मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००
जाणीव शाहणीव ज्ञातेपण । सांडूनि जातीचा अभिमान ।
जो मज होय अनन्यशरण । वैष्णव जाण तो माझा ॥१॥
जाणतेपणा, शहाणपणा, ज्ञातेपणा आणि जातीचा अभिमान हे सोडून जो मला अनन्यभावाने शरण येईल, तोच खरोखर माझा वैष्णव होय असें समज १.
त्या वैष्णवाचें पूजन । बाह्य उपचारें नव्हें जाण ।
बंधुस्नेहें कळवळी मन । साचार पूजन त्या नांव ॥२॥
बंधुस्नेहें कळवळी मन । साचार पूजन त्या नांव ॥२॥
त्या वैष्णवाचे पूजन करावे पण ते बाह्य उपचारांनी मात्र नव्हे, तर बंधुस्नेहानें. मन खरे खरे कळवळले पाहिजे. त्याचेच नांव खरें पूजन २.
ऐक सख्या बंधूचा स्नेहो । बंधूसी रणीं लागतां घावो ।
घायाआड स्वयें रिघोनि पहा हो । शत्रुसमुदावो विभांडी ॥३॥
घायाआड स्वयें रिघोनि पहा हो । शत्रुसमुदावो विभांडी ॥३॥
सख्ख्या बंधूंचा स्नेह कसा असतो ते ऐक. बंधूला जर रणांगणांत घाव लागला, तर शत्रूकडून होणाऱ्या घावाच्या आड राहण्यासाठी स्वतः पुढे येऊन शत्रुसमुदायाचा निःपात करतो ३.
तैसा पोटाआंतुला कळवळा । तोचि वैष्णवपूजेचा सोहळा ।
स्नेहेंवीण टिळे माळा । सुख गोपाळा तेणें नव्हे ॥४॥
स्नेहेंवीण टिळे माळा । सुख गोपाळा तेणें नव्हे ॥४॥
त्याप्रमाणे अंत:करणांतील कळवळा असतो तोच खरोखर वैष्णवांच्या पूजेचा विधि होय. स्नेहाशिवाय नुसत्या टिळेमाळा असतात, त्यांच्या योगाने भगवंताला आनंद होत नाही ४.
एका पितयाचे पुत्र साधू । अकृत्रिम होती बंधू ।
माजीं सापत्‍नविरोधू । स्नेह शुद्धू तो नव्हे ॥५॥
माजीं सापत्‍नविरोधू । स्नेह शुद्धू तो नव्हे ॥५॥
साधु हे एकाच पित्याचे पुत्र असल्यामुळे अकृत्रिम बंधूच आहेत. त्यांमध्ये सावत्रपणासारखा फरक बाळगणे हा काही खरा नेह नव्हे ५.
भक्ताअभक्तांची उत्पत्ती । मजपासूनि गा निश्चिती ।
भावाभावसापत्‍नप्राप्ती । विरुद्ध स्थिती परस्परें ॥६॥
भावाभावसापत्‍नप्राप्ती । विरुद्ध स्थिती परस्परें ॥६॥
खरे पहावयास गेलें तर भक्तांची आणि अभक्तांची उत्पत्ति खरोखर माझ्यापासूनच आहे. पण माझ्या ठिकाणी भाव ठेवणे व भाव न ठेवणे असा सावत्रपणा उपस्थित झाला, की परस्परांत विरुद्ध स्थिति निर्माण होते ६.
वैष्णव विष्णूचे उदरीं जाण । ते उदरीं उदरस्थ व्हावें आपण ।
तैं सहजें झाले सखेपण । अकृत्रिम जाण कळवळा ॥७॥
तैं सहजें झाले सखेपण । अकृत्रिम जाण कळवळा ॥७॥
वैष्णव हे विष्णूच्याच उदरामध्ये असतात. त्याच उदरामध्ये आपणही जाऊन रहावे, म्हणजे सहजच सख्खेपणा येऊन अकृत्रिम कळवळा उत्पन्न होतो ७.
ऐसा बंधुस्नेहें जो कळवळा । तेचि पूजा वैष्णवकुळा ।
वैष्णवपूजकाजवळा । भावें भुलला मी तिष्ठें ॥८॥
वैष्णवपूजकाजवळा । भावें भुलला मी तिष्ठें ॥८॥
असा बंधुभावाने जो कळवळा उत्पन्न होतो, तीच वैष्णवकुळाची पूजा होय, अशी वैष्णवांची पूजा करणाऱ्याजवळ भक्तीला भुललेला असा मी तिष्ठत उभा रहातों ८.
वैष्णवपूजेचें लक्षण । तें पांचवें माझें पूजास्थान ।
ऐक आकाशाचें पूजन । केवळ माझें ध्यान ते ठायीं ॥९॥
ऐक आकाशाचें पूजन । केवळ माझें ध्यान ते ठायीं ॥९॥
वैष्णवपूजेचें में लक्षण, तेच माझें पांचवें पूजास्थान होय. आतां आकाशाचे पूजन ऐक. कारण, त्यांत केवळ माझें ध्यान असते ९.
आकाश निर्लेप निर्विकार । अतिसूक्ष्म निराकार ।
तैसें माझें ध्यान निरंतर । हृदयीं साचार करावें ॥१४१०॥
तैसें माझें ध्यान निरंतर । हृदयीं साचार करावें ॥१४१०॥
आकाश हे निप आणि निर्विकार आहे. तसेंच ते अत्यंत सूक्ष्म असून निराकार आहे. त्याचप्रमाणे निरंतर हृदयामध्ये खरोखर माझे ध्यान करावें १४१०,
ध्यानीं बैसोनि सावकाश । सगळें सर्व महदाकाश ।
जो आपुलें करी हृदयाकाश । तेणें मी परेश पूजिला ॥११॥
जो आपुलें करी हृदयाकाश । तेणें मी परेश पूजिला ॥११॥
स्वस्थपणाने ध्यानस्थ बसून सगळेंच्या सगळे महदाकाश जो आपले हृदयाकाश करून सोडतो, त्याने माझी परमेश्वराची पूजा केली म्हणून समजावें ११.
अतिसूक्ष्म निर्विकार । हृदयीं माझें ध्यान सधर ।
तेचि पूजा गा साचार । अपरंपार मी पूजिलों ॥१२॥
तेचि पूजा गा साचार । अपरंपार मी पूजिलों ॥१२॥
अत्यंत सूक्ष्म व निर्विकार असें माझें ध्यान हृदयामध्ये दृढ असणे तीच माझी खरोखर पूजा होय. अंत न लागणारा असा मी त्याच्याच योगानें पूजिला गेलो असे समजावें १२.
आकाशा लेप लावूं जातां । लावितां न लागे सर्वथा ।
तेवीं सर्व कर्मीं वर्तता । आपुली मुक्तता जो देखे ॥१३॥
तेवीं सर्व कर्मीं वर्तता । आपुली मुक्तता जो देखे ॥१३॥
आकाशाला डाग लावावयाला गेले असतां व तो लावला असतां आकाशाला कधीच लागत नाही, त्याप्रमाणे साऱ्या कर्मात वागत असतांना आपण मुक्तच आहों असें जो पाहतो १३;
आकाश सर्व पदार्थीं व्याप्त । व्याप्त असोनि अतिअलिप्त ।
तेवी सर्व कर्मीं वर्तत । कर्मातीत नभनिष्ठा ॥१४॥
तेवी सर्व कर्मीं वर्तत । कर्मातीत नभनिष्ठा ॥१४॥
आकाश सर्व पदार्थात व्याप्त आहे, पण ते तसें व्याप्त असूनही अत्यंत अलिप्सच असते, त्याप्रमाणे जो आकाशावर निष्ठा ठेवून सर्व कर्मात वागत असूनही कर्मातीतच असतो १४
आकाश माझें पूजास्थान । तेथील पूजेचें हें विधान ।
हें सहावें पूजाअधिष्ठान । वायूचें अर्चन तें ऐक ॥१५॥
हें सहावें पूजाअधिष्ठान । वायूचें अर्चन तें ऐक ॥१५॥
तोच आकाशाचा पूजक होय. आकाश हे माझे पूजास्थान असून त्याच्या पूजेचे विधान असे आहे. हें सहावें पूजास्थान होय. आतां वायूचे अर्चन ऐक १५.
वायूच्या ठायीं भगवद्‍बुद्धी । ज्याची ढळों नेणें कधीं ।
वायूचेनि भूतां चेतनसिद्धी । जगातें त्रिशुद्धी धरिता तो ॥१६॥
वायूचेनि भूतां चेतनसिद्धी । जगातें त्रिशुद्धी धरिता तो ॥१६॥
ज्याची वायूच्या ठिकाणी भगवदुद्धि असून ती कधीं ढळत नाही, कारण, वायूच्याच योगाने प्राणिमात्रांना सजीवपणा आलेला आहे आणि खरोखर जगाला धारण करणाराही तोच१६.
वायुरूपें मीचि जाण । जालों सर्व भूतांचा प्राण ।
प्राणाचा मी मुख्य प्राण । मद्‌रूपें पवन या हेतु ॥१७॥
प्राणाचा मी मुख्य प्राण । मद्‌रूपें पवन या हेतु ॥१७॥
वायूच्या रूपाने सर्व प्राणिमात्रांचा प्राण मीच झालो आहे. हे लक्षात ठेव. प्राणाचा मुख्य प्राण तो मी. म्हणूनच वायु हा मत्स्वरूप आहे १७.
वायू व्योमीं जन्म पावें । जन्मोनि व्योमावेगळा नव्हे ।
सर्व कर्मीं तेथेंचि संभवे । अंती स्थिरावे निजव्योमीं ॥१८॥
सर्व कर्मीं तेथेंचि संभवे । अंती स्थिरावे निजव्योमीं ॥१८॥
वायु हा आकाशामध्येच उत्पन्न होतो, आणि उत्पन्न झाला तरी त्यापासून वेगळा होत नाही. तो सर्व प्रकारच्या हालचालींमध्ये आकाशांतच असतो, आणि अखेर आकाशामध्येच स्थिर होतो १८.
तेवीं जन्मकर्मनिदान । पावोनि न सांडी अधिष्ठान ।
प्राणाचा जो होय प्राण । हेंचि पूजन वायूचें ॥१९॥
प्राणाचा जो होय प्राण । हेंचि पूजन वायूचें ॥१९॥
त्याप्रमाणेच जन्मकर्माचा निर्णय समजूनही आपलें अधिष्ठान न सोडणे, व प्राणाचाही प्राण होऊन राहणे हेच वायूचे पूजन होय १९.
प्राणाचें गमनागमन । तेथ सोहंहंसाचें नित्य ध्यान ।
तेंचि करितां नित्य सावधान । हेंचि पूजन वायूचें ॥१४२०॥
तेंचि करितां नित्य सावधान । हेंचि पूजन वायूचें ॥१४२०॥
प्राणाचे जाणेयेणे चालू असले, तरी 'ब्रह्मरूप ते मीच' हेच नित्य ध्यान करणे व ते करतांना निरंतर जागृति राखणे, हेंच वायूचे पूजन होय:४२०.
मद्‌रूपें दृढभावन । वायूचें जो करी आपण ।
तें पवनाचें पूजन । पूजास्थान सातवें ॥२१॥
तें पवनाचें पूजन । पूजास्थान सातवें ॥२१॥
जो माझ्या स्वरूपानेंच रद्ध ध्यान करतो, ते त्याच्याकडून होणारे वायूचे पूजन हुँच सातवें पूजास्थान समजावें २१.
जीवनें जीवनाची पूजा । जीवनेंचि निपजे वोजा ।
ते पूजा पावे अधोक्षजा । तो भक्त माझा पढियंता ॥२२॥
ते पूजा पावे अधोक्षजा । तो भक्त माझा पढियंता ॥२२॥
जलानेच जलाची पूजा करावी, म्हणजे जलाच्या योगेंकरूनच ईश्वराविषयीं आवड उत्पन्न होते आणि ती पूजा भगवंताला पोंचते. तो भक्त माझा फार आवडता होय २२.
'आपो नारायणः साक्षात्' । या मंत्राचा जो मंत्रार्थ ।
देवें देवोचि पूजिजेत । जाण निश्चित उद्धवा ॥२३॥
देवें देवोचि पूजिजेत । जाण निश्चित उद्धवा ॥२३॥
उद्धवा ! 'आपो नारायणः साक्षात् ' ह्या मंत्राचा जो भर्थ आहे, त्यावरून देवानेच देव पूजिला जातो असें निश्चित समज २३.
क्षीरें पूजिला क्षीरसागरू । तेवीं द्रव्यें द्रव्योपचारू ।
हा जीवनपूजाप्रकारू । जाण निर्धारू उद्धवा ॥२४॥
हा जीवनपूजाप्रकारू । जाण निर्धारू उद्धवा ॥२४॥
उद्धवा ! दुधानें क्षीरसागराची पूजा करावी, त्याप्रमाणे द्रव्यानेच द्रव्याची पूजा करणे असा हा खरोखर जलानें जलाची पूजा करण्याचा प्रकार आहे २४.
जीवा जीववी जीवन । त्या जीवना मी निजजीवन ।
जीवनें पूजिजे जीवन । जेवीं समुद्रपूजन तरंगीं ॥२५॥
जीवनें पूजिजे जीवन । जेवीं समुद्रपूजन तरंगीं ॥२५॥
जीवाला जीवनच वाचविते. त्या जीवनाचेही जीवन ते मी. म्हणून लाटांनी समुद्राचे पूजन करावे, त्याप्रमाणे जीवनानेच जीवनाची पूजा करावी २५.
'नद्यस्तृप्यंतु समुद्रास्तृप्यंतु' । हें जळेंचि जळ पूजिजेतू ।
पूज्यपूजकां एकत्व येथू । हेचि वेदोक्तू विधिपूजा ॥२६॥
पूज्यपूजकां एकत्व येथू । हेचि वेदोक्तू विधिपूजा ॥२६॥
'नद्यस्तृप्यतु' 'समुद्रास्तृप्यतु ' ह्या मंत्रानें जें उदक देतात तीही जलानेच जलाची पूजा करतात. ह्यांत पूजा आणि पूजक ह्यांचे ऐक्य होते. हीच वेदोक्त विधीची पूजा होय २६.
जीवनें पूजिजे जीवन । हें आठवें पूजास्थान ।
ऐक पृथ्वीचें पूजन । श्लोकार्धे संपूर्ण सांगेन ॥२७॥
ऐक पृथ्वीचें पूजन । श्लोकार्धे संपूर्ण सांगेन ॥२७॥
जीवनानेच जीवनाची पूजा करणे हेच आठवें पूजास्थान होय. आतां पृथ्वीचे पूजन ऐक. श्लोकार्धाच्या अनुरोधाने तेही सर्व सांगेन २७.
स्थण्डिले मंत्रहृदयैर्भोगैरात्मानमात्मनि ।
क्षेत्रज्ञं सर्वभूतेषु समत्वेन यजेत माम् ॥ ४५ ॥
क्षेत्रज्ञं सर्वभूतेषु समत्वेन यजेत माम् ॥ ४५ ॥
[श्लोक ४५] रहस्यमय मंत्रांनी वेदीवर पूजा करावी आपण घेत असलेले भोग आपल्यामधील सर्वात्मा प्रभूच घेतात, अशी भावना करून विषयसेवन करावे सर्व प्राण्यांमध्ये मीच एक क्षेत्रज्ञ आत्मा समानभावाने व्यापून आहे अशी भावना करणे ही माझीच पूजा होय. (४५)
जळामाजीं धरा अधर । विरोनि हों पाहे तें नीर ।
तीमाजीं मी प्रवेशलों धराधर । अधर ते सधर तेणें झाली ॥२८॥
तीमाजीं मी प्रवेशलों धराधर । अधर ते सधर तेणें झाली ॥२८॥
-पाण्यामध्ये पृथ्वी ही निराधार असते, म्हणून ती विरून जाऊन तिचे पाणी होऊ पाहातें, आणि ह्यामुळेच तिला धारण करणारा (धराधर) मी तिच्यामध्ये शिरून राहातों, म्हणून ती मूळची निराधार असूनही साधार झाली २८.
यालागीं पृथ्वी माझें पूजास्थान । ऐक पूजेचें विधान ।
गोसदृश स्थंडिलीं जाण । आवाहन पैं माझें ॥२९॥
गोसदृश स्थंडिलीं जाण । आवाहन पैं माझें ॥२९॥
म्हणून पृथ्वी हें माझें पूजास्थान आहे. तिच्या पूजेचे विधान आता ऐक. गाईसारखें स्थंडिल करून त्यावर माझे आवाहन करावे २९.
गोसदृश स्थंडिलीं कां म्हणसी । पृथ्वी आहे गायीच्या ऐशी ।
जैं पूजा करावी पडे तिसी । तैं तदाकारेंसी स्थंडिल ॥१४३०॥
जैं पूजा करावी पडे तिसी । तैं तदाकारेंसी स्थंडिल ॥१४३०॥
गाईसारख्याच स्थंडिलाच्या आकारावर हे पूजन कां ? असे म्हणशील, तर पृथ्वी ही गाईसारखी आहे. ह्याकरितां तिची पूजा करावयाचा प्रसंग येईल, तेव्हा तिच्याच आकाराचें स्थंडिल करावें १४३०.
ते स्थंडिलीं पूजावया धरा । आवाहन करावें धराधरा ।
तल्लिंग हृदयमंत्रा । मंत्रद्वारा पूजावी ॥३१॥
तल्लिंग हृदयमंत्रा । मंत्रद्वारा पूजावी ॥३१॥
त्या स्थंडिलावर पृथ्वीची पूजा करण्यासाठी धराधराचे आवाहन करावे. नंतर तिच्या लिंगाची व हृदयमंत्राची मंत्रोक्त पूजा करावी ३१.
हृदय कवच शिखा नेत्र । शक्तिबीज मंत्रास्त्र ।
स्थंडिलीं रेखूनियां यंत्र । धराधरमहापूजा ॥३२॥
स्थंडिलीं रेखूनियां यंत्र । धराधरमहापूजा ॥३२॥
हृदय, कवच, शिखा, नेत्र, शक्ति, बीज अशा लक्षणांनी युक्त असे यंत्र स्थंडिलावर काढून धराधराची महापूजा करावी ३२.
यापरी पृथ्वीपूजन । साङ्ग सांगीतलें जाण ।
आपुलें आपण पूजास्थान । दहावें लक्षण तें ऐक ॥३३॥
आपुलें आपण पूजास्थान । दहावें लक्षण तें ऐक ॥३३॥
ह्याप्रमाणे पृथ्वीचे सर्व पूजन सांगितले. आतां आपली आपण पूजा करणे हे दहावें पूजास्थान आहे. त्याचेही लक्षण ऐक. ३३.
आधीं एक पुढें पूर्ण । त्या नांव दहावें लक्षण ।
आपलें आपण पूजास्थान । विचित्र विंदान पूजेचें ॥३४॥
आपलें आपण पूजास्थान । विचित्र विंदान पूजेचें ॥३४॥
आधी एक आणि पुढे पूर्ण म्हणजे पूज्य, त्याचे नांव दहावें लक्षण, आपले पूजास्थान आपण असणें हें पूजेचें आश्चर्यकारक साधन आहे ३४.
पूज्यापुढें पूज्यकोटी । केल्या गणितासी पडे तुटी ।
पहिल्या पूज्यासी जैं फांटा उठी । तैं गणितसृष्टि असंख्य ॥३५॥
पहिल्या पूज्यासी जैं फांटा उठी । तैं गणितसृष्टि असंख्य ॥३५॥
पूज्यापुढे आणखी कोट्यवधि पूज्ये दिली, तरी गणिताचे काही कारणच नाही. पण पहिल्या पूज्याला जर का एक खाली फांटा फुटला, तर मात्र गणित करता करतां मनुष्य बेजार होऊन जाईल ३५.
पूर्णासी फांटा काढिजे । त्या नांव एक म्हणिजे ।
एकपणेंही पूर्ण असिजे । सहज निजें परिपूर्ण ॥३६॥
एकपणेंही पूर्ण असिजे । सहज निजें परिपूर्ण ॥३६॥
पूज्याला फांटा फुटला म्हणजे त्याला एक म्हणतात. एकपणाने पूर्ण असले म्हणजे तो सहजच परिपूर्ण असतो ३६.
पूर्णापुढें पूर्ण पडे । तैं गणित काय आतुडे ।
जैं निचाडा चाड वाढे । तैं निजनिवाडें निजपूजा ॥३७॥
जैं निचाडा चाड वाढे । तैं निजनिवाडें निजपूजा ॥३७॥
पूज्यापुढे पूज्यच पडले तर तेथें गणित काय होणार ? निरिच्छाला जेव्हां इच्छा उत्पन्न होते, तेव्हाच तो आपली आपण पूजा करू लागतो ३७.
एकासी एक मेळविजे । तैं दोनीपणें होय दुजें ।
जैं एकें एक भोगिजे । तैं देखिजे निजपूज्यत्व ॥३८॥
जैं एकें एक भोगिजे । तैं देखिजे निजपूज्यत्व ॥३८॥
एकांत एक मिळविला तर दोनपणाने दुसरे उत्पन्न होते. आणि जेव्हां एकांतून एक वजा करावा, तेव्हा आपलें पूज्यत्व पाहावे लागते. ३८.
आपणचि आपला देवो । आपुला पूजक आपण पहा हो ।
आपुला आपणचि भावो । नवल नवलावो पूजेचा ॥३९॥
आपुला आपणचि भावो । नवल नवलावो पूजेचा ॥३९॥
आपला देव आपणच असतो. अहो पहा ! आपला पुजारीही आपणच. आपली भक्तीही आपणच. तेव्हा हा पूजेचा चमत्कार किती आश्चर्यकारक आहे ! ३९.
हृदयीं भावूनि चैतन्यघन । स्वयें तद्‌रूप होऊनि जाण ।
मग जे जे भोग भोगी आपण । ब्राह्मार्पण सहजेंचि ॥१४४०॥
मग जे जे भोग भोगी आपण । ब्राह्मार्पण सहजेंचि ॥१४४०॥
हृदयामध्येच चैतन्यघन आत्माराम आहे अशी भावना धरून स्वतःही तद्‌रूप होऊन मग स्वतः जे जे भोग भोगतो, ते ते सहजच ब्रह्मार्पण होतात १४४०.
तो ग्रास घाली स्वमुखीं । तेणें मुखें मी होय सुखी ।
तृप्ति उपजे परमपुरुखीं । पूजा नेटकी हे माझी ॥४१॥
तृप्ति उपजे परमपुरुखीं । पूजा नेटकी हे माझी ॥४१॥
त्याने आपल्या तोंडात घास घातला तर त्याच्या मुखानेच मी सुखी होतो, आणि परमपुरुषालाही तृप्ति होते. हीच माझी योग्य पूजा होय ४१.
तो जे जे कांहीं भोग भोगी । ते अर्पती मजचिलागीं ।
मी रंगलों त्याचे रंगीं । पावे श्रीरंगीं ते पूजा ॥४२॥
मी रंगलों त्याचे रंगीं । पावे श्रीरंगीं ते पूजा ॥४२॥
तो जे जे काही भोग भोगतो, ते ते मलाच अर्पण होतात. त्याच्या आनंदामध्ये मीच तन्मय झालेला असल्यामुळे ती पूजा भगवंतालाच पोंचते ४२.
मुख्य पूजेमाजीं हे माझी पूजा । तेणेंचि पूजिलें मज अतिवोजा ।
पूजामिसें गरुडध्वजा । वश अधोक्षजा तेणें केलें ॥४३॥
पूजामिसें गरुडध्वजा । वश अधोक्षजा तेणें केलें ॥४३॥
माझ्या पूजेमध्ये हीच मुख्य पूजा आहे. ही पूजा करणारानेच मला अत्यंत आवडीनें पूजिलें असें होतें. पूजेच्या निमित्ताने गरुडध्वजालाअधोक्षजाला-त्याने वश करून घेतले म्हणून समजावें ४३,
हे आवडती माझी पूजा । अत्यंत प्रिय अधोक्षजा ।
हे भक्ति पढिये गरुडध्वजा । जाण तो माझा प्रिय भक्त ॥४४॥
हे भक्ति पढिये गरुडध्वजा । जाण तो माझा प्रिय भक्त ॥४४॥
ही माझी आवडती पूजा आहे. ही गरुडध्वजाला अत्यंत प्रिय आहे. अशी भक्ति अधोक्षजाला आवडते. तोच माझा प्रिय भक्त होय ४४.
हो कां सगुण अथवा निर्गुण । दोहीं रूपें मीचि जाण ।
तेथ जो करी निजभोग अर्पण । शुद्ध पूजन तें माझें ॥४५॥
तेथ जो करी निजभोग अर्पण । शुद्ध पूजन तें माझें ॥४५॥
सगुण असो किंवा निर्गुण असो, दोन्ही स्वरूपें माझीच आहेत. त्यांच्या ठिकाणी जो आपले भोग अर्पण करतो तेच माझें खेर पूजन होय ४५.
निजात्मभोगीं अधोक्षजा । पूजिजे ते हे जाण पूजा ।
सर्व भूतांतें पूजिजे वोजा । समसाम्य समजा समभावें ॥४६॥
सर्व भूतांतें पूजिजे वोजा । समसाम्य समजा समभावें ॥४६॥
आत्मभोगानेंच भगवंताची जी करावयाची पूजा ती हीच पूजा होय. किंवा सर्व प्राणिमात्र आपल्याशी समान आहेत असे समजून समान भावनेने सर्व प्राणिमात्रांची आवडीने पूजा करावयाची, तीही भगवंताचीच पूजा होय ४६.
अकरावे पूजेचा विवेक । मागां पुढां एकएक ।
अकरा इंद्रियां पडे आंख । तोचि पूजक सर्व भूतां ॥४७॥
अकरा इंद्रियां पडे आंख । तोचि पूजक सर्व भूतां ॥४७॥
अकराव्या पूजेचा विचार केला तर त्या संख्येत मागे आणि पुढे एकएकच; कारण अकराही इंद्रियांना आंकडा पडेल तोच सर्व प्राणिमात्रांचा पुजारी होईल ४७.
मागां पुढां एकएक कीजे । त्या नांव एकादश म्हणिजे ।
हाचि विवेक जेणें जाणिजे । तेणें पूजिजे सर्व भूतां ॥४८॥
हाचि विवेक जेणें जाणिजे । तेणें पूजिजे सर्व भूतां ॥४८॥
मागे पुढे एकएक करावा, तेव्हां त्याला अकरावा असे म्हणतात. हा विचार ज्याने जाणला, त्यानेच सर्व प्राणिमात्रांची पूजा केली असें होतें ४८.
आत्मभोगसमर्पणें पाहीं । वस्तू जाणितली स्वदेहीं ।
तेचि सर्व भूतांच्या ठायीं । देहींविदेहीं समसाम्यें ॥४९॥
तेचि सर्व भूतांच्या ठायीं । देहींविदेहीं समसाम्यें ॥४९॥
आत्मभोग अर्पण केल्याने आपल्या देहांतच परब्रह्म आहे याचे ज्ञान झाले असें होतें. तेंच परब्रह्म सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी, देहांत, विदेहांत, समानतेने असते ४९.
सर्व क्षेत्रांतें वागविता । मी क्षेत्रज्ञु जाण तत्त्वतां ।
देखतांही विषम भूतां । ज्यासी माझी ममता मोडेना ॥१४५०॥
देखतांही विषम भूतां । ज्यासी माझी ममता मोडेना ॥१४५०॥
सर्व देहांना वागविणारा आत्मा खरोखर मीच आहे. त्यामुळे भिन्नभिन्न प्राण्यांना पाहिले असता ज्याची माझ्यावरची प्रीति मोडत नाही १४५०,
उंच नीच विषमता भूतां । वस्तूसी न देखे विषमता ।
समसाम्यें समान समता । सर्व भूतां समत्वें ॥५१॥
समसाम्यें समान समता । सर्व भूतां समत्वें ॥५१॥
प्राणिमात्रांमध्ये उंचनीच हा भेद असला तरी जो परब्रह्मांत कांहीं भेद पहात नाही, त्याला असे दिसते की, समसमानतेने सर्व ठिकाणी सारखीच समभावना असून ती सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी सारखेपणानेच आहे ५१.
माझिया साम्यें सर्वसमता । तेचि पूजा सर्व भूतां ।
तोचि पूजक तत्त्वतां । ज्यासी विषमता बाधीना ॥५२॥
तोचि पूजक तत्त्वतां । ज्यासी विषमता बाधीना ॥५२॥
तो माझ्याशी साम्य पावल्यामुळे त्याला सर्व प्राणिमात्रांमध्ये समानता वाटत असते. तीच सर्व प्राणिमात्रांची पूजा होय. ज्याला निरनिराळ्या वस्तूंतील विषमभाव बाधक होत नाही, तोच खरोखर पूजा करणारा होय ५२.
जो भावार्थें मजमाजीं आला । तैं सर्व भूतें तोचि झाला ।
सहजे समत्व पावला । पूजूं लागला आत्मत्वें ॥५३॥
सहजे समत्व पावला । पूजूं लागला आत्मत्वें ॥५३॥
जो भक्तिभावानें मजमध्येच एकरूप झाला, तेथे तोच स्वतः सर्व प्राणिमात्र होऊन गेला. अर्थातच तो आपोआप सवाशी एकरूप झाला व सर्वांची आत्मभावनेनेंच पूजा करूं लागला असे समजावें ५३.
पूजूं जावो रंक रावो । परी पालटेना समभावो ।
न खंडितां समतेचा ठावो । यथायोग्य पहा हो पूजित ॥५४॥
न खंडितां समतेचा ठावो । यथायोग्य पहा हो पूजित ॥५४॥
तो रंक आणि राजा यांचीही पूजा करतो, पण त्या रंक-राजांमधील परब्रह्माची समान भावना त्याच्या मनात बदलली जात नाही. तो त्यांतील एकरूपता व समानभाव ह्यांचा भंग न होऊ देतां त्यांची यथायोग्य पूजा करतो पहा ५४.
ऐक यदुवंषध्वजा । सर्व भूतीं माझी पूजा ।
माझेनि समत्वें निपजे वोजा । या अकराही पूजा समत्वें ॥५५॥
माझेनि समत्वें निपजे वोजा । या अकराही पूजा समत्वें ॥५५॥
हे उद्धवा ! ऐक. सर्व भूतांच्या ठिकाणी माझी पूजा करावयाची असेल तर ती माझ्याशी तादात्म्य झाल्यानेच खरोखर होते. या अकराही पूजा एकरूपानेच आहेत ५५.
इयें अकराही अधिष्ठानें । मत्प्राप्तिकरें अतिपावनें ।
म्यां सांगीतलेनि अनुसंधानें । पूजा करणें यथाविधि ॥५६॥
म्यां सांगीतलेनि अनुसंधानें । पूजा करणें यथाविधि ॥५६॥
ही अकराही पूजास्थाने माझी प्राप्ति करून देणारी व अत्यंत पवित्र अशी आहेत. मी तुला सांगितलेल्या वर्णनाच्या अनुरोधाने त्यांची यथाविधि पूजा करावी ५६.
म्यां सांगीतलें ज्या निगुतीं । पूजा करावी त्याचि स्थिती ।
न कळे तरी माझी मूर्ती । सर्वांहीप्रती चिंतावी ॥५७॥
न कळे तरी माझी मूर्ती । सर्वांहीप्रती चिंतावी ॥५७॥
मी ज्या पद्धतीने पूजा करावयास सांगितली, त्याच रीतीनें पूजा करीत जावी. जर ती रीति नीट कळली नाही, तर त्या अकराही पूजास्थानांच्या ठिकाणी माझ्याच मूर्तीचे चिंतन करावें ५७.
धिष्ण्येष्वेष्विति मद्‌रूपं शङ्खचक्रगदाम्बुजैः ।
युक्तं चतुर्भुजं शान्तं ध्यायन्नर्चेत् समाहितः ॥ ४६ ॥
युक्तं चतुर्भुजं शान्तं ध्यायन्नर्चेत् समाहितः ॥ ४६ ॥
श्लोक ४६] या सर्व ठिकाणी शंख, चक्र गदा, पद्म धारण केलेले माझेच शांत चतुर्भुज रूप दृष्टीसमोर आणून एकाग्र होऊन माझी पूजा करावी. (४६)
निर्गुणाहूनि सगुण न्यून । म्हणे तो केवळ मूर्ख जाण ।
सगुण निर्गुण दोनी समान । न्यून पूर्ण असेना ॥५८॥
सगुण निर्गुण दोनी समान । न्यून पूर्ण असेना ॥५८॥
निर्गुणापेक्षा सगुण हें कमी योग्यतेचे आहे असें जो म्हणेल, तो निखालस मूर्ख होय असे समज. कारण सगुण व निर्गुण ही दोन्ही सारखीच आहेत. त्यांत एक कमी व एक अधिक असें मुळीच नाही ५८.
विघुरलें तें तूप होये । थिजलें त्यापरीस गोड आहे ।
निर्गुणापरिस सगुणीं पाहें । अतिलवलाहें स्वानंदू ॥५९॥
निर्गुणापरिस सगुणीं पाहें । अतिलवलाहें स्वानंदू ॥५९॥
तूप पातळ असले तरी ते तूपच होय, पण जर ते थिजले तर त्या पातळ तुपापेक्षा अधिक गोड होते. त्याप्रमाणेच पहा, निर्गुणापेक्षाही सगुण स्वरूपानेच मनाला त्वरित आनंद होतो ५९.
निर्गुणाचा बोध कठिण । मनबुद्धिवाचे अगम्य जाण ।
शास्त्रांसी न कळे उणखूण । वेदीं मौन धरियेलें ॥१४६०॥
शास्त्रांसी न कळे उणखूण । वेदीं मौन धरियेलें ॥१४६०॥
निर्गुणाचा बोध होणेच मुळी कठीण असते. कारण तें मन, बुद्धि व वाणी यांना अगम्य असते. शास्त्रांनासुद्धा त्याचे रहस्य कळत नाही. वेदांनीही त्याबद्दल मौनच धारण केलें आहे १४६०.
वारा उमाणावा वावें । आकाश आकळावें खेंवें ।
भावना भांबावली धांवे । काय करावें स्फुरेना ॥६१॥
भावना भांबावली धांवे । काय करावें स्फुरेना ॥६१॥
वांवेनें वारा मोजावयाचा प्रयत्न करावा, किंवा आकाश मिठी मारून आंवळावयाचा प्रयत्न करावा, त्याप्रमाणे भावना भांबावून पळत सुटते. कोठे स्थिर व्हावें तेच कळत नाहींसें होतें ६१.
तैशी सगुण मूर्ति नव्हे जाण । सुलभ आणि सुलक्षण ।
देखतां जाय भूकतहान । निवताहे मन सप्रेमें ॥६२॥
देखतां जाय भूकतहान । निवताहे मन सप्रेमें ॥६२॥
पण तशी काही सगुण मूर्सि नव्हे, हे लक्षात ठेव, ती सुलभ आणि सुस्वरूप असल्यामुळे तिला पाहतांच तहान आणि भूक नाहींशी होते, आणि प्रेमाने मन शांत होऊन जाते ६२.
जो नित्यसिद्ध सच्चिदानंदू । प्रकृतिपरू परमानंदू ।
सगुण जाला जी गोविंदू । स्वानंदकंदू स्वलीळा ॥६३॥
सगुण जाला जी गोविंदू । स्वानंदकंदू स्वलीळा ॥६३॥
जो नित्यसिद्ध, सच्चिदानंद, प्रकृतीहून भिन्न व परमानंदस्वरूप, तोच स्वानंदाचा मूळकंद असा गोविंद आपल्याच लीलेने सगुण झाला ६३.
साखरेची गोडी वाखाणिली । तिची नाबदेची भेली केली ।
गोडिये अधिक शोभा आली । तैशी मूर्ति झाली साकार ॥६४॥
गोडिये अधिक शोभा आली । तैशी मूर्ति झाली साकार ॥६४॥
साखरेची गोडी सर्वत्र वाखाणली जाते, पण त्यांतही जर खडीसाखरेची ढेप बनविली, तर तिच्या गोडीला ज्यास्त चव येते. त्याप्रमाणेच साकार मूर्तीचा प्रकार आहे. ६५.
लावूनियां कसवटी । उत्तम सुवर्णाची खोटी ।
बांधल्या नववधूच्या कंठीं । तेणें ते गोमटी दिसे काय ॥६५॥
बांधल्या नववधूच्या कंठीं । तेणें ते गोमटी दिसे काय ॥६५॥
कसोटीला लावून उत्तम ठरलेल्या सोन्याची लगडच्या लगडच घेऊन ती जर नव्या नवरीच्या गळ्यांत बांधकी, तर त्यामुळे ती नवरी सुंदर दिसेल काय ? ६५.
त्याचींच करूनियां भूषणें । अंगीं प्रत्यंगीं लेवितां लेणें ।
नववधू अत्यंत शोभली तेणें । निंबलोणें उतरिती ॥६६॥
नववधू अत्यंत शोभली तेणें । निंबलोणें उतरिती ॥६६॥
पण त्याच सोन्याचे दागिने करून जर मस्तक, कं, हात, इत्यादि निरनिराळ्या अवयवांवर घातले, तर तीच नवरी त्यामुळे अत्यंत शोभू लागलेली दिसते. आणि लोक तिच्यावरून निंबलोण उतरतात ६६.
तैसें जें निर्गुण निर्विकार । त्याची सगुणमूर्ति सुकुमार ।
चिन्मात्रैक अतिसुंदर । मनोहर स्वलीला ॥६७॥
चिन्मात्रैक अतिसुंदर । मनोहर स्वलीला ॥६७॥
त्याप्रमाणेच जें निर्गुण व निर्विकार असते, त्याचीच आपल्या आवडीप्रमाणे सुकुमार, केवळ ज्ञानस्वरूप, अत्यंत सुंदर व मनोहर अशी सगुण मूर्ति होते ६७.
घवघवित घनसांवळा । मुकुट कुंडलें मेखळा ।
कंठीं कौस्तुभ वनमाळा । सोनसळा झळकत ॥६८॥
कंठीं कौस्तुभ वनमाळा । सोनसळा झळकत ॥६८॥
देदीप्यमान असा श्यामवर्ण; मुकुट, कुंडलें व मेखला यांनी विराजमान; गळ्यांत कौस्तुभमणि व वनमाला; आणि भरजरीचा झळकत असणारा पीतांबर ! ६८.
आधींच तो अतिसांवळा । वरी टिळक रेखिला पिंवळा ।
आरक्तप्रांत दोहीं डोळां । कमळदळां लाजवी ॥६९॥
आरक्तप्रांत दोहीं डोळां । कमळदळां लाजवी ॥६९॥
आधीच तो पूर्ण श्यामवर्णी; त्यांत आणखी कपाळावर लावलेला पिवळा टिळा; दोन्ही नेत्रांमध्ये कमळाच्या पाकळ्यांसही लाजविणारी आरक्त झांक ! ६९.
चिन्मात्रींचें देखणेपण । त्या डोळ्यां आलें शरण ।
सैराट हिंडतां शिणला पवन । हरीचें घ्राण ठाकिलें ॥१४७०॥
सैराट हिंडतां शिणला पवन । हरीचें घ्राण ठाकिलें ॥१४७०॥
ज्ञानाचे देखणेपण त्या मूर्तीच्या डोळ्यांना जणू काय शरण आलें ! सैरावैरां भटकतांना वारा थकला, तेव्हा त्यानेच श्रीहरीच्या नाकांत श्वासोच्छ्रासरूपाने जणू काय ठाण मांडलें ! १४७०
जैशा ओंकारामाजीं श्रुती । तैशा मुखामाजीं दंतपंक्ती ।
चौकीचे चारी झळकती । सच्चिद्दीप्तीं सोलींव ॥७१॥
चौकीचे चारी झळकती । सच्चिद्दीप्तीं सोलींव ॥७१॥
ओंकारामध्ये जशा श्रति असाव्यात, त्याप्रमाणे मुखामध्ये दंतपंक्ति शोभतात, आणि त्यांतील चारही कोपऱ्यांवरचे चार सुळे दांत तर सोलींव सच्चित्प्रकाशाप्रमाणे झळकतात ७१.
जेवीं जीव शिव भिन्नपणीं । तेवीं अध ऊर्ध्व अधर दोन्ही ।
हरिअंगीं मिनले मिळणीं । समानपणीं समत्वें ॥७२॥
हरिअंगीं मिनले मिळणीं । समानपणीं समत्वें ॥७२॥
ज्याप्रमाणे जीव व शिव भिन्नपणाने एकत्र असावेत, त्याप्रमाणे खालचा व वरचा असे दोन्ही ओठ श्रीहरीच्या आंगामध्ये सारखेपणाने व सारख्याच गुणांनी जुळून राहिले ७२.
देखोनियां कृष्णवदन । चंद्रमा कृष्णपक्षीं क्षीण ।
तो तंव पूर्णिमेसी पूर्ण । हा सदा संपूर्ण वदनेंदू ॥७३॥
तो तंव पूर्णिमेसी पूर्ण । हा सदा संपूर्ण वदनेंदू ॥७३॥
कृष्णाचे मुख पाहून, म्हणजेच कृष्णपक्षामध्ये चंद्र क्षीण होऊ लागतो. तो फक्त पौर्णिमेलाच काय तो परिपूर्ण असतो. पण हा कृष्णाचा मुखचंद्र सदासर्वकाळ परिपूर्णच असतो ७३.
दिवसा चंद्राची क्षीण प्रभा । वदनेंदूची नवलशोभा ।
लोपोनि चंद्रसूर्यप्रभा । स्वयें स्वयंभा प्रकाश ॥७४॥
लोपोनि चंद्रसूर्यप्रभा । स्वयें स्वयंभा प्रकाश ॥७४॥
चंद्राचें तेज दिवसां क्षीण होते, पण ह्या मुखचंदाची शोभा काही अप्रतिमच आहे. त्याच्यामुळे चंद्रसूर्याचे तेजही फिर्के पडते, पण हरीचे मुख सदासर्वदा स्वयंप्रकाशच असते ७४.
तो आर्तचकोरा अमृतपान । मुमुक्षुचातका स्वानंदघन ।
सगुणपणें नारायण । भूषणां भूषण तो झाला ॥७५॥
सगुणपणें नारायण । भूषणां भूषण तो झाला ॥७५॥
सगुणस्वरूपामध्ये तो नारायण आर्तरूपी चकोरांना अमृतपान, मुमुक्षुरूपी चातकांना स्वानंदघन, आणि सर्व भूषणांना भूषण होऊन राहिला आहे ७५.
चहूं खाणींच्या क्रिया विविधा । तैशा चहूभुजिंच्या चारी आयुधां ।
सगुण देखोनि गोविंदा । वेद निजबोधा आयुधें झाले ॥७६॥
सगुण देखोनि गोविंदा । वेद निजबोधा आयुधें झाले ॥७६॥
चार खाणीतील प्राण्यांच्या क्रियाही चार प्रकारच्या असतात. त्याप्रमाणे चारही हातांतील चार आयुधांची कार्ये निरनिराळी आहेत. श्रीकृष्ण हे सगुणस्वरूप झालेले पाहून जणू काय चार वेद आत्मज्ञानासाठी त्या चार हातांतील आयुधे झाले ७६.
देवो न कळे श्रुतींसी । लाज आली होती वेदांसी ।
जगीं मिरवावया प्रतापासी । आयुधें हरीपासीं ते झाले ॥७७॥
जगीं मिरवावया प्रतापासी । आयुधें हरीपासीं ते झाले ॥७७॥
वेदांना देव कळला नाही म्हणून त्या वेदांना लज्जा उत्पन्न झाली होती, तेव्हा आपला प्रताप जगामध्ये गाजवून दाखविण्यासाठी ते हरीच्या हातांतील आयुधे झाले ७७.
सामवेद झाला शंख । यजुर्वेद चक्र देख ।
अथर्वण गदा तिख । कमळ साजुक ऋग्वेदू ॥७८॥
अथर्वण गदा तिख । कमळ साजुक ऋग्वेदू ॥७८॥
सामवेद शंख झाला, यजुर्वेद चक्र झाला, अथर्ववेद तीक्ष्ण धारेची गदा झाला, आणि ऋग्वेद नाजुकरों कमळ झाला ७८.
साकारपणें सच्चिदानंदा । शंख चक्र पद्म गदा ।
चहूं करीं चहूं वेदां । निववी सदा निजांगें ॥७९॥
चहूं करीं चहूं वेदां । निववी सदा निजांगें ॥७९॥
ह्याप्रमाणे सच्चिदानंद परमेश्वराचे ठिकाणी चार वेद साकारस्वरूपाने अनुक्रमें शंख चक्र, पद्म व गदा झाले. अशा प्रकारे चार हातांत चार वेदांना परमेश्वराने संतुष्ट करून सोडले ७९.
जगीं मिरवावया उपनिषदें । झालीं बाहुभूषणें अंगदें ।
करीं कंकणें अतिशुद्धें । सोहं शब्दें रुणझुणती ॥१४८०॥
करीं कंकणें अतिशुद्धें । सोहं शब्दें रुणझुणती ॥१४८०॥
तेव्हां उपनिषदेही आपण जगांत मिरवावें म्हणून देवाची बाहुभूषणे व बाजुबंद झाली, आणि हातांतील लखलखीत कंकणे 'ब्रह्म तें मीच' या शब्दध्वनींचा रुणझुण रुणझुण असा आवाज करू लागली १४८०.
नख केश अंगुलिका । कराग्रीं जडित मुद्रिका ।
त्रिकोण षट्कोणिया देखा । उपासकां विधिपीठ ॥८१॥
त्रिकोण षट्कोणिया देखा । उपासकां विधिपीठ ॥८१॥
तसेंच त्याची नखें, केश, बोटें व हाताच्या बोटांत असलेल्या त्या त्रिकोणी षट्कोणी इत्यादि आकारांच्या रत्नजडित आंगठ्या, ही उपासकांना उपासना करण्याला मोठे साधन झाली आहेत ८१.
अगम्य तेज हृदयींच्या पदका । गुणत्रिवळी उदरीं देखा ।
मध्यें कळसू नेटका । क्षुद्रघंटिका मेखळे ॥८२॥
मध्यें कळसू नेटका । क्षुद्रघंटिका मेखळे ॥८२॥
हृदयावरील पदकाला तर काही अपूर्वच तेज आहे. पोटावर त्रिगुणाच्या तीन वळ्या शोभतात पहा. आणि कंबरेतल्या मेखलेला लावलेल्या घागऱ्यांमध्ये कळस किती उत्तम शोभतो ! ८२.
कांतीव मरकतस्तंभ जाण । तैसे शोभताती दोन्ही चरण ।
ते केवळ अचेतन । हे सचेतन हरिअंगीं ॥८३॥
ते केवळ अचेतन । हे सचेतन हरिअंगीं ॥८३॥
पाचेचे कातीव खांब असावेत, त्याप्रमाणे दोन्ही पाय शोभतात. पाचेचे खांब केवळ निर्जीव असतात, पण हे पाय हरीच्या अंगाचे अवयव असल्यामुळे सचेतन आहेत ८३.
ध्वज वज्र अंकुश ऊर्ध्वरेखा । दोन्ही पायीं पद्में देखा ।
यवांकित सामुद्रिका । अतिनेटका पदबंधू ॥८४॥
यवांकित सामुद्रिका । अतिनेटका पदबंधू ॥८४॥
दोन्ही पायांवर ध्वज, वज्र, अंकुश, ऊर्ध्वरेषा आणि पने इत्यादि चिन्हें आणि यवाच्या चिन्हाचे सामुद्रिक लक्षण असून प्रत्येक पावलाची आकृति अत्यंत सुंदर आहे ८४.
आरक्त रंग चरणतळां । वरील घनसांवळी कळा ।
नभीं इंद्रधनुष्यमेळा । तैसी लीळा हरिचरणीं ॥८५॥
नभीं इंद्रधनुष्यमेळा । तैसी लीळा हरिचरणीं ॥८५॥
पायांच्या तळव्यांना तांबडा रंग, आणि त्यावर घनश्याम वर्णाची छटा ! त्यामुळे आकाशांत अनेक इंद्रधनुष्यांचा समुदाय दिसावा त्याप्रमाणे श्रीकृष्णाच्या पायाची शोभा दिसत होती ८५.
सगुण देखोनियां जगन्नायका । दशदिशांसी चरणीं आवांका ।
पावावया निजसुखा । दशांगुलिका होऊनि ठेल्या ॥८६॥
पावावया निजसुखा । दशांगुलिका होऊनि ठेल्या ॥८६॥
जगन्नायकाला अशा रीतीने सगुण झालेला पाहून दशदिशांनीही त्याच्या चरणांजवळ येण्याचे धैर्य केले, आणि आपले आत्मसुख साधून घ्यावे म्हणून त्या दशदिशा हरीच्या पायांची दहा बोटे होऊन राहिल्या ८६.
चंद्र कृष्णपक्षीं क्षीण । तेणें ठाकिले हरिचरण ।
नखीं चंद्र जडोनियां जाण । परम पावन तो झाला ॥८७॥
नखीं चंद्र जडोनियां जाण । परम पावन तो झाला ॥८७॥
चंद्रही कृष्णपक्षामध्ये क्षीण होत होता, म्हणून त्यानेही जाऊन हरीचे चरण धरले, आणि तो त्याच्या पायांची नखे होऊन स्वतः अत्यंत पवित्र झाला ८७.
हें जाणोनि त्रिनयनें । चंद्रमा मस्तकीं धरणें ।
पायवणी माथां वाहणें । जग उद्धरणें तेणें जळें ॥८८॥
पायवणी माथां वाहणें । जग उद्धरणें तेणें जळें ॥८८॥
हे समजताच शंकराने त्या चंद्रालाच मस्तकावर धारण केले, तेव्हां सहजच देवाच्या पायांचे तीर्थ त्या डोक्यावरून वाहू लागले, व त्याच जळाने जगाचा उद्धार झाला ८८.
सगुण देवो देखोनि पाहीं । चारी मुक्ति लागल्या पायीं ।
यालागीं संत चरणांच्या ठायीं । तत्पर पाहीं सर्वदा ॥८९॥
यालागीं संत चरणांच्या ठायीं । तत्पर पाहीं सर्वदा ॥८९॥
असा देव सगुण झालेला पाहून चारही मुक्ति त्याच्या पायांजवळ येऊन नम्र झाल्या, म्हणूनच संत देवमूर्तीच्या चरणांपुढे नेहमी तत्पर असतात ८९.
सलोकता समीपता । दोहीं पायीं वांकी गर्जतां ।
अंदू झाली स्वरूपता । सायुज्यता तोडरू ॥१४९०॥
अंदू झाली स्वरूपता । सायुज्यता तोडरू ॥१४९०॥
त्या चार मुक्तीपैकी सलोकता आणि समीपता या दोघी दोन पायांमध्ये वाक्यांच्या रूपाने वाजू लागताच सरूपता होती ती पायांतील सांखळ्या झाली, आणि सायुज्यता पैंजण बनली १४९०.
ज्या तोडराचा धाक पाहीं । अहंगर्वित असुर वाहती देहीं ।
सर्व सुख तें हरीच्या ठायीं । त्यांच्या पायीं समाधी ॥९१॥
सर्व सुख तें हरीच्या ठायीं । त्यांच्या पायीं समाधी ॥९१॥
पहा ! ज्या पैंजणांचा धाक मी मी म्हणविणारे राक्षससुद्धा हृदयांत वाहतात. सर्व सुख म्हणून जें कांही आहे, ते श्रीहरीच्याच ठिकाणी आहे, आणि त्याच्याच चरणांच्या ठिकाणी समाधि आहे ९१.
धैर्य वीर्य उदारकीर्ती । गुणगांभीर्य शौर्य ख्याती ।
यांसी कारण माझी सगुण मूर्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९२॥
यांसी कारण माझी सगुण मूर्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९२॥
हे उद्ध्वा ! धैर्य, वीर्य, उदार कीर्ति, गुणगांभीर्य, शौर्य, प्रख्याति, ह्यांना कारण माझी सगुण मूर्तीच आहे, हे नीट लक्षात ठेव ९२.
माझे ये मुर्तीचेनि दर्शनें । होत डोळ्यां पारणें ।
जन्ममरणांचें उठवी धरणें । खत फाडणें विषयांचे ॥९३॥
जन्ममरणांचें उठवी धरणें । खत फाडणें विषयांचे ॥९३॥
ह्या माझ्या मूर्तीच्या दर्शनाने डोळ्यांचे पारणेच फिटते, हे दर्शन जन्ममरणाचे धरणें उठविते, आणि विषयाचे खतपत्र फाडून टाकितें ९३.
माझी मूर्ति देखिल्यापाठीं । न लगे योगयाग आटाआटी ।
न लगे रिघावें । गिरिकपाटीं । नाना संकटीं न पडावें ॥९४॥
न लगे रिघावें । गिरिकपाटीं । नाना संकटीं न पडावें ॥९४॥
माझी मूर्ति पाहिल्यानंतर योगयागाची खटपट करावी लागत नाही, गिरिगव्हरांत जावे लागत नाही, किंवा अनेक प्रकारच्या संकटांतही पडावे लागत नाहीं ९४.
न लगे आसन भोजन । न लगे समाधिसाधन ।
माझिये प्राप्तीसी कारण । माझी भक्ति जाण उद्धवा ॥९५॥
माझिये प्राप्तीसी कारण । माझी भक्ति जाण उद्धवा ॥९५॥
आसन, पात्र, ह्यांची जरूरी लागत नाही, किंवा समाधीचे साधनही लागत नाही. उद्धवा ! माझ्या प्राप्तीला मुख्य कारण माझी भक्तीच आहे हे लक्षात ठेव ९५.
एकादश पूजाअधिष्ठान । तेथें माझें करोनि आव्हान ।
म्यां सांगीतलें मूर्तीचें ध्यान । सावधान करावें ॥९६॥
म्यां सांगीतलें मूर्तीचें ध्यान । सावधान करावें ॥९६॥
माझी पूजेची स्थाने अकरा आहेत, त्या ठिकाणी याप्रमाणे माझे आवाहन करून मी सांगितलेल्या मूर्तीचे लक्षपूर्वक ध्यान करावें ९६.
माझें अर्चन माझें ध्यान । माझें करावें कीर्तन ।
माझ्या नामाचे स्मरण । माझे गुण वर्णावे ॥९७॥
माझ्या नामाचे स्मरण । माझे गुण वर्णावे ॥९७॥
माझी पूजा करावी, माझे ध्यान करावे, माझें कीर्तन करावे, माझ्या नामाचे स्मरण करावें, द माझे गुण वर्णन करावे ९७.
अहर्निशीं माझी कथा । अहर्निशीं माझी वार्ता ।
अहर्निशीं मातें ध्यातां भक्ति तत्त्वतां ती नांव ॥९८॥
अहर्निशीं मातें ध्यातां भक्ति तत्त्वतां ती नांव ॥९८॥
रात्रंदिवस माझी कथा करावी, रात्रंदिवस माझ्या चरित्रांतील गोष्टी सांगाव्यात, असें रात्रंदिवस माझें ध्यान केले असता त्यालाच खरोखर भक्ति असे म्हणावें ९८.
दीपकळिका हातीं चढे । तैं घरभरी प्रकाशू सांपडे ।
माझी मूर्ती जैं ध्यानी जडे । तैं चैतन्य आतुडे अवघेंचि ॥९९॥
माझी मूर्ती जैं ध्यानी जडे । तैं चैतन्य आतुडे अवघेंचि ॥९९॥
दिव्याची ज्योत हातांत आली की साऱ्या घरभर प्रकाश पडलेला आढळतो, त्याप्रमाणे जेव्हा माझ्या मूर्तीकडे लक्ष वेधून राहाते, तेव्हांच सर्व ज्ञान हाती येते ९९.
या उपपत्ति उद्धवा देख । सगुण निर्गुण दोन्ही एक ।
जाण पां निश्चयो निष्टंक । सच्चिदानंदसुख समत्वें ॥१५००॥
जाण पां निश्चयो निष्टंक । सच्चिदानंदसुख समत्वें ॥१५००॥
उद्ध्वा ! ह्या वर्णनावरून असे लक्षात आण की, सगुण आणि निर्गुण ही दोन्ही एकच आहेत. सच्चिदानंदाचें सुखही दोहोंपासून सारखेच प्राप्त होते असा पूर्ण निश्चय ध्यानात ठेव १५००.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ९०१ ते १०००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १००१ ते ११००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ११०१ ते १२००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १३०१ ते १४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...