​ऐसा ‘जगत्क्रीडनक’ श्रीकृष्ण । जो ईश्वराचा ईश्वर आपण ।

मायादि तिन्ही गुण । ज्याचेनि पूर्ण प्रकाशती ॥ २०१ ॥
मायागुणीं गुणावतार । जे उत्पत्तिस्थितिक्षयकर ।
ब्रह्मा आणि हरि हर । तेही आज्ञाधर जयाचे ॥ २०२ ॥
ऐशिया श्रीकृष्णाप्रती । उद्धवें सप्रेम विनंती ।
केली अतिविनीतस्थितीं । तेणें श्रीपति तुष्टला ॥ २०३ ॥
बहुतीं प्रार्थिला श्रीकृष्ण । तो आपुलाल्या कार्यार्थ जाण ।
उद्धवें केला विनीत प्रश्न । जगदुद्धरण उपकारी ॥ २०४ ॥
उद्धवाचिया प्रश्नोक्तीं । तोषोनि तुष्टला श्रीपती ।
सुगमोपायें ब्रह्मप्राप्ती । ते साधनस्थिती सांगेल ॥ २०५ ॥
भाळेभोळे सात्त्विक जन । सवेग पावती समाधान ।
तो उद्धवप्रश्नें श्रीकृष्ण । सोपें ब्रह्मज्ञान सांगत ॥ २०६ ॥
ज्ञानमार्गींचे कापडी । जीवें सर्वस्वें घालूनि उडी ।
उद्धवप्रश्नाचे आवडीं । ब्रह्म जोडे जोडी सुगमत्वें ॥ २०७ ॥
लेऊनियां मोहममतेची बेडी । जे पडिले अभिमानबांदवडीं ।
त्यांचीही सुटका धडफुडी । उद्धवें गाढी चिंतिली ॥ २०८ ॥
उद्धवाचें भाग्य थोर । प्रश्न केला जगदुपकार ।
तेणें तुष्टला शार्ङ्गधर । अतिसादर बोलत ॥ २०९ ॥
दीनोद्धाराचा प्रश्न । उद्धवें केला अतिगहन ।
तेणें संतोषोनि श्रीकृष्ण । हास्यवदन बोलत ॥ २१० ॥
कृष्णवदन अतिसुंदर । तेंही हास्ययुक्त मनोहर ।
अतिउल्हासें शार्ङ्गधर । गिरा गंभीर बोलत ॥ २११ ॥

श्रीभगवानुवाच-
हन्त ते कथयिष्यासी मम धर्मान् सुमङ्गलान् ।
याञ्छ्‌द्धयाऽऽचरन्मर्त्यो मृत्युं जयति दुर्जयम् ॥ ८ ॥

जो प्रणवाचें सोलींव सार । जो ज्ञानाचें निजजिव्हारा ।
जो चैतन्याचा चमत्कार । जो परात्पर परादिकां ॥ २१२ ॥
तो मेघगंभीर गर्जोनि । स्वानंदें बोले शार्ङ्गपाणी ।
म्हणे उद्धवा तुझी धन्य धन्य वाणी । तुझ्या प्रश्नीं मी निवालों ॥ २१३ ॥
भाळ्या भोळ्या ब्रह्मप्राप्ती । पावावया सुगमस्थितीं ।
ये अर्थीं दाटुगी माझी भक्ती । तिसी मी श्रीपती सदा वश्य ॥ २१४ ॥।
माझें करितां अनन्य भजन । मी सर्वथा भक्ताधीन ।
तेथ जाती गोत ज्ञातेपण । उंच नीच वर्ण मी न म्हणें ॥ २१५ ॥
जेणें घडे भजन परम । ते सांगेन भागवतधर्म ।
जेणें निरसे कर्माकर्म । मरणजन्मच्छेदक ॥ २१६ ॥
जे धर्म स्वयें आचरितां । समूळ उन्मळी भवव्यथा ।
ज्या धर्मांच्या स्वभावतां । सुखसंपन्नता साधकां ॥ २१७ ॥
जे स्वयें धर्म स्तवितां । निरसी असत्यादि दोषकथा ।
जे धर्म सादरें ऐकतां । विषयावस्था निर्दळी ॥ २१८ ॥
माझे धर्म अतिसुमंगळ । दोषदाहक कलिमळ ।
मंगळांचेंही परम मंगळ । भजन केवळ पैं माझें ॥ २१९ ॥
श्रद्धेनें आचरतां माझे धर्म । माझ्या निजरूपीं उपजे प्रेम ।
तेणें हारपे भवभ्रम । मरणजन्म असेना ॥ २२० ॥
जो मृत्यु ब्रह्मयाचा ग्रास करी । हरिहरांतें मृत्यु मारी ।
मृत्यु दुर्जय संसारीं सुरासुरीं कांपिजे ॥ २२१ ॥
त्या मृत्युचें खणोनि खत । पाडूनि कळिकाळाचे दांत ।
अद्वयभजनें माझे भक्त । सुखें नांदत संसारीं ॥ २२२ ॥
जेणें निवारे दुर्जय मरण । ऐसें भजन म्हणसी कोण ।
ऐक त्याचेंही लक्षण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥ २२३ ॥
उद्धवा तूं माझा निजसखा । यालागीं निजभजनाआवांका ।
आरंभूनि पूर्वपीठिका । संक्षेपें देखा सांगेन ॥ २२४ ॥
कोटिशस्त्रें रुपल्या पाहें । तरी शूर वांचला राहे ।
तोचि वर्मींचेनी एके घायें । मरण लाहे तक्ताळ ॥ २२५ ॥
तेवीं करितां नानासाधन । अनिवार्य जन्म मरण ।
त्यासी माझें हें संक्षेपभजन । समूळ जाण निर्दळी ॥ २२६ ॥
कृष्ण घनश्याम महाघन । उद्धवचातकालागीं जाण ।
वर्षला स्वानंदजीवन । तेणें त्रिभुवन सुखी होये ॥ २२७ ॥
लोटलिया वर्षाकाळ । शारदीचें निर्मळ जळ ।
तेवीं सुखाचे सुखकल्लोळ । भजनें प्रबळ एकुणतिसावा ॥ २२८ ॥
एकादशाचिया अंतीं । सुगमत्वें ब्रह्मप्राप्ती ।
तदर्थीं उत्तमोत्तम भक्ती । स्वमुखें श्रीपति सांगत ॥ २२९ ॥

कुर्यात्सर्वाणी कर्माणि मदर्थं शनकैं स्मरन् ।
मय्यर्पितमनश्चित्तो मद्धर्मात्ममनोरतिः ॥ ९ ॥

देशाचारें कुलाचारें प्राप्त । वृद्धाचारादि जें एथ ।
जें कां वेदोक्त नित्यनैमित्य । ‘कर्में’ समस्त या नांव ॥ २३० ॥
माझेनि उद्देशें कर्म जें एथ । या नाव ‘साधारण-मदर्थ’ ।
कर्मा सबाह्य जे मज देखत । ‘मुख्यत्वें मदर्थ’ आयास न करितां ॥ २३१ ॥
सकळ कर्म माझेनि प्रकाशे । कर्मक्रिया माझेनि भासे ।
ऐसें समूळ कर्म जेथ दिसे । तें ‘अनायासें मदर्थ’ ॥ २३२ ॥
कर्माआदि मी कर्मकर्ता । कर्मीं कर्मसिद्धीचा मी दाता ।
कर्मीं कर्माचा मी फळभोक्ता । या नांव ‘कृष्णार्पणता’ कर्माची ॥ २३३ ॥
सहसा ऐसें नव्हे मन । तैं हें शनैः शनैः अनुसंधान ।
अखंड करितां आपण । स्वरूपीं प्रवीण मन होय ॥ २३४ ॥
मनासे नावडे अनुसंधान । तैं करावे माझें स्मरण ।
माझेनि स्मरणें मन जाण । धरी अनुसंधान मद्‍भजनीं ॥ २३५ ॥
भजन‍अभ्यासपरवडी । मनासी लागे निजात्मगोडी ।
तेथें बुद्धि निश्चयेंसीं दे बुडी । देह‍अहंता सोडी अभिमान ॥ २३६ ॥
माझ्या स्वरूपावेगळें कांहीं । मनासी निघावया वाडी नाहीं ।
ऐसें मन जडे माझ्या ठायीं । ‘मदर्पण’ पाहीं या नांव ॥ २३७ ॥
ऐसें मद्‌रूपीं निमग्न मन । तरी आवडे माझें भजन ।
माझिया भक्तीस्तव जाण । परम पावन मद्‍भक्त ॥ २३८ ॥
म्हणसी विशयनिष्ठ मन । कदा न धरी अनुसंधान ।
तेचि अर्थींचा उपाय पूर्ण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २३९ ॥

देशान्पुण्यान् संश्रयेत मद्‍भक्तैः साधुभिः श्रितान् ।
देवासुरमनुष्येषु मद्‍भक्ताचरितानि च ॥ १० ॥

देश पावन कुरुक्षेत्र । अयोध्या देश अतिपवित्र ।
गंगायमुनेचें उभयतीर । पवित्र अपार अर्बुदाचळ ॥ २४० ॥
कलापग्राम नंदिग्राम । पावन देश बदरिकाश्रम ।
पंचवटी श्रीरामाश्रम । पावन परम गौतमीतट ॥ २४१ ॥
जेथ लागले श्रीरामचरण । पावन देश दण्डकारण्य ।
मथुरा गोकुळ वृंदावन । परम पावन ब्रह्मगिरी ॥ २४२ ॥
पावन पांडुरंगक्षिती । जे कां दक्षिणद्वारावती ।
जेथ विराजे विठ्ठलमूर्ती । नामें गर्जती पंढरी ॥ २४३ ॥
निर्दळी सकळ पापासी । पंचक्रोशी जे कां काशी ।
पुण्य देश वाराणसी । साधकांसी अतिसाह्य ॥ २४४ ॥
पुण्य सरिता जेथ वाहती । तेही साधकां पावन क्षिती ।
गंगा यमुना सरस्वती । साबरमती वैतरणी ॥ २४५ ॥
गंडकी नर्मदा तपती । गोदावरी भीमरथी ।
कृष्णा वेण्या तुंगा गोमती । पावन क्षिती श्रीशैल ॥ २४६ ॥
कावेरीचें उभय तीर । पवित्र क्षीती चिदंबर ।
सरिता प्रतीची पवित्र । जिचेनि जळें नर पावन ॥ २४७ ॥
कृतमाला पयस्विनी । अतिपवित्र ताम्रपार्णी ।
पवित्र क्षिती नैमिषारण्यीं । साधकांलागोनि सुसेव्य ॥ २४८ ॥
असो हें पवित्रतेचें महिमान । पावना पावन आहे आन ।
जेथें वसले भक्त सज्जन । तो देश पावन सर्वार्थीं ॥ २४९ ॥
जे गांवीं वसती माझे भक्त । तत्संगे तो गांव पुनीत ।
जे देशीं वसले साधुसंत । तो देश पुनीत त्यांचेनी ॥ २५० ॥
भक्तांचा वारा लागे जिकडे । अतिपवित्रता होय तिकडे ।
ते सत्संगती ज्यांसी घडे । पवित्रता जोडे तयांसी ॥ २५१ ॥
चंदनाचे संगतीवरी । सुवास होती आरीबोरी ।
त्यांते देवद्विज वंदिती शिरीं । तेवीं साधकां करी सत्संग ॥ २५२ ॥
जें केवळ काष्ठ कोरडें । संगें मोल पावलें गाढें ।
त्याची श्रीमंतां चाड पडे । मस्तकीं चढे हरिहरांच्या ॥ २५३ ॥
जैं निजभाग्याची संपत्ती । तैंचि जोडे सत्संगती ।
सत्संगें पावन होती । जाण निश्चितीं साधक ॥ २५४ ॥
माझे स्वरूपीं ज्यांचें चित्त । अखंड जडलें भजनयुक्त ।
त्यांसीच बोलिजे ‘मद्‍भक्त’ । तेचि संत सज्जन ॥ २५५ ॥
माझे भक्तांचें आचरित । सुर नर असुर वंदित ।
साधकींही तेंचि एथ । स्वयें निश्चित साधावें ॥ २५६ ॥
श्रेष्ठ विनटले जे भक्तीसी । नारद प्रल्हाद अंबरीषी ।
तेचि भक्ती अहर्निशीं । साधकीं सद्‍भावेंसी साधावी ॥ २५७ ॥

पृथक् सत्रेण वा मह्यं पर्वयात्रामहोत्सवान् ।
कारयेद्गीतनृत्याद्यैर्महाराजविभूतिभिः ॥ ११ ॥

वार्षिकी यात्रा पर्वपूजा । भावें अर्पावी अधोक्षजा ।
छत्रचामरादि वोजा । गरुडध्वजांकित चिह्नीं ॥ २५८ ॥
ऐशिया महराजविभूती । देवासी अर्पाव्या श्रद्धास्थितीं ।
भजनालागीं अहोरातीं । उल्हास चित्तीं अनिवार ॥ २५९ ॥
अश्वगजादिआरोहण । शेषशयन गरुडासन ।
महा-महोत्सव नरयान । रथोत्सव जाण करावा ॥ २६० ॥
टाळ घोळ निशाण भेरी । शंख मृदंग मंगल तुरीं ।
नाद न समाय अंबरीं । जयजयकारीं गर्जावें ॥ २६१ ॥
तेथ गीतनृत्यपवाडे । कीर्तन करावें वाडेंकोडें ।
हुंबरी आखरीं बागडें । देवापुढे करावें ॥ २६२ ॥
तोंड करूनि वांकुडें । वांकुली दावावी देवाकडे ।
वर्णावे देवाचे पवाडे । रंगापुढें गर्जत ॥ २६३ ॥
गोपाळकाल्याचा विन्यास । रासक्रीडेचा उल्हास ।
गोपाळवेषाचा विलास । मनोहर वेष दावावा ॥ २६४ ॥
दावावी मालखड्यांची परी । झोंबी घ्यावी नानाकुसरी ।
दंडीं मुडपीं उरीं शिरीं । परस्परीं हाणत ॥ २६५ ॥
मल्लविद्येच्या आसुडीं । थडक हाणोनियां गाढी ।
माळमर्दना परवडी । रंगीं गुढी उभवावी ॥ २६६ ॥
कुवलयापीड उन्मत्त । त्याचे उपटोनि गजदंत ।
गोपाळवेषें डुल्लत । रंगाआंत मिरवावें ॥ २६७ ॥
वानावी देवाची वाढीव । करावी देवाची भाटीव ।
ऐसे दावूनि हावभाव । महामहोत्सव करावा ॥ २६८ ॥
असल्या सामर्थ्यवैभव । स्वयें करावे सकळ उत्सव ।
ना तरी मिळोनियां सर्व । महामहोत्सव करावे ॥ २६९ ॥
ऐशिया अनन्य आवडीं । भजन करितां चढोवढी ।
माझिया भक्तीची लागली गोडी । जोडिलें जोडी हरिप्रेम ॥ २७० ॥
सप्रेम भक्ती करितां जाण । तेणें मी भक्तांसी तुष्टमान ।
माझें अंतरंगभजन । मद्‍भक्त आपण स्वयें लाहे ॥ २७१ ॥
‘अंतरंगभक्ती’ म्हणसी कोण । तें भक्तीचें निजलक्षण ।
उद्धवाप्रति श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥ २७२ ॥

मामेव सर्वभूतेषु बहिरन्तरपावृतम् ।
ईक्षेतात्मनि चात्मानं यथा खममलाशयः ॥ १२ ॥

भावें करितां माझी भक्ती । शुद्ध होय चित्तवृत्ती ।
तेणें आत्मदृष्टीची स्थिति । गुरुकृपा पावती मद्‍भक्त ॥ २७३ ॥
पाहतां निजात्मदृष्टिवरी । मीचि सर्व भूतांच्या अंतरी ।
अंतरींचा हा निर्धार धरी । तंव भूताबाहेरीही मजचि देखे ॥ २७४ ॥
जो परावरादि अनंत । तो मी भूतां सबाह्य भगवंत ।
मी तोचि होय माझा भक्त । मिळोनि मजआंत मद्‌रुपें ॥ २७५ ॥
जैसजैशी माझी व्याप्ती । तैसतैशी भक्तांची स्थिती ।
जें जें देखे भूतव्यक्ती । तेथ सबाह्य प्रतीती मद्‌रूपें ॥ २७६ ॥
जेवीं घटामाजीं घटाकाश । तेंचि घटासबाह्य महदाकश ।
तेवीं भूतांसबाह्य मी चिद्विलास । माझा रहिवास निजरूपें ॥ २७७ ॥
निश्चयेंसी निजप्रतीती । भगवद्‍भाव सर्वांभूतीं ।
तेचि भक्तांची भजती स्थिती । यथानिगुती हरि सांगे ॥ २७८ ॥

इति सर्वाणि भूतानि मद्‍भावेन महाद्युते ।
सभाजयन्मन्यमानो ज्ञानं केवलमाश्रितः ॥ १३ ॥

उद्धवा तुझें भाग्य अमूप । तूं ज्ञाननिधि कैवल्यदीप ।
सर्व भूतीं माझें रूप । चित्स्वरूप सबाह्य ॥ २७९ ॥
यापरी गासर्वभूतीं । माझ्या स्वरूपाची अनुस्यूती ।
लक्षोनि जो करी भक्ती । नानाव्यक्ती समभावें ॥ २८०॥
भिन्न रूप भिन्न नाम । भिन्न स्थिति भिन्न कर्म ।
जग देखतांही विषम । मद्‍भक्ता सम मद्‍भावो ॥ २८१ ॥
भूतें देखतांही भिन्न । भिन्नत्वा न ये ज्याचें ज्ञान ।
मद्‍भावें भजे समान । त्यासी सुप्रसन्न भक्ति माझी ॥ २८२ ॥
ज्यासी प्रसन्न माझी भक्ति । त्याचा आज्ञाधारक मी श्रीपती ।
जो भगवद्‍भावें सर्व भूतीं । सुनिश्चितीं उपासक ॥ २८३ ॥ आशंका ॥
‘तुझी वेदाज्ञा तंव प्रमाण । अतिशयें पूज्य ब्राह्मण ।
उपेक्षावे असुरजन । चांडाळ जाण अतिनिंद्य ॥ २८४ ॥
कर्मभ्रष्ट जे जे लोक । त्यांचे पाहों नये मुख ।
हे वेदमर्यादा देख । तुवांचि निष्टंक नेमिली ॥ २८५ ॥
तेथ सर्व भूतीं समान । केवीं घडे भगवद्‍भजन’ ।
ऐसा विकल्प धरील मन । तरी ऐक महिमान भक्तीचें ॥ २८६ ॥
जंव अंधारासीं सबळ राती । तंवचि प्रतिष्ठा दीपस्थिती ।
तेथें उगवल्या गभस्ती । दीपाची दीप्ती असतांचि नाहीं ॥ २८७ ॥
तेवीं जंववरी दृढ अज्ञान । तंवचिवरी वेदाज्ञा प्रमाण ।
ज्यासी माझें अभेदभजन । तयासी वेद आपण स्वयें वंदी ॥ २८८ ॥
वेद बापुडा तो किती । ज्यासी माझी अभेदभक्ती ।
त्यासी मी वंदी श्रीपती । सदा वशवर्ती तयाचा ॥ २८९ ॥
अभेदभक्ती जेथ पुरी । मी नटिकारु त्याचे घरीं ।
त्याचा संसार माझे शिरीं । योगक्षेम करीं मी त्याचा ॥ २९० ॥
अभेदभक्तीचें महिमान । तिच्या पायां लागे आत्मज्ञान ।
तेथ वंद्यनिंद्य समसमान । विषमींही जाण विकारेना ॥ २९१ ॥

ब्राह्मणे पुल्कसे स्तेने ब्रह्मण्येऽर्के स्फुलिङ्गके ।
अक्रूरे क्रूरके चैव समदृक्पण्डितो मतः ॥ १४ ॥

ज्यांचे वंदितां पदरज जाण । पवित्र होइजे आपण ।
ऐसे पुण्यपूज्य जे ब्राह्मण । ज्यांचा हृदयीं चरण हरि वाहे ॥ २९२ ॥
ऐसे अतिवंद्य जे ब्राह्मण । आणि चांडाळांमाजीं निंद्य हीन ।
तो ‘पुल्कस’ द्विजवरांसमान । हरिरूपें जाण भक्त देखे ॥ २९३ ॥
सुवर्णविष्णु सुवर्णश्वान । एक पूज्य एक हीन ।
विकू जातां मोल समान । वंद्यनिंद्य जाण आत्मत्वीं तैसें ॥ २९४ ॥
पुल्कस आणि ब्राह्मण । जातिभेदें विषमपण ।
आत्मदृष्टीं पाहतां जाण । दोघे समान चिद्‌रूपें ॥ २९५ ॥
जो बळेंचि ब्रह्मस्व चोरी । जो ब्राह्मणा अतिउपकारी ।
दोघे निजात्मनिर्धारीं । सद्‌रूपेंकरीं समसाम्य भक्तां ॥ २९६ ॥
जेवीं डावा उजवा दोनी हात । एक नरकीं एक पुण्यार्थ ।
हा कर्माकर्म विपरीतार्थ । समान निश्चित ज्याचे त्यासी ॥ २९७ ॥
तेवें सर्वस्वें ब्राह्मणांचा दाता । कां जो ब्राह्मणांचा अर्थहरिता ।
दोंहीसी कर्माची विषमता । निजात्मता समान ॥ २९८ ॥
सूर्य आणि खद्योत । तेजविशेषें भेद भासत ।
निजात्मतेजें पाहतां तेथ । समसाम्य होत दोहोंसी ॥ २९९ ॥
दावग्नि आणि दिवा । भेद भासे तेजवैभवा ।
निजतेजें समानभावा । तेवीं तेजप्राभावा आत्मत्वें समान ॥ ३०० ॥