​मोक्षाहीवरील भक्ती । तुवां अर्पिली माझे हातीं ।

तेणें मी जाहलों कृतकृत्यार्थी । म्हणसी मज तीर्थीं चाड नाहीं ॥ ८०१ ॥
तुज माझी आज्ञा प्रमाण । अवश्य तेथें करावें गमन ।
मग उद्धवें धरोनियां मौन । मस्तकीं वचन वंदिलें ॥ ८०२ ॥
सद्‍भावें करूनि नमन । घेतां बदरिकाश्रमदर्शन ।
तो नर होय नारायण । एवढें महिमान त्या स्थळाचें ॥ ८०३ ॥
उद्धवा तुझ्या ठायीं पूर्ण ज्ञान । ज्ञान असोनि माझें भजन ।
तुझेनि चरणस्पर्शें जाण । होईल पावन बदरिकाश्रम ॥ ८०४ ॥
ऐसें ऐकोनि श्रीकृष्णवचन । उद्धवासी आलें रुदन ।
धांवोनि वंदिले श्रीचरण । सर्वथा गमन करीन आतां ॥ ८०५ ॥
ब्रह्मशापाचें निर्दळण । उद्धवाचें चुकवावया जाण ।
श्रीक्रुष्णें प्रबोधोनि पूर्ण । करवी गमन बदरिकाश्रमा ॥ ८०६ ॥
उद्धव ज्ञानियांचें ज्ञानरत्न । त्यासी वांचवूनि श्रीक्रुष्ण ।
विस्तारावया निजज्ञान । करवी गमन बदरिकश्रमा ॥ ८०७ ॥
चुकावावया ब्रहशाप दारुण । उद्धवासी ‘विशाळी’ गमन ।
अन्यथा जहलिया ब्रह्मज्ञान । कृष्ण तीर्थाटन नेमीना ॥ ८०८ ॥
उद्धवासी भवबंधन । बाळपणींचि नाहीं जाण ।
हें जाणोनियां श्रीकृष्ण । ब्रह्मशापाभेण तीर्था धाडी ॥ ८०९ ॥
तीर्थयात्रेचा अभिप्रावो । हाचि निश्चितें निजभावो ।
जाणोनि देवाधिदेवो । मोकली उद्धवो बदरिकाश्रमा ॥ ८१० ॥
उद्धवा तुज गेलिया तेथ । थोर लोकोपकार होईल सत्य ।
तुझेनि धर्में निश्चित । दीन समस्त उद्धरती ॥ ८११ ॥
म्हणसी पावल्या तें तीर्थ । म्यां कैसें वसावें तेथ ।
तेही अर्थीं लोकहितार्थ । तुज इत्यर्थ सांगेन ॥ ८१२ ॥
उद्धवा तुझें जें आचरण । तोचि जनांसी उपदेश जाण ।
यालागीं वैराग्य-भक्ती-ज्ञान । स्वधर्माचरण सांडूं नको ॥ ८१३ ॥
त्रिभुवनामाजीं सर्वथा । उद्धवा मज नाहीं कर्तव्यता ।
तोही मी लोकसंग्रहार्था । होय वर्तता निजधर्मीं ॥ ८१४ ॥
तूं ऐसें म्हणसी आतां । ‘त्रैलोक्य असे तुझ्या माथां ।
यालागीं लोकसंग्रहार्था । तूं होसी वर्तता स्वधर्मकर्मीं’ ॥ ८१५ ॥
मी निजधामा जातों आपण । यालागीं माझी स्थिती पूर्ण ।
ते पूर्णता तुज म्यां अर्पिली जाण । लोकसंग्रहार्थ पूर्ण तूं विरक्त होईं ॥ ८१६ ॥
अभेदभक्ती वैराग्य ज्ञान । स्वयें आचरोनि आपण ।
देखीं लावावे इतर जन । ‘लोकसंग्रह’ जाण या नांव ॥ ८१७ ॥

( संमतश्लोक-भगवद्गीता )
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम् ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचारन् ॥

उद्धवा माझिये ज्ञानप्राप्ती । तूं वंद्य जाहलासी त्रिजगतीं ।
तुझी जे आचरती स्थिती । तेचि लोकीं समस्तीं करिजेल ॥ ८१८ ॥
आतां तुझेनि मिसें जाण । साडेतीं श्लोकींचें निरूपण ।
लोकसंग्रहार्थ सांगेन । तैसेंचि वर्तन करावें तुवां ॥ ८१९ ॥
तुज पावलिया बदरिकाश्रमातें । तेथ विद्यमान बहुत तीर्थें ।
परी अलकनंदा मुख्य तेथें । जे नाशी दोषांतें दर्शनमात्रें ॥ ८२० ॥

ईक्षयालकनन्दाया विधूताशेषकल्मषः ।
वसनो वल्कलान्यङ्ग वन्यभुक् सुखनिःस्पृहः ॥ ४२ ॥

करूनि अलकनंदेचें स्नान । करावें विध्युक्त तीर्थविधान ।
मग तेथें वसावें आपण । वसतें लक्षण तें ऐक ॥ ८२१ ॥
त्यजूनि वस्त्रें आपण । करावीं वल्कलें परिधान ।
करूनि वनफलें भोजन । रहावें आपण अनुद्वेग ॥ ८२२ ॥
आपुली पूर्ण निःस्पृहता । दावावी लोकसंग्रहार्था ।
निजसुखें तुज तेथें असतां । द्वंद्वसहिष्णुता दावावी ॥ ८२३ ॥

तितिक्षुर्द्वन्द्वमात्राणां सुशीलः सयतेन्द्रियः ।
शान्तः समाहितधिया ज्ञानविज्ञानसंयुतः ॥ ४३ ॥

तूं ज्ञानविज्ञानसंपन्न । तुज द्वंद्वबाधा न बाधी जाण ।
तरी द्वंद्वसहिष्णुता पूर्ण । दावावी आपण लोकहितार्थ ॥ ८२४ ॥
तुज नाहीं विषयासक्तता । तरी नेमावें इंद्रियार्था ।
प्रकट करावी सुशीलता । निजशांतता दावावी ॥ ८२५ ॥
निजबुद्धीचें समाधान । सहजें प्रकटवावें आपण ।
मजपासूनि जें प्राप्त ज्ञान । त्यांचे अनुसंधान दावावें ॥ ८२६ ॥

मत्तोऽनुशिक्षितं यत्ते
विविक्तमनुभावयन् ।
मय्यावेशितवाक्‌चित्तो
मद्धर्मनिरतो भव ॥ ४४ ॥

या स्थितीं तुज असतां जाण । बहुसाल तुज येतील शरण ।
तूं पावलासि माझें ज्ञान । हें सर्वही जन जाणती ॥ ८२७ ॥
पावोनियां ब्रह्मज्ञान । स्वयें उद्धरला आपण ।
न करीचि दीनोद्धारण । हें भेडपण ज्ञात्याचें ॥ ८२८ ॥
एक पावोनि ब्रह्मज्ञान । शिष्य उपदेशी आपण ।
बोध न करवे परिपूर्ण । ते निष्ठाहीन निर्वीर्य ॥ ८२९ ॥
शिष्य बोधेंवीण चरफडी । गुरु गुरुपणें बडबडी ।
घरींच्या घरीं चुकामुकी गाढी । हे बोधपरवडी अबद्ध ॥ ८३० ॥
परचित्तप्रबोधकवृत्ती । हे सामान्य नव्हे स्थिती ।
ब्रह्मज्ञानाची पूर्ण निष्पत्ती । या नांव निश्चितीं उद्धवा ॥ ८३१ ॥
स्वयें तरोनि जनां तारी । हे ज्ञानाची अघाध थोरी ।
ते म्यां दिधली तुझ्या करीं । जन उद्धरीं उद्धवा ॥ ८३२ ॥
शिष्यसुक्षेत्रीं ब्रह्मज्ञान । ज्याचें नव्हे वर्धमान ।
तंववरी नाहीं पूर्णपण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ८३३ ॥
जेवीं पिकलिया वृक्षाप्रती । पक्षी तुटले स्वयें येती ।
तेवीं निडारली ब्रह्मस्थिती । तेथ शिष्य पावती स्वानंद ॥ ८३४ ॥
बोलें उपदेशिती ब्रह्मज्ञान । बोध नव्हे तें निर्वीर्य जाण ।
तें तूं म्हणसी कायसेन । ऐक सांगेन उद्धवा ॥ ८३५ ॥
अनुभवा आलें ब्रह्मज्ञान । तेणें अंगीं ये जाणपण ।
तेथ संचरे ज्ञानाभिमान । तेणें वीर्य क्षीण ज्ञानाचें ॥ ८३६ ॥
जंव जंव ज्ञाता निरहंकार । तंव तंव ज्ञानासी वीर्य थोर ।
त्याची होतां क्रुपमत्र । बोध साचार सच्छिष्यासी ॥ ८३७ ॥
तुज फावलें माझें ज्ञान । उपदेशिसी शिष्यजन ।
ते तुज देतील सन्मान । तरी तूं ज्ञानाभिमान धरूं नको ॥ ८३८ ॥
शिष्य देतील सन्मान । तो ’नेघे’ म्हणतां अपक्वपण ।
घेतां आला ज्ञानाभिमान । हेंही विघ्न मुख्य ज्ञात्यासी ॥ ८३९ ॥
शिष्य देतील सन्मान । तो अनुद्वेगें घ्यावा आपण ।
परी न धरावा ज्ञानाभिमान । हें मुख्य लक्षण ज्ञात्याचें ॥ ८४० ॥
तुज माझ्या ज्ञानाची पूर्ण प्राप्ती । तेचि एकांतीं लोकांतीं ।
नित्य निरभिमानस्थिती । स्वानंदस्फूर्ती सर्वदा ॥ ८४१ ॥
तेचि निरभिमान स्थिती । उपदेशीं शिष्यांप्रती ।
निरभिमानापरती । दशा त्रिजगतीं असेना ॥ ८४२ ॥
तेंचि उपदेशलक्षण । वाचेसी माझें नामकीर्तन ।
शरीरीं माझें नित्य भजन । मद्‌रूपीं मन निमग्न सदा ॥ ८४३ ॥
ज्ञाता म्हणतां न धरी श्लाघ । मूर्ख म्हणतां न यावा राग ।
स्वयें रहावें अनुद्वेग । हे दशा चांग ज्ञात्याची ॥ ८४४ ॥
एवं नित्य निरभिमान । भक्तियुक्त वैराग्य ज्ञान ।
स्वयें आचरोनि आपण । शिष्यसज्जन उपदेशिजे ॥ ८४५ ॥
तुज जे शिष्य येती शरण । ते नीच न म्हणावे आपण ।
हें गुरुत्वाचें पूर्णपण । शिष्यही पूर्ण पूज्यत्वें देखें ॥ ८४६ ॥
सद्गुरूसी सर्वां भूतीं । सर्वदा ब्रह्मप्रतीती ।
तेथ शिष्याचिये भूतव्यक्तीं । काय ब्रह्मस्थिती पळाली ॥ ८४७ ॥
यालागीं शिष्यीं नीचपण । सर्वथा न देखावें आपण ।
शिष्य देखावा ब्रह्म पूर्ण । हें मुख्यं लक्षण गुरुत्वाचें ॥ ८४८ ॥
जेवीं तानयालागीं माता । तेवीं शिष्याचिया निजस्वार्था ।
गुरूसी कळवळा तत्त्वतां । शुद्ध ‘सद्‌गुरुता’ या नांव ॥ ८४९ ॥
शिष्यलक्षणप्रकार । मागां सांगितला विचार ।
तो जेथ देखसी अधिकार । तेथ साचार उपदेशीं ॥ ८५० ॥
तुज जें शिकविलें प्रस्तुत । तें शिष्योपदेशसंग्रहार्थ ।
तूं ठायींचा गुणातीत । तुज हॆं समस्त स्पर्शेना ॥ ८५१ ॥

अतिव्रज्य गतीस्तिस्रो मामेष्यसी ततः परम् (॥ ४४ ॥)

यापरी ज्ञान उपदेशितां । तुझी न मोडे गुणातीतता ।
ज्यांसी उपदेशिसी तत्त्वतां । तेही त्रिगुणावस्था जिंकिती ॥ ८५२ ॥
पूर्वोक्त उपदेशयुक्तीं । जे शिष्य सर्वदा वर्तती ।
ते त्रिगुणांची त्रिविध वृत्ती । अतिक्रमिती गुरुकृपां ॥ ८५३ ॥
त्रिगुणांचें त्रिविधपण । दृष्य द्रष्टा आणि दर्शनं ।
जाग्रुती सुषुप्ति आणि स्वप्न । ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान साक्षेपें ॥ ८५४ ॥
कार्य कारण आणि कर्ता । भोज्य भोजन आणि भोक्ता ।
शत्रु मित्र उदासीनता । या त्रिगुणावस्था बाधक ॥ ८५५ ॥
तेथ येणें उपदेशें जाण । सच्छिष्य करूनि माझें भजन ।
त्रिगुणत्रिपुटी निर्दळून । माझें स्वरूप पूर्ण स्वयें होती ॥ ८५६ ॥
माझिया स्वरूपाप्रती । नाहीं गुण ना गुणवृत्ती ।
भक्त मद्‍भावें गुणातीतीं । सहज पावती स्वानंद ॥ ८५७ ॥
ऐसा आज्ञापिला उद्धवो । त्याचे अवस्थेचा अभिप्रावो ।
परीक्षितीप्रती पहा हो । स्वयें शुकदेवो सांगत ॥ ८५८ ॥

श्रीशुक उवाच-
स एवमुक्तो हरिमेधसोद्धवः
प्रदक्षिणं तं परिसृत्य पादयोः ।
शिरो निधायाश्रुकलाभिरार्द्रधी
र्न्यषिञ्चदद्वन्द्वरोऽप्यपक्रमे ॥ ४५ ॥

जो निजमोजें नित्य निष्काम । जेणें अनुभविलें परब्रह्म ।
त्या श्रीशुकासी अतिसंभ्रम । उद्धवाचें प्रेम वर्णावया ॥ ८५९ ॥
तो शुक म्हणे परीक्षिती । उद्धव आज्ञापिला श्रीपती ।
त्याच्या प्रेमाची अद्‍भुत स्थिती । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥ ८६० ॥
उद्धव जरी जाहला गुणातीत । तरी गुरुचरणीं प्रेम अद्‍भुत ।
ज्यासी सद्‌गुरु श्रीकृष्णनाथ । मूर्तिमंत परब्रह्म ॥ ८६१ ॥
त्यजूं न शके हरिपदा । हरीचे ठायीं पूर्ण श्रद्धा ।
यालागीं जाण ‘हरिमेधा’ । बोलिजे प्रबुद्धा उद्धवातें ॥ ८६२ ॥
जो आवडीं करी हरीचें ध्यान । त्याचे ध्यानेंसीं हरि हरी मन ।
जो विवंची श्रीकृष्ण समाधान । त्याचे बुद्धीचें हरण हरि हरी ॥ ८६३ ॥
जो करी हरिचिंतन । त्याचे चित्ताचें हरि करी हरण ।
जो करी हरीचें स्मरण । त्याचा संसार संपूर्ण हरि करी ॥ ८६४ ॥
ऐशिया हरीच्या ठायीं सर्वदा । पावलियाही मुक्तिपदा ।
उद्धवाची सप्रेम श्रद्धा । यालागीं ‘हरिमेधा’ त्यासी म्हणती ॥ ८६५ ॥
जे पावले गुणातीतीं । त्यांसीही आवडे ज्याची भक्ती ।
तेणें श्रीकृष्णें उद्धवाप्रती । प्रयाण निश्चितीं नेमिलें ॥ ८६६ ॥
दूरी प्रयाण बदरिकाश्रम । मागुता न भेटे पुरुषोत्तम ।
तो प्रयाणकाळ‍उपक्रम । जाहला सप्रेम उद्धवासी ॥ ८६७ ॥
सर्वदा सुखदुःखातीत । उद्धव जाहलासे निश्चित ।
तोही प्रयाणकाळीं प्रेमयुक्त । प्रदक्षिणा करीत श्रीकृष्णासी ॥ ८६८ ॥
चरणीं मस्तक ठेवितां जाण । आनंदाश्रु लोटले नयन ।
तेणें श्रीकृष्णाचें चरणक्षाळण । जाहलें संपूर्ण पदद्वया ॥ ८६९ ॥

सुदुस्त्यजस्नेहवियोगकातरो
न शक्नुवंस्तं परिहातुमतुरः ।
कृच्छ्रं ययौ मूर्धनि भर्तृपादुके
बिभ्रन्नमस्कृत्य ययौ पुनः पुनः ॥ ४६ ॥

आणीकांचा स्नेह अतिबाधक । त्यातें सांडवी वेदविवेक ।
तैसा कृष्णस्नेह नव्हे देख । तो सुखदायक स्नेहाळू ॥ ८७० ॥
उद्धवासी स्वाभाविक । गुरु परब्रह्म दोनी एक ।
इतरांसी भावनात्मक । उद्धवासी देख स्वतःसिद्ध ॥ ८७१ ॥
ऐसा श्रीकृष्णस्नेहो आवश्यक । उद्धवासी सुखदायक ।
त्या श्रीकृष्णासी सांडितां देख । आत्यंतिक विव्हळ ॥ ८७२ ॥
निःशेष निमाली विषयावस्था । जरी वृद्ध जाहली पतिव्रता ।
तरी त्यागावा निजभर्ता । हें तिशीं सर्वथा नावडे ॥ ८७३ ॥
तेवीं अनुभवूनि परमार्था । उद्धव पावला जीवन्मुक्तता ।
तरी सद्‌गुरु श्रीकृष्ण त्यागितां । अतिविव्हळता गुरुप्रेमें ॥ ८७४ ॥
स्नेहें द्वेषें सकामेंसीं । जे जे वेधले श्रीकृष्णासी ।
ते ते पावले परमानंदासी । त्या श्रीकृष्णासी त्यजी कोण ॥ ८७५ ॥

( संमत श्लोक ) कामं क्रोधं भयं स्नेहमैक्यं सौहृदमेव च ।
नित्यं हरौ विदधतो, यान्ति तन्मयतां हि ते ॥

अविधीं रातलीं श्रीकृष्णासी । तीं वंद्य जाहलीं ब्रह्मादिकांसी ।
मा उद्धव विकला गुरुप्रेमांसी । केवीं स्श्रीकृष्णासी त्यजील ॥ ८७६ ॥
ज्यासी परब्रह्मत्वें गुरुभक्ती । त्यासी तृणप्राय जीवन्मुक्ती ।
जाहलीही मुक्ती उपेक्षिती । विकिले गुरुभक्तीं अनन्यत्वें ॥ ८७७ ॥
उल्लंघूं नये सद्‌गुरुवचन । करावें बदरिकाश्रमीं गमन ।
श्रीकृष्णप्रेमा पढिये पूर्ण । तो सर्वथा जाण निघों नेदी ॥ ८७८ ॥
ऐसें उभयतां अतिसंकट । उद्धवासी वोढवलें दुर्घट ।
श्रीकृष्णप्रेमें उतटे पोट । न देखे वाट बदरीची ॥ ८७९ ॥
त्यागोनि जावें जरी श्रीकृष्णानाथा । तरी हा निजधामा जाईल आतां ।
मग मी न देखें मागुता । यालागीं अवस्था अनावर ॥ ८८० ॥
नवजलदघनतनु । श्याम राजीवलोचनु ।
आनंदविग्रही श्रीकृष्णु । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ८८१ ॥
मुकुट कुंडले मेखळा । तिलक रेखिला पिंवळा ।
पदक एकावळी गळां । कंठीं तेजागळा कौस्तुभ ॥ ८८२ ॥
वांकीअंदुवांचा गजर । चरणीं गर्जत तोडर ।
विद्युत्प्राय पीतांबर । तेणें शार्ङ्गधर शोभत ॥ ८८३ ॥
कांसे विराजे सोनसळा । आपाद रुळे वनमाळा ।
घवघवीत घनसांवळा । देखतां डोळां मन निवे ॥ ८८४ ॥
ऐसें श्रीकृष्णदर्शन । पुढती न देखें मी आपण ।
यालागीं उद्धव जाण । प्रेमें संपूर्ण विव्हळ ॥ ८८५ ॥
उद्धव पावला ब्रह्म पूर्ण । त्यासी सगुणाची अवस्था कोण ।
तरी श्रीकृष्णप्रभा प्रकाशे चिद्‌घन । आत्मवस्तु संपूर्ण श्रीकृष्ण ॥ ८८६ ॥
घृत थिजलें कां विघुरलें । परी घृतपणा नाहीं मुकलें ।
तेवीं सगुणनिर्गुणत्वें मुसावलें । परब्रह्म संचलें श्रीकृष्ण ॥ ८८७ ॥
त्याज्य सगुण पूज्य निर्गुण । हेही दशा आरती जाण ।
ज्यासी ब्रह्मरूप तृणपाषाण । त्यासी त्याज्य सगुण कदा नव्हे ॥ ८८८ ॥
एवं सगुण आणि निर्गुण । उद्धवासी समसमान ।
गुरुत्वें कृष्णीं प्रेम गहन । तो त्यागितां पूर्ण विव्हळता ॥ ८८९ ॥
परी आज्ञा नुल्लंघवे सर्वथा । म्हणोनि निघावें बदरीतीर्था ।
तंव श्रीकृष्णासी सांडूनि जातां । परमावस्था उद्धवीं ॥ ८९० ॥
उद्धव प्रयाण‍अवसरीं । लोळणी घाली पायांवरी ।
चरण आलिगुनी हृदयीं धरी । तरी जावया दूरी धीर नव्हे ॥ ८९१ ॥
मज एथोनि गेलिया आतां । मागुती न देखें श्रीकृष्णानाथा ।
तेणें अनिवार अवस्था । पाऊल सर्वथा न घालवे ॥ ८९२ ॥
मी निवालों कृष्णचरणामृतीं । मज चाड नाहीं महातीर्थीं ।
त्याही मज अदृष्टगतीं । अंतीं श्रीपति त्यागवी ॥ ८९३ ॥
सप्रेम चळचळां कांपत । कंठ जाहला सद्गदित ।
बाष्पें क्षणक्षणां स्फुंदन । स्वेदरोमांचित उद्धव ॥ ८९४ ॥
गमनालागगीं अतिउद्यत । पायां लागोनि पऱ्हा जात ।
सवेंचि येऊनि पायां लागत । विगुंतले चित्त हरिप्रेमीं ॥ ८९५ ॥
पुढती नमन पुढती गमन । पुढती घाली लोटांगण ।
पुढती वंदी श्रीकृष्णचरण । सर्वथा जाण निघवेना ॥ ८९६ ॥
देखोनि उद्धवाचा भावो । परमानंदें तुष्टला देवो ।
यासी माझ्या ठायीं अतिस्नेहो । गुरुत्वें पहा हो अनन्य ॥ ८९७ ॥
कृपा उपजली यदुनायका । आपुले चरणींच्या पादुका ।
उद्धवासी दिधल्या देखा । तेणें निजमस्तका ठेविल्या ॥ ८९८ ॥
पादुका ठेवितांचि शिरीं । मी जातों कृष्णापसूनि दूरी ।
हें नाठवे उद्धवाअंतरीं । ऐशियापरी प्रबोधिला ॥ ८९९ ॥
पादुका ठेवितांचि माथां । स्वयें उपशमे अवस्था ।
नमस्कारोनि श्रीकृष्णनाथा । होय निघता तदाज्ञा ॥ ९०० ॥