मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१
जो कसू सुवर्णाचिये खोटीं । तोचि वाला एका कसवटीं ।
सगुणनिर्गुणपरिपाटीं । नाहीं तुटी चित्सुखा ॥१॥
सोन्याच्या लगडीला जो कस लागतो, तोच त्याच्यांतील एका वालभर सोन्यालाही लागतो. त्याप्रमाणे सगुण किंवा निगुण ह्यांच्या उपासनेने आत्मानंदांत कांहीं अंतर पडत नाहीं १.
तेवीं सगुण निर्गुण निःशेष । जाण निश्चयें दोन्ही एक ।
सगळें साखरेचें टेंक । ना नवटांक सम गोडी ॥२॥
सगळें साखरेचें टेंक । ना नवटांक सम गोडी ॥२॥
म्हणून सगुण आणि निर्गुण ही दोन्ही पूर्णपणे निश्चयपूर्वक एकच आहेत. साखरेचा सगळा ढीग किंवा त्यांतील नवटांकभर साखर ह्या दोहींत गोडी सारखीच असते २.
हें अंतरंग माझें ध्यान । तेथें मन करोनि सावधान ।
अतिहर्षें मदर्चन । मद्‍भक्तीं जाण करावें ॥३॥
अतिहर्षें मदर्चन । मद्‍भक्तीं जाण करावें ॥३॥
हे माझे अंतकरणांतील ध्यान आहे. तेथें मन निरंतर जागृत ठेवून माझ्या भक्तांनी अत्यंत हर्षाने माझी पूजा करावी ३.
उद्धवा ऐसें म्हणसी मनीं । हे भक्ति पाविजे कैसेनि ।
हें साध्य होय जिंहीं साधनीं । तें तुजलागोनी सांगेन ॥४॥
हें साध्य होय जिंहीं साधनीं । तें तुजलागोनी सांगेन ॥४॥
उद्धवा ! पण तूं आपल्या मनात असें म्हणशील की, ही भक्ति कोणत्या उपायाने साध्य होणार ? तर ही ज्या साधनांनी साध्य होते, ते सर्व तुला सांगेन ४.
इष्टापूर्तेन मामेवं यो यजेत समाहितः ।
लभते मयि सद्‍भक्तिं मत्स्मृतिः साधुसेवया ॥ ४७ ॥
लभते मयि सद्‍भक्तिं मत्स्मृतिः साधुसेवया ॥ ४७ ॥
[श्लोक ४७] अशा प्रकारे जो मनुष्य एकाग्र चित्ताने यज्ञयाग इत्यादी इष्ट आणि समाजाच्या उपयोगी धर्मशाळा, विहिरी इत्यादी आपूर्त कर्मे, ही माझीच पूजा मानून करतो, त्याला माझी श्रेष्ठ भक्ती प्राप्त होते त्याचप्रमाणे संतांची सेवा केल्याने माझ्या स्वरूपाचे ज्ञानसुद्धा होते. (४७)
करितां नाना योगयाग । वापी कूप वन तडाग ।
श्रौतस्मार्त कर्में चांग । मदर्पणें साङ्ग जिंहीं केलीं ॥५॥
श्रौतस्मार्त कर्में चांग । मदर्पणें साङ्ग जिंहीं केलीं ॥५॥
नाना प्रकारचे योगयाग, वापी, कूप, बनें, सरोवरें, उत्तमोत्तम श्रौतस्मार्त कमैं ही करीत असतां ज्यांनी ती मला अर्पण केली, तींच यथासांग झाली म्हणून समजावें ५,
श्रौत अग्निहोत्र सोमयाग । स्मार्त वापी कूप तडाग ।
मज नार्पितां दोन्ही व्यंग सत्कर्म साङ्ग मदर्पणें ॥६॥
मज नार्पितां दोन्ही व्यंग सत्कर्म साङ्ग मदर्पणें ॥६॥
आणि मला अर्पण न करतां श्रौत, अग्निहोत्र, सोमयाग, स्मात इत्यादि सत्कमैं जरी केली, किंवा तलाव, विहिरी वगैरे बांधल्या, तरी ती दोन्ही व्यर्थच होत. सत्कर्म झाले तरी ते मला अर्पण केल्यानेच यथासांग होते ६.
कर्म करितां मदर्पण । अवचटें फळ वांच्छी मन ।
इतुकियासाठी भक्तासी विघ्न । सर्वथा मी जाण येवों नेदीं ॥७॥
इतुकियासाठी भक्तासी विघ्न । सर्वथा मी जाण येवों नेदीं ॥७॥
कमें मला अर्पण करीत असतांसद्धा एकादे वेळी स्या भक्ताचें मन काही तरी विघ्ननिवारक फळाची इच्छा करते, यासाठी भक्ताला मी कधीही विघ्न येऊ देत नाही लक्षात ठेव ७.
सकाम कर्मकर्त्यासी । जे प्राप्ति नव्हे अतिप्रयासीं ।
त्या उत्तमलोकगतिभोगांसी । मद्‍भक्तांसी मी देता ॥८॥
त्या उत्तमलोकगतिभोगांसी । मद्‍भक्तांसी मी देता ॥८॥
सकाम कर्मकर्त्याला अत्यंत प्रयासानेसुद्धा जी प्राप्त होत नाही, ती उत्तम लोकांतील गतिशील सर्व भोग मी माझ्या भक्तांना देत असतों ८.
पोटांतूनि माझा भक्तू । दिव्य भोगांसी विरक्तू ।
ते भोग भोगितां मातें स्मरतू । भोगासक्तू तो नव्हे ॥९॥
ते भोग भोगितां मातें स्मरतू । भोगासक्तू तो नव्हे ॥९॥
अंतःकरणपूर्वक जो माझा भक्त असून दिव्य भोगाविषयी विरक्त असतो, तो ते भोग भोगीत असतांही माझे स्मरण करीत असतो, म्हणून तो त्या भोगांना आसक्त होत नाही ९.
साधु देवालया जातां । पर्जन्यें पीडिला धारावर्तां ।
वेश्यागृहासी नेणतां । आला अवचितां वोसरिया ॥१५१०॥
वेश्यागृहासी नेणतां । आला अवचितां वोसरिया ॥१५१०॥
एकादा साधु देवालयांत जात असतां मुसळधार पडणाच्या पावसाने त्याला फार त्रास दिला म्हणून तो आडोशासाठी जर अकस्मात् नकळत वेश्येच्या घरांत शिरला १५१०,
तो बसोनि वेश्येसी नातळे । तेवीं भक्त दिव्य भोगांसी कांटाळे ।
ठकलों म्हणे अनुतापबळें । पिटूनि कपाळें हरि स्मरे ॥११॥
ठकलों म्हणे अनुतापबळें । पिटूनि कपाळें हरि स्मरे ॥११॥
तर तो तेथें राहुनही त्या वेश्येला शिवत नाही. त्याप्रमाणे दिव्य भोगाला भक्त कंटाळतो, आणि अनिवार पश्चात्तापाने मी केवळ फसलों गेलों असें म्हणून कपाळ बढवून घेऊन हरीचे स्मरण करतो ११.
ऐशिया अनुतापस्थितीं । तत्काळ भोग क्षया जाती ।
तो जन्म पावे महामती । माझी भक्ती जिये गृहीं ॥१२॥
तो जन्म पावे महामती । माझी भक्ती जिये गृहीं ॥१२॥
अशा अनुतापाच्या स्थितीमध्ये तत्काळ ते सर्व भोग नष्ट होतात आणि ज्या घरांत माझी भक्ति वास करीत असते त्या घरी तो महान् ज्ञानी जन्मास येतो १२.
त्यासी पूर्वसंस्कारस्थितीं । सकळ विषयांची विरक्ती ।
उपजतचि लागे भक्तिपंथीं । भक्त आवडती जीवेंप्राणें ॥१३॥
उपजतचि लागे भक्तिपंथीं । भक्त आवडती जीवेंप्राणें ॥१३॥
त्याला पूर्वसंस्कारांच्या साहचर्याने सर्व विषयांची विरक्तीच प्राप्त होते, तो जन्मतःच भक्तिमार्गाला लागतो, आणि त्याला भक्त असतील ते जीव की प्राण असे आवडतात १३.
तो मुक्तीतें हाणोनि लातें । निजसर्वस्वें भजे मातें ।
यापरी मी निजभक्तातें । नेदीं विघ्नातें आतळूं ॥१४॥
यापरी मी निजभक्तातें । नेदीं विघ्नातें आतळूं ॥१४॥
तो मुक्तीला लाथेनें झुगारून देऊन स्वतांच्या सर्वस्वाने मलाच भजत असतो. अशा प्रकारे मी आपल्या भक्तांना विघ्नाचा स्पर्शसुद्धा होऊ देत नाही १४.
यापरी ज्यांस विषयविरक्ती । तेही इष्टापूर्त जैं करिती ।
योग याग त्याग जैं साधिती । माझी भक्ती तैं उपजे ॥१५॥
योग याग त्याग जैं साधिती । माझी भक्ती तैं उपजे ॥१५॥
याप्रमाणे ज्यांना विषयांची विरक्ति उत्पन्न होते, तेही जेव्हां तलाव, विहिरी इत्यादि परोपकारांची कमैं करतात, किंवा जेव्हां योग-याग व त्यागीपणा ह्यांचे साधन करतात, तेव्हांच त्यांना माझी भक्ति उत्पन्न होते १५.
समाहित करोनि मन । श्रौतस्मार्तकर्मानुष्ठान ।
योग याग त्याग साधन । निष्ठेनें जाण जैं करिती ॥१६॥
योग याग त्याग साधन । निष्ठेनें जाण जैं करिती ॥१६॥
मनाची समदृष्टि करून श्रौतस्मातकर्माचे अनुष्ठान किंवा योग, याग, त्यागवृत्ति यांचे साधन ते जेव्हां एकनिष्ठेने करतात १६,
तेणें शोधित होय चितवृत्ती । झालिया चित्तशुद्धीची प्राप्ती ।
तैं उपजे माझी सद्‍भक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१७॥
तैं उपजे माझी सद्‍भक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१७॥
तेव्हांच त्यायोगाने त्यांची चित्तवृत्ति शुद्ध होते, आणि उद्धृवा ! चित्तवृत्तीची शुद्धि प्राप्त झाली की मग खरोखर त्यांना माझी उत्तम भक्ति प्राप्त होते असे समज १७.
इतुकी न करितां आटाटी । माझे सद्‍भक्तीची होय भेटी ।
हें अतिगुह्य आहे माझे पोटीं । ते तुज मी गोठी सांगेन ॥१८॥
हें अतिगुह्य आहे माझे पोटीं । ते तुज मी गोठी सांगेन ॥१८॥
पण इतकी खटपट न करतांच माझी सद्भक्ति प्राप्त होईल अशी एक अत्यंत गुप्त युक्ति मला माहीत आहे, तीही गोष्ट मी तुला सांगेन १८.
सांडोनि सकळ साधन । जो करी साधुभजन ।
तेव्हांचि त्याचे शुद्ध मन । सत्य जाण उद्धवा ॥१९॥
तेव्हांचि त्याचे शुद्ध मन । सत्य जाण उद्धवा ॥१९॥
उद्धवा ! सर्व साधन सोडून देऊन जो साधूचे भजन करील, तेव्हांच त्याचे मन खरोखर शुद्ध होईल हे लक्षात ठेव १९.
म्हणसी साधु तो कैसा कोण । मागां सांगीतलें लक्षण ।
बहु बोलावया नाहीं कारण । साधु तो जाण सद्गुरु ॥१५२२॥
बहु बोलावया नाहीं कारण । साधु तो जाण सद्गुरु ॥१५२२॥
आता हूं म्हणशील की, साधु तो कसा असतो ? आणि असा साधु कोण ? तर त्याचे लक्षण पूर्वी सांगितलंच आहे. तेव्हां अधिक सांगावयाचे काही कारणच नाही. साधु तोच सद्गुरु हें लक्षात ठेव म्हणजे झाले १५२०.
त्या सद्‍गुरूचें भजन । जो भावार्थें करी आपण ।
सर्व शुद्धीचें कारण । सद्गुरु जाण सर्वांषीं ॥२१॥
सर्व शुद्धीचें कारण । सद्गुरु जाण सर्वांषीं ॥२१॥
त्या सद्गुरूचे भजन जो आपण भावार्थाने करतो, त्याच्या सर्व शुद्धीचे कारण सर्वस्वीं सद्रूच आहे असे समज २१.
ज्याचे मुखींचें वचन । ब्रह्मसाक्षात्कारा पाववी जाण ।
त्याचे सेवितां श्रीचरण । शुद्ध कोण होईना ॥२०॥
त्याचे सेवितां श्रीचरण । शुद्ध कोण होईना ॥२०॥
त्याच्या मुखांतील शब्दच ब्रह्मसाक्षात्काराला नेऊन पोचवितो. त्या सद्गुरूच्या भाग्यवान् चरणाची सेवा केली असता कोणती शुद्धि होणार नाही ? २२.
गुरुनाम घेतां मुखें । कळिकाळ पाहूं न शके ।
त्याची सेवा करितां हरिखें । पायां मोक्षसुखें लागती ॥२३॥
त्याची सेवा करितां हरिखें । पायां मोक्षसुखें लागती ॥२३॥
तोंडाने गुरूचे नाम घेतले असता त्याच्याकडे कलिकालही पाई शकत नाही. त्याची सेवा आनंदाने केली असतां मोक्षसुखेही येऊन पायांना लागतात २३.
ज्यासी सद्‍गुरूची आवडी चित्तीं । ज्याची सद्‍गुरुभजनीं अतिप्रीती ।
त्यासी भाळली माझी सद्‍भक्ती । पाठीं लागे निश्चितीं वरावया ॥२४॥
त्यासी भाळली माझी सद्‍भक्ती । पाठीं लागे निश्चितीं वरावया ॥२४॥
ज्याच्या मनांत सद्रूची. आवड आहे, ज्याची सद्गुरूच्या भजनामध्ये अत्यंत प्रीति आहे, त्याच्यावर माझी सद्भक्ति भाळली म्हणून समजावें. ती खरोखर त्या भक्ताने आपणास वरावे म्हणून त्याच्या पाठीसच लागते २४.
जो गुरुभजनीं भावार्थी । जगामाजीं तोचि स्वार्थी ।
त्यापाशीं माझी सद्‍भक्ती । असे तिष्ठती आंखिली ॥२५॥
त्यापाशीं माझी सद्‍भक्ती । असे तिष्ठती आंखिली ॥२५॥
गुरुभजनाच्या ठिकाणी जो भावार्थान युक्त होतो, त्यानेच जगामध्ये आपला स्वार्थ साधला खरा. त्याच्यापाशी माझी उत्तम भक्ति अगदी नेमकी विष्ठत बसलेली असते २५.
सद्भक्ति बापुडी कायसी । अंगें मीही अहर्निशीं ।
तिष्ठतसें स्वानंदेंसीं । गुरुप्रेमासी भूललों ॥२६॥
तिष्ठतसें स्वानंदेंसीं । गुरुप्रेमासी भूललों ॥२६॥
सद्‌भक्तीच बिचारी काय ? पण मीसुद्धा स्वतः रात्रंदिवस आनंदाने त्याच्याजवळ उभा असतों इतका गुरुप्रेमाने मी भुललो आहे २६.
मज माझ्या भक्तांची थोडी गोडी । परी गुरु भक्तांची अतिआवडी ।
सत्संगेंवीण रोकडी । सद्भक्ति चोखडी न पविजे ॥२७॥
सत्संगेंवीण रोकडी । सद्भक्ति चोखडी न पविजे ॥२७॥
मला माझ्या भक्तांची गोडी इतकी नाही; पण गुरुभक्तांची मला फारच आवड असते. मात्र सत्संगतीशिवाय प्रत्यक्ष उत्तम सद्भक्ति कधीही प्राप्त व्हावयाची नाही २७.
प्रायेण भक्तियोगेन सत्सङ्गेन विनोद्धव ।
नोपायो विद्यते सम्यक् प्रायणं हि सतामहम् ॥ ४८ ॥
नोपायो विद्यते सम्यक् प्रायणं हि सतामहम् ॥ ४८ ॥
[श्लोक ४८] प्रिय उद्धवा ! सत्संग आणि भक्तियोग या दोन साधनांव्यतिरिक्त, संसारसागरातून पार होण्यासाठी बहुधा दुसरा कोणताच उपाय नाही कारण संतांचे श्रेष्ठ आश्रयस्थान मीच आहे. (४८)
माझिये प्राप्तीलागुनी । भक्ति-ज्ञानमार्ग दोन्ही ।
ज्ञान अत्यंत कठिणपणीं । भक्ति निर्विघ्नीं पाववी मज ॥२८॥
ज्ञान अत्यंत कठिणपणीं । भक्ति निर्विघ्नीं पाववी मज ॥२८॥
माझी प्राप्ति होण्याला भक्तिमार्ग आणि ज्ञानमार्ग असे दोन्ही मार्ग आहेत. त्यांत ज्ञानमार्ग फार बिकट आहे, पण भक्तिमार्ग हा निर्विघ्नपणाने भक्काला माझ्याकडे पोचवितो २८.
संसार तरावयालागीं । अनेक साधनें अनेगीं ।
बोलिलीं तीं जाण वाउगीं । उत्तम प्रयोगीं मद्‍भक्ती ॥२९॥
बोलिलीं तीं जाण वाउगीं । उत्तम प्रयोगीं मद्‍भक्ती ॥२९॥
हा संसार तरून जाण्याला अनेकांनी अनेक साधनें सांगितलेली आहेत, पण ती सर्व व्यर्थ आहेत असें समज. अनुभवाअंती माझा भक्तिमार्गच उत्तम असे दिसून येते २९.
उपायांमाजीं अतिप्रांजळ । निर्विघ्न आणि नित्य निर्मळ ।
माझा भक्तिमार्ग केवळ । ज्ञान तें विकळ मध्यपाती ॥१५३०॥
माझा भक्तिमार्ग केवळ । ज्ञान तें विकळ मध्यपाती ॥१५३०॥
सर्व उपायांमध्ये अत्यंत सरळ, निर्वित, नित्य आणि पवित्र असा हा माझा केवळ भक्तिमार्ग आहे. ज्ञानमार्ग आहे तो भक्काला मध्येच व्याकुळ करून पाडगारा आहे १५३०.
मळा शिंपावयालागुनी । मोट पाट उपाय दोन्ही ।
मोटां काढिजे विहीरवणी । बहुत कष्टोनी अतिअल्प ॥३१॥
मोटां काढिजे विहीरवणी । बहुत कष्टोनी अतिअल्प ॥३१॥
मळा शिंपावयाला मोट आणि पाट असे पाणी मिळविण्याचे दोन उपाय असतात. मोटेनें विहिरींतलें सांचों पाणी काढावयाचे; आणि ते देखील फार कष्ट करून थोडेच सांपडतें ३१.
मोट नाडा बैलजोडीं । अखंड झोडितां आसुडीं ।
येतां जातां वोढावोढी । भोय भिजे थोडी भाग एक ॥३२॥
येतां जातां वोढावोढी । भोय भिजे थोडी भाग एक ॥३२॥
आधी मोट, नाडा आणि बैलांची जोडी इतकी तयारी पाहिजे, मग त्या बैलांना आसुडाखाली सारखे झोडीत बसावे, आणि त्यांना मार्गेपुढे येताजातांना ओढाओढ करून हाल हाल करावेत, तेव्हां कोठे एका लहानशा भागाएवढी जमीन भिजते ३२.
तेथही मोट फुटे कां नाडा तुटे । वोडव पडे बैल अवचटे ।
तरी हातां येतां पीक आटे । वोल तुटे तत्काळ ॥३३॥
तरी हातां येतां पीक आटे । वोल तुटे तत्काळ ॥३३॥
त्यांतही एकाद्या वेळी मोटच फुटते, किंवा नाडाच तुटून जातो, किंवा एकाएकी एकादा बैल आजारी पडतो किंवा मरतो, आणि असे झाले की, तत्काळ जमिनीची ओल जाते, व हातातोंडाला आलेले पीक करपून जातें ! ३३.
तैसा नव्हे सरितेचा पाट । एक वेळ केल्या वाट ।
अहर्निशीं घडघडाट । चालती लोट जीवनाचे ॥३४॥
अहर्निशीं घडघडाट । चालती लोट जीवनाचे ॥३४॥
पण नदीच्या पाटाचा प्रकार मात्र तसा नाही. त्या पाटाला एक वेळ वाट करून दिली, की रात्रंदिवस धो धो धो धो पाण्याचे लोट वहातच असतात ३४.
मोटेचें पाणी तैसें ज्ञान । करूनि वेदशास्त्रपठण ।
नित्यानित्य विवेकासी जाण । पंडित विचक्षण बैसती ॥३५॥
नित्यानित्य विवेकासी जाण । पंडित विचक्षण बैसती ॥३५॥
ज्ञान हे मोटेच्या पाण्यासारखे आहे. वेदशास्त्रांचे पठण करून नित्य कोणते व अनित्य कोणते याचा विचार करण्यासाठी मार्मिक पंडित बसतात ३५.
एक कर्माकडे वोढी । एक संन्यासाकडे बोडी ।
एक म्हणती हे गोष्टी कुडी । देहो वोढावोढीं न घालावा ॥३६॥
एक म्हणती हे गोष्टी कुडी । देहो वोढावोढीं न घालावा ॥३६॥
त्यांत एकजण कर्माकडे ओढ घेतो, एकजण संन्यासाकडे मन वळवून मुंडन करावयास लावतो, आणि कोणी म्हणतात की, हे म्हणणे बरोबर नाही, देह हा अशा रीतीने कधी संकटांत घालू नये. ३६.
एक म्हणती प्रारब्ध प्रमाण । एक म्हणती सत्य शब्दज्ञान ।
एक म्हणती धरावें मौन । अतिजल्पन न करावें ॥३७॥
एक म्हणती धरावें मौन । अतिजल्पन न करावें ॥३७॥
कोणी म्हणतात की, प्रारब्ध म्हणून जे आहे तेच खरे आहे. कोणी म्हणतात की, शब्दज्ञान हेच खरे. कोणी म्हणतात की, ह्याविषयी मौन धरावें, फार बडबड करूं नये ३७.
एक म्हणती सांडावी व्युत्पत्ती । ज्याची चढे अधिक युक्ती ।
तोचि ज्ञाता निश्चितीं । सांगों किती मूर्खांसी ॥३८॥
तोचि ज्ञाता निश्चितीं । सांगों किती मूर्खांसी ॥३८॥
कोणी म्हणतात की, विद्वत्ता सोडून द्यावी. ज्याची कल्पना अधिक चालते, तोच शहाणा खरा. मूर्थ्यांना किती सांगावें ? ३८.
एक म्हणती तप प्रमाण । एक म्हणती पुरश्चरण ।
एक म्हणती वेदाध्ययन । द्यावें दान एक म्हणती ॥३९॥
एक म्हणती वेदाध्ययन । द्यावें दान एक म्हणती ॥३९॥
कोणी म्हणतात की, तप हेच मुख्य आहे. कोणी म्हणतात की, मंत्रांचे पुरश्चरण हेंच सर्वात श्रेष्ठ आहे. कोणी म्हणतात की, वेदाध्ययन हेच श्रेष्ठ आहे. कोणी म्हणतात की, दान करावे हेच योग्य होय ३९.
एक तो हें अवघेंचि मोडी । घाली योगाचिये कडाडीं ।
लावी आसनमुद्रेची वोढी । बैसवी रोकडी वारयावरी ॥१५४०॥
लावी आसनमुद्रेची वोढी । बैसवी रोकडी वारयावरी ॥१५४०॥
कोणी तर हे सारेच खोडून काढतो, आणि माणसाला योगाच्या झटापटीत अडकवितो. तो साधकाला आसनांची आणि मुद्रांची चटक लावतो व वाऱ्यावर बसवितो १५४०.
ऐसे नाना वाद करितां । एक निश्चयो नव्हे सर्वथा ।
ज्ञानाभिमान अतिपंडितां । ज्ञान तत्त्वतां कळेना ॥४१॥
ज्ञानाभिमान अतिपंडितां । ज्ञान तत्त्वतां कळेना ॥४१॥
असे अनेक प्रकारचे वाद करता करतां सर्वस्वी एक निश्चय होत नाही. मोठ्या पंडितांना ज्ञानाचा अभिमान असल्यामुळे खरे ज्ञान मुळीच कळत नाही ४१.
ऐसी ज्ञानमार्गींची गती । नाना परींचीं विघ्नें येती ।
विकल्पें नासल्या व्युत्पत्ती । माझी निजप्राप्ती तेथें नाहीं ॥४२॥
विकल्पें नासल्या व्युत्पत्ती । माझी निजप्राप्ती तेथें नाहीं ॥४२॥
ज्ञानमार्गातली ही अशी दशा आहे. त्यांत अनेक प्रकारची विने येतात. विकल्पानेच विद्वत्ता नाहीशी होते, म्हणून विद्वत्तेच्या ठिकाणी माझी प्राप्ति होत नाही ४२.
तैसी नव्हे माझी भक्ती । नाममात्रें मज पावती ।
नामें उद्धरले नेणों किती । हेंचि भागवतीं बोलिलें ॥४३॥
नामें उद्धरले नेणों किती । हेंचि भागवतीं बोलिलें ॥४३॥
माझी भक्ति काही तशी नव्हे. भक्तिसंपन्न लोक माझें नाम घेतल्यानेच मला पावतात. नामाने किती प्राणी उद्धरले, हे मोजता येणार नाही. भागवतामध्ये हेच सांगितले आहे ४३.
माझें करितां गुणवर्णन । कां हरिकथा नामसंकीर्तन ।
तेथें रिघों न शके विघ्न । गडगर्जन हरिनामें ॥४४॥
तेथें रिघों न शके विघ्न । गडगर्जन हरिनामें ॥४४॥
माझ्या गुणांचे वर्णन करतांना किंवा हरिकथा-नामसंकीर्तन करतांना तेथें विघ्नाचा शिरकाव होऊ शकत नाही. हरिनामाची गर्जना केवळ किल्लयासारखी (संरक्षक) आहे ४४.
जेथें हरिनामाचे पवाडे । तेथें विघ्न कैंचें बापुडे ।
विघ्न पळे मद्‍भक्तांपुढें । उघडती कवाडें मोक्षाचीं ॥४५॥
विघ्न पळे मद्‍भक्तांपुढें । उघडती कवाडें मोक्षाचीं ॥४५॥
हरिनामाचा जेथे घोष चालतो, तेथे बिचारें विघ्न कुठून येणार ? माझ्या भक्तांपुढे ते पळत सुटते, आणि मोक्षाची द्वारें खुली होतात ४५.
माझे भक्त अतिनिराश । न धरिती मोक्षाची आस ।
यालागीं मी हृषीकेश । त्यांच्या भावार्थास भूललों ॥४६॥
यालागीं मी हृषीकेश । त्यांच्या भावार्थास भूललों ॥४६॥
माझे भक्त असतात ते पूर्ण निरिच्छ असतात. ते मोक्षाची आशा धरीत नाहीत. म्हणूनच मी श्रीकृष्ण त्यांच्या भावार्थावर भुललेला असतो ४६.
एवं निर्विघ्न मजमाजीं सरता । मार्ग नाहीं भक्तिपरता ।
त्रिसत्य सत्य गा सर्वथा । भक्ति तत्त्वतां मज पढिये ॥४७॥
त्रिसत्य सत्य गा सर्वथा । भक्ति तत्त्वतां मज पढिये ॥४७॥
तात्पर्य, निर्विघ्नपणे माझ्याजवळ यावयाला भक्तीशिवाय दुसरा मार्ग नाही हे त्रिवार खरें-सर्वस्वी खरे आहे. खरोखर भक्ति हीच मला आवडती आहे ४७.
ऐशी निजभक्ति सुलभ फुडी । देवो सांगे अतिआवडीं ।
उद्धवासी हरिभक्तीची गोडी । हर्षाची गुढी उभारिली तेणें ॥४८॥
उद्धवासी हरिभक्तीची गोडी । हर्षाची गुढी उभारिली तेणें ॥४८॥
अशी सुलभ असलेली आपली भक्ति देव स्पष्टपणे अत्यंत आवडीने सांगता झाला. उद्धवाला हरिभक्तीची गोडी होतीच, म्हणून हे ऐकताच त्याने आनंदाची गुढीच उभारली १८.
जें उद्धवाच्या जीवीं होतें । तेंचि निरूपिलें श्रीअनंतें ।
हरिखें नाचों लागला तेथें । जीवें श्रीकृष्णातें वोवाळी ॥४९॥
हरिखें नाचों लागला तेथें । जीवें श्रीकृष्णातें वोवाळी ॥४९॥
जे उद्धवाच्या मनांत होते तेंच कृष्णांनी सांगितले, म्हणून उद्धव त्या ठिकाणी हर्षातिशयाने नाचूंच लागला. त्याने जीवाभावाने श्रीकृष्णाला ओंवाळले ४९,
ऐशी तुझी सुलभ भक्ति । तरी अवघेचि भक्ति कां न करिती ।
देवो म्हणे भाग्येंवीण माझी भक्ति । न घडे निश्चितीं उद्धवा ॥१५५०॥
देवो म्हणे भाग्येंवीण माझी भक्ति । न घडे निश्चितीं उद्धवा ॥१५५०॥
आणि म्हणाला,-" इतकी तुझी भक्ति जर सुलभ आहे, तर सारेच लोक तुझी भक्ति का करीत नाहीत ?" तेव्हां देव म्हणाले,-उद्धवा ! भाग्याशिवाय ही माझी भक्ति खरोखर कोणालाच घडावयाची नाही १५५०.
कोटि जन्मांची पुण्यसंपत्ती । जरी गांठीं असेल आइती ।
तैं जोडे माझ्या संतांची संगती । सत्संगें भक्ती उल्हासे ॥५१॥
तैं जोडे माझ्या संतांची संगती । सत्संगें भक्ती उल्हासे ॥५१॥
कोट्यवधि जन्मांत पुण्याची संपत्ति मिळविलेली जर पदरीं आयती तयार असेल, तरच माझ्या संतांची संगति घडते, आणि सत्संगतीने माझी भक्ति उत्पन्न होते ५१.
सत्संगें भक्तीची प्राप्ती । उद्धवा जाण तू निश्चितीं ।
संतांपाशीं माझी भक्ती । वास पाहती उभी असे ॥५२॥
संतांपाशीं माझी भक्ती । वास पाहती उभी असे ॥५२॥
उद्धवा ! सत्संगानेच भक्तीची प्राप्ति होते, हे तूं पक्कं समज. माझी भक्ति संतांपाशी वाट पहात उभी असते ५२.
हो कां तूं संत माझे म्हणसी । येर लोक सांडिले कोणापाशीं ।
तुझी भक्ति अहर्निशीं । संतांपाशीं कां असे ॥५३॥
तुझी भक्ति अहर्निशीं । संतांपाशीं कां असे ॥५३॥
"संताला जर तूं 'माझे' असे म्हणतोस तर बाकीचे लोक कोणाच्या हवाली केलेस ? तसेंच तुझी भक्ति रात्रंदिवस संतांपाशीच कां असते ?" ५३.
उद्धवा ऐसा विकल्पभावो । येथें धरावया नाहीं ठावो ।
संतभजनीं माझा सद्‍भावो । केवा कोण पाहावो भक्तीचा ॥५४॥
संतभजनीं माझा सद्‍भावो । केवा कोण पाहावो भक्तीचा ॥५४॥
उद्धवा ! असा विकल्प मनांत आणावयाला येथे जागाच नाही. संतांच्या भजनावर माझी अतिशय श्रद्धा आहे, मग भक्तीचा पाड तो काय ? ५४.
संतसेवा करावयासी । कोण कारण तूं मज म्हणसी ।
अनावरा मज अनंतासी । तिंहीं निजभावेंसी आकळिलें ॥५५॥
अनावरा मज अनंतासी । तिंहीं निजभावेंसी आकळिलें ॥५५॥
पण "संतांची सेवा करायला मला कारण काय ?" असें तूं म्हणशील, तर जो मी अनंत कोणालाही आवरला जाणारा नव्हे, त्या मलाही त्यांनी आपल्या भक्तीने बांधून टाकले आहे ५५
मज आकळिलें ज्या हेतू । तेही सांगेन तुज मातू ।
मजवांचूनि जगाआंतू । दुसरा अर्थू नेणती ॥५६॥
मजवांचूनि जगाआंतू । दुसरा अर्थू नेणती ॥५६॥
आता त्यांनी ज्या हेतूने मला बांधले आहे, ते कारणही तुला सांगतों. ते जगामध्ये माझ्याशिवाय दुसरा कोणताही अर्थ जाणतच नाहीत ५६.
आपुलें जें स्वकर्म । मज अर्पिले सर्व धर्म ।
देह गेह रूप नाम । आश्रमधर्म मदर्पण ॥५७॥
देह गेह रूप नाम । आश्रमधर्म मदर्पण ॥५७॥
त्यांनी आपलें जें स्वकर्म असते ते मलाच अर्पण केलेले असते. त्यांनी आपले सर्व धर्म, देह, घर, रूप, नाम आश्रमधर्म, मलाच अर्पिलेले असतात ५७.
कल्पांतींचेनि कडकडाटें । जैं धाके धाके विराट आटे ।
ऐसीं वोढवल्या अचाटें । मजवेगळे नेटें न ढळ्ती ॥५८॥
ऐसीं वोढवल्या अचाटें । मजवेगळे नेटें न ढळ्ती ॥५८॥
कल्पान्तसमयीं होणाऱ्या कडकडाटाच्या धाकानें सर्व विश्व भिते व लयास जाते, अशा प्रकारची अरिष्टं ओढवली असतांही ते धैर्याने माझ्यापासून ढळत नाहींत ५८.
तुटोनि पडतां आकाश । आणिकाची ते न पाहती वास ।
यालागीं मी हृषीकेश । त्यांचा दास झालों असें ॥५९॥
यालागीं मी हृषीकेश । त्यांचा दास झालों असें ॥५९॥
आकाश तुटून पडले असतांही आश्रयासाठी ते माझ्यावांचून दुसऱ्याची वाट पहात नाहीत. म्हणूनच मी श्रीकृष्ण त्यांचा दास होऊन राहिलों आहे ५९.
नवल भावार्थाचा महिमा । मज विश्वात्म्याचे झाले ते आत्मा ।
ऐसें लाहाणें तयां आम्हां । मज पुरुषोत्तमा वश केलें ॥१५६०॥
ऐसें लाहाणें तयां आम्हां । मज पुरुषोत्तमा वश केलें ॥१५६०॥
भावार्थाचा महिमा मोठा आश्चर्यकारक आहे. माझा विश्वात्म्याचाही ते आत्मा झालेले आहेत. असा त्यांना आणि आम्हांला एकोपा आहे, म्हणूनच मला पुरुषोत्तमाला त्यांनी वश केले आहे १५६०.
संतांसीं मज भिन्नपण । कल्पांतींही नाहीं जाण ।
तुज जिव्हारींची उणखूण । तुज संपूर्ण सांगीतली ॥६१॥
तुज जिव्हारींची उणखूण । तुज संपूर्ण सांगीतली ॥६१॥
संतांना आणि मला कल्पांतांतसुद्धा मिनभाव नाही, हे लक्षात ठेव, ही माझ्या जिवाची सर्व गुह्य गोष्ट मी तुला सांगितली ६१.
संत माझे झाले माझ्या भक्तीं । येर लोक मज न भजती ।
ते म्यां दिधले काळाच्या हातीं । अदृष्टगतीं बांधोनी ॥६२॥
ते म्यां दिधले काळाच्या हातीं । अदृष्टगतीं बांधोनी ॥६२॥
माझ्या भक्तीनेच संत माझे झाले आहेत. इतर लोक मला भजत नाहीत, म्हणून मी त्यांना अदृष्टपाशांत बांधून काळाच्या स्वाधीन केले ६२.
माझिया संतांपाशीं । यावया प्राप्ती नाहीं काळासी ।
मी सदा संरक्षिता त्यांसी । ते कळिकाळासी नागवती ॥६३॥
मी सदा संरक्षिता त्यांसी । ते कळिकाळासी नागवती ॥६३॥
काळाला माझ्या संतांजवळ येण्याचे सामर्थ्य नाही. कारण सर्वकाल मी त्यांचे रक्षण करणारा आहे. म्हणून ते कलिकाळाच्याही तडाख्यांत सांपडत नाहीत ६३.
यापरी संतांचें सर्व काज । करितां मज नाहीं लाज ।
उद्धवा माझें अत्यंत निजगुज । तें मी तुज सांगेन ॥६४॥
उद्धवा माझें अत्यंत निजगुज । तें मी तुज सांगेन ॥६४॥
याप्रमाणे संतांचे सर्व काम करतांना मला संकोच वाटत नाही. उद्धवा ! आता माझे एक अत्यंत गुह्य मनोगत आहे, तें मी तुला सांगेन ६४.
अथैतत् परमं गुह्यं श्रृण्वतो यदुनन्दन ।
सुगोप्यमपि वक्ष्यामि त्वं मे भृत्यः सुहृत् सखा ॥ ४९ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
सुगोप्यमपि वक्ष्यामि त्वं मे भृत्यः सुहृत् सखा ॥ ४९ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
[श्लोक ४९] हे उद्धवा ! तू माझा प्रिय सेवक, हितेच्छू आणि सखा आहेस त्याचबरोबर ऐकण्यासाठी इच्छुकपण आहेस म्हणून आता मी तुला एक अत्यंत गोपनीय परम रहस्य सांगणार आहे. (४९)
ऐकें यदुवंशकुळटिळका । तूं स्वगोत्र भृत्य सुहृद सखा ।
तुज न सांगिजे हा आवांका । सर्वथा देखा न धरवे ॥६५॥
तुज न सांगिजे हा आवांका । सर्वथा देखा न धरवे ॥६५॥
-यदुवंशकुलभूषणा उद्धवा ! ऐक. तूं स्वकीय आहेस, सेवक आहेस, सुहृद आहेस, आणि प्रिय मित्र आहेस; म्हणून तुला माझें गुह्य सांगू नये इतका धीर मला मुळीच धरवत नाहीं ६५.
मज गुप्ताचें गुप्त सार । साराचें गुप्त भांडार ।
ते भांडारींचें निज सार । तुज मी साचार सांगेन ॥६६॥
ते भांडारींचें निज सार । तुज मी साचार सांगेन ॥६६॥
याकरिता माझ्या गुह्यांतील गुह्य असें सार,- नव्हे, त्या साराचेंही गुप्त भांडार, आणि त्या भांडारांतीलही गुप्त तत्त्व आता खरोखर तुला सांगेन ६६.
ऐसें गुह्याचें गुह्य निश्चितीं । नाहीं सांगीतलें कोणाप्रती ।
तूं सखा जिवलग सांगाती । अनन्य प्रीती मजलागीं ॥६७॥
तूं सखा जिवलग सांगाती । अनन्य प्रीती मजलागीं ॥६७॥
खरोखरीच असलें हें गुह्यांतलें गुह्य मी कोणालाच सांगितले नाही. पण तूं माझा जिवलग मित्र व सोबती आहेस, आणि माझ्यावर तुझे अप्रतिम प्रेम आहे ६७.
केवळ कोरडी नव्हे प्रीती । तैसीच माझी अनन्यभक्ती ।
भक्तीसारिखी विरक्ती । अवंचक स्थिती तुजपाशीं ॥६८॥
भक्तीसारिखी विरक्ती । अवंचक स्थिती तुजपाशीं ॥६८॥
आणखी ते प्रेम सुद्धा केवळ कोरडे नव्हे, तर तशीच तुझ्या ठिकाणी माझी अनन्य भक्ति आहे, आणि त्या भक्तीप्रमाणे तुझ्या अंत:करणांत विरक्तीही आहे. तुझ्यापाशी पूर्ण निष्कपट वृत्ति आहे ६८.
यादववंषीं पाहतां देख । मजसमान तूंचि एक ।
समान सगोत्र आणि सेवक । हें अलोकिक उद्धवा ॥६९॥
समान सगोत्र आणि सेवक । हें अलोकिक उद्धवा ॥६९॥
हें पहा ! हा यादवकुलांत पहावयास गेले असतां माझ्यासारखा एक तूंच आहेस. उद्धवा ! तूं माझ्याशी समान योग्यतेचा व माझा गोत्रज असून माझा सेवक आहेस, हेच अपूर्व होय ६९.
नव्हेसी कार्यार्थी सेवक । सर्वभावें विश्वासुक ।
किती वाणूं गुण एकएक । परम हरिख मज झाला ॥१५७०॥
किती वाणूं गुण एकएक । परम हरिख मज झाला ॥१५७०॥
आणि तोसुद्धा कामापुरता सेवक नव्हेस, तर सर्वस्वी विश्वासुक आहेस. तुझे एक एक गुण किती म्हणून वर्णन करूं ? खरोखर हे सांगतांना मला अत्यंत हर्ष झाला आहे १५७०,
यालागीं गुह्य तेंही तुझ्या ठायीं । वंचावया मज धीरु नाहीं ।
हृदय आलिंगलें हृदयीं । चिदानंदू पाहीं तुष्टला ॥७१॥
हृदय आलिंगलें हृदयीं । चिदानंदू पाहीं तुष्टला ॥७१॥
म्हणूनच ते गुह्य आहे तरी तुझ्यापासून चोरून ठेवावयाला मला धीर होत नाही. असें म्हणून भगवंताने उद्धवाला हृदयाशी हृदय भिडवून आलिंगन दिले, तेव्हांच चिदानंदरूप श्रीकृष्ण संतुष्ट झाला ७१.
मग म्हणे सावधान । सादर आइक माझें वचन ।
तुज फावल्या माझें गुह्य ज्ञान । वंश‍उद्धरण तुझेनि ॥७२॥
तुज फावल्या माझें गुह्य ज्ञान । वंश‍उद्धरण तुझेनि ॥७२॥
मग कृष्ण म्हणाला, सावधपणाने नीट लक्ष लावून माझे भाषण आदरपूर्वक ऐक. हे माझें गुह्मज्ञान तुला मिळाले असतां तुझ्यामुळे सर्व वंशाचा उद्धार होईल ७२.
जे वंशी होय ब्रह्मज्ञानी । तो वंष पवित्र त्याचेनी ।
हे सत्य जाण माझी वाणी । विकल्प मनीं न धरावा ॥७३॥
हे सत्य जाण माझी वाणी । विकल्प मनीं न धरावा ॥७३॥
कारण, ज्या वंशांत ब्रह्मज्ञानी उत्पन्न होतो, तो वंश त्याच्यामुळे पावन होतो. हे माझें भाषण अगदी सत्य आहे असे समज. ह्याविषयी मनांत विकल्प आणूं नये ७३.
म्हणसी स्वयें तूं ब्रह्म पूर्ण । वंशीं अवतरलासी नारायण ।
तेणें वंश उद्धरला जाण । माझें ज्ञान तें किती ॥७४॥
तेणें वंश उद्धरला जाण । माझें ज्ञान तें किती ॥७४॥
पण तूं म्हणशील की, "तूं स्वतःच पूर्णब्रह्म नारायण ह्या वंशामध्ये अवतरला आहेस, तेव्हा त्यामुळेच हा वंश उद्धरला. तुझ्यापुढे माझें ज्ञान ते किती ?" ७४.
तरी नाम रूप जाति गोत । या अवघ्यांसी मी अलिप्त ।
सकळ कुळेंसी मी कुळवंत । गोत समस्त जग माझें ॥७५॥
सकळ कुळेंसी मी कुळवंत । गोत समस्त जग माझें ॥७५॥
तर नाम, रूप, जात, गोत, या सर्वांहून मी अलिसच आहे. जगातील सर्वच कुलांनी मी कुलवंत झालो आहे. कारण, सारे जग हेंच माझें गोत आहे ७५.
ऐसें म्हणोनि निजगुह्यसार । तुज मी सांगेन साचार ।
तेणें होईल जगाचा उद्धार । ऐसें शारङ्गधर बोलिला ॥७६॥
तेणें होईल जगाचा उद्धार । ऐसें शारङ्गधर बोलिला ॥७६॥
हे लक्षात ठेवूनच खरोखर मी आपलें गुह्यांतील सार तुला सांगेन. त्याच्यायोगाने सर्व जगाचा उद्धार होईल. असें श्रीकृष्णाने सांगितले ७६.
तें ऐकावया गुह्य ज्ञान । उद्धवें मनाचे उघडिले कान ।
सावध पाहतां हरीचें वदन । नयनीं नयन विगुंतले ॥७७॥
सावध पाहतां हरीचें वदन । नयनीं नयन विगुंतले ॥७७॥
तें गुप्त ज्ञान ऐकण्यासाठी उद्धवाने मनाचेच कान उघडले, आणि लक्ष लावून श्रीकृष्णाच्या मुखाकडे पाहतांच त्याच्या नेत्राकडेच उद्धवाचे नेत्र गुंतून राहिले ७७.
यापरी उद्धव सावधान । त्यासी कृष्ण सांगेल गुह्य ज्ञान ।
पुढीले अध्यायीं अतिगहन । रसाळ निरूपण हरीचें ॥७८॥
पुढीले अध्यायीं अतिगहन । रसाळ निरूपण हरीचें ॥७८॥
याप्रमाणे उद्ध्वाने लक्ष दिल्यानंतर त्याला श्रीकृष्ण जै गुह्मज्ञान सांगेल, ते श्रीकृष्णाचे अत्यंत गहन व रसाळ निरूपण पुढच्या अध्यायांत आहे ७८.
एका विनवी जनार्दन । संतीं मज द्यावें अवधान ।
श्रोतीं व्हावें सावधान । मस्तकीं चरण वंदिले ॥७९॥
श्रोतीं व्हावें सावधान । मस्तकीं चरण वंदिले ॥७९॥
म्हणून एका जनार्दन विनति करतो की, संतांनी माझ्याकडे लक्ष द्यावें, आणि श्रोत्यांनी सावध व्हावे. तुमचे चरण मी शिरसावंद्य केले आहेत ७९.
तुमचेनि पदप्रसादें । श्रीभागवतींचीं श्लोकपदें ।
वाखाणीन अर्थावबोधें । संत स्वानंदें तुष्टलिया ॥१५८०॥
वाखाणीन अर्थावबोधें । संत स्वानंदें तुष्टलिया ॥१५८०॥
तुमच्या चरणप्रसादाने श्रीभागवतांतील श्लोकांची पदें सुबोध अर्थानं वर्णन करीन, म्हणजे संत आनंदाने संतुष्ट होतील १५८०.
यालागीं एका शरण जनार्दनीं । तंव जनार्दनचि एकपणीं ।
जेवीं कां सागरींचें पाणी । तरंगपणीं विराजे ॥१५८१॥
जेवीं कां सागरींचें पाणी । तरंगपणीं विराजे ॥१५८१॥
म्हणून एका जनार्दनाचे ठिकाणी शरण गेला, तेव्हां ज्याप्रमाणे समुद्रातील पाणीच लाटांच्या रूपाने शोभते, त्याप्रमाणे तो शोभू लागला १५८१.
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे एकाकारटीकायां
श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकादशपूजाविधानयोगो नाम एकादशोऽध्यायः ॥११॥
श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकादशपूजाविधानयोगो नाम एकादशोऽध्यायः ॥११॥
अकरावा अध्याय समाप्त. ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥४९॥ ओव्या १५८१॥
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ७०१ ते ८००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ८०१ ते ९००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ९०१ ते १०००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १००१ ते ११००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या ११०१ ते १२००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १३०१ ते १४००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १४०१ ते १५००
एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १५०१ ते १५८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...