​बुद्धिमंत अभ्यासी जन । अभ्यासें साधिती प्राणापान ।

ते योगदुर्गीं रिघतां जाण । ठकिले संपूर्ण भोगसिद्धीं ॥ ४०१ ॥
एक मानिती कर्म श्रेष्ठ । वाढविती कर्मकचाट ।
विधिनिषेधीं रुंधिली वाट । बुडाले कर्मठ कर्मामाजीं ॥ ४०२ ॥
यापरी नानाव्युत्पत्ती । करितां ठकले नेणों किती ।
तैसी नव्हे माझी भक्ती । सभाग्य पावती निजभाग्यें ॥ ४०३ ॥
माझें सर्वभूतीं ज्यासीं भजन । त्याचे बुद्धीची बुद्धी मी आपण ।
ते तूं बुद्धी म्हणसी कोण । कर्म ब्रह्मार्पण ‘महाबुद्धी’ ॥ ४०४ ॥
सर्वभूतीं माझें भजन । सर्व कर्म मदर्पण ।
हे बुद्धीचि ‘महाबुद्धी’ जाण । येणें ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥ ४०५ ॥
चतुरांचें चातुर्य गहन । या नांव बोलिजे गा आपण ।
मिथ्या देहें करूनि भजन । ब्रह्म सनातन स्वयें होती ॥ ४०६ ॥
आधीं मायाचि तंव वावो । मायाकल्पित मिथ्या देहो ।
तें देहकर्म मज अर्पितां पहा हो । ब्रह्म स्वयमेवो स्वयें होती ॥ ४०७ ॥
मिथ्या देहाचेनि भजनें । सत्य परब्रह्म स्वयें होणें ।
जेवीं कोंडा देऊनि आपणें । कणांची घेणें महाराशी ॥ ४०८ ॥
देतां फुटकी कांचवटी । चिंतामणी जोडे गांठी ।
कां इटेच्या साटोवाटीं । जोडे उठाउठीं अव्हशंख ॥ ४०९ ॥
तेवीं मिथ्या देहींचें कर्माचरण । जेणें जीवासी दृढ बंधन ।
तें कर्म करितां मदर्पण । ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥ ४१० ॥
अनित्य देहाचियासाठीं । नित्यवस्तूसी पडे मिठी ।
हेचि बुद्धिमतीं बुद्धि मोठी । ‘ज्ञानाची संतुष्टी’ या नांव म्हणिपे ॥ ४११ ॥
निष्टंकित परमार्थ । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्णनाथ ।
तो कळसा आणोनियां ग्रंथ । उपसंहारार्थ सांगतु ॥ ४१२ ॥

एष तेऽभिहितः कृत्स्नो ब्रह्मवादस्य सङ्‍ग्रहः ।
समासव्यसविधिना देवानामपि दुर्गमः ॥ २३ ॥

संक्षेपें आणि सविस्तरें । सांडूनि नाना मतांतरें ।
म्यां सांगितलें निजनिर्धारे । ब्रह्मज्ञान खरें अतिशुद्ध ॥ ४१३ ॥
तुज सांगितले करून सुगम । परी हें ब्रह्मादि देवां दुर्गम ।
जे आलोडिती आगमनिगम । त्यांसीही परम दुस्तर ॥ ४१४ ॥
तेथें नाना शास्त्रशब्दबोध । वस्तु नेणोनि करिती विवाद ।
जेथ वेदांचा ब्रह्मवाद । होय निःशब्द ‘नेति’ शब्दें ॥ ४१५ ॥
तें हें आत्मज्ञानाचें निजसार । परमार्थाचें गुह्य भांडार ।
मज परमात्म्याचें जिव्हार । फोडूनि साचार सागितलें ॥ ४१६ ॥

अभीक्ष्णशस्ते गदितं ज्ञान विस्पष्टयुक्तिमत् ।
एतद्विज्ञाय मुच्येत पुरुषो नष्टसंशयः ॥ २४ ॥

जेथ वेदशास्त्रांसी कुवाडें । जें बोलीं बोलतां नातुडे ।
तेंचि ज्ञान म्यां तुजपुढें । निजनिवाडें सांगितलें ॥ ४१७ ॥
जें सांगितलें शुद्ध ज्ञान । तें नाना युक्तींकरूनि जाण ।
दृढतेलागीं निरूपण । पुनः पुनः जाण म्यां केलें ॥ ४१८ ॥
बहुत न लावितां खटपट । तुज न वाटतांही कष्ट ।
ज्ञान सांगितलें विस्पष्ट । जेणें होती सपाट संशय सर्व ॥ ४१९ ॥
हें जाणीतलिया ज्ञान । सर्व संशय होती दहन ।
साधक होय ब्रह्मसंपन्न । स्वानंदपूर्ण सर्वदा ॥ ४२० ॥
म्यां सांगितलें गुह्यज्ञान । एकादशाचें निरूपण ।
याचें श्रवण पठण मनन । करी तो धन्य उद्धवा ॥ ४२१ ॥

सुविविक्तं तव प्रश्नं मयैतदपि धारयेत् ।
सनातनं ब्रह्म गुह्यं परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ २५ ॥

ज्ञाते तरती हें नवल कोण । परी भाळेभोळे जे अज्ञान ।
त्यांसी उद्धरावया जाण । उद्धवा तुवां प्रश्न पुशिला ॥ ४२२ ॥
त्या प्रश्नानुसारें जाण । म्यां संतोषोनि आपण ।
सांगितलें गुह्य ज्ञान । परम कारण परब्रह्म ॥ ४२३ ॥
जेवीं वत्साचे हुंकारें । धेनु स्रवत चाले क्षीरें ।
तेवीं तुझेनि प्रश्नादरें । मी स्वानंदभरें तुष्टलों ॥ ४२४ ॥
तेथ न करितांही प्रश्न । होतां तानयाचें अवलोकन ।
कूर्मी नेत्रद्वारां आपण । अमृतपान करवीत ॥ ४२५ ॥
तेवीं उद्धवा तुझें अवलोकन । होतां माझें हृदयींचें ब्रह्मज्ञान ।
तें वोसंडलें गा परिपूर्ण । तें हें निरूपण म्यां केलें ॥ ४२६ ॥
येणें निरूपणामिसें । परमामृत सावकाशें ।
तुज म्यां पाजिलें अनायसें । स्वानंदरसें निजबोधु ॥ ४२७ ॥
सिंधु मेघा जळपान करवी । तेणें जळें मेघ जगातें निववी ।
तेवीं उद्धवाचिये ब्रह्मपदवीं । जडमूढजीवीं उद्धरिजे ॥ ४२८ ॥
जेवीं वत्साचेनि प्रेमभरें । गाय दुभे तें घरासी पुरे ।
तेवीं उद्धवप्रश्नादरे । जग उद्धरे अनायासें ॥ ४२९ ॥
तो हा प्रश्नोत्तरकथानुवाद । माझा तुझा ब्रह्मसंवाद ।
निरूपणीं एकादशस्कंध । हा अर्थावबोध जो राखे ॥ ४३० ॥
अथवां निरूपण । सार्थकें जो कां करी श्रवण ।
तैं श्रोते वक्ते उभय जाण । ब्रह्म सनातन स्वयें होती ॥ ४३१ ॥
जगीं ब्रह्म असतां परिपूर्ण । मनबुद्धिइंन्द्रियां न दिसे जाण ।
जेथें वेदांसी पडिलें मौन । तें गुह्यज्ञान पावती ॥ ४३२ ॥
ज्ञान पावलिया पुढती । कदा काळें नव्हे च्युती ।
हा एकादशार्थ धरितां चित्तीं । पदप्राप्ती अच्युत ॥ ४३३ ॥
श्रोते वक्ते एकादशार्थी । एवढी पदवी पावती ।
मा मद्‍भक्तांसी अतिप्रीतीं । जे उपदेशिती हें ज्ञान ॥ ४३४ ॥
त्यांच्या फळाची फलप्राप्ती । ज्ञानोपदेशाची शुद्ध स्थिती ।
उद्धवालागीं अतिप्रीतीं । स्वमुखें श्रीपती सांगत ॥ ४३५ ॥

य एतन्मम भक्तेषु सम्प्रदद्यात् सुपुष्कलम् ।
तस्याहं ब्रह्मदायस्य ददाम्यात्मानमात्मना ॥ २६ ॥

काया वाचा आणी चित्त । ग्रह दारा वित्त जीवित ।
निष्कामता मज अर्पित । अनन्य भक्त ते माझे ॥ ४३६ ॥
ऐशिया भक्तांच्या ठायीं जाण । अवश्य उपदेशावें हें ज्ञान ।
त्याही उपदेशाचें लक्षण । पक्व परिपूर्ण तें ऐसें ॥ ४३७ ॥
जेथ जेथ जाय साधकाचें मन । तेथ तेथ ब्रह्म परिपूर्ण ।
मन निघावया तेथून । रितें स्थान असेना ॥ ४३८ ॥
ऐसें करितां अनुसंधान । चैतन्यीं समरसे मन ।
त्यातें म्हणिजे ‘पुष्कल ज्ञान’ । उपदेश पूर्ण या नांव ॥ ४३९ ॥
ऐसें समूळ ब्रह्मज्ञान । मद्‍भक्तांसी जो करी दान ।
त्याचा ब्रह्मऋणिया मी जाण । होय संपूर्ण उद्धवा ॥ ४४० ॥
त्याचिया उत्तीर्णत्वासी । गांठीं कांहीं नाहीं मजपाशीं ।
मी निजरूप अर्पीं त्यासी । अहर्निशीं मी त्याजवळी ॥ ४४१ ॥
जो शिष्यांसी दे ब्रह्मज्ञान । मी परमात्मा त्या अधीन ।
ब्रह्मदात्याच्या बोलें जाण । स्त्रियादि शूद्रजन मी उद्धरीं ॥ ४४२ ॥
देऊनियां परब्रह्म । जो मद्‍भक्तांसी करी निष्कर्म ।
त्याचा अंकित मी पुरुषोत्तम । तो प्रिय परम मजलागीं ॥ ४४३ ॥
जो ब्रह्मज्ञान दे मद्‍भक्तां । त्याहूनि आणिक परता ।
मज आन नाहीं गा पढियंता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ४४४ ॥
तो आत्मा मी शरीर जाण । त्याचा देह मी होय आपण ।
त्याचें जें जें कर्माचरण । तें तें संपूर्ण मीचि होय ॥ ४४५ ॥
जैसा मी अवतारधरी । तैसाचि तोही अवतारी ।
त्या आणि मजमाझारीं । नाहीं तिळभरीं अंतर ॥ ४४६ ॥
जो या ब्रह्मज्ञानाचें करी दान । त्यासी यापरी मी आपण ।
करीं निजात्म‍अर्पण । तरी उत्तीर्ण नव्हेचि ॥ ४४७ ॥
यालागीं वर्ततांही शरीरीं । मी अखंड त्याची सेवा करीं ।
निजात्म‍अर्पण प्रीतीवारी । मी त्याच्या घरीं सर्वदा ॥ ४४८ ॥
त्यातें जें जें जडभारी । तेंही मी वाहें आपुले शिरीं ।
माझी चैतन्यसाम्राज्यश्री । नांदें त्यचे घरीं सर्वदा ॥ ४४९ ॥
एकादशाचें ब्रह्मज्ञान । बोधूनि मद्‍भक्तां जो करी दान ।
त्यासी मी यापरी जाण । आत्मार्पण स्वयें करीं ॥ ४५० ॥
असो न साधवे ब्रह्मज्ञान । तरी या ग्रंथाचेंचि पठण ।
जो सर्वदा करी सावधान । तो परम पावन उद्धवा ॥ ४५१ ॥

य एतत्समधीयीत पवित्रं परमं शुचि ।
स पूयेताहरहर्मां ज्ञानदीपेन दर्शयन् ॥ २७ ॥

निखळ जें कां ब्रह्मज्ञान । तो हा माझा तुझा संवाद जाण ।
जो सादरें करी पठण । सावधान श्रद्धाळू ॥ ४५२ ॥
चढत्यावाढत्या परवडी । शुद्ध सात्त्विकी श्रद्धा गाढी ।
पदोपदीं नीच नवी गोडी । अद्‍भुत आवडी पठणाची ॥ ४५३ ॥
वाचेचिया टवळ्यांप्रती । श्रद्धास्नेहाची संपत्ति ।
निजजिव्हा करूनि वाती । जो हें ज्ञानदीप्ती प्रकाशी ॥ ४५४ ॥
एकादशाचे ज्ञानदीप्ती । एकादश इंद्रियांच्या वाती ।
उजळूनि जे मज वोंवाळिती । ते पवित्र किती मी सांगूं ॥ ४५५ ॥
यापरी जें ग्रंथपठण । तें माझें ज्ञान-निरांजन ।
तेणें ज्ञानदीपें जो जाण । माझें स्वरूप पूर्ण प्रकाशी ॥ ४५६ ॥
त्याचे लागले जे संगती । त्यांतें ब्रह्मादिक वंदिती ।
त्यांचेनि पावन त्रिजगती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४५७ ॥
असो ज्यांसी न टके पठण । तिंहीं श्रद्धेनें करितां श्रवण ।
त्यांसी न बाधी भवबंधन । तेंही निरूपण हरि सांगे ॥ ४५८ ॥

य एतच्छ्रद्धया नित्यमव्यग्रः श्रृणुयान्नरः ।
मयि भक्तिं परां कुर्वन् कर्मभिर्न स बध्यते ॥ २८ ॥

असो न करवे अध्ययन । तरी श्रद्धायुक्त सावधान ।
करितां एकादशाचें श्रवण । कर्मबंधन बाधीना ॥ ४५९ ॥
अति श्रद्धेनें केलें श्रवण । त्याहूनि दृढ व्हावें मनन ।
मननेंवीण तें नपुंसक जाण । ब्रह्मप्राप्ती पूर्ण फळेना ॥ ४६० ॥
संपलिया कथाश्रवण । मनींचें संपावें ना मनन ।
जैसें लोभियाचें धन । हृदयीं आठवण सर्वदा ॥ ४६१ ॥
जैसें जैसें कीजे श्रवण । तैसें तैसें लागे मनन ।
मननानुसारें भजन । ‘पराभक्ती’ जाण उद्‌बोधे ॥ ४६२ ॥
आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । त्यांची सांडोनिया स्थिती ।
उल्हासे माझी चौथी भक्ती । जितें ‘परा’ म्हणती सज्ञान ॥ ४६३ ॥
पराभक्तीचें माझें भजन । क्रियामात्रें निजात्मदर्शन ।
यालागीं मद्‍भक्तांसी जाण । कर्मबंधन बाधीना ॥ ४६४ ॥
हें असो अतिगुह्य बोलणें । येणें एकादशाचेनि श्रवणें ।
‘मी तरेन’ हा विश्वास जेणें । अंतःकरणें दृढ केला ॥ ४६५ ॥
दृढ विश्वास मानूनि पाहीं । जो लोधला श्रवणविषयीं ।
माझी भक्ती त्याच्या ठायीं । दवडितां पाहीं घर रिघे ॥ ४६६ ॥
घर रिघोन भक्ति निष्काम । भक्तांचें निर्दळी सकळ कर्म ।
या नांव ‘पराभक्ति’ परम । विश्रामधाम श्रवणार्थ्यां ॥ ४६७ ॥
एकादशाचें श्रद्धाश्रवण । करितां एवढा लाभ पूर्ण ।
श्रवणें उपजे माझें भजन । भजनें भक्तजन निर्मुक्त ॥ ४६८ ॥
असो पां इतरांची वार्ता । म्यां तुज निरूपिली जे ज्ञानकथा ।
ते तुझिया निश्चितार्था । काय तत्त्वतां प्रतिबोधली ॥ ४६९ ॥

अप्युद्धव त्वया ब्रह्म सखे समवधारितम् ।
अपि ते विगतो मोहः शोकश्चासौ मनोभवः ॥ २९ ॥

उद्धवां तुझें देखोनि प्रेम । गुह्य ज्ञान अतिउत्तम ।
तुज म्यां निरूपिलें परब्रह्म । साङ्ग सुगम अतिशुद्ध ॥ ४७० ॥
हें ज्ञानाचे सोलींव ज्ञान । हें वेदांचें विसावतें स्थान ।
हेचि अविद्येची बोळवण । समाधान जीवशिवां ॥ ४७१ ॥
ऐसें हें जें गुह्यज्ञान । मनबुद्धिवाचेसी अगम्य जाण ।
तें म्यां तुज केलें निरूपण । श्रद्धां संपूर्ण देखोनि ॥ ४७२ ॥
जेवीं सखा सख्याप्रती । आपुली वोपी निजसंपत्ती ।
तेवीं म्यां हे ब्रह्मस्थिती । तुझ्या हातीं वोपिली ॥ ४७३ ॥
जैसें दिधलें श्रवणाच्या हातीं । तैसें प्रविष्ट जाहलें तुझिया चित्तीं ।
कीं माझारीं पडली कांहीं गुंती । विकल्पवस्ती विक्षेप ॥ ४७४ ॥
म्यां निरूपिलें सार परम । तें तुज कळलें परब्रह्म ।
नसेल तरी हाचि उपक्रम । पुढती सुगम सांगेन ॥ ४७५ ॥
चैतन्य ठसावोनि चित्तीं । जेथ आकळिलीब्रह्मस्थिती ।
तेथ मोहममतेची वस्ती । समूळ निश्चितीं नसावी ॥ ४७६ ॥
आकळलें ब्रह्मज्ञान । त्याची हेचि वोळखण ।
संकल्पविकल्पविंदान । पुढती जाण उपजेना ॥ ४७७ ॥
उपजेना मीतूंपण । उपजेना ध्येय ध्याता ध्यान ।
नुपजे त्यासी कर्मठपण । ब्रह्म परिपूर्ण जाणीतल्या ॥ ४७८ ॥
जेणें जाणितलें ब्रह्मज्ञान । त्यासी बाधीना कर्मबंधन ।
कर्मांचें जें कर्माचरण । तें जाण आपण मायिक ॥ ४७९ ॥
जेवीं छाया चळे पुरुषाचेनी । परी तियेचा लोभ पुरुष न मानी ।
तेवीं काया चाळी ब्रह्मज्ञानी । देहाभिमानी तो नव्हे ॥ ४८० ॥
जेवीं सूर्यापुढें आंधार । अर्ध क्षण न धरी धीर ।
तेवीं ब्रह्मज्ञानी कर्मादर । अणुमात्र उरेना ॥ ४८१ ॥
कर्माचें जें कर्मबंधन । तो मनोजन्य संकल्प जाण ।
जेथें मनाचें मोडे मनपण । तेथें कर्माचरण निर्बीज ॥ ४८२ ॥
वस्तु नित्य निर्विकल्प । तेथें नाहीं संकल्पविकल्प ।
हें परब्रह्माचें निजस्वरूप । हेंचि रूप स्वानुभवासी ॥ ४८३ ॥
ऐसें ब्रह्म पावल्या स्वयमेवो । मी एक उद्धव होतों पहा हो ।
त्या उद्धवपणासी नाहीं ठावो । मा शोकमोहो तेथ कैंचा ॥ ४८४ ॥
उद्धवपणाचिये वस्ती । शोकमोहांची उत्पत्ती ।
तें उद्धवपण नाठवे चित्तीं । जरी ब्रह्मप्राप्ती तुज जाहली ॥ ४८५ ॥
ऐसें ऐकतां देवाचें वचन । उडालें उद्धवाचें उद्धवपण ।
जाहला स्वानंदी निमग्न । बोलतेपण बुडालें ॥ ४८६ ॥
पावतां आपुली निजात्मता । उडाली उद्धवत्वाची अवस्था ।
बुडाली स्वदेह‍अहंता । निजनिमग्नता स्वानंदीं ॥ ४८७ ॥
तेथें देवें पुशिला जो प्रश्न । त्याचें कोण दे प्रतिवचन ।
कृष्णेंसहित उद्धवपण । गिळोनि परिपूर्ण वस्तु जाहला ॥ ४८८ ॥
देखोनि उद्धवाची अवस्था । हा ब्रह्म पावला निजत्मता ।
हें कळों सरळें श्रीकृष्णनाथा । हृदयस्था काय न कळे ॥ ४८९ ॥
शिष्य साचार अनुभव लाहे । तेणें सद्‌गुरु सुखाचा मेरु होये ।
जेवीं तानयचे धणीं माये । सुखावली राहे स्वानंदें ॥ ४९० ॥
सेवक विभांडितां परचक्र । तेणें रायासी संतोष थोर ।
गुढी उभारूनि साचार । करी निजगजर स्वानंदें ॥ ४९१ ॥
तानयाचे लळे पुरविणें । हे व्याली तेची वेदना जाणे ।
कां शिष्यासी स्वानुभव देणें । हें स्वयें जाणे सद्‌गुरु ॥ ४९२ ॥
निजपुत्रें लाधल्या निधान । पिता संतोषे आपण ।
तेवीं उद्धवाचेनि अनुभवें जाण । स्वयें श्रीकृष्ण संतोषे ॥ ४९३ ॥
कृष्ण सुखें सुखरूप नित्यतां । तोही शिष्यानुभवें सर्वथा ।
लाहे सुखाची परमावस्था । हे गुरुगम्यता अगम्य ॥ ४९४ ॥
शिष्यासी बोध करितां । गुरूसी नसती सुखावस्था ।
तरी उपदेशपरंपरता । नव्हती तत्त्वतां इये लोकीं ॥ ४९५ ॥
गुरु सांगे जैं उबगलेसाठीं । तैं ते शिष्यासी बोधेना गोष्टी ।
मा निजनुभवाची भेटी । केवीं निजदृष्टीं देखेल ॥ ४९६ ॥
जेवीं बाळासी लेणें लेववितां । तें नेणें परी सुखावे माता ।
तेवीं शिष्यासी अनुभव होतां । सुखाचे तत्त्वतां सद्‌गुरुरावो ॥ ४९७ ॥
तैसा उद्धवाचा ब्रह्मभावो । देखोनि सुखावे कृष्णदेवो ।
माझा उद्धव जाहला निःसंदेहो । यासी ब्रह्मानुभवो आकळिला ॥ ४९८ ॥
उद्धवाची ब्रह्मनिष्ठता । अनुभवा आली निजात्मता ।
हें कळों सरलें श्रीकृष्णनाथा । परोपदेशार्थां शिकवीत ॥ ४९९ ॥
तूं पावल्या ब्रह्मज्ञान । तेथ शिष्योपदेशलक्षण ।
पात्रशुद्धीचें कारण । तेही वोळखण हरि सांगे ॥ ५०० ॥

नैतत्त्वया दाम्भिकाय नास्तिकाय शठाय च ।
अशुश्रूषोरभक्ताय दुर्विनीताय दीयताम् ॥ ३० ॥