॥२९॥
निवडोनियां श्रीकृष्ण । उद्धवासी आपण सांगतु ॥२९॥
साधूंची लक्षणे अपार आहेत, तरी त्यांतील उत्तमोत्तम तीस गुल निवडुन श्रीकृष्ण आपण होऊन उद्धवाला सांगत आहे २९.
श्रीभगवानुवाच ।
कृपालुरकृतद्रोहस्तितिक्षुः सर्वदेहिनाम् ।
सत्यसारोऽनवद्यात्मा समः सर्वोपकारकः ॥ २९ ॥
कृपालुरकृतद्रोहस्तितिक्षुः सर्वदेहिनाम् ।
सत्यसारोऽनवद्यात्मा समः सर्वोपकारकः ॥ २९ ॥
[श्लोक २९] श्रीकृष्ण म्हणाले - माझा भक्त म्हणजे कृपेची जणू मूर्तीच ! तो कोणत्याही प्राण्यांविषयी वैरभाव बाळगत नाही तो सर्व काही प्रसन्न चित्ताने सहन करतो सत्य हे त्याच्या जीवनाचे सारच होय आणि त्याच्या मनात पापवासना निर्माण होत नाही तो समदर्शी आणि सर्वांवर उपकार करणारा असतो. (२९)
कृपेसी स्वतंत्र जन्म नाहीं । जेथ उपजे तो साधु पाहीं ।
कृपा वसे संतांच्या देही । त्यांचेनि ते पाहीं दाटुगी जगीं ॥८३०॥
कृपा वसे संतांच्या देही । त्यांचेनि ते पाहीं दाटुगी जगीं ॥८३०॥
कृपेला काही स्वतंत्र अस्तित्व नाही. ती ज्याच्या ठिकाणी उत्पन्न होते तोच साधु होय. कृपा ही संतांच्याच देहामध्ये राहात असते. त्यांच्यामुळेच ती साऱ्या जगांत मोठेपणा पावली आहे ८३०.
कृपा त्यांचेनि महिमे आली । दया त्यांचेनि जीवें ज्याली ।
कठिणत्वाची कांटी काढिली । समूळीं उपटिली निष्ठुरता ॥३१॥
कठिणत्वाची कांटी काढिली । समूळीं उपटिली निष्ठुरता ॥३१॥
कृपा त्यांच्यामुळेच महत्वाला आली, त्यांच्याच जिवावर दया जगली, त्यांनीच कठीणपणाचा काटा काढून टाकला आणि त्यांनीच निष्ठुरता समूळ उपटून टाकली ३१.
कृपा भूतमात्राच्या ठायीं । सारिखीच सर्व देहीं ।
येथतेथ हें त्या नाहीं । अवकृपा ठायीं निमाली ॥३२॥
येथतेथ हें त्या नाहीं । अवकृपा ठायीं निमाली ॥३२॥
साधूची कृपा ही प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी सर्वावर सारखीच असते. येथे आणि तेथे असा निरनिराळ्या स्थळी निरनिराळा फरक त्यांच्याजवळ नसतो. त्यांच्या ठिकाणी अवकृपा नष्ट झालेली असते. ३२.
नवल कृपाळुत्वाचें चित्त । जीवाचा जीव जीवीं स्यूत ।
दुःख हरोनि सुख देत । कृपा अद्भुत यापरी ॥३३॥
दुःख हरोनि सुख देत । कृपा अद्भुत यापरी ॥३३॥
दयाळू मनुष्याचे चित्त मोठे विलक्षण असते. प्राणिमात्रांचे जीव तो आपल्या जिवांत घालतो, आणि दुःखाचे हरण करून सुख देतो. ह्याप्रमाणे त्याची कृपा अद्भुत असते ३३.
जेणें आपणासी होय दुःख । तें परासी न करी निःशेख ।
जेणें आपणिया होय सुख । तें करी आवश्यक प्राणिमात्रां ॥३४॥
जेणें आपणिया होय सुख । तें करी आवश्यक प्राणिमात्रां ॥३४॥
ज्यामुळे आपल्याला दुःख होते, तें तो दुसऱ्याला मुळीच करीत नाही आणि ज्यामुळे आपल्याला सुख होते, तें तो प्राणिमात्रांना अवश्य करतो ३४.
या नांव कृपाळुता । हे पहिलें लक्षण संतां ।
दुसरें तें अद्रोहता । ऐक आतां सांगेन ॥३५॥
दुसरें तें अद्रोहता । ऐक आतां सांगेन ॥३५॥
ह्याचें नांव कृपाळूपणा. हे संतांचे पहिले लक्षण. दुसरे लक्षण अद्रोहता. तेही आतां सांगतों ऐक ३५,
लोकीं हिंडतां अद्रोहता । ठावो न लभेचि सर्वथा ।
मग शरण आली साधुसंतां । सावकाशता वस्तीसी ॥३६॥
मग शरण आली साधुसंतां । सावकाशता वस्तीसी ॥३६॥
अदोहता ही लोकांमध्ये भटकत फिरत असतां तिला कोठे थारा मिळेचना. मग ती साधुसंतांना शरण आली. तेव्हां तेथें मात्र तिला वसति करून राहण्यास भरपूर जागा मिळाली ३६.
ते दयाळु शरणागता । तिंहीं प्रतिपाळिली अद्रोहता ।
भूतीं भगवंतू देखतां । द्रोहाची वार्ता निमाली ॥३७॥
भूतीं भगवंतू देखतां । द्रोहाची वार्ता निमाली ॥३७॥
साधु हे शरणागतावर दया करणारे असल्यामुळे त्यांनी अद्रोहतेचे प्रतिपालन केले. ते प्राणिमात्रांमध्ये भगवंतालाच पहात असल्यामुळे त्यांच्या ठिकाणी द्रोहाची वार्ताच नाहींशी मालेली असते ३७.
व्याघ्रसर्पादि देहांसी । कदा द्वेष नुपजे त्यासी ।
जरी देऊं आलें उपद्रवासी । तरी द्वेषासी करीना ॥३८॥
जरी देऊं आलें उपद्रवासी । तरी द्वेषासी करीना ॥३८॥
व्याघ्रसादिकांच्या देहांचा द्वेषसुद्धा त्या साधूच्या मनांत उत्पन्न होत नाही. ते व्याघ्र-सर्प जरी उपद्रव चावयास आले, तरी साधु त्यांचा द्वेष करीत नाही ३८.
देहास आलिया आपदा । तेणें झाडिकरी प्रारब्धा ।
द्वेष येऊं नेदी कदा । नातळे क्रोधा निजबोधें ॥३९॥
द्वेष येऊं नेदी कदा । नातळे क्रोधा निजबोधें ॥३९॥
देहावर कांहीं आपत्ति आली, तरी तिच्यामुळे प्रारब्ध कर्माचाच नाश होतो असें मानून तो साधु आपत्तीविषयीं कधीही द्वेष येऊ देत नाही, आणि आत्मज्ञानामुळे क्रोधाला कधी शिवतही नाही ३९,
हे जाण पां अद्रोहता । दुसरें लक्षण तत्त्वतां ।
तितिक्षा ते ऐक आतां । सहनशीलता साधूंची ॥८४०॥
तितिक्षा ते ऐक आतां । सहनशीलता साधूंची ॥८४०॥
हीच अद्रोहता असे समज. हे दुसरें लक्षण होय. आता 'तितिक्षा' सांगतों ऐक. तितिक्षा म्हणजे साधूंच्या आंगी असणारी सहनशीलता होय ८४०.
शांति परदेशी झाली होती । जेथें जाये तो दवडी परती ।
मग अतिदीन येतां काकुळती । निजधामा संतीं आणिली ॥४१॥
मग अतिदीन येतां काकुळती । निजधामा संतीं आणिली ॥४१॥
शांति परदेशी झाली होती. ती ज्याच्याकडे जाई तो तिला परत घालवून देत असे. तेव्हा ती अत्यंत दीन होऊन काकुळतीस येतांच संतांनी तिला आपल्या घरी आणली ४१.
संतीं वाढविली अतिप्रीतीं । ते भगवंताची झाली पढियंती ।
तेणें आपुली निजसंपत्ती । शांतीच्या हातीं दिधली ॥४२॥
तेणें आपुली निजसंपत्ती । शांतीच्या हातीं दिधली ॥४२॥
संतांनी अत्यंत प्रेमाने तिचे प्रतिपालन केले, म्हणून ती भगवंताचीही प्रिय झाली आणि त्याने आपल सर्व वैभव शांतीच्या हातांत दिले ४२.
शांती सकळ वैभवेंसीं । अखंड असे संतांपाशीं ।
यालागी सहनशीलता तयांसी । अहर्निशीं अनिवार ॥४३॥
यालागी सहनशीलता तयांसी । अहर्निशीं अनिवार ॥४३॥
तें सारें वैभव घेऊन शांति ही संतांपाशीच निरंतर राहात असते. म्हणूनच त्यांच्या ठिकाणी रात्रंदिवस अनिवार सहनशीलता असते ४३.
लागतां सकळ भूतांचा झटा । न म्हणे हा भला वोखटा ।
नाचतू निजशांतीचे चोहटा । संत गोमटा त्या नांव ॥४४॥
नाचतू निजशांतीचे चोहटा । संत गोमटा त्या नांव ॥४४॥
सर्व प्राणिमात्रांचा उपद्रव जरी साधूंना होउं लागला, तरी तो कोणालाच 'हा भला ' किंवा 'हा वाईट' असें म्हणत नाही. तो आत्मशांतीच्या चव्हाट्यावर नाचत असतो. त्याचे नांव उत्तम संत होय ४४.
ऐशी जे सहनशीलता । ते तितिक्षा जाण तत्त्वतां ।
हे तिसरी लक्षणता । सत्याची सत्यता अवधारीं ॥४५॥
हे तिसरी लक्षणता । सत्याची सत्यता अवधारीं ॥४५॥
अशी जी सहनशीलता, तिचंच नाव 'तितिक्षा' हें नीट लक्षात टेव. हें संतांचे तिसरे लक्षण होय. आता सत्याची सत्यता ऐक ४५.
सत्य अल्पायुषी झालें येथें । मरे उपजे जेथींच्या तेथें ।
कोठेंही नव्हे वाढतें । तेणें संतांतें ठाकिलें ॥४६॥
कोठेंही नव्हे वाढतें । तेणें संतांतें ठाकिलें ॥४६॥
सत्य हे या जगांत अल्पायुषीच झाले होते, ते जेथल्या तेथेच जन्मावयचे आणि जेथल्या तेथेच मरावयाचे, अशी त्याची अवस्था झाली होती. ते कोठेच वाढीला लागत नसे. म्हणून ते संतांपुढे जाऊन उभे राहिले ४६.
सत्यासी संतांसी होतां भेटी । तंव सत्यस्वरूपीं पडली गांठी ।
सत्य संतत्वे उठी । झालें सृष्टीं चिरायु ॥४७॥
सत्य संतत्वे उठी । झालें सृष्टीं चिरायु ॥४७॥
सत्याची आणि संतांची भेट होत असतां सत्यस्वरूपांतच दोघांचीही गांठ पडली, तेव्हां सत्य हे संतस्वरूप बनून गेलें व सृष्टीमध्ये चिरंजीव होऊन राहिले ४७.
यापरी सत्य संतदृष्टीं । सत्य सारें आलें पुष्टी ।
संतबळें वाढलें सृष्टीं । सत्यें भेटी परब्रह्मीं ॥४८॥
संतबळें वाढलें सृष्टीं । सत्यें भेटी परब्रह्मीं ॥४८॥
ह्याप्रमाणे सत्य हे संतांच्या कृपादृष्टीनेच सत्यत्वाने पुष्ट झाले. तें संतांच्या बळानेच जगांत सर्वत्र फैलावले. म्हणूनच सत्याच्या योगाने परब्रह्माची भेट होते ४८.
संतांसी होआवया उतरायी । सत्य लागलें त्यांचे पायीं ।
संतचरणावेगळा पाहीं । थारा नाहीं सत्यासी ॥४९॥
संतचरणावेगळा पाहीं । थारा नाहीं सत्यासी ॥४९॥
ह्या संतांच्या उपकाराबद्दल उतराई होण्यासाठी सत्य हे त्यांच्या चरणी लागले, म्हणून सत्याला संतांच्या चरणावांचून दुसरा थारा नाहीं ४९,
ऐसे सत्यास आधारभूत । ज्यांचे पाखोवा सत्य जीत ।
ज्यांचेनि बळें सत्य समर्थ । ते शुद्ध संत जाणावे ॥८५०॥
ज्यांचेनि बळें सत्य समर्थ । ते शुद्ध संत जाणावे ॥८५०॥
असे जे सत्याला आधारभूत असतात, ज्यांच्या पंखाखाली सत्य हें जीव धरून राहाते, ज्यांच्या बळानेच सत्य हें समर्थ होते, तेच शुद्ध संत म्हणून समजावे ८५०.
ज्यांसी सबाह्य सत्यत्वें तुष्टी । जे सत्यस्वरूपें आले पुष्टी ।
सत्ये धाली दे ढेकर दृष्टी । ज्यांची वाचा उठी सत्यत्वें ॥५१॥
सत्ये धाली दे ढेकर दृष्टी । ज्यांची वाचा उठी सत्यत्वें ॥५१॥
ज्यांना सत्याच्या योगानेच अंतर्बाह्य संतोष होतो, जे सत्यस्वरूपानेच सामर्थ्यवान् झालेले असतात, ज्यांची दृष्टि सत्याने तृप्त होऊन ढेकर देते आणि सत्य भाषणानेच ज्यांच्या वाचेची हालचाल होऊ शकते ५१,
या नांव जाण सत्याचें सार । हें संतांचें वसते घर ।
हे मज मान्य संत साचार । मी निरंतर त्यांपाशीं ॥५२॥
हे मज मान्य संत साचार । मी निरंतर त्यांपाशीं ॥५२॥
ह्याचंच नांव सत्याचे श्रेष्ठत्व, तेंच संतांचे राहातें घर होय. असेच संत खरोखर मला मान्य होतात. मी निरंतर त्यांच्याचपाशी असतो ५२.
जिंहीं असत्याची वाहूनि आण । ज्यांमाजी सत्य सप्रमाण ।
जे सदा सत्यत्वें संपन्न । हें मुख्य लक्षण साधूंचें ॥५३॥
जे सदा सत्यत्वें संपन्न । हें मुख्य लक्षण साधूंचें ॥५३॥
ज्यांनी असत्य वर्तन होऊ न देण्याचा निश्चय केलेला असतो, ज्यांच्या ठिकाणी सत्य हे सप्रमाण राहात असते, जे निरंतर सत्यानेच संपन्न असतात, त्यांचे वर्तन हे साधूचे मुख्य लक्षण होय ५३.
या नांव सत्यसार । संतलक्षण साचार ।
हा चौथा गुण सधर । अनवद्य अपार तें ऐका ॥५४॥
हा चौथा गुण सधर । अनवद्य अपार तें ऐका ॥५४॥
ह्याचंच नांव 'सत्यसार', हेच संतांचे खरे लक्षण, हा संतांचा महत्त्वाचा चौथा गुण होय. आतां शुद्ध आणि अपार असा गुण सांगतों तो ऐक ५४.
निंदा असूयादि दोष समस्त । निजात्मबोधें प्रक्षाळीत ।
अत्यंत पवित्र केलें चित्त । अनिंदित निजबोधें ॥५५॥
अत्यंत पवित्र केलें चित्त । अनिंदित निजबोधें ॥५५॥
ज्यानें निंदा, मत्सर, इत्यादि सारे दोष आत्मज्ञानाने धुऊन टाकले, आणि अनिंदित अशा आत्मज्ञानाने चित्त अत्यंत पवित्र केलें ५५;
गुरुआज्ञातीर्थीं न्हाला । न्हावोनि सर्वांगीं निवाला ।
त्रिविधतापें सांडवला । पवित्र झाला मद्‌रूपें ॥५६॥
त्रिविधतापें सांडवला । पवित्र झाला मद्‌रूपें ॥५६॥
जो गुरुआज्ञारूप तीर्थांत स्नान केला आणि तें स्नान केल्यामुळे सर्वांगांनी शांत झाला; तसेंच जो त्रिविध तापांपासून मुक्त झाला व मत्स्वरूपाने पवित्र झाला ५६,
काय सांगूं त्याची पवित्रता । तीर्थें मागती चरणतीर्था ।
मीही पदरज वांछिता । इतरांची कथा कायसी ॥५७॥
मीही पदरज वांछिता । इतरांची कथा कायसी ॥५७॥
त्याची पवित्रता किती सांगावी ? त्याच्या चरणांचें तीर्थ तीर्थंच मागत असतात. मी सुद्धा त्याच्या पदरजाची इच्छा करणारा आहे, मग इतरांची कथा काय ? ५७.
कृष्ण म्हणे उद्धवा । हा अनवद्य गुण पांचवा ।
ऐक आतां सहावा । सम सर्वां समभावें ॥५८॥
ऐक आतां सहावा । सम सर्वां समभावें ॥५८॥
श्रीकृष्ण म्हणाले, "उद्धवा ! हा ' अनवद्य' नावाचा पांचवा गुण होय. आता सर्वांना समदृष्टीने समान पहाणे हा सहावा गुण ऐक ५८.
निजरूपें सर्वसमता । समचि देखे सर्वां भूतां ।
निःशेष निमाली विषमता । जेवीं सैंधवता सागरीं ॥५९॥
निःशेष निमाली विषमता । जेवीं सैंधवता सागरीं ॥५९॥
आत्मस्वरूपामुळे साधूला सर्व समताच प्राप्त झालेली असते, म्हणून तो सर्व प्राणिमात्रांना समान दृष्टीनेच पहात असतो. समुद्रात मिठाचा खडा टाकला म्हणजे तो जसा नाहीसा होऊन जातो, त्याप्रमाणे त्या साधूच्या अंतःकरणांत विषमवा पूर्णपणे नष्ट झालेली असते ५९.
नाना अलंकार पदार्था । सोनेंपणें विकत घेतां ।
ते ते पदार्थ न मोडितां । स्वभावतां सम सोनें ॥८६०॥
ते ते पदार्थ न मोडितां । स्वभावतां सम सोनें ॥८६०॥
अनेक प्रकारचे अलंकार व वस्तु सोन्याच्या म्हणून विकत घेतल्या आणि ते ते पदार्थ मोडले नाहीत, तरी स्वभावत: ते सर्व सोनेच असते ८६.
तैसे नाना आकार नाना नाम । अवघें जग दिसे विषम ।
साधूचि चिद्‌रूपें सर्व सम । न देखे विषम निजबोधे ॥६१॥
साधूचि चिद्‌रूपें सर्व सम । न देखे विषम निजबोधे ॥६१॥
त्याप्रमाणे नानाप्रकारचे आकार व नानाप्रकारची नांवे ह्यामुळे सर्व जग विषमच दिसत असते, परंतु साधु हाच चित्स्वरूपामुळे ते सर्व जग समान स्वरूपात पाहात असतो. आत्मज्ञानामुळे तो विषमता पाहात नाही ६१.
ऐशिया समसाम्यावस्थेसी । दैवें आलिया सुखदुःखांसी ।
तेहीं मुकली द्वंद्वभावासी । सहजें समरसीं निजसाम्यें ॥६२॥
तेहीं मुकली द्वंद्वभावासी । सहजें समरसीं निजसाम्यें ॥६२॥
अशा समसमान स्थितीमध्ये, दैवयोगाने सुखें दुःखं प्राप्त झाली असतांही ती साम्यावस्था स्वभावतःच तद्‌रूपतेच्या ऐक्यभावाने त्या द्वंद्वभावनेला मुकलेली असते ६२.
सव्यें मिनल्या महानदीसी । अपसव्यें आल्या गांवरसासी ।
गंगा दोहींतेंही समरसी । गुणदोषांसीं उडवूनी ॥६३॥
गंगा दोहींतेंही समरसी । गुणदोषांसीं उडवूनी ॥६३॥
उजव्या बाजूने येऊन मिळालेल्या महानदीला आणि डाव्या बाजूने येऊन मिळालेल्या गांवच्या ओहोळाला अशा दोघांनाही त्यांच्यातील सर्व गुणदोष नाहीसे करून गंगा आपल्याशी एकरूप करिते ६३.
तेथ पवित्र‍अपवित्रता । बोलूंचि न ये सर्वथा ।
गोडकडूपणांची वार्ता । निजांगें समता करी गंगा ॥६४॥
गोडकडूपणांची वार्ता । निजांगें समता करी गंगा ॥६४॥
मग तेथे अमुक पवित्र आणि अमुक अपवित्र असें मुळींच म्हणता येत नाही. गोडपणा आणि मचूळपणा अशा निरनिराळ्या भेदांना गंगा आपल्या स्वरूपाने समरूपता आणिते ६४.
तैसें सुखदुःखांचें भान । साधूंसी समत्वें समान ।
सदा निजबोधें संपन्न । हे अगाध लक्षण संतांचें ॥६५॥
सदा निजबोधें संपन्न । हे अगाध लक्षण संतांचें ॥६५॥
त्याप्रमाणे सुखदुःखांची भावना साधूंना समदृष्टीच्या योगाने एकसारखीच असते. सदासर्वदा आत्मज्ञानाने परिपूर्ण असावयाचे, हेच संतांचे थोर लक्षण आहे ६५.
नटिया एकचि एकला । गायव्याघ्रांचें सोंग अवगला ।
भीतरील खेळ्या जैं वोळखिला । तैं फिटला भवभ्रमू ॥६६॥
भीतरील खेळ्या जैं वोळखिला । तैं फिटला भवभ्रमू ॥६६॥
सोंगाड्या एकटा एकच असून तो गाय, वाघ, अशी निरनिराळी सोंगे घेतो. पण त्या सोंगामधला सोंगाड्या ओळखला, की त्या खेळांतल्या सोंगांचा भ्रम नाहीसा झालाच असे समजावें ६६.
तैशी भयाभयवार्ता । द्वैतभावें उठी सर्वथा ।
साधु उभयसाम्यें पुरता । भयनिर्भयता तो नेणे ॥६७॥
साधु उभयसाम्यें पुरता । भयनिर्भयता तो नेणे ॥६७॥
त्याप्रमाणे भय किंवा अभय ही भाषा केवळ द्वैताच्या भावनेनेच उठत असते. साधु हा द्वैताच्या ठिकाणी एकरूपतेने परिपूर्ण असल्यामुळे, भय आणि निर्भय हा भेद तो जाणत नाहीं ६७.
द्वंद्वसाम्यें परिपूर्ण । साधूचा हा सहावा गुण ।
ऐक सातवें लक्षण । परोपकारीपण तयाचें ॥६८॥
ऐक सातवें लक्षण । परोपकारीपण तयाचें ॥६८॥
द्वंद्वाच्या ठिकाणी 'सम'वाने परिपूर्ण असणे हा साधूचा सहावा गुण होय. आतां त्याचे परोपकार हे सातवें लक्षण ऐक ६८.
पत्र पुष्प छाया फळ । त्वचा काष्ठ समूळ ।
वृक्ष सर्वांगें सफळ । सर्वांसी केवळ उपकारी ॥६९॥
वृक्ष सर्वांगें सफळ । सर्वांसी केवळ उपकारी ॥६९॥
वृक्ष हा पाने, फुलें, छाया, फळ, साल, लाकूड, मुळे इत्यादि प्रत्येक आंगाने लोकांना फलदायक होतो व सर्वावर नेहमीं परोपकारच करीत असतो ६९.
जो वृक्षा प्रतिपाळी । कां जो घावो घाली मूळीं ।
दोनींतें वृक्ष पुष्पीं फळीं । समानमेळीं संतुष्ट ॥८७०॥
दोनींतें वृक्ष पुष्पीं फळीं । समानमेळीं संतुष्ट ॥८७०॥
वृक्षाचे जो पालन करतो, किंवा त्याला तोडण्यासाठी त्याच्या मुळांत जो घाव घालतो, त्या दोघांनाही वृक्ष, पुष्पं व फळे ह्यांनी सारखेच संतुष्ट करतो ८७०.
मोडूनि फळें आलिया वृक्षें । वृक्षु एकही स्वयें न चाखे ।
तेवीं कर्मफळा जो न टेकें । तो यथासुखें परब्रह्म ॥७१॥
तेवीं कर्मफळा जो न टेकें । तो यथासुखें परब्रह्म ॥७१॥
वृक्षावर फळे भरून आली, तरी त्यांपैकी एकही फळ तो वृक्ष स्वतः चाखून पाहात नाही. त्याप्रमाणे कर्मफळाला जो शिवत नाहीं, तो अनायासेंच परब्रह्मस्वरूप होतो ७१.
तैसा कायावाचामनें प्राणें । साधु वाढला उपकाराकारणें ।
आपुलें परावें म्हणों नेणे । उपकारू करणें सर्वांसी ॥७२॥
आपुलें परावें म्हणों नेणे । उपकारू करणें सर्वांसी ॥७२॥
त्याप्रमाणेच कायावाचामनेकरून साधूही उपकाराकरितांच वाढलेला असतो. हें आपलें किंवा हें दुसरे असे म्हणणे तो जाणतच नाही. सर्वांवर उपकार करणे एवढेच तो जाणतो ७२.
हो कां चंद्र उगवोनि अंबरीं । जेवीं जगाचें आंधारें निवारी ।
विश्वाचा ताप दूर करी । निववी निजकरीं सर्वांतें ॥७३॥
विश्वाचा ताप दूर करी । निववी निजकरीं सर्वांतें ॥७३॥
चंद्र हा आकाशामध्ये उदय पावून ज्याप्रमाणे सर्व जगाचा अंधार नाहींसा करतो, विश्वाचा ताप दूर करतो व आपल्या किरणांनी सर्वांना शांत करून सोडतो ७३.
तेथ चंद्रामृत चकोरीं सेवावें । येरांसी चंद्र न म्हणे न द्यावें ।
जो जो भजे जेणें भावें । तो तो पावे तें सुख ॥७४॥
जो जो भजे जेणें भावें । तो तो पावे तें सुख ॥७४॥
त्या चंद्रापासून निघणारे अमृत चकोरांनीच प्राशन करावे आणि इतरांना ते देऊ नये असे काही चंद्र म्हणत नाहीं, जो जो ज्या ज्या भावनेने भजन करतो, तसे तसें त्याला सुख प्राप्त होते ७४;
तैसेंचि जाण साधूपाशीं । जो जो श्रद्धा करी जैशी ।
त्या त्या देतसे सुखासी । होत जगासी उपकारी ॥७५॥
त्या त्या देतसे सुखासी । होत जगासी उपकारी ॥७५॥
त्याप्रमाणेच साधूपाशी जो जो जशी जशी श्रद्धा धरतो, त्याला त्याला तो तसे तसेंच सुख देतो. ह्याप्रमाणे साधु सर्व जगावर उपकार करणारा होतो ७५,
काउळे चंद्रासी हेळसिती । चकोर चंद्रामृत सेविती ।
तेवीं दुष्ट साधूतें धिक्कारिती । भावार्थी पावती निजलाभू ॥७६॥
तेवीं दुष्ट साधूतें धिक्कारिती । भावार्थी पावती निजलाभू ॥७६॥
कावळे चंद्राचा धिक्कार करतात व चकोर चंद्रामृत प्राशन करतात. त्याप्रमाणे दुष्ट असतात ते साधूचा विकार करतात आणि भक्तिवान् असतात ते साधुसमागमाने आत्मलाभ पावतात ७६.
सातव्या लक्षणाचा उभारा । सांगितलें परोपकारा ।
पुढील श्लोकीं लक्षणें अकरा । साधुनिर्धारा सांगत ॥७७॥
पुढील श्लोकीं लक्षणें अकरा । साधुनिर्धारा सांगत ॥७७॥
सातव्या गुणाचा विस्तार सांगतांना परोपकाराचे वर्णन केले. आता पुढच्या श्लोकांत साधूच्या लक्षणांतील आणखी अकरा गुण श्रीकृष्ण सांगत आहे ७७.
कामैरहतधीर्दान्तो मृदुः शुचिरकिञ्चनः ।
अनीहो मितभुक् शान्तः स्थिरो मच्छरणो मुनिः ॥ ३० ॥
अनीहो मितभुक् शान्तः स्थिरो मच्छरणो मुनिः ॥ ३० ॥
[ श्लोक ३० ] कामनांमुळे त्याची बुद्धी कलुषित होत नाही तो संयमी, गोड स्वभावाचा आणि पवित्र असतो तो संग्रहापासून दूर राहातो काही मिळविण्यासाठी प्रयत्‍न करीत नाही जरूरीपुरतेच खातोपितो आणि शांत असतो स्वधर्माचरणात त्याची बुद्धी स्थिर असते तो मलाच शरण असतो आणि आत्मतत्त्वाच्या चिंतनामध्ये मग्न असतो. (३०)
उर्वशी आलिया सेजेसी । कामक्षोभ नुपजे ज्यासी ।
स्वानंद भोगितां अहर्निशीं । विषयकामासी विसरला ॥७८॥
स्वानंद भोगितां अहर्निशीं । विषयकामासी विसरला ॥७८॥
शय्येवर आपल्याजवळ जरी उर्वशी आली, तरीसुद्धा ज्याचा कामविकार क्षुब्ध होत नाही, तोच रात्रंदिवस स्वानंदांत रममाण होता होतां विषयवासनेला विसरला असे समजावें ७८.
रंकू पालखिये बैसला । तो पूर्वील वाहना विसरला ।
तेवीं हा निजानंदें तृप्त झाला । काम विसरला तुच्छत्वें ॥७९॥
तेवीं हा निजानंदें तृप्त झाला । काम विसरला तुच्छत्वें ॥७९॥
भिकारी पालखीत बसला म्हणजे त्याला पूर्वीच्या वाहनाचे विस्मरण होते, त्याप्रमाणे हाही आत्मानंदाने तृप्त झालेला असल्यामुळे विषयवासना त्याला क्षुद्र वाटते आणि तिचा त्याला विसर पडतो ७९.
कांहीं अप्राप्त पावावया कामावें । साधूसी अप्राप्तता न संभवे ।
प्राप्तपदीं यथागौरवें । निजानुभवें विराजतू ॥८८०॥
प्राप्तपदीं यथागौरवें । निजानुभवें विराजतू ॥८८०॥
एकादी वस्तु प्राप्त होणे अशक्य असेल तर तिची इच्छा करावयाची. पण साधूंना कोणती वस्तु प्राप्त होत नाही असे संभवतच नाही. तो प्राप्त झालेल्या स्थितीतच मोठ्या आनंदानें आत्मानुभवाने शोभत असतो ८८०.
खद्योता सूर्य भेटों जातां । खद्योता न देखे सविता ।
सूर्यासी न भेटवे खद्योता । तेवीं अप्राप्तता साधूसी ॥८१॥
सूर्यासी न भेटवे खद्योता । तेवीं अप्राप्तता साधूसी ॥८१॥
सूर्य काजव्याला भेटावयाला गेला असता तो सूर्य काजव्याला पाहू शकत नाही व काजव्यालाही सूर्याची भेट घेतां घेत नाही, त्याप्रमाणे साधूंनाही दुर्लभता भेटावयाची नाही ८१.
एवं उभय परी पाहतां । कामू निमाला सर्वथा ।
हें आठवें लक्षण तत्त्वतां । अकामता साधूची ॥८२॥
हें आठवें लक्षण तत्त्वतां । अकामता साधूची ॥८२॥
अशा प्रकारे दोन्ही प्रकारांनी पाहिले असता त्याची विषयवासना सर्वस्वी नष्ट झालेली असते. ही जी साधूची निरिच्छता, तोच खरोखर आठवा गुण होय ८२.
सावधानें अंतर नेमितां । तेचि बाह्येंद्रियां नियामकता ।
जेवीं कां लेंकीसी शिकवण देतां । सून सर्वथा चळीं कांपे ॥८३॥
जेवीं कां लेंकीसी शिकवण देतां । सून सर्वथा चळीं कांपे ॥८३॥
दक्षतेने मनाचे नियमन केले असतां बाडेंद्रियांना तेंच नियमन आपोआप घडते. ज्याप्रमाणे लेकीला शिकवीत असतां सून अगदी थर थर कापू लागते ८३.
मुख्य धूर रणीं लागल्या हाता । येर कटक जिंतिलें न जुंझतां ।
कां मूळ छेदिलें असतां । शाखा समस्त छेदिल्या ॥८४॥
कां मूळ छेदिलें असतां । शाखा समस्त छेदिल्या ॥८४॥
मुख्य सेनापति हातांत सांपडला की बाकीचे सैन्य युद्ध न करतांच पराभव पावतें, किंवा वृक्षाचे मूळच तोडले असतां सर्व फांद्या तोडल्याप्रमाणे गतप्राण होतात ८४,
एवं अंतरवृत्तीचा जो नेम । तोचि बाह्येंद्रियां उपरम ।
ऐसेनिही जें निपजे कर्म । तें निर्भ्रम अहेतुक ॥८५॥
ऐसेनिही जें निपजे कर्म । तें निर्भ्रम अहेतुक ॥८५॥
त्याप्रमाणे मनोवृत्तीचे जे नियमन, तेच बाहादियांचेही नियमन होय. अशा स्थितींत जें कर्म घडते, तें निःसंशय निष्कान असेंच असते ८५.
अंतर जडलें आत्मस्थितीं । बाह्य रंगलें मद्‍भक्तीं ।
तेथें जीं जीं कर्मे निपजती । तीं तीं होती ब्रह्मरूप ॥८६॥
तेथें जीं जीं कर्मे निपजती । तीं तीं होती ब्रह्मरूप ॥८६॥
मन आत्मस्वरूपांत जडले आणि बाहोंद्रिये माझ्या भक्तीमध्ये तल्लीन झाली, म्हणजे जी जी कमैं घडतात, ती ती ब्रह्मस्वरूपच होतात ८६.
बाह्येंद्रियें करितां नेम । अंतरीचें कर्मीं प्रकटे ब्रह्म ।
हा बाह्येंद्रियांचा नेम । आत्माराम जाणती ॥८७॥
हा बाह्येंद्रियांचा नेम । आत्माराम जाणती ॥८७॥
किंवा बाहयेद्रियांचे संयमन केले असतां मनोमय कर्मामध्येही परब्रह्म प्रगट होते. हे बायेद्रियांचे नियमन आत्म्याच्या ठायीं रममाण होणारे पुरुषच जाणतात ८७.
ऐशी बाह्येंद्रिय नियामकता । हे जाणावी साधूची दांतता ।
हा नववा गुण तत्त्वतां । ऐक आतां दशमातें ॥८८॥
हा नववा गुण तत्त्वतां । ऐक आतां दशमातें ॥८८॥
अशा प्रकारें बाहोंद्रियांचे नियमन करण्याचा गुण हीच साधूची 'दांतता' म्हणजे निग्रहशक्ति समजावी. हाच खरोखर नववा गुण. आतां वहावा ऐक ८८.
आकाश सर्वांसीही लागे । परी कठिण नव्हे कोणेही भागें ।
तेवीं साधु जाण सर्वांगें । मृदु लागे सर्वांसी ॥८९॥
तेवीं साधु जाण सर्वांगें । मृदु लागे सर्वांसी ॥८९॥
आकाश हे सर्वांनाच लागलेले असते, पण कोणत्याही भागानें तें कोणाला कठीण लागते असें होत नाही. ज्याप्रमाणेच साधूही सर्वांगांनी सर्वांना मूदुच लागतो ८९.
पिंजल्या कापुसाचा गोळा । फोडूं नेणे कोणाच्या कपाळा ।
तैसाचि साधूचा जिव्हाळा । अतिकोंवळा सर्वांसी ॥८९०॥
तैसाचि साधूचा जिव्हाळा । अतिकोंवळा सर्वांसी ॥८९०॥
पिंजलेल्या कापसाचा गोळा कोणाचेच कपाळ फोडूं शकत नाही, त्याप्रमाणेच साधूचें अंत:करण सर्वांनाच अत्यंत कोमल वाटते ८९०.
पाहें पां जैसें गंगाजळ । गायीव्याघ्रांसी करी शीतळ ।
तैसाचि साधुही केवळ । मृदु मंजुळ सर्वांसी ॥९१॥
तैसाचि साधुही केवळ । मृदु मंजुळ सर्वांसी ॥९१॥
हे पहा ! ज्याप्रमाणे गंगेचे पाणी गाय आणि वाघ दोघांनाही सारखेच शांत करते, त्याप्रमाणेच साधूही सर्वाना केवळ मृदु आणि गोड असाच असतो ९१.
साधूची अतिमृदुता । या नांव जाण सर्वथा ।
हे दशमलक्षणयोग्यता । ऐक आतां अकरावें ॥ ९२ ॥
हे दशमलक्षणयोग्यता । ऐक आतां अकरावें ॥ ९२ ॥
ह्यालाच साधूची अत्यंत मृदुलता असें नांव आहे, हे नीट लक्षात ठेव. ही दहाच्या गुणाची योग्यता आहे. आतां अकरावें लक्षण ऐक ९२.
साधूंची जे शुचिष्मंतता । ते भगवद्‍भजनेंचि तत्त्वतां ।
व्रततपदानादितीर्था । शुचिष्मंतता त्यांचेनी ॥९३॥
व्रततपदानादितीर्था । शुचिष्मंतता त्यांचेनी ॥९३॥
साधूंना जी पवित्रता प्राप्त होते, ती खरोखर भगवनजनामुळेच प्राप्त होते. प्रत, तप, ज्ञान, तीर्थ, इत्यादिकांना जी पवित्रता आली आहे, ती साधूंपासून त्यांना प्राप्त झालेली आहे ९३,
परदारा आणि परधन । सर्वथा नातळे ज्याचें मन ।
गंगादि तीर्थे त्यांचे जाण । चरणस्पर्शन वांछिती ॥९४॥
गंगादि तीर्थे त्यांचे जाण । चरणस्पर्शन वांछिती ॥९४॥
परस्त्री आणि परधन ह्यांना ज्यांचे मन मुळींच शिवत नाही, त्यांच्याच चरणस्पर्शाची इच्छा गंगादिक तीर्थे करतात ९४,
स्वदारास्वधन सलोभता । अवश्य जाणें अधःपाता ।
द्रव्यदारानिरपेक्षता । शुचिष्मंतता साधूची ॥९५॥
द्रव्यदारानिरपेक्षता । शुचिष्मंतता साधूची ॥९५॥
आपली स्त्री, आपलें धन, ह्यांचा लोभ धरणे म्हणजेच अधोगतीला अवश्य जाणे होय. म्हणून स्त्रीची व धनाची इच्छा न धरणे हीच साधूंची पवित्रता होय ९५,
ऐशी असोनि शुचिष्मंतता । तो निंदीना व्रततपादितीर्था ।
ते ते विधीतें आचरितां । सदाचारता अतिश्रोत्री ॥९६॥
ते ते विधीतें आचरितां । सदाचारता अतिश्रोत्री ॥९६॥
अशी पवित्रता असूनही तो व्रते, तप, तीर्थे इत्यादिकांची निंदा करीत नाही. त्या त्या व्रतादिकांचे यथाविधि आचरण करतांना अत्यंत श्रेष्ठ वैदिक ब्राह्मणाप्रमाणे सदाचरण ठेवतो ९६.
पडलिया मगरमिठी । ते न सोडी प्राणसंकटी ।
सांपडे तें सगळेंचि घोटी । तैशी पडली मिठी जीवब्रह्मा ॥९७॥
सांपडे तें सगळेंचि घोटी । तैशी पडली मिठी जीवब्रह्मा ॥९७॥
मगराची मिठी पडली असतां तो प्राणसंकट आले तरी ती सोडीत नाहीं, सांपडेल ते सर्वच गिळून टाकतो, त्याप्रमाणेच त्याची जीवब्रह्माशी मिठी पडलेली असते ९७.
हें पुढेंसूनि परब्रह्म । आश्रमधर्मादि स्वकर्म ।
आचरोनि दावी उत्तमोत्तम । कर्मी ब्रह्मप्रतीती ॥९८॥
आचरोनि दावी उत्तमोत्तम । कर्मी ब्रह्मप्रतीती ॥९८॥
त्या ब्रह्मालाच पुढे करून तो आश्रमधर्मादि आपले कर्म उत्तमोत्तम रीतीने आचरून दाखवितो आणि त्या कर्मामध्ये त्याला सारा ब्रह्माचाच अनुभव येतो ९८.
कर्म करितो लोक म्हणती । तो वर्तताहे ब्रह्मस्थितीं ।
हें ज्याचें तो जाणे निश्चितीं । लोकां प्रतीती कळेना ॥९९॥
हें ज्याचें तो जाणे निश्चितीं । लोकां प्रतीती कळेना ॥९९॥
तो कर्म करतो असे लोक म्हणतात, पण वस्तुतः तो ब्रह्मस्वरूपामध्येच वागत असतो. हे खरोखर ज्याचें तोच जाणतो. त्याचा अनुभव लोकांना येत नाही ९९.
कुलाल भांडें करूनि उतरी । चक्र भोंवे पूर्विला भंवरी ।
तैसा साधू पूर्वसंस्कारी । स्वकर्मे करी वृत्तिशून्य ॥९००॥
तैसा साधू पूर्वसंस्कारी । स्वकर्मे करी वृत्तिशून्य ॥९००॥
कुंभार मडके करून ते चाकावरून उतरून घेतो, तरी त्याचे चाक पूर्वीच्या गतीने फिरतच असते. त्याप्रमाणे साधु पूर्वसंस्काराप्रमाणे आपली कमै करतो, पण तो वृत्तिशून्य असतो ९००.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ९०१ ते १०००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १००१ ते ११००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ११०१ ते १२००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १३०१ ते १४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...