मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय २९ ओव्या १ ते १००
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्‌गुरुदयार्णव । तुझे कृपेसी नाहीं थांव ।
कृपेनें तारिसी जीव । जीवभाव सांडवूनि ॥ १ ॥
सांडवूनि देहबुद्धी । निरसोनि जीवोपाधी ।
भक्त तारिसी भवाब्धीं । कृपानिधी कृपाळुवा ॥ २ ॥
तुझें पाहतां कृपाळूपण । जीवासी जीवें मारिसी पूर्ण ।
नामा रूपा घालिसी शून्य । जातिगोत संपूर्ण निर्दळिसी ॥ ३ ॥
निर्दळूनि आपपरां । निसंतान करिसी संसारा ।
तो तूं जिवलग सोयरा । कृपाळू खरा घडे केवीं ॥ ४ ॥
जेवीं आंधारीं नांदते दृष्टी । भासतीं नक्षत्रें खद्योतकोटी ।
ते आंधारेंसीं सूर्य घोंटी । तेवीं तुझी भेटी साधकां ॥ ५ ॥
तुझी जेथ साचार भेटी । तुवां केलिया कृपादृष्टी ।
संसारभेदाची त्रिपुटी । त्रिगुणेंसी सृष्टी दिसेना ॥ ६ ॥
न दाखवूनि गुणादि सृष्टी । दाविसी अद्वय ब्रह्म दृष्टीं ।
त्यासी कदा नव्हे दृष्टीभेटी । भेटीसी तुटी कदा न पडे ॥ ७ ॥
जो कदा न देखिजे दृष्टीं । त्यासी केवीं होय भेटी ।
भेटीसी कदा न पडे तुटी । हेही गोष्टी घडे केवीं ॥ ८ ॥
जैसा गर्भ मातेच्या पोटीं । असोनि माउली न देखे दृष्टीं ।
तरी तिचे भेटींसी नव्हे तुटी । तेवीं तुझे पोटीं साधक ॥ ९ ॥
माता कळवळोनि पाळी तान्हे । शेखीं माउलितें तें नेणे ।
तेवीं तुजमाजी अज्ञानें । तुवां प्रतिपाळणें निजलोभें ॥ १० ॥
जन्मल्या बाळाकारणें । माता वाढवी शहाणपणें ।
तेवीं तुझेनि निजज्ञानें । सज्ञान होणें साधकीं ॥ ११ ॥
साधकीं लाहतां तुझें ज्ञान । थितें नाठवे मीतूंपण ।
जीव विसरला जीवपण । अद्वयें पूर्ण परमात्मा ॥ १२ ॥
असोत या बहुता गोष्टी । नव्हता सद्‌गुरुकृपादृष्टी ।
करितां उपायांच्या कोटी । नव्हे भेटी परमार्था ॥ १३ ॥
जाहलिया सद्‌गुरुकृपादृष्टी । साधनें पळतीं उठाउठीं ।
ब्रह्मानंदें कोंदे सृष्टी । स्वानंदपुष्टी साधकां ॥ १४ ॥
जाहलिया सद्‌गुरुकृपा प्राप्त । उपनिषदांचा मथितार्थ ।
साधकांचा चढे हात । कृपा समर्थ श्रीगुरूची ॥ १५ ॥
सद्‌गुरुकृपा समर्थ । तेणें कृपें श्रीभागवत ।
वाखणिलें जी प्राकृत । शुद्ध मथितार्थ सोलींव ॥ १६ ॥
जनार्दनकृपादृष्टीं । माझ्या मराठ्या आरुष गोष्टी ।
रिघाल्या एकादशाचे पोटीं । स्वानंदतुष्टी निजबोधें ॥ १७ ॥
संस्कृतप्राकृतपरवडी । सज्ञान सेविती स्वानंदगोडी ।
गाय काळी आणि तांबडी । परी दुधीं वांकुडी चवी नाहीं ॥ १८ ॥
तेवीं संस्कृतप्राकृतभाखा । ब्रह्मासी पालट नाहीं देखा ।
उभय अभेदें वदला एका । साह्य निजसखा जनार्दन ॥ १९ ॥
जनार्दनकृपेस्तव जाण । अष्टाविंशाचें निरूपण ।
गुह्य गंभीर स्वानंदघन । तेहीं केलें व्याख्यान अतिशुद्ध ॥ २० ॥
तेथें नानाविधा उपपत्ती । निजबोधें साधूनि युक्ती ।
स्वयें बोलिला श्रीपती । ब्रह्मस्थिती निष्टंक ॥ २१ ॥
ब्रह्म अद्वयत्वें परिपूर्ण । तेथ हेतु मातु अनुमान ।
न रिघे बुद्धीयुक्तीसीं मन । अगम्यजाण सर्वार्थीं ॥ २२ ॥
नाहीं दृश्य द्रष्टा दर्शन । नाहीं ध्येय ध्याता ध्यान ।
कर्म कर्ता कारण । मी तूंपण असेना ॥ २३ ॥
युक्तीनें सांडिला प्राण । दृष्टांतीं वाहिली आण ।
प्रमाणें जाहलीं अप्रमाण । बोधेंसी क्षीण विवेक जाहला ॥ २४ ॥
तेथ बोल ना मौन । आकार ना शून्य ।
गुण आणि निर्गुण । समूळ जाण असेना ॥ २५ ॥
ऐसी ब्रह्माची निजस्थिति । कृष्णकृपा उद्धवासी प्राप्ती ।
अबळांसी अगम्य निश्चितीं । जन कैशा रीतीं तरतील ॥ २६ ॥
ब्रह्मस्थिति अतिदुर्गम । हें उद्धवासी कळलें वर्म ।
साधकांचें साधावया काम । उपावो सुगम पूसत ॥ २७ ॥
कृष्ण निजधामा जाईल आतां । मग ब्रह्मप्राप्ती न ये हाता ।
साधक गुंतती सर्वथा । उपाय तत्त्वतां कोण सांगे ॥ २८ ॥
एवं साधकांचिया हिता । उद्धव कळवळोनि तत्त्वतां ।
सुगमत्वें ब्रह्मप्राप्ती ये हाता । तो उपाय अच्युता पूसत ॥ २९ ॥
एकुणतिसावा निरूपण । ब्रह्मप्राप्तीचें सुगम साधन ।
सप्रेम भगवद्‍भजन । तें भक्तीलक्षण हरि सांगे ॥ ३० ॥
सुगम साधनें ब्रह्मप्राप्ती । अबळांसी लाभे जैशा रीतीं ।
साश्लोकीं देवासी विनंती । उद्धव तदर्थीं करितसे ॥ ३१ ॥
उद्धव उवाच-
सुदुस्तरामिमां मन्ये योगाचर्यामनात्मनः ।
यथाऽञ्जसा पुमान् सिद्धयेत्तन्मे ब्रूह्यञ्जसाऽच्युत ॥ १ ॥
पूर्वाध्यायीं ब्रह्मस्थिती । सांगितली ते दुर्गम गती ।
भोळ्या भाविकां अबळांप्रती । हे ब्रह्मप्राप्ती साधेना ॥ ३२ ॥
वस्तु व्यक्त ना अव्यक्त । शेखीं प्रकट ना नव्हे गुप्त ।
न कळे मूर्त कीं अमूर्त । केवीं साधकां तेथ प्रवेशु ॥ ३३ ॥
जें स्थूल ना सूक्ष्म होये । जें आहे नाहीं शब्द न साहे ।
जेथ पाहतें पाहणें दोनी जाये । तें साधकां होये केवीं साध्य ॥ ३४ ॥
जें दिसें तें ब्रह्म म्हणावें । तंव ते माया रूपें नांवें ।
आतां नाहींचि म्हणोनि सांडावें । तेणेंही नाडावें साधकीं ॥ ३५ ॥
जें आकार ना नव्हे शून्य । जेथें न रिघे ध्येय ध्यान ।
ज्यासी लाजे ज्ञेय ज्ञान । ज्यातें साधन स्पर्शेना ॥ ३६ ॥
जें न चढे शब्दाचे हात । जें नातुडे मौनाच्या आंत ।
आंत बाहेर नाहीं जेथ । काय साधकीं तेथ करावें ॥ ३७ ॥
नाहीं आंतबाहेर विचारा । तेथ काय धरावें निर्धारा ।
जेथ निर्धारूही पुरा । धरावय धीरा धीर नव्हे ॥ ३८ ॥
साधकीं स्थिर करावया मन । कांहीं न दिसे अवलंबन ।
तेथें अनात्मे अज्ञान जन । त्यांसी दुस्तर जाण हा योगु ॥ ३९ ॥
यापरी निजात्मप्राप्ती । कदा न चढे अबळाहातीं ।
मज तंव मानलें निश्चितीं । हे आत्मस्थिति दुस्तुरू ॥ ४० ॥
ऐशिया ब्रह्माची ब्रह्मप्राप्ती । अज्ञान अप्रयासें पावती ।
तैशी सुगम साधनस्थिती । सांग श्रीपती कृपाळुवा ॥ ४१ ॥
तुवां निजधामा प्रयाण । मांडिलेसें अति त्वरेन ।
एथ तरावया अज्ञान । सुगम साधन सांगिजे ॥ ४२ ॥
म्हणोनि घातलें लोटांगण । धांवोनि धरिले श्रीकृष्णचरण ।
तुज गेलिया अज्ञान जन । तरावया साधन सुगम सांगें ॥ ४३ ॥
पव्हणियापरिस पाय‍उतारा । स्त्रियां अबळां अतिसोपारा ।
तैशिया उपायप्रकारा । शार्ङ्गधरा सांगिजे ॥ ४४ ॥
तुझ्या ठायी सद्‍भाव पूर्ण । परी नेणती शब्दज्ञान ।
ऐसे जे अज्ञान जन । त्यासी तरावया साधन सुगम सांगें ॥ ४५ ॥
मनोनिग्रहो अतिकठिण । साधकां नेमवेना संपूर्ण ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ ४६ ॥
प्रायशः पुण्डरीकाक्ष युञ्जतो योगिनो मनः ।
विषीदन्त्यसमाधानान्मनोनिग्रहकर्शिताः ॥ २ ॥
ऐकें कृष्णा कमलनयना । शिणतां साधक साधना ।
कदा नाकळवे मना । तेही विवंचना अवधारीं ॥ ४७ ॥
निग्रहावया निजमन । साधक साधिती प्राणापान ।
त्यांसीही छळोनियां मन । जाय निघोन तत्काळ ॥ ४८ ॥
घालूनियां एकांतीं आसन । मनोनिग्रहीं जे सावधान ।
त्यांसीही ठकूनियां मन । जाय निघोन चपलत्वें ॥ ४९ ॥
मनोनिग्रहीं आम्ही हटी । म्हणोनि रिघाले कपाटीं ।
त्यांसीही ठकूनि मन शेवटीं । जाय उठाउठीं चपलत्वें ॥ ५० ॥
एक आकआळावया मन । त्यजूनि बैसले अन्न ।
तंव मनें केलें आनेआन । जागृती स्वप्न अन्नमय ॥ ५१ ॥
मनोनिग्रह करितां देख । मन खवळे आधिकाधिक ।
मनोनेमीं सज्ञान लोक । शिणले साधक साधनीं ॥ ५२ ॥
वारा बांधवेल मोटें । अग्नि प्राशवेल अवचटें ।
समुद्र घोंटवेल घोंटें । मन आत्मनिष्ठे तरी न ये ॥ ५३ ॥
आकाश करवेल चौघडी । महामेरु बांधवेल पुडीं ।
शून्याची मुरडवेल नरडी । परी या मनाच्या वोढी अनिवार ॥ ५४ ॥
काळ जिंकवेल तत्त्वतां । त्रिभुवनीची लाभेल सत्ता ।
परी मनोनिग्रहाची वार्ता । तुजवीण अच्युता घडे केवीं ॥ ५५ ॥
तापसां मन तत्काळ छळी । मन नेमस्तांचा नेम टाळी ।
मन बळियांमाजीं महाबळी । करी रांगोळी धैर्याची ॥ ५६ ॥
मन इंद्रातें तळी पाडी । मन ब्रह्म्यातें हटेंचि नाडी ।
ऐशी मनाची वोखटी खोडी । आपल्या प्रौढीं नावरे ॥ ५७ ॥
साधनीं साधक शिणतां । मनोजयो न येचि हाता ।
तुजवांचूनि अच्युता । मन सर्वथा नावरे ॥ ५८ ॥
अत्यंत साधूनि निरवडी । मनोजयो आणितां जोडी ।
तंव सिद्धींची दाटे आडाडी । तेणेंही मन नाडी साधकां ॥ ५९ ॥
तुझी कृपा नव्हतां जाण । साधकां कदा नागवे मन ।
तूं तुष्टल्या जनार्दन । मनपणा मन स्वयें विसरे ॥ ६० ॥
सर्वभावें न रिघतां शरण । साधकां कदा नावरे मन ।
मनोनिग्रहार्थ जाण । तुझे चरणा शरण रिघावें ॥ ६१ ॥
अथात आनन्ददुघं पदाम्बुजं
हंसाः श्रयेरन्नरविन्दलोचन ।
सुखं नु विश्वेश्वर योगकर्मभि-
स्त्वन्माययाऽमी विहता न मानिनः ॥ ३ ॥
कमलापति कमलवदना । कमलालया कमलनयना ।
नाभिकमळीं कमलासना । तुवां ब्रह्मज्ञाना अर्पिलें ॥ ६२ ॥
त्या तुझ्या चरणीचें चरणामृत । तुझ्या कृपा ज्यास होय प्राप्त ।
मनोजय त्याचा होय अंकित । तो होय विरक्त भवभावा ॥ ६३ ॥
तुझ्या चरणामृताची गोडी । मनोजयातें तत्काळ जोडी ।
आधिव्याधि भवपाश तोडी । स्वानंदकोडी साधकां ॥ ६४ ॥
सकळ साधनांचें निजसार । सांख्ययोगविवेक सधर ।
त्या साराचेंही निजसार । तुझी भक्ति साचार श्रीकृष्णा ॥ ६५ ॥
जाणोनि भक्तीचें रहस्य । हृदयप्रेमा लोधलें मानस ।
तेंचि विज्ञान राजहंस । भजनसारांश सेविती ॥ ६६ ॥
काया वाचा आणि मन । सद्‍भावें सदा संपन्न ।
ऐशिया भक्तां तुझे चरण । स्वानंदें पूर्ण दुभती ॥ ६७ ॥
धर्म‍अर्थकाममोक्षांसी । साङ्ग साधनें सिद्धी त्यांसी ।
विकळ जाहलिया साधनांसी । ये साधकांसी अपावो ॥ ६८ ॥
तैशी तंव तुझी भक्ति नव्हे । तुज भजतां जीवेंभावें ।
भजकां विघ्न कदा न पवे । शेखीं भक्त नागवे विघ्नासी ॥ ६९ ॥
जें आणि खद्योतासी । भेटी होय सावकाशीं ।
तरी विघ्ने भक्तांपाशीं । धीरु यावयासी न धरिती ॥ ७० ॥
पडतां पंचाननाची घाणी । होय मदगजभंगाणी ।
तेवीं तुझ्या भावार्थभजनीं । होय धूळधाणी विघ्नांची ॥ ७१ ॥
येणें निश्चयें निजसंपन्न । तुझ्या चरणीं अनन्य शरण ।
त्यांसी नातळे जन्ममरण । मा इतर विघ्न तें कैंचें ॥ ७२ ॥
येणें भावें जे अनन्यशरण । त्यांसी तुझे निजचरण ।
स्वानंदे सदा करिती पूर्ण । जेवीं कामधेनु जाण निजवत्सा ॥ ७३ ॥
भक्तिसरोवरीं निर्मळ । नवविध रसें रसिक जळ ।
तेथ तुझे चरणकमळ । विकासत केवळ भावार्थसूर्यें ॥ ७४ ॥
तेथ स्वानुभवैक भ्रमर । झेंपावोनियां अरुवार ।
कुचंबों नेदितां केसर । आमोदसुखसार सेविती ॥ ७५ ॥
तेथ विवेक परमहंस । ते सरोवरींचे राजहंस ।
चरणकमळीं करूनि वास । आमोद सुरस सेविती ॥ ७६ ॥
हो कां आर्त जिज्ञासु अर्थार्थीं । हेही ते सरोवरीं असती ।
परी कमळामोद नेणती । ते क्रीडती कमळातळीं ॥ ७७ ॥
ऐसिया भोळ्याभक्तांसी । तूं तारिसी हृषीकेशी ।
एवं जे जे लागले भक्तीसी । अपावो त्यांसी असेना ॥ ७८ ॥
भावें करितां तुझें भजन । तूं भावार्थे होशी प्रसन्न ।
तुझ्या प्रसन्नता तुझे चरण । स्वानंदें पूर्ण वर्षत ॥ ७९ ॥
तू विश्वमूर्ती विश्वेश्वरु । तूं ब्रह्मादिकांचा ईश्वरु ।
तुझा जाहलिया अभय करू । भक्तां भवपारू स्पर्शेना ॥ ८० ॥
तुझी भक्ती तें त्यांचें सत्कर्म । तुझा भाव तो त्यांचा स्वधर्म ।
तुज नैवेद्य अर्पणें उत्तम । तोचि याग परम भक्तांचा ॥ ८१ ॥
नित्य स्मरणें तुझें नाम । हाचि भक्तांचा जपसंभ्रम ।
तुझें कीर्तन मनोरम । ते समाधि परम भक्तांची ॥ ८२ ॥
एवं भक्त करिती जें जें कर्म । तें तें तूं होसी पुरुषोत्तम ।
ज्यासी तूं तुष्टसी मेघश्याम । त्यासी भवभ्रम स्पर्शेना ॥ ८३ ॥
यापरी भजनमुखें । भक्त तारिसी निजात्मसुखें ।
तेणें सुखाचेनि हरिखें । अतिसंतोखें डुल्लत ॥ ८४ ॥
एवं अनपेक्षित भक्तजन । तूं निजसुखें करिसी पूर्ण ।
तुज न रिघती जे शरण । ते मायेनें जाण मोहिले ॥ ८५ ॥
जे तुझ्या चरणांसी विमुख । ते स्वप्नींही न देखती सुख ।
चढतेंवाढतें भोगिती दुःख । मायेनें मूर्ख ते केले ॥ ८६ ॥
त्यजूनि तुझें चरणध्यान । करितां योगयागाक्रिया दान ।
तें तें साधकां होय बंधन । खवळे अभिमान ज्ञातृत्वें ॥ ८७ ॥
( पूर्वश्लोकाचा चरण ) ‘त्वन्माययाऽमी विहता न मानिनः’
हाचि श्लोकींचा अंतींचा चरण । उपक्रमोनियां आपण ।
पंडितांचा ज्ञानाभिमान । अभक्तपण प्रकाशी ॥ ८८ ॥
आम्ही ज्ञाते आम्ही योगी । आम्ही प्रवर्तक कर्ममार्गीं ।
आम्ही श्रोत्रिय पवित्र जगीं । आमुची मागी अतिशुद्ध ॥ ८९ ॥
लोक केवळ अज्ञान । तैसे आम्ही नव्हों आपण ।
आमचें वचन प्रमाण । सर्वार्थीं जाण सर्वांशीं ॥ ९० ॥
आम्ही ज्ञाते हें मानूनि दृढ । ज्ञानाभिमानें केले मूढ ।
पांडित्यें हो‍ऊनि गर्वारूढ । दुःख दुर्वाड भोगिती ॥ ९१ ॥
अभिमानाऐसा वैरी । आन नाहीं संसारीं ।
तो हा ज्ञानाभिमानेंकरीं । घाली दुस्तरीं सज्ञान ॥ ९२ ॥
असो हे अभक्तांची कथा । जे चुकले भक्तिपंथा ।
यालागीं नाना परींची व्यथा । देह‍अहंता सोसिती ॥ ९३ ॥
जिंही भक्तीसी विकूनि चित्त । जाहले अनन्यशरणागत ।
त्यांसी तारिता तूं जगन्नाथ । निजसुखें निजभक्त नांदविसी ॥ ९४ ॥
तुझे जे कां भक्तजन । जिंहीं भक्तीसी विकिला प्राण ।
त्यासी न मागतां ब्रह्मज्ञान । सहजें जाण ठसावे ॥ ९५ ॥
तुझें करितां निजभजन । भक्तांसी कदा न बाधी विघ्न ।
सुखें होती सुखसंपन्न । हें नवल कोण गोविंदा ॥ ९६ ॥
जे तुज अनन्यशरण । तूं सर्वदा त्यांअधीन ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ ९७ ॥
किं चित्रमच्युत तवैतदशेषबन्धो
दासेष्वनन्यशरणेषु यदात्मसात्त्वम् ।
यो रोचयन् सहमृगैः स्वयमीश्वराणां
श्रीमत्किरीटतटपीडितपादपीठः ॥ ४ ॥
विघ्न न बाधी तुझ्या भक्तांसी । हें नवल नव्हे हृषीकेशी ।
तूं भुलोनि भक्तप्रेमासीं । भक्ताधीन होसी सर्वदा ॥ ९८ ॥
हो‍ऊनि निजदासाअधीन । मध्यरात्रीं पुरविसी अन्न ।
शेखीं तुज न मिळे भोजन । भुकेल्या पान भाजीचें ॥ ९९ ॥
उभय सेनेचे देव्हडीं । शस्त्रें सुटतां अति कडाडीं ।
तेथ सोसिसी रथाची वोढी । शेखीं रथींचीं घोडीं तूं धुशी ॥ १०० ॥