मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००
म्हणसी 'असोनियां देहीं । कोण्या हेतु तो विदेही' ।
उद्धवा ऐसें कल्पिशी कांहीं । तो दृष्टांतु पाहीं सांगेन ॥१॥
उद्धवा ऐसें कल्पिशी कांहीं । तो दृष्टांतु पाहीं सांगेन ॥१॥
उद्धवा ! देहांत असताही तो विदेही कसा ? अशी कल्पना मनांत येऊन हूं विचारशील तर त्याच्याविषयीही एक दृष्टांत सांगतों पहा १.
आकाश सर्वांमाजीं असे । सर्व पदार्थीं लागलें दिसे ।
परी एकेंही पदार्थदोषें । मलिन कैसें हों नेणे ॥२॥
परी एकेंही पदार्थदोषें । मलिन कैसें हों नेणे ॥२॥
आकाश हे सर्वांमध्ये असते, सर्व पदार्थांना लागलेले दिसते; पण एकाही पदार्थाच्या दोषाने ते मळीण म्हणून होत नाही २.
त्या गगनाचेपरी पाहीं । ज्ञाता असोनियां देहीं ।
देहकर्माच्या ठायीं । अलिप्त पाहीं सर्वदा ॥३॥
देहकर्माच्या ठायीं । अलिप्त पाहीं सर्वदा ॥३॥
त्या आकाशाप्रमाणे ज्ञाता हा देहांत असूनही सदासर्वदा देहकर्माच्या ठिकाणी अलिप्स जसतो ३.
प्रचंड आणोनि पाषाणीं । आकाश न चेंपे चेंपणीं ।
तेवीं क्षोभलियाही प्रकृतिगुणीं । ज्ञाता जडपणीं न बंधवे ॥४॥
तेवीं क्षोभलियाही प्रकृतिगुणीं । ज्ञाता जडपणीं न बंधवे ॥४॥
मोठा थोरला दगड आणून त्याने आकाश दडपू म्हटले तर जसे दडपत नाही, त्याप्रमाणे प्रकृतीचे गुण क्षुब्ध झाले तरी तो जडपणाने बंध पावत नाहीं ४.
आकाश असोनियां जनीं । कदा रुळेना जनघसणीं ।
तैसा प्रकृतिकर्मी वर्तोनी । प्रकृतिगुणीं अलिप्त ॥५॥
तैसा प्रकृतिकर्मी वर्तोनी । प्रकृतिगुणीं अलिप्त ॥५॥
आकाश लोकांमध्ये असतांही लोकांच्या घर्षणाने त्याला जसा घडा पडत नाही, त्याप्रमाणे तो प्रकृतीच्या कर्माने वागूनही प्रकृतीच्या गुणांपासून अलिप्त असतो ५.
गगन जळीं बुडालें दिसे । परी तें जळामाजीं कोरडें असे ।
तेवीं पुत्रकलत्रीं ज्ञाता वसे । तेणें दोषें अलिप्त ॥६॥
तेवीं पुत्रकलत्रीं ज्ञाता वसे । तेणें दोषें अलिप्त ॥६॥
आकाश पाण्यामध्ये बुडालेले दिसते, पण ते पाण्यामध्ये कोरडेच असते. त्याप्रमाणे ज्ञाता हा बायकामुलांत राहूनही त्यांच्या दोषानें लिप्त होत नाही ६.
आकाशा मसी लावूं जातां । मसीं माखे तो लाविता ।
तेवीं मुक्तासी दोषी म्हणतां । दोष सर्वथा म्हणत्यासी ॥७॥
तेवीं मुक्तासी दोषी म्हणतां । दोष सर्वथा म्हणत्यासी ॥७॥
आकाशाला काळे लावावयाला गेले, तर ते लावणाऱ्यालाच लागते. त्याप्रमाणे मुक्काला दोषी म्हणावयास गेलें तर म्हणणारालाच खरोखर दोष लागतो ७.
शीत उष्ण पर्जन्यधारा । अंगीं न लागती अंबरा ।
तेवीं नाना द्वंद्वसंभारा । मुक्ताचा उभारा निर्द्वंद्व ॥८॥
तेवीं नाना द्वंद्वसंभारा । मुक्ताचा उभारा निर्द्वंद्व ॥८॥
थंडी, उन्ह किंवा पावसाच्या धारा जशा आकाशाच्या अंगाला लागत नाहीत, त्याप्रमाणे द्वद्वांच्या अनेक समुदायांतही मुक्त हा निवृत्तीनंच उभाच्या उभा असतो ८.
येऊनि नाना मेघपटळें । गडगर्जनें गगन झांकोळे ।
त्यामाजीं असोनियाँ वेगळें । गगन नातळे मेघातें ॥९॥
त्यामाजीं असोनियाँ वेगळें । गगन नातळे मेघातें ॥९॥
अनेक प्रकारची मेघपटले येऊन गडगर्जना करीत आकाशाला अगदी झांकून टाकतात; पण आकाश त्यामध्ये असूनही वेगळे असते. तें या मेघांना शिवतही नाही ९.
तेवीं मोहममतेच्या कडाडी । मुक्तासी करिती ताडातोडी ।
ते तंव त्यास न लगे वोढी । परापर थडी अलिप्तु ॥४१०॥
ते तंव त्यास न लगे वोढी । परापर थडी अलिप्तु ॥४१०॥
त्याप्रमाणे मोहममतेचे घाले येऊन मुक्ताला भंडावून सोडूं पाहातात; पण त्याला त्यांपैकी कशाचीच बाधा होत नाही. तो दोहीं थडीला अलिप्तच असतो ४१०.
गगनासी आगी लावूं जातां । अग्नि विझोनि जाय सर्वथा ।
तेवीं त्रिगुणीं मुक्तासी बांधतां । गुणीं सगुणता निमाली ॥११॥
तेवीं त्रिगुणीं मुक्तासी बांधतां । गुणीं सगुणता निमाली ॥११॥
आकाशाला आग लावायला गेले तर अग्नि मात्र विझून जातो; त्याप्रमाणे तीन गुण मुक्काला बांधावयाला गेले तर गुणांचा गुणपणाच मोडून जातो ११.
प्रळयवायूचेनि झडाडें । आकाश निजस्वभावें नुडे ।
सगळा वायु गगनीं बुडे । पाहतां नातुडे गगनींही ॥१२॥
सगळा वायु गगनीं बुडे । पाहतां नातुडे गगनींही ॥१२॥
प्रळयवायूच्या तडाक्याने आकाश कधी उडून जात नाहीं, सारा वायुच आकाशामध्ये बुडून जातो. पाहावयास गेले तर तो गगनांतही सांपडत नाही १२.
तेवीं अविद्या निजस्वभावतां । मुक्तासी न करवेचि बद्धता ।
'अविद्या' नांवें मिथ्या वार्ता । मुक्त तत्त्वतां देखेना ॥१३॥
'अविद्या' नांवें मिथ्या वार्ता । मुक्त तत्त्वतां देखेना ॥१३॥
त्याप्रमाणे अविद्येलाही आपल्या स्वभावधर्माप्रमाणे मुक्काला बद्ध करता येत नाही. 'अविद्या' या नावावरूनच ती मिथ्यास्वरूप असल्याचे स्पष्ट होते. मुक्ताला ती दिसतच नाही १३.
गगनाच्या ऐशी अलिप्तता । सर्व कर्मीं वर्ते ज्ञाता ।
जनीं अलिप्त वर्ते सविता । तेवीं मुक्तता अवधारीं । ।१४॥
जनीं अलिप्त वर्ते सविता । तेवीं मुक्तता अवधारीं । ।१४॥
आकाशाप्रमाणेच सर्व कमांत अलिप्तपणाने राहातो तोच खरा :ज्ञाता. लोकांमध्ये सूर्य जसा अलिप्तपणाने वागतो, त्याप्रमाणे मुक्ताची स्थिति असते हें लक्षात ठेव १४.
घृतमद्यजळां आंतौता । बिंबोनि अलिप्त सविता ।
तेवीं बाल्य-तारुण्य-वृद्धता । वयसा चाळितां अलिप्त ॥१५॥
तेवीं बाल्य-तारुण्य-वृद्धता । वयसा चाळितां अलिप्त ॥१५॥
तूप, मद्य व पाणी ह्यांच्या आंत प्रतिबिंबित होऊनही सूर्य त्यापासून अलिप्त असतो; त्याप्रमाणे बाल्य, तारुण्य व वार्धक्य ह्या अवस्था चाळून पाहातां मुक्त त्यांच्यापासून अलिप्सच असतो १५.
नातरी सूर्याचेनि प्रकाशें । शुभाशुभ कर्म वाढलें असे ।
सविता अलिप्त तेणें दोषें । निजप्रकाशें प्रकाशकु ॥१६॥
सविता अलिप्त तेणें दोषें । निजप्रकाशें प्रकाशकु ॥१६॥
किंवा सूर्याच्या प्रकाशाने शुभ किंवा अशुभ कर्म होत असते, पण सूर्य हा त्या दोषांपासून अलिप्त राहून तो आपल्या स्वयंप्रकाशाने प्रकाशितच असतो १६.
तेवीं आश्रमधर्मीं असतां । नित्यादि कर्में आचरितां ।
मुक्तासी नाहीं कर्मबद्धता । अकर्तात्मता निजबोधें ॥१७॥
मुक्तासी नाहीं कर्मबद्धता । अकर्तात्मता निजबोधें ॥१७॥
त्याप्रमाणे आश्रमधर्मात असून नित्य नैमित्तिक कमैं आचरीत असतांही मुक्काला कर्मापासून बंधन घडत नाही आत्मज्ञानामुळे तो अकर्ताच असतो १७.
सूर्यकांतीं सविता । अग्नि उपजवूनि अकर्ता ।
तैसा निजतत्त्वाचा ज्ञाता । करोनि अकर्ता कर्मांचा ॥१८॥
तैसा निजतत्त्वाचा ज्ञाता । करोनि अकर्ता कर्मांचा ॥१८॥
सूर्यकांतामध्ये अग्नि उत्पन्न करून सूर्य हा अकर्ताच असतो, त्याचप्रमाणे आत्मतत्त्व जाणणारा कर्मे करून अकाच असतो १८.
जळीं सविता प्रतिबिंबला । परी तो नाहीं वोला झाला ।
तैसा स्त्रीसंगें प्रजा व्याला । नाही मुकला ब्रह्मचर्या ॥१९॥
तैसा स्त्रीसंगें प्रजा व्याला । नाही मुकला ब्रह्मचर्या ॥१९॥
पाण्यामध्ये सूर्य प्रतिबिंबित होतो, पण तो काही त्यायोगें भिजत नाही. त्याप्रमाणे स्त्रीच्या संगतीने त्याला मुलेबाळे होतात, तरी त्याचे ग्रह्मचर्य भंग पावत नाही १९.
सवित्याचें अलिप्तपण । तें निरूपिलें निरूपण ।
आतां देहीं असोनि अलिप्तपण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥४२०॥
आतां देहीं असोनि अलिप्तपण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥४२०॥
एवढा वेळपर्यंत सूर्याचा अलिप्तपणा कसा असतो त्याचे निरूपण केले. आता देहांत राहून अलिप्तपणा कसा असतो त्याचेही लक्षण सांगतो ऐक ४२०.
जेवीं देहामाजीं असे प्राण । प्राणास्तव देहचलन ।
परी देहदोषा नातळे प्राण । अलिप्त जाण सुखदुःखां ॥२१॥
परी देहदोषा नातळे प्राण । अलिप्त जाण सुखदुःखां ॥२१॥
ज्याप्रमाणे देहांत प्राण असून त्या प्राणामुळेच देहाचे चलनवलन होत असते; पण देहाच्या दोषाला प्राण काही स्पर्श करीत नाही; तो सुखदुःखापासून अलिप्तच असतो २१.
तैसा मुक्त असोनि संसारी । संसारव्यवहार सर्व करी ।
परी संसारदोषु अंगावरी । तिळहीभरी लागेना ॥२२॥
परी संसारदोषु अंगावरी । तिळहीभरी लागेना ॥२२॥
त्याप्रमाणे मुक्त हा संसारांत राहून सर्व प्रपंचव्यवहार करतो, पण त्या संसाराचा दोष तिळभरसुद्धा त्याच्या अंगाला लागत नाही २२.
वायु सर्वांतें स्पर्शतु । परी स्पर्शदोषांसी अलिप्तु ।
तेवीं अहंममता नातळतु । मुक्त वर्ततु देहगेहीं ॥२३॥
तेवीं अहंममता नातळतु । मुक्त वर्ततु देहगेहीं ॥२३॥
वायु सर्वांना स्पर्श करतो, पण स्पर्शाचा दोष त्याला काही लागत नाही; त्याप्रमाणे मीपणाला न शिवता मुक हा देहगेहांमध्ये वागत असतो २३.
वायूसी जेवीं सर्वत्र गमन । परी कोठेंही आसक्त नव्हे जाण ।
तेवीं विषयी नहोनि आपण । विषयसेवन मुक्ताचें ॥२४॥
तेवीं विषयी नहोनि आपण । विषयसेवन मुक्ताचें ॥२४॥
वायु सर्व ठिकाणी जात असतो, पण तो कोठेच आसक्त होत नाही ; त्याप्रमाणे आपण विषयी न होतां मुक्काचे विषयसेवन घडत असते २४.
वायूसी एके ठायीं नाहीं वस्ती । मुक्तासी देहगेहीं नाहीं आसक्ती ।
वायूसी नभामाजीं विश्रांती । मुक्तासी गुणातीतीं विश्राम ॥२५॥
वायूसी नभामाजीं विश्रांती । मुक्तासी गुणातीतीं विश्राम ॥२५॥
वायूची एके ठिकाणी वस्ती नसते, त्याप्रमाणे मुक्तालाही देहगेहांमध्ये आसक्ति नसते. वायु हा आकाशांत विश्रांति घेतो, आणि मुक्त हा निर्गुणाच्या ठिकाणी विश्रांति घेतो २५.
एवढें जें अगाधपण । तें मुक्ताचें मुक्तिकारण ।
उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । प्रथम जाण विवेकु ॥२६॥
उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । प्रथम जाण विवेकु ॥२६॥
श्रीकृष्ण उद्धवाला म्हणतात, एवढा जो अगाधपणा असतो, तोच मुक्ताच्या मुक्तीस कारणभूत होतो. ह्यांतही विवेक हाच मुख्य होय हे लक्षात ठेव २६.
वैशारद्येक्षयासङ्ग शितया छिन्नसंशयः ।
प्रतिबुद्ध इव स्वप्नान् नानात्वाद् विनिवर्तते ॥ १३ ॥
प्रतिबुद्ध इव स्वप्नान् नानात्वाद् विनिवर्तते ॥ १३ ॥
[श्लोक १३] अशा प्रकारे वैराग्यरूपी तेजाने तीक्ष्ण झालेल्या दृष्टीने ज्याचे सगळे संशय नाहीसे होतात, तो ज्ञानी मनुष्य स्वप्नातून जागा झालेल्या माणसाप्रमाणे अनेकत्वाच्या भ्रमापासून दूर होतो. (सर्वत्र एकच परब्रह्म पाहातो). (१३)
विवेकें बुद्धि अतिसंपन्न । तिसी उपजे नित्यानित्यज्ञान ।
परी तें खिरंगटलें असे जाण । वैराग्येंवीण वाढेना ॥२७॥
परी तें खिरंगटलें असे जाण । वैराग्येंवीण वाढेना ॥२७॥
विवेकानें बुद्धि अतिशय प्रगल्भ होते, तिला नित्य व अनित्य ह्यांचे ज्ञान होते; पण ते ज्ञान खुरटलेलें असते, वैराग्याशिवाय ते वाढीला लागत नाही हे लक्षात ठेव. २७.
विवेकेंवीण वैराग्य गहन । तें केवळ आंधळें जाण ।
नेणें आपुलें निजात्मपतन । अंधकूपीं जाण तें पडे ॥२८॥
नेणें आपुलें निजात्मपतन । अंधकूपीं जाण तें पडे ॥२८॥
पण वैराग्य केवढेही मोठे असले तरी विवेकाशिवाय तें आंधळंच आहे असे समज. त्याला आपलें अधःपतन कळत नाही. त्यामुळे तो अंधेऱ्या विहिरीत पडतो २८.
मातलें हातिरूं अंध । सैरा धांवे सुबद्ध ।
नेणें निजात्मपतनबाध । तेवीं वैराग्य मंद विवेकेंवीण ॥२९॥
नेणें निजात्मपतनबाध । तेवीं वैराग्य मंद विवेकेंवीण ॥२९॥
आंधळा हत्ती माजला तर इकडे तिकडे धावत सुटतो. खड्डयांत पडून संकटांत सांपडेन हे त्याला कळत नाही, त्याप्रमाणे विवेकांवाचून वैराग्य लंगडे आहे २९.
जेथ विवेकवैराग्यसंयोग । तेथ नित्यसंग्रहो अनित्यत्याग ।
तेंचि 'सद्विद्यालक्षण' खड्ग । झळकत चांग नैराश्यें ॥४३०॥
तेंचि 'सद्विद्यालक्षण' खड्ग । झळकत चांग नैराश्यें ॥४३०॥
जेथें विवेक आणि वैराग्य ही एक होतात, तेथेच नित्याचा संग्रह आणि अनित्याचा त्याग घडत असतो; तेंच सद्विद्यालक्षणरूप खड़ग होय. तें नैराश्याच्या तेजाने लखलखत असते १३०.
तेंचि गुरु वचनसहाणेसी । लावूनि अतितीक्ष्ण केलें त्यासी ।
घायें छेदिलें संशयासी । संकल्पविकल्पेंसीं समूळ ॥३१॥
घायें छेदिलें संशयासी । संकल्पविकल्पेंसीं समूळ ॥३१॥
तें तो गुरुवाक्यरूपी सहाणेवर धांसून तीक्ष्ण करतो आणि त्याच्या तडाक्याने संकल्पविकल्पासहवर्तमान संशयाला समूळ छेदून टाकतो ३१.
असंभावना विपरीतभावना । निःशेष तुटलिया वासना ।
निजस्वरूपीं तेव्हां जाणा । जागेपणा तो आला ॥३२॥
निजस्वरूपीं तेव्हां जाणा । जागेपणा तो आला ॥३२॥
'असंभावना' म्हणजे सत्य वस्तु असत्य वाटणे आणि 'विपरीतभावना' म्ह. देहच आत्मा वाटणे, या सर्व भावना व वासना निखालस तुटून जातात, तेव्हांच आत्मस्वरूपामध्ये पुरुष जागा झाला असे समजावें ३२.
जो अविद्यालक्षण दीर्घ स्वप्न । नानात्वें भोगिता आपण ।
तो अद्वैतीं जागा झाला जाण । कृपा थापटून गुरुवचनें ॥३३॥
तो अद्वैतीं जागा झाला जाण । कृपा थापटून गुरुवचनें ॥३३॥
अविद्यारूप दीर्घस्वप्नामध्ये जो नानात्व अनुभवीत होता, तो गुरुवाक्याच्या कृपा-थापटण्याने अद्वैतामध्ये जागा होतो ३३.
तेव्हां नानात्वासीं नाहीं ठावो । 'मी माझें' हें झालें वावो ।
फिटला अविद्याभेद संदेहो । आत्मानुभवो तो भोगी ॥३४॥
फिटला अविद्याभेद संदेहो । आत्मानुभवो तो भोगी ॥३४॥
तेव्हां नात्वाला म्ह. द्वैताला ठावच राहात नाही. मी आणि माझें हें व्यर्थ होऊन जाते आणि अविद्याकृत भेदाचा संशय फिटल्यामुळे तो आत्मानुभव भोगू लागतो ३४.
जागा झाल्या स्वप्न भासे । परी तें मिथ्या झालें अनायासें ।
मुक्तासी जग तैसें दिसे । यालागीं तेणें दोषें अलिप्त ॥३५॥
मुक्तासी जग तैसें दिसे । यालागीं तेणें दोषें अलिप्त ॥३५॥
जागा झाल्यावर स्वप्नाची आठवण होते, पण ते सहजच खोटे वाटते. मुक्तालाही जग तसेच दिसत असते. त्यामुळे तो त्या दोषापासून अलिप्त असतो ३५.
एवं मुक्ताचें जें जें वर्तन । तें अलिप्तपणें ऐसें जाण ।
'कथं वर्तेत' हा प्रश्न । प्रसंगें लक्षण सांगितलें ॥३६॥
'कथं वर्तेत' हा प्रश्न । प्रसंगें लक्षण सांगितलें ॥३६॥
अशा प्रकारे मुक्ताचें जें जें वर्तन असतें तें असें अलिप्स असते हे लक्षात ठेव. 'कथं वर्तते' म्ह. तो कसा वागतो ? असा प्रश्न केला होता म्हणून प्रसंगानुसार हे लक्षण सांगितले ३६.
'कथं विहरेत्' या प्रश्नाचें । उत्तर ऐकावया साचें ।
उदित मन उद्धवाचें । जाणोनि जीवींचें हरि बोले ॥३७॥
उदित मन उद्धवाचें । जाणोनि जीवींचें हरि बोले ॥३७॥
आता 'कथं विहरेत् ' म्ह. तो विहार कसा करतो ? या प्रश्नाचे उत्तर ऐकण्यासाठी उद्धवाचें मन खरोखर उतावीळ झाले आहे हे लक्षात आणून श्रीकृष्णांनी भगदी आपल्या जीवींची गोष्ट सांगण्यास प्रारंभ केला ३७.
यस्य स्युर्वीतसङ्कल्पाः प्राणेन्द्रियर्ननोधियाम् ।
वृत्तयः स विनिर्मुक्तो देहस्थोऽपि हि तद्‍गुणैः ॥ १४ ॥
वृत्तयः स विनिर्मुक्तो देहस्थोऽपि हि तद्‍गुणैः ॥ १४ ॥
[ श्लोक १४] ज्याचे प्राण, इंद्रिये, मन आणि बुद्धी यांच्या वृत्तींचे संकल्प पूर्णपणे नाहीसे झाले आहेत, तो देहामध्ये राहात असूनसुद्धा त्याच्या गुणांपासून पूर्णपणे मुक्त असतो. (१४)
विद्यमान देहीं असतां । देहस्थ गुण नातळती मुक्ता ।
पापपुण्यादि हे कथा । सुखदुःखवार्ता तो नेणे ॥३८॥
पापपुण्यादि हे कथा । सुखदुःखवार्ता तो नेणे ॥३८॥
असलेल्या देहांतसुद्धा देहांतील ग मुक्काला शिवत नाहीत. पापपुण्याची कथा किंवा सुखदुःखाची वार्ता त्याच्या कानावर जात नाही ३८.
सांडिल्या संकल्पविकल्पांसीं । कल्पांतींही नातळे त्यासीं ।
जेवीं कां ओकिल्या ओकासी । परतोनि कोणासी न घेववे ॥३९॥
जेवीं कां ओकिल्या ओकासी । परतोनि कोणासी न घेववे ॥३९॥
ज्याप्रमाणे ओकलेली ओक पुन्हा कोणाच्याने घेववत नाही, त्याप्रमाणे एकदा सोडलेल्या संकल्पविकल्पांना कल्पांतीही तो स्पर्श करीत नाही ३९.
यालागीं मन बुद्धि इंद्रिय प्राण । मुक्ताचीं जाहलीं संकल्पशून्य ।
याचिलागीं पापपुण्य । न लगे जाण मुक्तासी ॥४४०॥
याचिलागीं पापपुण्य । न लगे जाण मुक्तासी ॥४४०॥
म्हणून मुक्काचे मन, बुद्धि, इंदिये आणि प्राण ही संकल्पशून्यच झालेली असतात. म्हणूनच मुक्ताला पापपुण्य लागत नाही ४४०.
इंद्रियीं विषयक्रीडन । करितां संकल्पशून्य ।
मुक्तासी मनपणें नाहीं मन । वृत्तिशून्य यालागीं ॥४१॥
मुक्तासी मनपणें नाहीं मन । वृत्तिशून्य यालागीं ॥४१॥
इन्द्रियांनी विषयाशी क्रीडा करीत असता मुक्त संकल्पशून्य असतो. त्याच्या मनाला मनपणाच नसतो, म्हणून तो वृत्तिशून्य असतो ४१.
बाळक लेणया प्रमाण नेणे । तरी अंगीं शोभे लेइलेपणें ।
तेवीं कर्में विगुंतलीं करणें । मुक्त अकर्तेपणें अलिप्त ॥४२॥
तेवीं कर्में विगुंतलीं करणें । मुक्त अकर्तेपणें अलिप्त ॥४२॥
मुलांना अलंकाराचे मोल कळत नाही, तरी ते घातल्याने ती शोभू लागतात; त्याप्रमाणे इन्द्रिय कर्मात गुंतली असली तरी मुक्त हा अकर्तेपणाने अलिसच असतो ४२.
संकल्पविरहित विहार । तोचि मुक्त जाण पां साचार ।
'कथं विहरति' हें उत्तर । थोडेनि फार सांगितलें ॥४३॥
'कथं विहरति' हें उत्तर । थोडेनि फार सांगितलें ॥४३॥
संकल्पावांचून विहार करतो तोच खरोखर मुक्त होय. 'कथं विहरति ?' ह्या प्रश्नाचे उत्तर थोडक्यांत सांगितले ४३.
म्यां सांगितलीं जीं जीं लक्षणें । तीं तीं मुक्ताचीं मुक्तचि जाणे ।
आणिकासी व्युत्पत्तिपणें । मुक्त जाणणें हें न घडे ॥४४॥
आणिकासी व्युत्पत्तिपणें । मुक्त जाणणें हें न घडे ॥४४॥
मी जी जी मुक्ताची लक्षणे सांगितली ती मुक्ताची मुक्तालाच कळतात. इतरांला विद्वत्तेच्या बळावर मुक्ताला ओळखणे शक्य नाही ४४.
सकळ देहशास्त्रसंपन्न । त्यासीही मुक्त न कळे जाण ।
देहीं असे ज्यासी देहाभिमान । त्यासी मुक्तलक्षण कळेना ॥४५॥
देहीं असे ज्यासी देहाभिमान । त्यासी मुक्तलक्षण कळेना ॥४५॥
साऱ्या वेदशास्त्रांत निपुण असला, तरी त्यालाही मुक्त ओळखता येणार नाहीं; ज्याच्या देहामध्ये देहाभिमान आहे, त्याला मुक्ताची लक्षणे कळावयाची नाहींत ४५.
म्यां बोलिले लक्षणांची पोथी । साक्षेपें घेऊनि हातीं ।
जर्‍ही हिंडिन्नला त्रिजगतीं । तर्‍ही मुक्ताची स्थिति कळेना ॥४६॥
जर्‍ही हिंडिन्नला त्रिजगतीं । तर्‍ही मुक्ताची स्थिति कळेना ॥४६॥
मी सांगितलेल्या लक्षणांची पोथी हातात घेऊन मोठ्या आतुरतेने त्रिभुवन जरी हिंडला, तरी त्याला मुक्ताची स्थिति कळावयाची नाही ४६.
जेणें साचार मुक्त जाणितला । तोही सत्य जाण मुक्त झाला ।
अनुमानयोग्यतेच्या बोला । मुक्त जाणवला हें मिथ्या ॥४७॥
अनुमानयोग्यतेच्या बोला । मुक्त जाणवला हें मिथ्या ॥४७॥
कारण जो खरोखरच मुक्ताला ओळखतो, तोही खरोखर मुक्तच होतो. केवळ अनुमान धबक्याच्या बोलण्याने मुक्ताची ओळख होईल ही आशा व्यर्थ आहे ४७.
जेणें सूर्य देखिला यथार्थता । तो जग देखे तत्प्रकाशता ।
तेणें मुक्त जाणितला तत्त्वतां । तो नित्यमुक्तता जग देखे ॥४८॥
तेणें मुक्त जाणितला तत्त्वतां । तो नित्यमुक्तता जग देखे ॥४८॥
जो खरोखर सूर्याला पाहतो, तो त्याने प्रकाशित केलेलें जगही पाहतो. त्याप्रमाणे जो खरोखर मुक्काला ओळखतो, त्याला जगही नित्यमुक्तच असलेले दिसतें ४८.
तेथ हा मुक्त हा बद्ध । देखणें हें अतिअबद्ध ।
ऐसें देखती ते महामंद । अज्ञानांध अज्ञानी ॥४९॥
ऐसें देखती ते महामंद । अज्ञानांध अज्ञानी ॥४९॥
तेथे हा मुक्त आणि हा बद्ध असे समजणे हे अतिशय अयुक्त आहे. असें जे समजतात ते महामूर्ख अडाणी केवळ अज्ञानाने अंध झालेले म्हणून समजावे ४९.
मुक्त न कळे सर्वथा । ऐसें बोलणें ऐकतां ।
उद्धवासी हो लागली चिंता । तें कृष्णनाथा कळों सरलें ॥४५०॥
उद्धवासी हो लागली चिंता । तें कृष्णनाथा कळों सरलें ॥४५०॥
मुक्त हा मुळीच ओळखावयास येत नाही, हे ऐकून उद्धवाला चिंता पडली ही श्रीकृष्णांनी ताडले आणि म्हणाले ४५०,
मागां सांगितलीं मुक्तलक्षणें । तीं मुक्ताचीं मुक्तचि जाणे ।
लौकिकीं मुक्त कळे जेणें । तींही लक्षणें परियेसीं ॥५१॥
लौकिकीं मुक्त कळे जेणें । तींही लक्षणें परियेसीं ॥५१॥
पूर्वी जी मुक्ताची लक्षणे सांगितली ती मुक्तच जाणतात. भातां लौकिकांत मुक्त ओळखता येईल अशीही लक्षणे ऐक ५१.
आश्वासावया उद्धवाचें मन । मुक्ताचें जाणतें लक्षण ।
सांगेन म्हणे श्रीकृष्ण । येरू सावधान सर्वस्वें ॥५२॥
सांगेन म्हणे श्रीकृष्ण । येरू सावधान सर्वस्वें ॥५२॥
उद्धृवाच्या मनाला धीर देण्यासाठी श्रीकृष्ण म्हणाले, मुक्काचे जाणता येणारें लक्षण सांगतों श्रवण कर. तेव्हां उद्धवही एकाग्र चित्तानें ऐकू लागला ५२.
कळतीं मुक्ताचीं लक्षणें । उद्धवु ऐकावया उदित मनें ।
तें जाणोनियां श्रीकृष्णें । विचित्र निरूपणें निरूपी ॥५३॥
तें जाणोनियां श्रीकृष्णें । विचित्र निरूपणें निरूपी ॥५३॥
आतां मुक्ताची कळून येणारी लक्षणे समजतील असे वाटून ती ऐकण्यासाठी उद्धवाचे मन उत्कंठित झाले. हे लक्षात आणून श्रीकृष्णांनीही निराळ्याच रीतीनें निरूपण करण्यास प्रारंभ केला ५३.
यस्यात्मा हिंस्यते हिंस्रैः येन किञ्चिद् यदृच्छया ।
अर्च्यते वा क्वचित्तत्र न व्यतिक्रियते बुधः ॥ १५ ॥
अर्च्यते वा क्वचित्तत्र न व्यतिक्रियते बुधः ॥ १५ ॥
[श्लोक १५] अशा मुक्त पुरूषाच्या शरीराला कोणी हिंसकांनी पीडा दिली किंवा दैवयोगाने त्याची कोणी पूजा केली, तरी त्याच्या मनात कोणताही बदल होत नाही. (१५)
ज्याचिया देहासी जाण । हिंसा करिती हिंसक जन ।
छेद भेद दंड मुंडण । गर्जन तर्जन जर्‍ही केलें ॥५४॥
छेद भेद दंड मुंडण । गर्जन तर्जन जर्‍ही केलें ॥५४॥
(श्रीकृष्ण म्हणाले) मुक्ताच्या देहाची हिंसकजनांनी हिंसा केली, त्याला छिन्नभिन्न केले; त्याला मारले किंवा त्याचे पांच पाट काढले; त्याच्या अंगावर ओरडले; त्याची निर्भर्त्सना केली ; किंवा त्याला जरी शिव्या दिल्या ५४;
तर्‍ही ते देहाची व्यथा । मुक्तासी नाहीं सर्वथा ।
नाना उपचारीं पूजितां । नेघे श्लाघ्यता सन्मानें ॥५५॥
नाना उपचारीं पूजितां । नेघे श्लाघ्यता सन्मानें ॥५५॥
तरी ती देहाची पीडा मुक्तांना कधीच होत नाही, किंवा मोठ्या गौरवाने त्याची पूजा केली, तरी तो त्याचा मोठेपणा मानीत नाहीं ५५.
देहीं वर्तमान असतां । देहबुद्धी नाहीं सर्वथा ।
त्यासीच बोलिजे जीवन्मुक्तता । यालागीं देहव्यथा त्या नाहीं ॥५६॥
त्यासीच बोलिजे जीवन्मुक्तता । यालागीं देहव्यथा त्या नाहीं ॥५६॥
देहांत विद्यमान असता त्याला देहबुद्धि मुळीच नसते. त्यालाच जीवन्मुक्तता असे म्हणतात. यासाठीच त्याला देहाची व्यथा बाधत नसते ५६.
जैसी पुरुषांसवें छाया असे । पुरुषयोगें चळती दिसे ।
ते छायेची अहंममता नसे । निजमानसें पुरुषासी ॥५७॥
ते छायेची अहंममता नसे । निजमानसें पुरुषासी ॥५७॥
पुरुषाबरोबर जशी छाया असते, ती पुरुषामुळे चालत असलेली दिसते, पण त्या छायेची अहंममता काही त्या पुरुषाच्या मनांत नसते ५७.
तैसाचि मुक्ताचा देहो । मुक्तासवें वर्ते पहा हो ।
परी त्यासी नाहीं अहंभावो । हा नित्यस्वभावो मुक्ताचा ॥५८॥
परी त्यासी नाहीं अहंभावो । हा नित्यस्वभावो मुक्ताचा ॥५८॥
त्याप्रमाणेच मुक्ताचा देहही त्याच्याबरोबर वागत असतो, पण स्याचा त्याला अभिमान नसतो. हा मुक्तीचा नित्यस्वभाव होय ५८.
त्यासी चोरु हेरु कातरु । म्हणौनि दंडु केला थोरु ।
कां पूजिला ईश्वरु । पुरुष श्रेष्ठतरु म्हणौनि ॥५९॥
कां पूजिला ईश्वरु । पुरुष श्रेष्ठतरु म्हणौनि ॥५९॥
त्याला 'तूं चोर आहेस, हेर आहेस, खिसेकातरू आहेस' म्हणून मोठा दंड केला ; किंवा 'आपण मोठे श्रेष्ठ पुरुष आहांत' म्हणून देवाप्रमाणे त्याची पूजा केली ५९.
परी पूजितां कां गांजितां । त्याची डंडळीना समता ।
जेवीं छायेची मानापमानता । न करी व्यथा पुरुषासी ॥४६०॥
जेवीं छायेची मानापमानता । न करी व्यथा पुरुषासी ॥४६०॥
तरी छायेच्या मानापमानाने पुरुषाला जशी पीडा होत नाही, तशी पूजेने किंवा छळाने त्याची ऐक्यबुद्धि मोडत नाही ४६०.
देहो व्याघ्रामुखीं सांपडला । कां दैवें पालखीमाजीं चढला ।
तो हरुषविषादा नाहीं आला । समत्वें झाला निर्द्वंद्व ॥६१॥
तो हरुषविषादा नाहीं आला । समत्वें झाला निर्द्वंद्व ॥६१॥
देह वाघाच्या तोंडांत सांपडला, किंवा दैवयोगाने तो पालखीत चढला, तरी त्याला हर्षविषाद वाटत नाहीत; कारण, तो समत्वामुळे निद्वंद्वच होऊन राहिलेला असतो ६१.
देहो द्यावया नेतां सुळीं । मी मरतों ऐसें न कळवळी ।
कां गजस्कंधीं पूजिला सकळीं । तेणें सुखावली वृत्ति नव्हे ॥६२॥
कां गजस्कंधीं पूजिला सकळीं । तेणें सुखावली वृत्ति नव्हे ॥६२॥
देह सुळावर देण्याकरिता नेऊ लागले, तर 'मी आतां मरतों' म्हणून त्याला दुःख होत नाहीं; किंवा हत्तीच्या पाठीवर बसवून साज्यांनी त्याची पूजा केली, तरी त्यामुळे त्या वी वृत्ति आनंदित होत नाही ६२.
सुखदुःखादि नाना व्यथा । आगमापायी आविद्यकता ।
देहाचें मिथ्यात्व जाणता । यालागीं व्यथा पावेना ॥६३॥
देहाचें मिथ्यात्व जाणता । यालागीं व्यथा पावेना ॥६३॥
सुखदुःखादि नानाप्रकारच्या व्यथा आविद्यक असल्यामुळे आगमापायी म्हणजे येणाया जाणाऱ्या अर्थात् अनित्य आहेत. अशा प्रकारें देहाचें मिथ्यात्वच त्याने पक्कं ओळखले असल्यामुळे त्याला त्याची व्यथा होत नाही ६३.
अतिसन्मानु जेथ देखे । तेथ न राहे तेणें सुखें ।
अपमानचिये आडके । देखोनि न फडके भयभीतु ॥६४॥
अपमानचिये आडके । देखोनि न फडके भयभीतु ॥६४॥
अत्यंत सन्मान झालेला जेथे दृष्टीस पडतो, तेथें तो त्या सुखाला भाळून राहात नाही, किंवा अपमानाचे तडाके पाहून भयभीत होऊन पळून जात नाहीं ६४.
देहासी नाना विपत्ति होये । तोही त्या देहाचें कौतुक पाहे ।
देह माझें मज व्यथा आहे । हें ठावें नोहे मुक्तासी ॥६५॥
देह माझें मज व्यथा आहे । हें ठावें नोहे मुक्तासी ॥६५॥
देहाला अनेक प्रकारच्या विपत्ति प्राप्त होतात, पण तो त्या देहाचे कौतुकच पाहात बसतो. देह माझा आणि मला व्यथा होत आहे अशी मुक्ताला जाणीवच नसते ६५.
येथवर देहातीतता । दृढ बाणली जीवन्मुक्ता ।
यालागीं देहदुःखाची व्यथा । त्यासी सर्वथा बाधीना ॥६६॥
यालागीं देहदुःखाची व्यथा । त्यासी सर्वथा बाधीना ॥६६॥
इतकी विदेहस्थिति जीवन्मुक्ताला दृढ बाणलेली असते; त्यामुळे देहदुःखाची व्यथा त्याला मुळीच बाधत नाही ६६.
नाना जनपदवार्ता । अतिस्तवनें स्तुति करितां ।
कां पारुष्यवचनें निंदितां । मुक्तासी व्यथा उपजेना ॥६७॥
कां पारुष्यवचनें निंदितां । मुक्तासी व्यथा उपजेना ॥६७॥
लौकिकांतील नानाविध मुळ कोणाची निंदा करावी. तिदूपपणानेच पाहात अवार्तानी किंवा मोठ्या स्तुतिस्तोत्रांनी त्याची स्तुति केली, अथवा दुरुत्तरें बोलून त्याची निंदा केली, तरी त्यायोगें मुक्ताला दुःख होत नाही ६७.
न स्तुवीत न निन्देत कुर्वतः साध्वसाधु वा ।
वदतो गुणदोषाभ्यां वर्जितः समदृङ् मुनिः ॥ १६ ॥
वदतो गुणदोषाभ्यां वर्जितः समदृङ् मुनिः ॥ १६ ॥
[श्लोक १६] कशातही गुणदोष न पाहाणार्‍या समदर्शी मुनीने बरे किंवा वाईट करणार्‍या वा बोलणार्‍या माणसाची स्तुती किंवा निंदा करू नये. (१६)
निंदेच्या तिखट बाणीं । दृढ विंधिल्या दुर्जनीं ।
हे असाधु हें नुपजे मनीं । न बोले वचनीं ते दोष ॥६८॥
हे असाधु हें नुपजे मनीं । न बोले वचनीं ते दोष ॥६८॥
दुष्टांनी निंदेच्या तीक्ष्ण बाणांनी काळजाला घरे पाडले तरी हे दुष्ट आहेत असे त्याच्या मनात येत नाही, किंवा त्यांच्या त्या दोषांचा दो उचारही करीत नाही ६८.
भाविक सात्त्विक साधु । मिळोनि करिती स्तुतिवादु ।
तूं ईश्वरी पुरुष शुद्धु । हा गुणानुवादु ऐकोनि ॥६९॥
तूं ईश्वरी पुरुष शुद्धु । हा गुणानुवादु ऐकोनि ॥६९॥
किंवा भाविक, सात्त्विक, साधु मिळून त्यांनी 'तू शुद्ध ईश्वरी पुरुष आहेस' म्हणून स्तुति केली, तरी तो गुणानुवाद ऐकून ६९,
मी उत्तम हें नुपजे मनीं । उंच नीच न देखे जनीं ।
हे साधु लोक भले गुणी । हे मुक्ताची वाणी वदेना ॥४७०॥
हे साधु लोक भले गुणी । हे मुक्ताची वाणी वदेना ॥४७०॥
मी मोठा उत्तम आहे असे त्याच्या मनात येत नाही. तो लोकांमध्ये एक उंच व एक नीच असे समजतच नाही. हे लोक मोठे सज्जन आहेत, चांगले आहेत, गुणज्ञ आहेत, असे मुक्ताच्या मुखातून कधी निघत नाही ४७०.
साधु असाधु पाहतां जनीं । तो ब्रह्मरूप देखे दोनी ।
देखतें देखे तद्‌रूपपणीं । निजात्मदर्शनीं निजबोधु ॥७१॥
देखतें देखे तद्‌रूपपणीं । निजात्मदर्शनीं निजबोधु ॥७१॥
लोकांमध्ये साधु किंवा दुष्ट त्याने पाहिले तरी त्या दोघांनाही तो ब्रह्मरूपच समजतो. त्याला निजात्मदर्शनाने निजबोध झाला असल्याने तो जिकडे तिकडे तद्‌रूपपणानेच पाहात असतो ७१.
तेथ कोणाची करावी निंदा । कोणाच्या करावें गुणानुवादा ।
मीचि विश्व हें आलें बोधा । स्तुतिनिंदा निमाली ॥७२॥
मीचि विश्व हें आलें बोधा । स्तुतिनिंदा निमाली ॥७२॥
सारे विश्व मीच आहे असा अनुभव आल्यामुळे कोणाची निंदा करावी, किंवा कोणाचे गुणानुवाद करावेत, अशी इच्छाच त्याला होत नाही. स्तुति आणि निंदा ह्या जागच्या जागीच विरून गेलेल्या असतात ७२.
त्यासी आत्मसाक्षात्कारीं विश्राम । नित्य निजात्मपदीं आराम ।
साधु असाधु हा फिटला भ्रम । स्वयें आत्माराम तो जाहला ॥७३॥
साधु असाधु हा फिटला भ्रम । स्वयें आत्माराम तो जाहला ॥७३॥
त्याला आत्मसाक्षात्कारांतच विश्रांति असते; निजात्मपदामध्येच त्याला नित्य आराम असतो. साधु व असाधु हा भ्रम नाहीसा होऊन तो स्वत:च आत्माराम होऊन राहिलेला असतो ७३.
असाधुत्वें निंदावे ज्यासी । तंव आत्मस्वरूपें देखे त्यासी ।
साधु म्हणौनि वर्णितां गुणासी । देखे त्यासी निजरूपें ॥७४॥
साधु म्हणौनि वर्णितां गुणासी । देखे त्यासी निजरूपें ॥७४॥
दुष्ट म्हणून ज्याची निंदा करावयाची त्याला तो आत्मस्वरूपाने पाहूं लागतो. बरें साधु म्हणून त्याच्या गुणांचे वर्णन करावयाला जावें, तो तोही आत्मस्वरूपानेच त्याला दिसू लागतो ७४.
उजव्या वंद्यत्वें शुद्धभावो । डाव्या निंद्यत्वें निजनिर्वाहो ।
पुरुषासी दोंहीचा समभावो । वंद्य निंद्य पहा हो समत्वें तैसे ॥७५॥
पुरुषासी दोंहीचा समभावो । वंद्य निंद्य पहा हो समत्वें तैसे ॥७५॥
उजवें अंग शुद्ध म्हणून वंद्य व डावें अशुद्ध म्हणून निंद्य अथवा त्याज्य असे कोणालाही वाटत नाही. दोन्ही ठिकाणी समानभावच असतो; त्याचप्रमाणे वंदन करणाऱ्याला किंवा निंदा करणाऱ्यालाही तो समानभावानेच पाहतो ७५.
तेथ साधु असाधु अनुवादा । वर्जिली स्तुति आणि निंदा ।
समत्वें पावला समपदा । सुखस्वानंदाचेनि बोधें ॥७६॥
समत्वें पावला समपदा । सुखस्वानंदाचेनि बोधें ॥७६॥
म्हणून हा अमका साधु किंवा हा अमका असाधु असे म्हणणे अर्थात् स्तुति किंवा निंदा करणे त्याने वर्ण केलेले असते. स्वानंदसुखाच्या बोधाने आणि समानभावानें तो समपदालाच पोंचलेला असतो ७६.
मुक्ताची हे वोळखण । यापरी उद्धवा तूं जाण ।
आतां आणिकही लक्षण । तुज मी खूण सांगेन ॥७७॥
आतां आणिकही लक्षण । तुज मी खूण सांगेन ॥७७॥
उद्धवा ! ह्याप्रमाणे मुक्ताची ओळख आहे हे तूं लक्षात ठेव. आता आणखीही काही लक्षणांची खूण तुला सांगतों ७७.
प्रकट मुक्ताचें लक्षण । म्यां तुज सांगितलें जाण ।
तें लौकिकीं मानी कोण । विकल्प गहन जनाचे ॥७८॥
तें लौकिकीं मानी कोण । विकल्प गहन जनाचे ॥७८॥
मुक्ताचें प्रकट लक्षण मी तुला सांगितले. पण लोकांमध्ये ते मानतो कोण ? कारण लोकांचे तर्कवितर्क मोठे कठिण असतात ७८.
प्रारब्धवशास्तव जाण । एकादें अवचटे दिसे चिह्न ।
इतुक्यासाठीं मुक्तपण । मानी कोण जगामाजीं ॥७९॥
इतुक्यासाठीं मुक्तपण । मानी कोण जगामाजीं ॥७९॥
प्राधवशात् ह्यांपैकी एखादे लक्षण एखाद्यापाशी अकस्मात् दृष्टीस पडते; पण तेवढ्यावरूनच जगामध्ये मुक्तपणा कोण मान्य करणार ? ७९.
मुक्त मुक्तपणाची पदवी । सर्वथा जगामाजीं लपवी ।
जो आपुली मुक्तता मिरवी । तो लोभस्वभावी दांभिकु ॥४८०॥
जो आपुली मुक्तता मिरवी । तो लोभस्वभावी दांभिकु ॥४८०॥
कारण मुक्त असतो तो आपली मुक्तपणाची योग्यता जगापासून लपवून ठेवीत असतो. उलट आपली मुक्तता जगांत मिरविणारे असतात ते लोभी स्वभावाचे म्हणून समजावे ४८०.
शुक वामदेव मुक्त म्हणतां । सर्वांसी न म्हणवे सर्वथा ।
मा इतरांची काय कथा । माझीही मुक्तता न मानिती ॥८१॥
मा इतरांची काय कथा । माझीही मुक्तता न मानिती ॥८१॥
शुक आणि वामदेव ह्यांचाही मुक्तपणा सारेच काही मान्य करीत नाहीत. मग इतरांची कथा काय ? माझी मुक्ततासुद्धा कितीएक कबूल करीत नाहीत ८१.
म्यां गोवर्धनु उचलिला । दावाग्नि प्राशिला ।
अघ बक विदारिला । प्रत्यक्ष नाशिला काळिया ॥८२॥
अघ बक विदारिला । प्रत्यक्ष नाशिला काळिया ॥८२॥
मी गोवर्धन पर्वत उचलला; दावाग्नि गिळून टाकला; अघासुराचा आणि वक दैत्याचा विध्वंस केला; काळियाचा नाश केला ८२.
जों जों हा देहाडा । तों तों नीच नवा पवाडा ।
निजसुखाचा उघडा । केला रोकडा सुकाळु ॥८३॥
निजसुखाचा उघडा । केला रोकडा सुकाळु ॥८३॥
जोपर्यंत मी देहधारी आहे तोपर्यंत मी नित्य नवे पराक्रम करीत असतो. आत्मसुखाची तर लयलूटच करून सोडली आहे ८३.
त्या माझें मुक्तपण । न मानिती याज्ञिक ब्राह्मण ।
इतरांची कथा कोण । विकल्प दारुण लौकिकीं ॥८४॥
इतरांची कथा कोण । विकल्प दारुण लौकिकीं ॥८४॥
त्या माझेंसुद्धा मुक्तपण याज्ञिक ब्राह्मण मान्य करीत नाहीत ! मग इतरांची गोष्ट कशाला पाहिजे ? तात्पर्य लौकिकामध्ये मनस्वी कुतर्क भरलेले असतात ८४.
यालागीं मुक्ताचें मुक्तपण । मुक्तचि जाणे आपण ।
इतरांसी न कळे तें लक्षण । अतिविचक्षण जर्‍ही झाला ॥८५॥
इतरांसी न कळे तें लक्षण । अतिविचक्षण जर्‍ही झाला ॥८५॥
म्हणून मुक्ताचे मुक्तपण स्वतः मुक्त असतात तेच जाणतात. दुसरा कितीही चतुर असला तरी त्याला ते लक्षण कळावयाचें नाहीं ८५.
मुक्त लौकिकीं वर्तत । जड-मूक-पिशाचवत ।
तींही चिन्हें समस्त । ऐक निश्चित सांगेन ॥८६॥
तींही चिन्हें समस्त । ऐक निश्चित सांगेन ॥८६॥
मुक्त हा लौकिकामध्ये जड-मूक-पिशाचासारखाच वागत असतो. तीही सारी चिन्हें आतां यथार्थ रीतीने सांगतों ऐक ८६.
न कुर्यान्न वदेत् किञ्चिन् न ध्यायेत् साध्वसाधु वा ।
आत्मारामोऽनया वृत्त्या विचरेज्जडवन्मुनिः ॥ १७ ॥
आत्मारामोऽनया वृत्त्या विचरेज्जडवन्मुनिः ॥ १७ ॥
[श्लोक १७] मुनीने आत्मचिंतनात मग्न असावे त्याने कोणाचेही बरेवाईट करू नये किंवा चिंतू नये तसेच कोणाबद्दलही चांगले किंवा वाईट बोलू नये अशा रीतीने वेड्यासारखे वागावे. (१७)
कायिक-वाचिक-मानसिक । उद्देशें कर्म न करी एक ।
जें निफजे तें स्वाभाविक । 'अहेतुक' त्या नांव ॥८७॥
जें निफजे तें स्वाभाविक । 'अहेतुक' त्या नांव ॥८७॥
मुक्त कायिक, वाचिक किंवा मानसिक कोणतेही कर्म सहेतुक करीत नसतो. त्याच्याकडून जें कर्म होतें तें स्वाभाविक होत असते. त्याचंच नांव 'अहेतुक' कर्म ८७.
हेतु ठेवूनि गुणागुणीं । स्तुतिनिंदेचीं बोलणीं ।
सांडोनिया झाला मौनी । परी मौनाभिमानीं हेतु नाहीं ॥८८॥
सांडोनिया झाला मौनी । परी मौनाभिमानीं हेतु नाहीं ॥८८॥
गुणागुणांत दृष्टि ठेवून स्तुतीची किंवा निंदेची बोलणी करावयाची सोडून तो मौन धरून बसतो. पण मौनाचा अभिमान धरण्याचाही त्याचा हेतु नसतो ८८.
जरी तो झाला मौनाभिमानी । तरी मुक्त पडला बंधनीं ।
यालागीं बोलणें न बोलणेंं दोन्ही । सांडूनि मौनी तो झाला ॥८९॥
यालागीं बोलणें न बोलणेंं दोन्ही । सांडूनि मौनी तो झाला ॥८९॥
त्याने जर मौनाचा अभिमान बाळाला, तर तो मुक्त बंधनांत पडला असे होईल. म्हणून बोलणे आणि न बोलणे दोन्ही सोडून देऊन तो मौनी झालेला असतो ८९,
अतद्‍व्यावृत्तीनें जाण । करावें असंतनिरसन ।
मग सद्वस्तूचें ध्यान । अखंड जाण करावें ॥४९०॥
मग सद्वस्तूचें ध्यान । अखंड जाण करावें ॥४९०॥
अतव्यावृत्तीने म्ह. अनात्मवस्तूच्या निषेधाने अशाश्वताचे निरसन करावे, आणि मग सद्वस्तु जी परब्रह्म तिचे अखंड चिंतन करीत बसावे म्हणून बसला ४९०,
तंव पावली सद्गुरूची खूण । उडालें ध्येय-ध्याता-ध्यान ।
बुडालें भेदाचें भेदभान । चैतन्यघन कोंदलें ॥९१॥
बुडालें भेदाचें भेदभान । चैतन्यघन कोंदलें ॥९१॥
तोंच महत्पुण्याईने सद्गुरूची खूण मिळाली, त्यायोगें ध्येय, ध्याता, ध्यान हे सर्व उडून जाऊन भेदाचे भेदभानच नाहीसे होऊन गेले, आणि जिकडे तिकडे चैतन्यधनच भरून राहिले ९१.
मेळवूनि शास्त्रसंभारा । बांधला संतासंतबंधारा ।
तो चैतन्याच्या महापुरा- । माजी खरा विराला ॥९२॥
तो चैतन्याच्या महापुरा- । माजी खरा विराला ॥९२॥
शास्त्राच्या राशी मिळवून शाश्वताचा आणि अशाश्वताचा जो बांध उभारलेला असतो, तो चैतन्याच्या महापुरामध्ये साफ विरून गेला ९२.
तेव्हां बुडालें संतासंतभान । निबिड दाटलें चैतन्यघन ।
मोडलें मनाचें मनपण । वृत्तिशून्य अवस्था ॥९३॥
मोडलें मनाचें मनपण । वृत्तिशून्य अवस्था ॥९३॥
तेव्हां संत आणि असंत ह्याचे भानच नाहीसे होउन जिकडे तिकडे चैतन्यच भरून राहिले. मनाचे मनपण मोडून वृत्तिशून्य अवस्था प्राप्त झाली ९३,
मनें ध्यावें चैतन्यघन । तंव चैतन्यचि जाहलें मन ।
सहजेंचि खुंटलें ध्यान । हें मुख्य लक्षण मुक्ताचें ॥९४॥
सहजेंचि खुंटलें ध्यान । हें मुख्य लक्षण मुक्ताचें ॥९४॥
त्या चैतन्याचे मनाने ध्यान करावें तर ते मनच चैतन्य होऊन गेले. त्यामुळे ध्यान करणे सहजच खुंटले. हेच मुक्ताचे मुख्य लक्षण होय ९४.
चैतन्यीं हरपलें चित्त । जड-मूक-पिशाचवत ।
लौकिकीं वर्ततां दिसे मुक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥९५॥
लौकिकीं वर्ततां दिसे मुक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥९५॥
उद्धवा ! चैतन्यामध्येच चित्त हरपून गेल्यामुळे खरोखर मुक्त हा लोकांमध्ये जड-मूक-पिशाचासारखा वागतांना दिसतो ! ९५.
मुक्त लौकिकीं वर्तत । जड-मूक-पिशाचवत ।
म्हणौनि कळे इत्थंभूत । तेंही चिन्ह यदर्थ सांगेन ॥९६॥
म्हणौनि कळे इत्थंभूत । तेंही चिन्ह यदर्थ सांगेन ॥९६॥
[मुक्त हा लोकांमध्ये जड-मूक-पिशाचासारखा वागतो म्हणूनच तो पूर्णपणे ओळखता येतो. ह्याकरितां तेंही चिन्ह सांगतों ९६.
नैष्कर्म्य ब्रह्म पावला दृढु । अंतरीं निजबोधें अतिगोडु ।
बाह्य लौकिकीं दिसे जडु । अचेतन दगडु होऊनि असे ॥९७॥
बाह्य लौकिकीं दिसे जडु । अचेतन दगडु होऊनि असे ॥९७॥
] नैष्कर्म्य ब्रह्माची त्याला दृढ प्राप्ति झालेली असते. अंतरांतील निजबोधानें तो अत्यंत गोड असतो. बाहेर लौकिकामध्ये मात्र दिसण्यांत जडसा दिसतो. जणों काय अचेतन असणारा दगडच ! ९७.
उठीबैसी करितें मन । तें स्वरूपीं झालें लीन ।
पडलें ठायींहूनि नुठी जाण । यालागीं 'जडपण' आभासे ॥९८॥
पडलें ठायींहूनि नुठी जाण । यालागीं 'जडपण' आभासे ॥९८॥
संकल्प विकल्प उभारणारे आणि मोडणारे मन ते आत्मस्वरूपांतच लीन झालेले असते, त्यामुळे ते पडलेल्या ठिकाणावरून उठतच नाही. म्हणून 'जडपणा' भासतो ९८.
शब्दब्रह्म गिळोनि वेगें । निःशब्द वस्तु झाला अंगें ।
निंदास्तुतीचें नांव नेघे । 'मुका' सर्वांगें सर्वदा ॥९९॥
निंदास्तुतीचें नांव नेघे । 'मुका' सर्वांगें सर्वदा ॥९९॥
तो शब्दब्रह्माला गिळून टाकून स्वतः निःशब्द ब्रह्मच झालेला असतो. म्हणून निंदेचे किंवा स्तुतीही नांव घेत नाही. सदासर्वदा सर्वांगाने 'मुकाच' असतो ९९.
ब्रह्म सर्वथा न बोलवे कोणा । जरीं सांगे तरी दावी खुणा ।
यालागीं मुका म्हणती जाणा । अबोलपणा स्तुतिनिंदा ॥५००॥
यालागीं मुका म्हणती जाणा । अबोलपणा स्तुतिनिंदा ॥५००॥
ब्रह्म हे कधीच कोणाला बोलून दाखविता येत नाही. म्हणून तो जर सांगावयास लागला तर खुणेने दाखवितो. आणि तो कोणाची स्तुति किंवा निंदाही करीत नाही. म्हणूनच त्याला 'मुका' असे म्हणतात ५००.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ९०१ ते १०००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १००१ ते ११००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ११०१ ते १२००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १३०१ ते १४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...