​शठ नास्तिक दंभयुक्त । अशुश्रूषु आणि अभक्त ।

ज्यांची स्थिति दुर्विनीत । ते शिष्य निश्चित त्यागावे ॥ ५०१ ॥
जेणें लोकरूढी होय गहन । तें तें बाह्य कर्माचरण ।
विपुल धन आणि सन्मान । तदर्थीं जाण अतितृष्णा ॥ ५०२ ॥
ऐसें ज्याचें दांभिक भजन । त्यासी हें एकादशींचें ज्ञान ।
वोसणतां गा आपण । स्वप्नीहीं जाण नेदावें ॥ ५०३ ॥
मोहममतेचें आधिक्य । तेणें निर्दळिलें निजआस्तिक्य ।
वेदीं शास्त्रीं दृढ नास्तिक्य । देवाचि मुख्य नाहीं म्हणती ॥ ५०४ ॥
नास्तिक्यवादाचिया बंडा । या ज्ञानाचा ढोरकोंडा ।
लागें नेदी त्यांचिया तोंडा । ज्यांचा भाव कोरडा नास्तिक्यें केला ॥ ५०५ ॥
नास्तिक्यवादापुढें । ज्ञान कायसें बापुडें ।
अनीश्वरवादाचें बंड गाढें । ते त्यागावे रोकडे नास्तिक्यवादी ॥ ५०६ ॥
अनन्यभावें न रिघे शरण । मिथ्या लावूनि गोडपण ।
धूर्तवादें घेवों पाहे ज्ञान । तेही शठ जाण त्यागावे ॥ ५०७ ॥
शठाची ऐशी निजमती । पुढिलांची ठकूनि घे युक्ती ।
परी जे आपुली व्युत्पत्ती । ते पुढिलांप्रती सांगेना ॥ ५०८ ॥
काया वाचा मन धन । जो गुरूसीं करी वंचन ।
जो गुरूचे देखे दोषगुण । तोही शठ पूर्ण त्यगावा ॥ ५०९ ॥
माझें अतिथोर महिमान । गुरुसेवा केवीं करूं आपण ।
सेवा न करी महिमेभेण । तोही शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५१० ॥
आपण श्रेष्ठासनीं बैसोनि बरवा । सेवकाहातीं करवी गुरुसेवा ।
तो दांभिक शिष्य जाणावा । तोही त्यागावा ये ग्रंथी ॥ ५११ ॥
सद्गुरूपाशीं समर्थपण । जो आपली मिरवी जाणीव जाण ।
जो सेवा न करी गर्वें पूर्ण । तो शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५१२ ॥
मी धनदानी अतिसमर्थ । नीचसेवेसी न लावीं हात ।
ऐसाही जो गर्वयुक्त । तोही निश्चित त्यागावा ॥ ५१३ ॥
जो लौकिक लाजेभेण । गुरुसेवा न करी आपण ।
ज्यासी लौकिकाचा अतिअभिमान । तोही शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५१४ ॥
जो गुरुगृहींचें नीच कृत्य । न करी मानूनि मी समर्थ ।
तो मान्यताअभिमानयुक्त । जाण निश्चित त्यागावा ॥ ५१५ ॥
न करी गुरुसेवा नीचवृत्ती । आम्हां अखंड ध्यान हेचि गुरुभक्ती ।
ऐशी सेवावंचक ज्याची युक्ती । तोही निश्चितीं त्यागावा ॥ ५१६ ॥
नीच सेवा न करी आपण । म्हणे मागाल तें दे‍ईन धन ।
ऐसा धनगर्वी शिष्य आपण । सर्वथा जाण न करावा ॥ ५१७ ॥
धरूनि धनाची आस । गुरु शिष्यासी देत उपदेश ।
तैं ब्रह्मज्ञान पडलें वोस । वाढला असोस धनलोभ ॥ ५१८ ॥
अथवा वेंचूनिया धन । जो घे‍ईन म्हणे ब्रह्मज्ञान ।
ऐसा धनाभिमानी शिष्य जाण । सर्वथा आपण न करावा ॥ ५१९ ॥
यथाकाळें जाहली प्राप्त । गुरुसेवा जे कालोचित ।
न करी तो ‘अशुश्रूषु’ म्हणत । तोही निश्चित त्यागावा ॥ ५२० ॥
करितां सद्गुरूची भक्ती । मी उद्धरेन निश्चितीं ।
ऐसा भाव नसे ज्याचे चित्तीं । तो शिष्य हातीं न धरावा ॥ ५२१ ॥
सद्‌गुरु तोचि ब्रह्ममूर्ती । ऐसा भाव नाहीं ज्याच्या चित्तीं ।
मूळींच विकल्पाची वस्ती । तोही शिष्य हातीं न धरावा ॥ ५२२ ॥
गुरुहोनि ब्रह्म भिन्न । ऐसें ज्याचें निश्चित ज्ञान ।
तो निश्चयेंसीं ‘अभक्त’ जाण । त्यासी शिष्य आपण न करावें ॥ ५२३ ॥
मनुष्य मानूनि सद्गुरूसी । जो उल्लंघी गुरुवचनासी ।
तो जाण पडला अपभ्रंशीं । त्या शिष्यासी त्यागावें ॥ ५२४ ॥
सद्रुरूहोनि अधिकता । शिष्य आपुली मानी पवित्रता ।
तो अभक्तांमाजीं पूर्ण सरता । त्यासी तत्त्वतां त्यागावें ॥ ५२५ ॥
गुरूच्या ठायीं ब्रह्मस्थिती । ज्या श्रद्धा संपूर्ण नाहीं चित्तीं ।
याचि नांव गा ‘अभक्ती’ । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ५२६ ॥
कां ये ग्रंथीचें ब्रह्मज्ञान । ज्यासी निश्चयें नमने जाण ।
त्यासी केव्हांही आपण । झणें विसरोन शिष्य करिसी ॥ ५२७ ॥
ये ग्रंथींची ब्रह्मस्थिती । वक्ता जो मी परब्रह्ममूर्ती ।
त्या माझ्या ठायीं नाहीं ज्याची भक्ती । तो शिष्य निश्चितीं त्यागावा ॥ ५२८ ॥
ये ग्रंथींचें आवडे ज्ञान । गुरूच्या ठायीं श्रद्धा संपूर्ण ।
परी ज्याचें उद्धत वर्तन । तो शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५२९ ॥
माझ्या निजमूर्ति संत सज्जन । माझे भक्त माझे जीवप्राण ।
त्यांचे जो करी हेळण । ‘दुर्विनीतपण’ या नांव ॥ ५३० ॥
माझ्या भक्तांमाजील रंक जाण । त्याचे सर्वस्वें वंदावे चरण ।
हें ज्यासी नावडे संपूर्ण ‘दुर्विनीतपण’ या नांव ॥ ५३१ ॥
साधुसज्जनां भेटों जाये । शठनम्रता वंदी पाये ।
त्याचे गिवसोनि दोषगुण पाहे । ‘दुर्विनीतता’ राहे ते ठायीं ॥ ५३२ ॥
दुष्टबुद्धीची जे विनीतता । ती नांव बोलिजे ‘दुर्विनीतता’ ।
ऐशी ज्या शिष्याची अवस्था । तो जाण तत्त्वतां त्यागावा ॥ ५३३ ॥
ऐसें हें ऐकोनि निरूपण । म्हणसी ‘मी शिष्य न करीं जाण’ ।
तरी जो सच्छिष्यासी उपदेशी ब्रह्मज्ञान । तो आत्मा जाण पैं माझा ॥ ५३४ ॥
जो उपदेशीं सत्पात्र पूर्ण । त्या सच्छिष्याचें लक्षण ।
तुज मी सांगेन निरूपण । ऐक सावधान उद्धवा ॥ ५३५ ॥

एतैर्दोषैर्विहीनाय ब्रह्मण्याय प्रियाय च ।
साधवे शुचये ब्रूयाद्‍भक्तिः स्याच्छूद्रयोषिताम् ॥ ३१ ॥

उपदेशीं मुख्य अधिकारपण । धडधडीत वैराग्य पूर्ण ।
तेंही पिशाचवैराग्य नव्हे जाण । विवेकसंपन्न शास्त्रोक्त ॥ ५३६ ॥
दिवस चारी वैराग्य केलें । सवेंचि विषयार्थीं लागले ।
तेथ जें जें उपदेशिलें । तें सर्पासि पाजिलें दुग्ध जैसें ॥ ५३७ ॥
जेथ वैराग्य निघोनि जाये । तेथ ज्ञानाभिमान उरला राहे ।
तेणें अभिमानें करी काये । गुणदोष पाहे श्रेष्ठांचे ॥ ५३८ ॥
नीच निंदी हेळसून । श्रेष्ठांचे पाहे दोषगुण ।
जेथ वैराग्य होय क्षीण । तेथें ज्ञानाभिमान चढे ऐसा ॥ ५३९ ॥
उद्धवा जगीं दोनी अवस्था । वैराग्य कां विषयासक्तता ।
तिसरे अवस्थेची कथा । जाण सर्वथा असेना ॥ ५४० ॥
जेथ विवेकें विषयो होय क्षीण । तेथ वैराग्य प्रबळें परिपूर्ण ।
जेथ विवेकेंसीं वैराग्य क्षीण । तेथ विषयाचरण ज्ञानाभिमानें ॥ ५४१ ॥
यालागीं होय जंव ब्रह्मज्ञान । तंव जो वैराग्य राखे पूर्ण ।
वैराग्यें गुरूसी अनन्यशरण । तें ‘अधिकारीरत्न’ उपदेशा ॥ ५४२ ॥
गत श्लोकींचें दोषनिरूपण । आतां बोलिलों वैराग्यार्थ जाण ।
इहीं दोषीं ज्यासी रहितपण । तो ‘अधिकारी’ पूर्ण सच्छिष्य ॥ ५४३ ॥
ज्यासी ब्रह्मत्वें ब्राह्मणभक्ती । अनन्यभावें भजे भूतीं ।
त्याची आंदणी भक्ती विरक्ती । तो जाण निश्चितीं ‘अधिकारी’ ॥ ५४४ ॥
गुरूचा पढियंताही पूर्ण । त्यापासीं असल्या अभक्तपण ।
त्यासी नव्हे ब्रह्मज्ञान । अनन्य भजन जंव न करी ॥ ५४५ ॥
प्रिय आणि भजनशीळ । दोषरहित निर्मळ ।
त्यासी विरक्त करूनि अढळ । उपदेशावें प्रांजळ हें गुह्य ज्ञान ॥ ५४६ ॥
स्वदारा आणि स्वधन । यांचा लोभ ज्यासी संपूर्ण ।
त्यासी स्वर्ग ना मुक्तपण । जन्ममरण अनिवार ॥ ५४७ ॥
परदारा परधन । सर्वथा नातळे ज्याचे मन ।
ऐसें ज्यापाशीं पवित्रपण । त्यासी हें ज्ञान उपदेशावें ॥ ५४८ ॥
जो वैराग्याचा वोतिला । विवेकें पूर्ण वोसंडला ।
सद्‌गुरुसेवेसी जीवें विकला । चरणीं विनटला अनन्यत्वें ॥ ५४९ ॥
सांडूनि निजमहिमान । श्रीगुरुसेवेलागीं आपण ।
ज्यासी आवडे रंकपण । ऐसा सेवेसी पूर्ण सद्‍भाव ॥ ५५० ॥
अमरश्रेष्ठ जे सुरवर । ते मानी सद्गुरूचे किंकर ।
सद्गुरूहूनियां थोर । हरिहर मानीना ॥ ५५१ ॥
ज्यासी नाहीं गर्वमद । ज्यासी नाहीं कामक्रोध ।
ज्यासी नावडे विकल्पभेद । तो शिष्य शुद्ध परमार्थी ॥ ५५२ ॥
काया वाचा मन धन । सांडूनि समर्थतामहिमान ।
जो सद्गुरूसी अनन्यशरण । तो सच्छिष्य जाण साधुत्वें ॥ ५५३ ॥
सांडूनि लज्जा लौकिक । जो ब्रह्मज्ञानाचा याचक ।
सद्‌गुरुवचनार्थीं चातक । तो आवश्यक उपदेशीं ॥ ५५४ ॥
जे कां द्विजन्म्यांहूनि बाहेरी । वेदें वाळूनि सांडिले दूरीं ।
जे कां मंत्रार्थीं अमंत्री । जे अनधिकारी श्रवणासी ॥ ५५५ ॥
ज्यांसी नाहीं आश्रमधर्म । ज्यांसी नाहीं श्रौतकर्म ।
ज्यांसी नाहीं जप होम । जे वर्णाधम अतिनीच ॥ ५५६ ॥
ऐसे जे कां शूद्रजन । ऐकोनि ये ग्रंथींचें ज्ञान ।
निवाराया जन्ममरण । उपजे दारुण विरक्ती ॥ ५५७ ॥
उखितांच एकसरें चित्तें । मनींहूनि विटे विषयातें ।
मग चित्तें वित्तें जीवितें । रिघे सद्गुरूतें अनन्यशरण ॥ ५५८ ॥
गुरूसी पुसों नेणे प्रश्न । म्हणे निवारीं जन्ममरण ।
भावार्थें घाली लोटांगण । शुद्ध श्रद्धा संपूर्ण परमार्थीं ॥ ५५९ ॥
ते होत कां शूद्रजन । त्यांसी उपदेशिता ब्रह्मज्ञान ।
उद्धवा कदा न लागे दूषण । हें सत्यवचन पैं माझें ॥ ५६० ॥
जे कां अपेक्षोनियां वित्त । चतुर्वर्णा उपदेशित ।
ते धनलोभें लोलुप एथ । नाहीं घेइजेत गुरुत्वें ॥ ५६१ ॥
जेथ गुरूशींच सलोभता । तेथ शिष्याची बुडे विरक्तता ।
ऐशिये ठायीं उपदेश घेतां । परमार्थतां अपघातु ॥ ५६२ ॥
निर्लोभत्वें कृपेनें पूर्ण । सद्‌गुरु उपदेशी शूद्रजन ।
ऐसोनि करी जो दीनोद्धरण । तेथ न लगे दूषण । उपदेशा ॥ ५६३ ॥
जेणें तडफडूनि जाण । वैराग्याशी ये मरण ।
जेणें ज्ञात्यासी लागे दूषण । तो स्त्रीसंग आपण न करावा ॥ ५६४ ॥
स्त्री देखतांचि अवचितीं । तत्काल पाडी अधःपातीं ।
तिची जाहलिया संगती । कैंची धडगती सज्ञाना ॥ ५६५ ॥
प्रमादीं पाडी सर्वार्थीं । हे ‘प्रमदा’ नामाची निजख्याती ।
तिची जाहलिया नित्य संगती । केवीं परमार्थीं तरतील ॥ ५६६ ॥
जिचें देखतांचि वदन । काम मोकली कटाक्षबाण ।
तेथ कायसा उपदेश जाण । आली नागवण परमार्था ॥ ५६७ ॥
उद्धवा तुज हेंचि मागतों जाण । नको स्त्रियांशीं संभाषण ।
नको स्त्रीयांचें अवलोकन । नको स्त्रीवचन कानीं घेऊं ॥ ५६८ ॥
नको नको स्त्रियाशीं मात । नको नको स्त्रियांचएकांतें ।
नको नको स्त्रीयांशीं संगत । निंद्य लोकांत सर्वार्थीं ॥ ५६९ ॥
नको नको स्त्रियांचा अनुवाद । नको नको स्त्रियांचा संवाद ।
नको नको स्त्रियांसी करूं बोध । मिथ्या प्रवाद अंगीं वाजे ॥ ५७० ॥
स्वभावें सात्त्विक वनिता । गोष्टी सांगों आली परमार्थ ।
तोचि विकल्प तत्त्वतां । सुहृदां समस्तां परिकल्पे ॥ ५७१ ॥
यालागीं प्रमदा जन । सर्वथा त्यागावा आपण ।
प्रमदासंगतीं ब्रह्मज्ञान । सर्वथा जाण वाढेना ॥ ५७२ ॥ आशंका ॥
उपदेशीं त्याज्य स्त्रिया जरी । तरी मागिलीं थोरथोरीं ।
उपदेशील्या कैशापरी । तें ऐक निर्धारी सांगेन ॥ ५७३ ॥
श्रेष्ठ याज्ञवल्क्य पाहीं । तेणें उपनिषदांच्या ठायीं ।
उपदेशिली मैत्रेयी । नानायुक्तीं पाहीं प्रबोधूनि ॥ ५७४ ॥
स्वयें नारद महामुनी । प्रल्हादाची निजजननि ।
इंद्रापासूनी सोडवूनी । ब्रह्मज्ञानीं उपदेशी ॥ ५७५ ॥
अवतरोनि कपिलमुनी । बैसोनियां सिद्धासनीं ।
देवहूतीलागोनी । ब्रह्मज्ञानीं प्रबोधी ॥ ५७६ ॥
जो योगियांचा मुकुटमणी । कैलासपति शूळपाणी ।
भव उपदेशी भवानी । ब्रह्मज्ञानी निजबोधें ॥ ५७७ ॥
इतरांची गोठी कायशी । तुवांचि गा हृषीकेशी ।
उपदेशिलें यज्ञपत्न्यांसी । ऐसें म्हणसी उद्धवा ॥ ५७८ ॥
असो देखोनियां सद्‍भावा । उपदेश करूं म्हणशी कणवा ।
तरी तो अधिकार ओळखावा । ऐक उद्धवा सांगेन ॥ ५७९ ॥
ऐक उद्धवा निश्चित । वाचाळ स्त्री ते अनुचित ।
तेथें उपदेश करणें तें व्यर्थ । लागे अपघात गुरुत्वा ॥ ५८० ॥
जेथें स्त्रीस अति बडबड । ब्रह्मज्ञानें गर्जे तोंड ।
जेथें विषयाचा धुमाड । परमार्थ गोड परपुरुषीं ॥ ५८१ ॥
जे स्त्री ब्रह्मज्ञानीं धीट । मुखीं अत्यंत वटवट ।
तिसी उपदेश करूं नये स्पष्ट । अपवादाचें बोट जेणें लागे ॥ ५८२ ॥
तेथें म्यां ही केली विनंति । श्रीजनार्दन स्वामीप्रति ।
स्त्रिया शूद्र उपदेशार्थ येती । काय निश्चितीं सांगावें ॥ ५८३ ॥
गुरुवेगळा मार्ग नाहीं । म्हणोनि येती लवलाही ।
त्यांसी उपदेशावें काई । हें माझ्या हृदयीं स्मरेना ॥ ५८४ ॥
हें ऐकोनियां वचन । संतोषले श्रीजनार्दन ।
जेणें होय चित्ताचें शोधन । तें ‘नाम’ जाण उपदेशी ॥ ५८५ ॥
चित्तशुद्धि झालिया जाण । वोरसोनि येतें आपण ।
अनन्य भावें मग शरण । आल्या ज्ञान उपदेशी ॥ ५८६ ॥
स्त्रीपुरुष अवलोकन । जयाचे दृष्टीं समसमान ।
ऐसोनि अनुभवें जो परिपूर्ण । तोचि स्त्रियांसी जाण उपदेशी ॥ ५८७ ॥
तोही अधिकार न पाहतां । उपदेश न करीं सर्वथा ।
त्याही उपदेशाची कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ५८८ ॥
म्यां ज्या कां निंदिल्या वनिता । त्यांमाजीं सभाग्य सात्त्विकता ।
सांडोनियां विषयावस्था । जे परमार्था उद्यत ॥ ५८९ ॥
त्यजूनियां प्रपंचाची हाव । नावडे विषयांचें नांव ।
वैराग्यें उठला सद्‍भाव । घेऊनि धांव परमार्थीं ॥ ५९० ॥
अतिथि आणि पतिपुत्रांसी । भोजनीं समता नित्य जिसी ।
धनलोभ नाहीं मानसीं । परमार्थीं तिसी अधिकारु ॥ ५९१ ॥
जन्ममरणनिवारणीं । जीवामनाची नित्य काचणी ।
माझे भवपाशच्छेदनीं । धर्मदाता कोणी मिळत का ॥ ५९२ ॥
सद्‌गुरुप्राप्तीची अतिआर्त । काया वाचा वित्त जीवित ।
कुरवंडी करूनि सांडित । परमार्थार्थ सद्‍भावें ॥ ५९३ ॥
यापरी निजपरमार्था । सद्‍भावें जे विनटे वनिता ।
उद्धवा तिसी हें उपदेशितां । दोष सर्वथा लागेना ॥ ५९४ ॥
क्षत्रिय वैश्य स्त्री शूद्रजन । यांची सच्छ्रद्धा दृढ पाहून ।
उपदेशितां ब्रह्मज्ञान । दोषनिर्दळण शिष्यांचे ॥ ५९५ ॥
उपदेशितां ब्रह्मज्ञान । जैं गुरुसीच लागे दूषण ।
तैं शिष्यासी उद्धरी कोण । हें व्याख्यान अबद्ध ॥ ५९६ ॥
पहावया पात्रशुद्धता । मी बोलिलों दोषवार्ता ।
वांचूनि ब्रह्मज्ञान उपदेशितां । दोष सर्वथा असेना ॥ ५९७ ॥
हें ज्ञान जाणीतल्यापाठीं । जाणणेंचि सरे सृष्टीं ।
संसारासी पडे तुटी । तेथ दोषाची गोठी असेना ॥ ५९८ ॥

नैतद्विज्ञाय जिज्ञासोर्ज्ञातव्यमवशिष्यते ।
पीत्वा पीयूषममृतं पातव्यं नावशिष्यते ॥ ३२ ॥

ये ग्रंथींचें जाणितल्या ज्ञान । मुमुक्षु जे साधक जन ।
त्यांसी जाणावया आन । जाणतेपण उरेना ॥ ५९९ ॥
जेवीं केलिया अमृतपान । पुढें प्राशनासी नुरे आन ।
तेवीं जाणितल्या हें ज्ञान । ज्ञातव्य ज्ञातेपण समूळ नुरे ॥ ६०० ॥