​त्रिवार करोनि प्रदक्षीणा । अवलोकूनि श्रीकृष्णवदना ।

नमस्कारोनि श्रीचरणा । उद्धव कृष्णाज्ञा निघाला ॥ ९०१ ॥
तृतीयस्कंधींचे निरूपण । उद्धवासी विदुरदर्शन ।
दोघां पडिलें आलिंगन । कुशल संपूर्ण पूशिलें ॥ ९०२ ॥
तेथ सांगतां कृष्णनिधन । उद्धव नव्हेचि दीनवदन ।
तें विदुरासी कळलें चिह्न । हा ब्रह्मज्ञान पावला ॥ ९०३ ॥
मरता गुरु रडता चेला । दोंहीचा बोध वायां गेला ।
साच मानी जो या बोला । तोही ठकला निश्चित ॥ ९०४ ॥
यासी तुष्टली श्रीकृष्णकृपामूर्तीं । निमाली मोहममतावृत्ती ।
पावला परमानंदप्राप्ती । स्वानंदस्थितीं डुल्लत ॥ ९०५ ॥
शब्दा नातळोनि बोल बोले । पृथ्वी नातळोनि सहजें चाले ।
असोनि नामरूपमेळें । नामरूपा नातळे हा एक ॥ ९०६ ॥
हा रसनेवीण सुरस चाखे । डोळ्यांवीण आपणपैं देखे ।
इंद्रियावीण सोलींव सुखें । निजात्मतोखें हा भोगी ॥ ९०७ ॥
निर्विकल्पनिजबोधेंसीं । त्यावरी भक्तिज्ञानवैराग्येंसी ।
स्थिती देखोनि उद्धवापाशीं । विदुर मानसीं निवाला ॥ ९०८ ॥
मग तो विनवी उद्धवासी । तुज तुष्टला ह्रुषीकेशी ।
तूं पावलासी ब्रह्मज्ञानासी । तें मज उपदेशीं सभाग्य ॥ ९०९ ॥
उद्धव म्हणे तुझें भाग्य धन्य । तुज अंतीं स्मरला श्रीकृष्ण ।
तुज सांगावया ब्रह्मज्ञान । मैत्रेयासी जाण आज्ञापिलें ॥ ९१० ॥
कृष्ण मज जरी आज्ञा देता । तरी मी तत्काळ बोध करितों तत्त्वतां ।
तुज सद्‌गुरु परमार्था । जाण सर्वथा मैत्रेय ॥ ९११ ॥
ऐकतां उद्धवाचें वचन । विदुर प्रेमें गहिवरला पूर्ण ।
काय बोलिला आपण । सावधान अवधारा ॥ ९१२ ॥
हें तृतीयस्कंधींचें निरूपण । प्रसंगें एथें आलें जाण ।
विदुर बोलिला अतिगहन । तेंचि वचन अवधारा ॥ ९१३ ॥

( संमत श्लोक )-
काहं कीटकवत्तुच्छः क्व च कारुण्यवारिधिः ।
तेनाहं स्मारितोऽस्म्यद्य मुमुर्षुः केशवं यथा ॥ १ ॥

विदुर म्हणे मी मशक । रंकांमाजीं अतिरंक ।
त्या मज स्मरे यदुनायक । कृपा अलोलिक दासांची ॥ ९१४ ॥
नाठवीच देवकीवसुदेवांसी । नाठवीच बळिभद्रपांडवांसी ।
ते आठवी मज दासीपुत्रासी । हृषीकेशी कृपाळू ॥ ९१५ ॥
जेवीं मरता स्मरे नारायण । तेवीं अंतीं मज स्मरला कृष्ण ।
यापरी भक्तप्रतिपाळू जाण । कृपासिंधु पूर्ण श्रीकृष्ण ॥ ९१६ ॥ आशंका ॥
द्वारकेसी असतां श्रीकृष्ण । तैंचि उद्धवें केलें गमन ।
त्यासी प्रभासींचें कृष्णनिधन । म्हणाल संपूर्ण अदृश्य ॥ ९१७ ॥
तरी उद्धवविदुरसंवादखूण । येचि अर्थींचें निरूपण ।
समूळ सांगेन कथन । तें सावधान अवधारा ॥ ९१८ ॥
उद्धव जाता मार्गीं आपण । अवचितीं जाहली आठवण ।
न पाहतां कृष्णनिधन । मी कां गमन करितों हें ॥ ९१९ ॥
श्रीकृष्णचरित्र अतिगोड । तें सांडूनि तीर्थीं काय चाड ।
ऐसा विचार करूनि दृढ । श्रद्धेनें प्रौढ श्रद्धाळू ॥ ९२० ॥
परतोनि कृष्णापाशीं जातां । तो मज राहों नेदी सर्वथा ।
कृष्णामागें कळों नेदितां । आला मागुता प्रभासेंसी ॥ ९२१ ॥
तेथेंही राहोनियां गुप्त । पाहों लागला श्रीकृष्णचरित ।
तंव यदवकुळाचा घात । देखिला समस्त उद्धवें ॥ ९२२ ॥
कुळ निर्दळूनि एकला । कृष्ण अश्वत्थातळीं बैसला ।
तेथ जराव्याधें बाण विंधिला । चरणीं लागला मृगशंका ॥ ९२३ ॥
चरणीं लागतांचि घावो । थोर सुखें सुखावला देवो ।
कृतकार्य जाहलें निःसंदेहो । निजधामा पहा हो जावया ॥ ९२४ ॥
बाण लागतां भलतेयांसी । घायें होती कासाविशी ।
ते दशा नाहीं श्रीकृष्णासी । देहत्व त्यासी अतिमिथ्या ॥ ९२५ ॥
जेवीं घाय लागतां छायेसी । पुरुष नव्हे कासाविशी ।
तेवीं व्याधें विधितां बाणेंसी । ग्लानी कृष्णासी असेना ॥ ९२६ ॥
ते संधी मैत्रेय आला । त्यासी ज्ञानोपदेश केला ।
ते काळीं विदुर आठवला । कृपा कळवळला श्रीकृष्ण ॥ ९२७ ॥
आजी येथें विदुर असता । तरी मी ब्रह्मज्ञान उपदेशितों सर्वथा ।
मैत्रेय तुज सांगतों आतां । त्यासी तूं तत्त्वता उपदेशीं ॥ ९२८ ॥
पावोनि कृष्णगुह्यज्ञान । मैत्रेयासी परम समाधान ।
म्हणे कलियुग धन्य धन्य । ब्रह्मवादी जन बहुसाल होती ॥ ९२९ ॥

‘सर्वे ब्रह्म वदिष्यन्ति सम्प्राप्ते च कलौ युगे ।
नैव तिष्ठन्ति मैत्रेय शिश्नोदरपरायणाः’ ॥ २ ॥

वादकत्वें कलियुगाप्रती । बहुसाल ब्रह्मवादी होती ।
परी न राहती ब्रह्मस्थितीं । जाण निश्चितीं मैत्रेया ॥ ९३० ॥
वदूनियां ब्रह्मज्ञान । होती शिश्नोदरपरायण ।
जिह्वा शिश्न जो आवरी संपूर्ण । त्यासीच ब्रह्मज्ञान कलियुगीं ॥ ९३१ ॥
ऐकोनि मैत्रेयसंवादासी । उद्धव आला श्रीकृष्णापाशीं ।
प्रदक्षिणा करूनि त्यासी । मग पायांसी लागला ॥ ९३२ ॥
ऐकून मैत्रेयाचें ज्ञान । देखोनि कृष्णाचें निर्याण ।
उद्धव निघाला आपण । तें ऐक लक्षण परीक्षिती ॥ ९३३ ॥

ततस्तमन्तर्हृदि सन्निवेश्य
गतो महाभागवतो विशालाम् ।
यथोपदिष्टां जगदेकबन्धुना
ततः समास्थाय हरेरगाद्गतिम् ॥ ४७ ॥

जगाचें विश्रामधाम । जो पुरुषांमाजीं पुरुषोत्तम ।
तो ह्रुदयीं धरोनि आत्माराम । उद्धव सप्रेम निघाला ॥ ९३४ ॥
कृष्णाची पूर्णस्थिती । हृदयीं धरोनि सुनिश्चितीं ।
उद्धव विशालतीर्थाप्रती । स्वानंदस्थितीं निघाला ॥ ९३५ ॥
उद्धव स्वानंदस्थितिपूर्ण । जेथें जेथें करी गमन ।
ते ते लोक होती पावन । भक्तिज्ञानवैराग्यें ॥ ९३६ ॥
जैसजैसी विवेकविरक्ती । तैसतैसी बोधकशक्ती ।
उपदेशित ज्ञानभक्ती । चालिला त्रिजगती उद्धरित ॥ ९३७ ॥
ज्यांसी उद्धवासी जाहली भेटी । त्यांसी हरिभजनीं पडे मिठी ।
भवभय पडों नेदी दृष्टीं । बोधक जगजेठी उद्धव ॥ ९३८ ॥
जे जे भगवद्‍भक्ति करित । ते ते ‘भागवत’ म्हणिजेत ।
मुक्तीहीवरी भजनयुक्त । महाभागवत उद्धव ॥ ९३९ ॥
उद्धवें आदरिली जे भक्ती । तिची किंकर नित्यमुक्ती ।
यालागीं ‘महाभागवत’ स्थिती । बोलिजे निश्चितीं उद्धवा ॥ ९४० ।
निजशांतता अतिनिर्मळ । आत्मानुभवें अतिप्रांजळ ।
मोक्षाहीवरी भजशीळ । भक्त विशाळ उद्धव ॥ ९४१ ॥
ऐशी उद्धवाची विशाळता । तोही पावला विशालतीर्था ।
‘विशाल’ म्हणावयाची कथा । ऐक आतां सांगेन ॥ ९४२ ॥
जेथ श्रद्धामात्रें चित्तशुद्धी । स्मरणमात्रें निर्विकल्प बुद्धी ।
‘नारायण’ नामें मोक्षसिद्धी । ‘विशाल’ या विधीं बदरिकाश्रम ॥ ९४३ ॥
जेथ जनहितार्थ नारायण । अद्यापि करितो अनुष्ठान ।
मोक्षमार्गीं कृपा पूर्ण । यापरी विशाळपण बदरिकश्रमातें ॥ ९४४ ॥
जेथ अल्प तपें फळ प्रबळ । अल्पध्यानें आकळे सकळ ।
अल्प विरक्तीं मोक्ष केवळ । ऐसा फळोनि विशाळ बदरिकाश्रम ॥ ९४५ ॥
जो अंतर्यामीं गोविंदु । जो जगाचा सुहृद बंधु ।
जो आत्माराम प्रसिद्ध । ज्याचेनि निजबोधु उद्धवा ॥ ९४६ ॥
जैसा कृष्णें केला उपदेशु । तैसा बदरिकाश्रमीं रहिवासु ।
उद्धवें केला निजवासु । तोचि जनांसी विश्वासु परमार्थनिष्ठे ॥ ९४७ ॥
जैसी उद्धवाची स्थिती गती । जैशी उद्धवाची ज्ञानभक्ती ।
जैशी उद्धवाची विरक्ती । तोचि जनांप्रती उपदेश ॥ ९४८ ॥
जेथें गुरूसी विषयासक्ती । तेथें शिष्यासी कैंची विरक्ती ।
जेथ गुरूसी अधर्मप्रवृत्ती । तेथ शिष्यासी निवृत्ती कदा न घडे ॥ ९४९ ॥
यालागीं उद्धवाचें आचरित । तेंचि आचरती जन समस्त ।
एवं परोपकारार्थ । उद्धव विरक्त बदरिकाश्रमीं ॥ ९५० ॥
जैसें शिकवूनि गेला श्रीकृष्णनाथ । तैसेंचि उद्धव आचारत ।
त्याचेनि धर्में जन समस्त । जाहले विरक्त परमार्थीं ॥ ९५१ ॥
परब्रह्माची निजप्राप्ती । दृढ करूनि गेला श्रीपती ।
तेचि उद्धवासी ब्रह्मस्थिती । अहोरातीं अखंड ॥ ९५२ ॥
बैसतां घालूनि आसन । का करितां गमनागमन ।
उद्धवाचें ब्रह्मपण । सर्वथा जाण मोडेना ॥ ९५३ ॥
विरक्ती आणि भोगासक्ती । दोनी देहावरी दिसती ।
या दोंहीहूनि परती । परब्रह्मस्थिती उद्धवीं ॥ ९५४ ॥
विरक्तीमाजी नव्हे विरक्त । भोगीं नव्हे भोगासक्त ।
यादोंहीहून अतीत । ब्रह्म सदोदित उद्धव ॥ ९५५ ॥
तेथ प्रारब्धक्षयें जाण । त्या देहासी येतां मरण ।
उद्धवा ब्रह्मीं ब्रह्म पूर्ण । जन्ममरण तो नेणे ॥ ९५६ ॥
देहींचा देहात्मभावो । निर्दळूनि निःसंदेहो ।
उद्धवासी ब्रह्मानुभवो । श्रीकृष्णें पहा हो दृढ केला ॥ ९५७ ॥
ऐशिया उद्धवासी देहांतीं । ‘विदेहकैवल्या’ ची प्राप्ती ।
म्हणणें हें परीक्षिती । दृढ भ्रांती वक्त्याची ॥ ९५८ ॥
घडितां मोडितां कांकण । घडमोडी नेणे सुवर्ण ।
तेवीं देहासीच जन्ममरण । उद्धव परिपूर्ण परब्रह्म ॥ ९५९ ॥
उद्धवासी देहीं वर्तता । तो नित्य मुक्त विदेहता ।
त्यासी देहांतीं विदेहकैवल्यता । हे समूळ वार्ता लौकिक ॥ ९६० ॥
देह राहो अथवा जावो । हा ज्ञात्यासी नाहीं संदेहो ।
त्यासी निजात्मता ब्रह्मभावो । अखंड पहा हो अनुस्यूत ॥ ९६१ ॥
देहासी दैव वर्तती जाण । देहासी दैव आणि मरण ।
ज्ञाता ब्रह्मीं ब्रह्म पूर्ण । जन्म मरण तो नेणे ॥ ९६२ ॥
देह असो कींवा जावो । आम्ही परब्रह्मचि आहों ।
दोरीं सापपण वावो । दोरेंचि पहा हो जेवीं होय ॥ ९६३ ॥
जेथ मृगजळ आटलें । तेथें म्हणावें कोरडें जाहलें ।
जेव्हा होतें पूर्ण भरलें । तेव्हांही ओलें असेना ॥ ९६४ ॥
तेवीं देहाची वर्तती स्थिती । समूळ मिथ्या प्रतीती ।
त्या देहाचे देहांतीं । विदेहकैवल्यप्राप्ती नवी न घडे ॥ ९६५ ॥
यापरी बदरिकाश्रमप्रती । उद्धवों बहुकाळ करूनि वस्ती ।
त्याचि निजदेहाचे अंतीं । भगवद्गती पावला ॥ ९६६ ॥
‘पावला’ हेही वदंती । लौकिक जाण परीक्षिती ।
तो परब्रह्मचि आद्यंतीं । सहज स्थिती पावला ॥ ९६७ ॥
उद्धवाची भगवद्‍भक्ती । आणि निदानींची निजस्थिती ।
तेणें शुक सुखावला चित्तीं । कृष्णकृपा निश्चितीं वर्णित ॥ ९६८ ॥

य एतदानन्दसमुद्रसम्भृतं
ज्ञानमृतं भागवताय भाषितम् ।
कृष्णेन योगेश्वरसेविताङ्‌घ्रिणा
सच्छ्‍द्धयाऽऽसेव्य जगद्विमुच्यते ॥ ४८ ॥

जे योगेश्वर योगस्थिती । जे पावले जीवन्मुक्ती ।
तेही कृष्णचरण सेविती । ऐशी पूज्य मूर्तीं श्रीकृष्णाची ॥ ९६९ ॥
पदीं रंगले सनकादिक । संत सज्जन अनेक ।
ब्रह्मादिक तेथें रंक । ऐसा श्रेष्ठ देख श्रीकृष्ण ॥ ९७० ॥
तेणें श्रीकृष्णें स्वानंदस्थिती । प्रगट केली निजभक्ती ।
अतिकृपा उद्धवाप्रती । स्वमुखें श्रीपती बोलिला ॥ ९७१ ॥
भगवद्‍भक्ति महासागर । तेथें निजधैर्य तोचि मंदर ।
गुरुशिष्ययुक्ति सुरासुर । मथनतत्पर साटोपें ॥ ९७२ ॥
भाव विश्वास दोनी मांजरीं । बोध रविदोर दृढ धरी ।
प्रत्यगावृत्ति अभ्यासेंकरीं । मंथन निर्धारीं मांडिलें ॥ ९७३ ॥
तेथ मथनीं प्रथमदृष्टीं । ‘अहं ज्ञाता’ हें हालाहल उठी ।
तें विवेकशिवें धरिलें कंठीं । पुढती अहं नुठी गिळिलें तैसें ॥ ९७४ ॥
निराभिमानें मथूनि मथित । काढिलें भक्तिसारमृत ।
तें उद्धवालागीं श्रीकृष्णनाथ । कृपेनें निश्चित अर्पिलें ॥ ९७५ ॥
धर्म अर्थ काम मुक्ती । चहूं पुरुषार्थाहीवरती ।
श्रीकृष्णें सारामृत-निजभक्ती । उद्धवाहातीं अर्पिली ॥ ९७६ ॥
निजबोधाचें पात्र जाण । निजानुभवें आसाऊन ।
तेथें हें सारमृत भरोन । करविलें प्राशन उद्धवासी ॥ ९७७ ॥
तेणें उद्धव निवाला । त्रिविधतापें सांडवला ।
परम सुखें सुखावला । परब्रह्मीं जडला ब्रह्मत्वें ॥ ९७८ ॥
भक्तिसारामृतप्राशन । उद्धवें करोनियां जाण ।
पावला परम समाधान । ऐसा कृपाळु श्रीकृष्ण निजभक्तां ॥ ९७९ ॥
कृष्ण‌उधवसंवाद पूर्ण । भक्तिसारामृत गुह्यज्ञान ।
याचें जो करी सेवन । श्रवणमनननिदिध्यासें ॥ ९८० ॥
ऐसें जो करी कथासेवन । त्याभेणें पळे भवबंधन ।
स्वप्नीं न देखे जन्ममरण । हाही नव्हे जाण नवलावो ॥ ९८१ ॥
जे लागोनि त्याचे संगती । दृढावले ये कथेचे भक्तीं ।
त्यांसी भवभयाची प्राप्ती । न बाधी कल्पांतीं कुरुराया ॥ ९८२ ॥
ज्यासी या कथेची श्रद्धा पूर्ण । ज्यासी या कथेचें अनुसंधान ।
ज्यासी ये कथेचे अनुष्ठान । तो उद्धरी जाण जगातें ॥ ९८३ ॥
जो सूर्याचे घरीं राहिला । त्यासी रात्रीचा यावा ठेला ।
मा जो त्याचे गांवींच वसला । तोही मुकला रात्रीसी ॥ ९८४ ॥
सूर्यासी रात्री नाहीं । मा दिवस उगवे कंहीं ।
तेवीं स्वरूपाच्या ठायीं । बंधमोक्ष पाहीं अति मिथ्या ॥ ९८५ ॥
तेवीं ये कथेचें अनुसंधान । न घडोनि ज्यासी घडे श्रवण ।
त्यासीही भवबंधन । सर्वथा जाण बाधेना ॥ ९८६ ॥
असो न घडे कथाश्रवण । जो हें आवडीं करी पठण ।
त्याच्या दुःखदोषाचें अति दहन । श्लोकश्लोकीं जाण होतसे ॥ ९८७ ॥
नव्हे श्रवणपठण‍ आटाटी । तरी या ग्रंथींच्या निरूपणगोष्टी ।
जेणें बांधल्या जीवाच्या गांठी । तो वंद्य सृष्टीं सुरनरां ॥ ९८८ ॥
ये कथेची ज्यांसी प्रीती । ये कथेची ज्यांसी भक्ती ।
त्याची आवडे ज्यासी संगती । त्यातें वंदती यमकाळ ॥ ९८९ ॥
ये कथेची ज्यासी श्रद्धा पूर्ण । येचि कथेचें मुख्य सेवन ।
जो श्रद्धेनें करी श्रवण मनन । त्यापासूनि श्रीकृष्ण परता नव्हे ॥ ९९० ॥
भाळ्याभोळ्या ऐकतां गोष्टी । ज्यासी या कथेची श्रद्धा उठी ।
कृष्ण प्रकटोनि त्याच्या पोटीं । छेदी उठाउठी भवपाश ॥ ९९१ ॥
यापरी श्रद्धाळुवां जाण । कृपाळू स्वामी श्रीकृष्ण ।
यालागीं श्रीशुक्त आपण । करी नमन अतिश्रद्धा ॥ ९९२ ॥

भवभयमपहन्तुं ज्ञानविज्ञानसारं
निगमकृदुपजह्रे भृङ्गवद् वेदसारम् ।
अमृतमुदधितश्चापाययद् भृत्यवर्गान्
पुरुषमृषभमाद्यं कृष्णसज्ञं नतोऽस्मि ॥ ४९ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
संहितायां एकादशस्कंधे एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥

संसारभयें अति त्रासले । जे कृष्णासी शरण आले ।
त्यांचे भवभय हरावया वहिलें । जेणें मथन केलें वेदार्थाचें ॥ ९९३ ॥
मथूनि उपनिषद्‍भार । काढिलें ज्ञानविज्ञानसार ।
ज्यालागीं शिणले ज्ञाते नर । तयांसी पैल मेर ठाकेना ॥ ९९४ ॥
म्हणशी निगम मथितां । वेदासी जाहली परम व्यथा ।
कृष्ण वेदांचा आदिकर्ता । तो दुःख सर्वथा हों नेदी ॥ ९९५ ॥
जेवीं स्वयें वांसरूं गाय दुहितां । बाहला न लगे सर्वथा ।
तेवीं श्रीकृष्ण वेद मथितां । वेदासी व्यथा बाधीना ॥ ९९६ ॥
जो सर्वज्ञ हृषीकेश । वेदार्थसार-राजहंस ।
तेणें नेदितां दुःखलेश । वेदसारांश काढिला ॥ ९९७ ॥
एवं वेदार्थनिजमथित । ज्ञानविज्ञानसारामृत ।
कृष्णें काढूनि इत्थंभूत । भृत्यहितार्थ कृपा अर्पी ॥ ९९८ ॥
जेवीं हळुवारपणें षट्‌पद । काढी सुमनमकरंद ।
तेवीं मथूनियां वेद । श्रीकृष्णें सार शुद्ध काढिलें ॥ ९९९ ॥
यापरी श्रीकृष्णनाथ । भक्तकृपाळू कृपावंत ।
काढूनि वेदसारामृत । निजभृत्या देत निर्भय ॥ १००० ॥​