ओवी ७०१:

गुणत्रय समसमान । त्या नांव बोलिजे ’प्रधान’ । तेंचि क्रियाशक्तिसूत्र जाण । तेथें प्रगटल्या ज्ञान ’महत्तत्त्व’ म्हणती ॥

अर्थ: सत्त्व, रज, तम या गुणत्रयीं समसमान स्थितीत असतात, त्याला 'प्रधान' असे म्हणतात. जेव्हा क्रियाशक्ति समरसते, तेथे ज्ञान प्रगट होते, त्याला 'महत्तत्त्व' म्हणतात.

ओवी ७०२:

’अहंब्रह्म’ हे पूर्णस्फूर्ति । तें ’अहं’ आलें देहाकृती । देहाभिमानें निश्चितीं । ’जीव’ म्हणती वस्तूतें ॥

अर्थ: 'अहंब्रह्म' म्हणजे पूर्ण स्फूर्ति आहे. 'अहं' देहाकृती आले आणि देहाभिमानाने जे निश्चित होते, त्याला 'जीव' म्हणतात.

ओवी ७०३:

’क्रिय’ म्हणिजे दशधा करणें । ’ज्ञान’ शब्दें देवताधिष्ठानें । ’अर्थ’ ऐसें विषयांसी म्हणणें । तेथ ’फळ’ जाणणें सुखदुःख ॥

अर्थ: 'क्रिय' म्हणजे दहा प्रकारची करणें, 'ज्ञान' म्हणजे देवताधिष्ठानाने शब्दार्थ, 'अर्थ' म्हणजे विषयांचे ज्ञान, आणि 'फळ' म्हणजे सुख-दुःख.

ओवी ७०४:

गुण-भूतें-विषय-करणें । जीव भोक्ता सुखदुःखपणें । ज्ञान क्रिया कर्माचरणें । हें सर्वही जाणणें पूर्ण ब्रह्म ॥

अर्थ: गुण, भूत, विषय आणि करणें हे सर्व जीवाचा सुख-दुःख भोक्ता आहे. ज्ञान, क्रिया, आणि कर्माचरण हे सर्व पूर्ण ब्रह्माचे जाणणे आहे.

ओवी ७०५:

साखरेचा फणस प्रबळ । तेथें कांटे त्वचा बीजगोळ । अवघी साखरचि केवळ । तेवीं ब्रह्मचि सकळ जगदाकारें ॥

अर्थ: जसे साखरेचा फणस मजबूत असतो, ज्यामध्ये कांटे, त्वचा, आणि बीजगोळ असतात. तसेच संपूर्ण जगदाकार ब्रह्मच आहे.

ओवी ७०६:

जेवीं पाटा‍ऊ पुतळीकृत । तेथ विषमावयवीं समान सूत । तेवीं जगदाकारें आकारवंत । दिसे अविकृत परब्रह्म ॥

अर्थ: जसे पटावर पुतळा तयार करणे, जिथे विषमावयव असतो तेथे समान सूत असतो. तसेच जगदाकार आकारवंत ब्रह्म आहे.

ओवी ७०७:

’जग-विश्व-प्रपंच’ नाम । परी ते निखळ परब्रह्म । हा उपनिषदार्थ उत्तम । वेदांतीं परम परमार्थु तो हा ॥

अर्थ: जग, विश्व, प्रपंच असे नाव आहे, परंतु ते निखळ परब्रह्म आहे. हा उपनिषदांचा उत्तम अर्थ आहे. वेदांतांत परम परमार्थ आहे.

ओवी ७०८:

जगदाकारें ब्रह्म निश्चित । जग अवघें विकारवंत । तैं ब्रह्मासही विकार प्राप्त । म्हणती तो अर्थ न घडे राया ॥

अर्थ: जगदाकार ब्रह्म निश्चित आहे. जग संपूर्ण विकारवंत आहे. परंतु ब्रह्माला विकार प्राप्त होत नाही. म्हणतो की तो अर्थ येथे लागू नाही, राया.

ओवी ७०९:

ब्रह्मासी नाहीं माता पिता । यालागीं न घडे जन्मकथा । आत्मा एकदेशी होता । तरी जन्मा येता जनजीजठरा ॥

अर्थ: ब्रह्माला माता-पिता नाहीत. त्यामुळे त्याची जन्मकथा घडू शकत नाही. आत्मा एकदेशी आहे, तरी जन्माच्या वेळी जनजीजठरात असतो.

ओवी ७१०:

आत्म्यावेगळा कांहीं । तिळभरी ठावो रिता नाहीं । यापरी पूर्णत्वें पाहीं । ’जन्म’ ते ठायीं स्पर्शेना ॥

अर्थ: आत्म्यापासून वेगळे काहीही नाही. त्यात तिळभरही रिकामी जागा नाही. त्यामुळे पूर्णत्वाने पाहिले तरी आत्म्यात ’जन्म’ स्पर्शू शकत नाही.

ओवी ७११:

जन्मापूर्वीं बाळाचें नास्तिक्य । जन्मापाठीं मानिती आस्तिक्य । या अस्तिनास्तीची भाख । आत्म्यासी देख असेना ॥

अर्थ: जन्मापूर्वी बाळ नास्तिक आहे असे मानले जाते, आणि जन्मानंतर आस्तिक आहे असे मानले जाते. परंतु आत्म्यात अस्तिनास्तीचा विचार नाही.

ओवी ७१२:

आतां आहे पूर्वीं नाहीं । ऐसें ’आस्तिक्य’ आत्म्याचे ठायीं । कदाकाळीं न रिघे कांहीं । तो नित्य पाहीं निरंतर ॥

अर्थ: 'आतां आहे आणि पूर्वी नाही' असे आत्म्याच्या ठिकाणी म्हणता येणार नाही. कारण आत्मा नित्य निरंतर आहे.

ओवी ७१३:

देहीं जन्मल्या बाळकासी । वाढी दिसे दिवसदिवसीं । तो बाळजन्म नाहीं आत्म्यासी । यालागीं ’वृद्धि’ त्यासी घडेना ॥

अर्थ: देहात जन्मलेल्या बाळाला दिवसेंदिवस वाढ दिसते, परंतु आत्म्यात बाळजन्म नाही, त्यामुळे आत्म्यात ’वृद्धि’ घडत नाही.

ओवी ७१४:

ज्यासी वृद्धि नाहीं तत्त्वतां । त्यासी न ये ’विपरिणमता’। बाल्य तारुण्य वृद्धावस्था । आत्म्यासी सर्वथा असेना ॥

अर्थ: ज्याला वृद्धी नाही, त्याला ’विपरिणमता’ म्हणजे स्थित्यंतरही नाही. बाल्य, तारुण्य, वृद्धावस्था या अवस्थाही आत्म्यात नाहीत.

ओवी ७१५:

जो मी बाळत्वें होतों धाकुटा । तोचि मी तारुण्यें जाहलों मोठा । तो मी वृद्ध जाहलों कटकटा । ऐसा त्रिकाळद्रष्टा परमात्मा ॥

अर्थ: जो मी बाळपणी धाकटा होतो, तोच मी तारुण्यात मोठा झालो आणि वृद्धावस्थेत कटकटा झालो. असाच त्रिकाळद्रष्टा परमात्मा आहे.

ओवी ७१६:

द्रष्टा साक्षी जो अवस्थातीत । तो कदा नव्हे अवस्थाभूत । देहीं असोनि अवस्थारहित । जाण तो निश्चित परमात्मा ॥

अर्थ: जो अवस्थांपलीकडचा द्रष्टा साक्षी आहे, तो कधीही अवस्थाभूत नाही. देहात असो, तरी तो अवस्थारहित आहे. असाच परमात्मा आहे.

ओवी ७१७:

निरवस्थ आत्मा अविकारी पूर्ण । त्यासी कदा न ये ’क्षीणपण’ । ज्यासी जन्मचि नाहीं जाण । त्यासी ’मरण’ असेना ॥

अर्थ: निरवस्थ आत्मा अविकारी पूर्ण आहे. त्याला कधीही ’क्षीणपण’ येत नाही. ज्याला जन्मच नाही, त्याला ’मरण’ असू शकत नाही.

ओवी ७१८:

जो अविकारी निरवस्थ पूर्ण । ज्यासी नाहीं जन्ममरण । ऐसा तूं आत्मा म्हणशील कोण । तरी जाण सर्वज्ञ ज्ञानस्वरूप ॥

अर्थ: जो अविकारी, निरवस्थ, पूर्ण आहे आणि ज्याला जन्ममरण नाही, असा तू आत्मा कोण म्हणशील? तोच सर्वज्ञ ज्ञानस्वरूप आहे.

ओवी ७१९:

म्हणसी ज्ञानही क्षणिक असे । घटज्ञानें पटज्ञान निरसे । तेथ इंद्रियार्थवृत्तिचि नासे । ज्ञान जैसें तैसें अविनाशी ॥

अर्थ: म्हणतेस की ज्ञानही क्षणिक असते, घटज्ञानाने पटज्ञान निरसे, तेथे इंद्रियार्थवृत्तिची नास होते. पण ज्ञान अविनाशी आहे.

ओवी ७२०:

तेचि अर्थींचा पूर्ण दृष्टांत । जेवीं प्राण देहातें वाढवीत । तों देहोचि होय अवस्थाभूत । प्राण निरवस्थ जैसा तैसा ॥

अर्थ: तेच अर्थाने पूर्ण दृष्टांत आहे. जसे प्राण देहात वाढवतो, तेव्हा देह अवस्थाभूत होतो. पण प्राण निरवस्थ तसाच असतो.

ओवी ७२१:

प्राणु देहातें चाळितां । त्यासी न बाधी देहावस्था । आत्मा प्राणातें चेतविता । त्यासी देहावस्था असेना ॥

अर्थ: प्राण देहात चाळीत असताना, त्याला देहाची अवस्था बाधत नाही. आत्मा प्राणाला चेतवत असतो, त्याला देहाची अवस्था नसते.

ओवी ७२२:

येणेंचि प्राणदृष्टांतें साधूनि घ्यावें परब्रह्मातें । देहेंद्रियावेगळें आत्म्यातें । पुढील श्लोकार्थें प्रबोधी ॥

अर्थ: या प्राणदृष्टांताने परब्रह्माचे साधणे घ्यावे. देहेंद्रियांपासून वेगळे आत्म्याचे ज्ञान प्राप्त करावे. पुढील श्लोकांचे अर्थ प्रबोधन करतात.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या ब्रह्मज्ञानाचा गूढ विचार प्रकट करतात आणि साधकांना जीवनातील सत्याच्या मार्गावर नेण्यासाठी मार्गदर्शन करतात.

ओवी ७२३:

अंडज स्वेदज जारज । चौथें जाण गा उद्भिज । त्यांचे ठायीं प्राणु सहज । आत्मयोगें सदा वर्ते ॥

अर्थ: अंडज (अंड्यापासून उत्पन्न झालेले), स्वेदज (स्वेद किंवा घामाने उत्पन्न झालेले), जारज (जारी किंवा गर्भातून उत्पन्न झालेले) आणि उद्भिज (उद्भिज किंवा अंकुरित होणारे) या चार प्रकारांमध्ये प्राण सहजपणे आत्मयोगाने सदैव वर्तते.

ओवी ७२४:

प्राणयोगें आत्मा वर्ततां । त्यासी ’जीव’ म्हणती तत्त्वतां । त्या प्राणासी न बाधिती देहावस्था । मा जीवाचे माथां त्या कैंच्या ॥

अर्थ: प्राणयोगाने आत्मा वर्ततो, त्याला ’जीव’ असे तत्त्वतः म्हणतात. त्या प्राणाला देहाची अवस्था बाधत नाही, मग जीवाला कशामुळे बाधा होते?

ओवी ७२५:

देहेंद्रियामाजीं वर्ततां । आत्मा अलिप्त देहावस्था । तो कैसा म्हणती आतां । ऐक त्याही दृष्टांता सांगेन ॥

अर्थ: देहेंद्रियांत वर्तत असताना आत्मा अलिप्त राहतो, तो आताच्या अवस्थेत कसा दिसतो, याचा दृष्टांत सांगतो.

ओवी ७२६:

आत्मा जागृतिदेहीं वर्ते । तैं सविकार मानिती त्यातें । तोचि सांडूनि देहेंद्रियांतें । स्वप्नीं वर्ते पूर्वानुध्यासें ॥

अर्थ: आत्मा जागृतीमध्ये देहात वर्ततो, त्या सविकाराने त्याचा अनुभव घेतो. तोच आत्मा देहेंद्रिये सोडून स्वप्नात पूर्वानुभवांच्या अनुसरणाने वर्ततो.

ओवी ७२७:

देहेंद्रियाविहीन । केवळ ’लिंगदेह’ जाण । निजात्मा देखे स्वप्न । जागृत्यभिमानसंकल्पें ॥

अर्थ: देहेंद्रियेविन आत्मा केवळ ’लिंगदेह’ म्हणून जाणतो. निजात्मा स्वप्न पाहतो, जागृतीच्या अभिमानसंकल्पाने.

ओवी ७२८:

तें उपरमल्या स्वप्न । देहाभिमान झालिया लीन । सर्वविकारविहीन । सुषुप्तिकाळीं पूर्ण परमात्मा उरे ॥

अर्थ: स्वप्नाच्या स्थितीत देहाभिमान लीन होतो, सर्व विकारविहीन होतो. सुषुप्तिकाळात पूर्ण परमात्मा उरतो.

ओवी ७२९:

देहेंद्रियासीं अभिमान लीन । कोणीही स्फुरेना स्फुरण । तरी तें झालें सर्व शून्य । आत्मा चिद्घ्न नाहीं म्हणसी ॥

अर्थ: देहेंद्रियांचा अभिमान लीन होतो, कोणताही स्फुरण स्फुरत नाही. तरीही ते सर्व शून्य झाले असे नाही म्हणता येत नाही, आत्मा चिद्घ्न आहे.

ओवी ७३०:

जरी सुषुप्तीसी आत्मा नाहीं । तरी सुखें निजेलों होतों पाहीं । हें उपजे ज्याच्या ठायीं । तो सर्वथा नव्हे कहीं शून्य ॥

अर्थ: जरी सुषुप्तीत आत्मा नाही असे वाटले तरी सुखाने निजता येते, हे ज्याच्या ठिकाणी उपजते, तो सर्वथा शून्य नाही.

ओवी ७३१:

जो मी जागृतीं जागता । तोचि मी स्वप्नातें देखता । तोचि मी सुषुप्तीं सुखभोक्ता । एवं तिहीं अवस्था साक्षी जो ॥

अर्थ: जो मी जागृतीत जागता आहे, तोच मी स्वप्नात देखतो, तोच मी सुषुप्तीत सुखभोक्ता आहे, अशा तीन अवस्थांचा साक्षी जो आहे.

ओवी ७३२:

जो अवस्थात्रयीं साक्षी पूर्ण । तो सर्वथा नव्हे शून्य । तोचि परमात्मा परिपूर्ण । शुद्ध चिद्घ्न तो राया ॥

अर्थ: जो तीन अवस्थांचा साक्षी आहे, तो सर्वथा शून्य नाही. तोच परिपूर्ण परमात्मा आहे, शुद्ध चिद्घ्न आहे, राया.

ओवी ७३३:

सुषुप्तीं ब्रह्मानुभवो आहे । तरी कां पुढतीं संसारु पाहे । तेथ अविद्येसीं अहं लीन राहे । यालागीं होये भवभ्रमु ॥

अर्थ: सुषुप्तीत ब्रह्मानुभव आहे, तरी पुढे संसार दिसतो. तेथे अविद्या आणि अहंकार लीन राहतात, त्यामुळे भवभ्रम होतो.

ओवी ७३४:

ते अविद्या अहंकारेंसीं नाशे । तैं जगद्रूपें ब्रह्मचि भासे । जन्ममरणांचा ठावोचि पुसे । जीव समरसे परब्रह्मीं ॥

अर्थ: अविद्या आणि अहंकार नष्ट झाले की जगद्रूप ब्रह्मच भासते. जन्ममरणाचा ठाव पुसे, जीव परब्रह्माशी समरस होतो.

ओवी ७३५:

तेथ हेतुमातु दृष्टांत । प्रमाण-प्रमेयविवर्जित । परमात्मा सदोदित । परब्रह्म निश्चित परमानंदें ॥

अर्थ: तेथे हेतुमात्र दृष्टांत आणि प्रमाण-प्रमेयविवर्जित आहे. परमात्मा सदोदित आहे. परब्रह्म निश्चितच परमानंद स्वरूप आहे.

ओवी ७३६:

तेथ सुखावरी सुख नांदे । आनंदु भोगिजे आनंदें । जग दुमदुमी परमानंदें । स्वानंद बोधें संपूर्ण ॥

अर्थ: तेथे सुखावर सुख आहे, आनंद आनंदाने भोगतो. जग परमानंदाने दुमदुमते, स्वानंद बोधाने संपूर्ण आहे.

ओवी ७३७:

निरसोनियां निजमाया । ऐसा अनुभवो मुनिवर्या । कैं हो‍ईल म्हणसी राया । तैं भजावें यदुवर्या निष्कामभावें ॥

अर्थ: निजमायेला निरस करून असा अनुभव मुनिवर्यांनी घेतला आहे. राया, काय होईल असे म्हणतोस, तर यदुवर्याला निष्काम भावाने भजा.

ओवी ७३८:

निर्विकारस्वरूपप्राप्ति । अवश्य पावणें आहे चित्तीं । तैं करावी भगवद्भक्ति । उत्कटा प्रीति अविश्रम ॥

अर्थ: निर्विकार स्वरूपाची प्राप्ती अवश्य मिळविणे चित्तात आहे. त्यासाठी भगवद्भक्ती करावी, उत्कट प्रीति अविश्रामपणे.

ओवी ७३९:

त्यजूनि पुत्रवित्तेषणेचें काज । जिणौनि लौकिकाची लाज । पद्मनाभभजनें भोज । अतिनिर्लज्ज नाचावें ॥

अर्थ: पुत्र, वित्त आणि लोकेषणा त्यागून, लौकिकाची लाज सोडून, पद्मनाभाच्या भजनाने अतिनिर्लज्जपणे नाचावे.

ओवी ७४०:

पुत्रवित्तलोकेषणा । त्यजूनि भजतां हरिचरणां । तंव तंव चित्ताचे चैत्यमळ जाणा । क्षणक्षणां नासती ॥

अर्थ: पुत्र, वित्त आणि लोकेषणा त्यागून हरिचरणांमध्ये भजन करताच, चित्ताचे चैत्यमळ क्षणाक्षणाने नष्ट होतात.

ओवी ७४१:

रजतमादि कर्मज मळ । चित्तीं बैसले जे सबळ । ते प्रक्षाळती सकळ । भक्तिप्रेमजळक्षाळणें ॥

अर्थ: रजत आणि कर्माच्या मळाचे चित्तात बसेलेले जे सबळ मळ आहेत, ते सर्व भक्तिप्रेमाच्या जलाने प्रक्षाळले जातात.

ओवी ७४२:

जंव जंव थोरावे सप्रेम भक्ति । तंव तंव पाया लागे विरक्ति । स्वयें विरमे विषयासक्ति । होय चित्तवृत्ति निर्मळ ॥

अर्थ: जशी जशी सप्रेम भक्ती थोरावते, तसे तसे विरक्ती प्राप्त होते. विषयासक्ती स्वयंपणे दूर होते आणि चित्तवृत्ति निर्मळ होते.

ओवी ७४३:

निर्मळ जाहलिया चित्तवृत्ति । परमात्मया सर्व भूतीं । भजों लागे अनन्यप्रीतीं । हे ’चौथी भक्ति’ उदार ॥

अर्थ: निर्मळ झालेल्या चित्तवृत्तिने परमात्म्याच्या सर्व जीवांत अनन्यप्रेमाने भजन करू लागतो. हे ’चौथी भक्ति’ उदार आहे.

ओवी ७४४:

हे भक्ति अतिशयें उदार । निर्दाळी भक्तांचा अहंकार । उद्धरी सुर नर स्त्रिया शूद्र । आनंदनिर्भर करी जीवु ॥

अर्थ: ही भक्ती अतिशय उदार आहे. ती भक्तांचा अहंकार निर्दाळते. सुर, नर, स्त्री, शूद्र सर्वांना उद्धरते आणि आनंदनिर्भर करते.

ओवी ७४५:

हे भक्ति जैं लागे हातीं । तैं भवभयाची निःशेष शांति । पायां लागती चारी मुक्ती । ऐशी उदार भक्ति हरीची ॥

अर्थ: ही भक्ती जेव्हा हाती लागते, तेव्हा भवभयाची निःशेष शांति होते. चारी मुक्ती पायाशी येतात. अशी उदार हरीची भक्ती आहे.

ओवी ७४६:

जेवीं डोळां असतां पडळ । सविता उगवे सर्व काळ । तो सन्मुख न देखे रविमंडळ । मा पदार्थ सकळ त्या कैंचे ॥

अर्थ: जसे डोळ्यांवर पडदा असताना सूर्य उगवतो, परंतु तो सन्मुख न दिसता, सर्व पदार्थ दिसत नाहीत.

ओवी ७४७:

तेंचि फिटलिया पडळ । दृष्टी होय अतिनिर्मळ । देखों लागे पदार्थ सकळ । रविमंडळसमन्वयें ॥

अर्थ: पडदा फाटल्यावर दृष्टी अतिनिर्मळ होते आणि सर्व पदार्थ स्पष्टपणे दिसू लागतात, रविमंडळासह.

ओवी ७४८:

तेवीं निजात्मा हृदयीं वसे । परी चित्तवृत्ति मळिण असे । तंव परब्रह्म न प्रकाशे । चित्त वासनादोषें दूषित ॥

अर्थ: तसेच निजात्मा हृदयात वसतो, परंतु चित्तवृत्ति मळिण असल्याने परब्रह्म प्रकट होत नाही. चित्त वासनादोषांनी दूषित असते.

ओवी ७४९:

तेथ करितां भगवद्भक्ति । निर्मळ होय चित्तवृत्ति । तेव्हां निर्विकारस्वरूपप्राप्ति । भक्त पावती निजभजनें ॥

अर्थ: भगवद्भक्ती केल्यास चित्तवृत्ति निर्मळ होते. तेव्हा निर्विकार स्वरूप प्राप्त होते आणि भक्त निजभजनाने प्राप्त होतो.

ओवी ७५०:

पावावया परमप्राप्ति । जगीं दाटुगी भगवद्भक्ति । ते म्यां सांगितली तुजप्रती । यथानिगुतीं नृपनाथा ॥

अर्थ: परमप्राप्ति मिळवण्यासाठी जगात भगवद्भक्ती दाटते. हे मी तुला सांगितले, नृपनाथ, यथानिगुतीने.

ओवी ७५१:

जेवीं डोळ्यांचें पडळ फिटे । तेथ प्रकाशेंसीं सविता भेटे । तेवीं कल्पनालोपें प्रगटे । नेटेपाटें परब्रह्म ॥

अर्थ: जसे डोळ्यांचा पडदा फिटल्यावर सूर्यप्रकाश भेटतो, तसेच कल्पनांचा लोप झाल्यावर स्पष्टपणे परब्रह्म प्रकट होते.

ओवी ७५२:

जेथ निर्विकल्प समान । निश्चयेंसीं जाहलें मन । त्यासी देहीं वर्ततांही जाण । भवबंधन स्पर्शेना ॥

अर्थ: जेथे निर्विकल्प समानता आहे, तेथे मन निश्चयाने प्रकट होते. अशा व्यक्तीला देहात वर्तताना भवबंधन स्पर्श करत नाहीत.

ओवी ७५३:

ऐसें गर्जोनिया जाण । हर्षें बोले पिप्पलायन । तंव राजा सुखावला संपूर्ण । जीवींची खूण बाणली ॥

अर्थ: असे गर्जून जाणून, हर्षाने पिप्पलायन बोलला, तेव्हा राजा संपूर्ण सुखावला आणि जीवाची खूण पटली.

ओवी ७५४:

ऐकतां ब्रह्मनिरूपण । राजा लांचावला पूर्ण । पुढें वाढावया निरूपण । अन्वयें प्रश्न पुसतसे ॥

अर्थ: ब्रह्मनिरूपण ऐकताना राजा संपूर्ण लांछला (आनंदित झाला). पुढे निरूपण वाढवण्यासाठी तो प्रश्न विचारत राहिला.

ओवी ७५५:

जेणें तुटे कर्मबंधन । त्या कर्मयोगाचें लक्षण । समूळ ऐकावया जाण । राजा आपण सादरें पुसतु ॥

अर्थ: ज्यामुळे कर्मबंधन तुटते, त्या कर्मयोगाचे लक्षण ऐकण्यासाठी राजा सादरतेने पुसतो.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या ब्रह्मज्ञानाचा गूढ विचार प्रकट करतात आणि साधकांना जीवनातील सत्याच्या मार्गावर नेण्यासाठी मार्गदर्शन करतात.

ओवी ७५६:

राजा निजश्रद्धासंपन्न । अतिविनीत करी प्रश्न । जेणें तुटे कर्मबंधन । तो कर्मयोग संपूर्ण सांगा स्वामी ॥

अर्थ: राजा आत्मश्रद्धेने परिपूर्ण होऊन अतिशय विनम्रतेने प्रश्न करतो. ज्यामुळे कर्मबंधन तुटते, तो संपूर्ण कर्मयोग सांग, स्वामी.

ओवी ७५७:

कोणें कर्में कर्म तुटे । नैष्कर्म्यसिद्धि स्वयें प्रगटे । पुरुषा पुरुषोत्तम भेटे । हें मज गोमटें वर्म सांगा ॥

अर्थ: कोणत्या कर्मांनी कर्मबंधन तुटते, नैष्कर्म्यसिद्धि स्वयंपणे प्रकट होते आणि पुरुष पुरुषोत्तमाला भेटतो, हे गूढ रहस्य सांग, स्वामी.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या कर्मयोगाच्या गूढ विचारांचा गाभा स्पष्ट करतात आणि साधकांना जीवनातील सत्याच्या मार्गावर नेण्यासाठी मार्गदर्शन करतात.

ओवी ७५८:

पूर्वीं हाचि प्रश्नु सनकादिकां । पित्यासन्निध पुशिला देखा । ते उत्तर नेदितीचि कां । हेही आशंका फेडावी स्वामी ॥

अर्थ: पूर्वी हाच प्रश्न सनकादिकांनी आपल्या पित्याच्या सन्निध विचारला होता. त्यांनी उत्तर दिले नाही, हेही आशंका आहे, ती फेडावी, स्वामी.

ओवी ७५९:

रायाचे प्रश्न अतिपवित्र । त्यांचें द्यावया प्रति‍उत्तर । हरिखावला ’आविर्होत्र । तो कर्मवैचित्र्य निरूपी ॥

अर्थ: राजाचे प्रश्न अतिपवित्र आहेत. त्यांना उत्तर देण्यासाठी हर्षित 'आविर्होत्र' हा कर्मवैचित्र्य निरूपण करतो.

ओवी ७६०:

कर्माकर्मविकर्म जाणा । सामान्य नव्हे नृपनंदना । करितां विभागविवंचना । नुगवे सज्ञानां स्मृतिकारांसी ॥

अर्थ: कर्म, अकर्म, विकर्म या तत्त्वज्ञानाला जाणणे सामान्य नाही, हे नृपनंदना. विभाजनाच्या विवंचनेत स्मृतीकार (ज्ञानी लोक) देखील भ्रमित होतात.

ओवी ७६१:

जे स्वयें प्रतिसृष्टिकारी । तेही भुलले कर्मविभागावरी । जे समुद्र घोंटिती चुळेकरीं । तेही कर्मसागरीं बुडाले ॥

अर्थ: जे स्वत: प्रतिसृष्टिकर्ते आहेत, तेही कर्माच्या विभागावर भ्रमित झाले आहेत. जे समुद्र घोंटतात, तेही कर्माच्या सागरात बुडाले आहेत.

ओवी ७६२:

येचि कर्मविवंचनेसाठीं । ऋषिमर्षींचिया कोटी । मताभिमानें झाले हिंपुटी । त्यांसीही शेवटीं नुगवेचि ॥

अर्थ: कर्मविवंचनेसाठी ऋषि-मुनींच्या समुदायात मताभिमानाने हिंपुटी झाले, त्यांनाही शेवटी भ्रमित होतेच.

ओवी ७६३:

कर्माकर्मविभाग जाणा । स्वयें नुगवेचि चतुरानना । इतरांची कोण गणना । कर्मविवंचना करावया ॥

अर्थ: कर्म-अकर्म-विभाग जाणणारे चतुर लोकही भ्रमित होतात, तर इतरांची काय गणना करावी? कर्मविवंचना करणे कठीण आहे.

ओवी ७६४:

**कर्म वेदमूळ जाण । वेदु स्वयें नारायण । वेदवादविवंचन । करितां मौन श्रुतिशास्त्रां **

अर्थ: कर्माचे मूळ वेदांमध्ये आहे. वेद स्वत: नारायण आहेत. वेदांच्या विवंचनेत श्रुतिशास्त्र देखील मौन धारण करतात.

ओवी ७६५:

कर्म-अकर्म-विकर्म जाण । एकचि परी त्रिविध भिन्न । तेंही विभागविवंचन । सावधान अवधारीं ॥

अर्थ: कर्म, अकर्म, विकर्म हे एकच तत्त्व आहे, परंतु ते त्रिविध भिन्न आहेत. या विभागविवंचनेत सावधानतेने विचार करावा.

ओवी ७६६:

श्वेत मृदु मधुर । त्रिविधभेदें एक साखर । तेवीं एकचि त्रिप्रकार । कर्मठ नर मानिती कर्म ॥

अर्थ: श्वेत, मृदु, मधुर अशा तीन प्रकारांनी साखर भिन्न असते, तशी एकच कर्म त्रिप्रकारांनी भिन्न मानतात.

ओवी ७६७:

**भिन्न करितां मधुरता । तीमाजीं ये मृदु-श्वेतता । श्वेतताचि भिन्न करितां । मृदु-मधुरता तीमाजीं **

अर्थ: मधुरतेचे भिन्न केल्यास त्यात मृदु आणि श्वेतता येते. श्वेततेचे भिन्न केल्यास त्यात मृदु आणि मधुरता येते.

ओवी ७६८:

**तेवीं भिन्न करितां ’कर्म’ । कर्मा सर्वांगीं ’अकर्म’। कर्म अकर्मामाजीं ’विकर्म’ । मिरवे परम सौभाग्यें **

अर्थ: तसेच कर्माच्या भिन्नतेत सर्वांगीं अकर्म आहे. कर्म अकर्मामध्ये विकर्म मिरवते, ते परम सौभाग्याने आहे.

ओवी ७६९:

**मुख्य मूळीं जें कां निपजे । ’कर्म’ ऐसें त्यातें म्हणिजे । विहिताविहितक्रिया जे जे । ’विकर्म’ म्हणिजे तिये नांव **

अर्थ: मुख्य मूळातून जे निपजते, त्याला 'कर्म' म्हणतात. विहित आणि अविहित क्रिया हे 'विकर्म' म्हणून ओळखले जातात.

ओवी ७७०:

**कर्म अकर्मयोगें चळे । ऐसें विकर्मीं ज्यासी विवळे । त्यास ’निष्कर्मता’ आकळे । गुरुकृपाबळें तत्काळ **

अर्थ: कर्म अकर्मयोगाने चालते, विकर्मात ज्याला भ्रमित होते, त्याला गुरुकृपाबळाने निष्कर्मता आकळते.

ओवी ७७१:

**कर्मावरी कर्म विशेष वाढे । ’विकर्म’ त्यातें म्हणणें घडे । जेथें कर्म रिघों न शके पुढें । ’अकर्म’ चोखडें या नांव **

अर्थ: कर्मावर विशेष वाढ झाल्यास 'विकर्म' म्हणतात. जेथे कर्म पुढे रिघू शकत नाही, त्याला 'अकर्म' म्हणतात.

ओवी ७७२:

**ऐशी कर्मविवंचना अटक । हा प्रश्न केला तैं तूं बाळक । त्याचिलागीं गा राया देख । सनकादिक न सांगितीचि **

अर्थ: अशी कर्मविवंचना अटक करते. हा प्रश्न विचारला, पण बाळका, यासाठीच सनकादिकांनी सांगितले नाही.

ओवी ७७३:

**कर्माकर्मविवंचना । अधिकारेंवीण कोणा । सांगों नये नृपनंदना । कर्म सज्ञाना अतिदुर्बोध **

अर्थ: कर्म, अकर्म यांची विवंचना अधिकाराविना कोणाला सांगू नये, कारण कर्म सज्ञाना (ज्ञानी लोकांसाठी) अतिदुर्बोध आहे.

ओवी ७७४:

**जेवीं रोगु जावया निश्चित । बापु बाळा भेषज देत । तेथें साखर घाली हातांत । तत्सेवनार्थ प्रलोभें **

अर्थ: जसे रोग जाण्यासाठी निश्चित बापू बाळाला औषध देतो, तिथे साखर हातात घालतो, तसेच सेवनासाठी प्रलोभन देतो.

ओवी ७७५:

**तेवीं वेदांचा परोक्षवाद । सत्य मानिती बुद्धिमंद । कर्में छेदवी कर्मबाध । हा वेदानुवाद मुख्यत्वें **

अर्थ: तसेच वेदांचा परोक्षवाद सत्य मानतात बुद्धिमंद लोक. कर्मे कर्मबंधन छेदतात, हा वेदानुसार मुख्य आधार आहे.

ओवी ७७६:

**वेदु बोले स्वर्गादि फळ । तो प्रवृत्तिलोभ केवळ । परी कर्में छेदी कर्ममूळ । हें मुख्यत्वें फळ वेदोक्तीं **

अर्थ: वेद स्वर्गादि फळांचा उल्लेख करतात, तो प्रवृत्तिलाभाच्या कारणास्तव आहे. परंतु कर्मे कर्माचे मुळ छेदतात, हे वेदोक्त मुख्य फळ आहे.

ओवी ७७७:

**लोहाची बेडी पडली पायीं । ते तोडावया घणु आणिला पाहीं । तो घणुचि विकून खादला जिहीं । त्यांचें बंधन कहीं तुटेना **

अर्थ: लोखंडाच्या बेड्या पायात पडल्या, त्या तोडण्यासाठी घण आणला पाहीजे, परंतु तो घण विकून खाल्ल्याने त्यांचे बंधन कधीही तुटणार नाही.

ओवी ७७८:

**तेवीं कर्में छेदावें कर्मबंधन । तें कर्म वेंचिती विषयीं पूर्ण । त्यांचें कदा न तुटे भवबंधन । जन्ममरण सरेना **

अर्थ: तसेच कर्मे कर्मबंधन छेदतात, परंतु विषयांसाठी कर्मे करणे पूर्णपणे निष्फल आहे. त्यामुळे भवबंधन कधीही तुटणार नाही आणि जन्ममरणाचा चक्र संपणार नाही.

ओवी ७७९:

**आम्ही स्वर्गफळा विरक्त । म्हणोनि नाचरे जो वेदोक्त । त्याचें ज्ञान जालें विपरीत । अति अनर्थ पावे तो **

अर्थ: आम्ही स्वर्गफळांपासून विरक्त आहोत, असे म्हणत जो वेदोक्त नाचतो, त्याचे ज्ञान विपरीत झाले आहे आणि तो अति अनर्थ प्राप्त करतो.

ओवी ७८०:

आम्ही जितेंद्रिय म्हणवीत । म्हणोनि नाचरे जो वेदोक्त । त्यासी नातुडे गा परमार्थ । अति‍अनर्थ अंगीं वाजे ॥

अर्थ: आम्ही जितेंद्रिय (इंद्रियांच्या जिंकलेले) आहोत असे म्हणत जो वेदोक्त नाचतो, त्याला परमार्थ कळत नाही आणि त्यामुळे अति अनर्थ होतो.

ओवी ७८१:

जरी शास्त्रज्ञ ज्ञाता झाला । आणि वेदोक्ता विमुख ठेला । तरी तो जाणपणेंचि नागवला । जाण बुडाला दुःखार्णवीं ॥

अर्थ: जरी शास्त्रज्ञ ज्ञानी झाला आणि वेदोक्ताचे विमुख राहिला, तरी त्याचे ज्ञान नासते आणि तो दुःखसागरात बुडतो.

ओवी ७८२:

नाचरे जो वेदोक्त कर्म । त्यक्तकर्में मानी निष्कर्म । त्यासी थोर पडला भ्रम । नाडला परम अभिमानें ॥

अर्थ: जो वेदोक्त कर्मे नाचतो, त्यक्तकर्म म्हणजेच निष्कर्म मानतो, त्याला मोठा भ्रम पडतो आणि तो परम अभिमानाने नाडतो.

ओवी ७८३:

जरी विषयो निग्रहिला । आणि वेदोक्ता जो दुरावला । तो निजघाता प्रवर्तला । स्वयें बुडाला नरकार्णवीं ॥

अर्थ: जरी विषयांचा निग्रह केला आणि वेदोक्तापासून दुरावला, तरी त्याचा आत्मघात चालू होतो आणि तो नरकसागरात बुडतो.

ओवी ७८४:

वेद निजमूळ परमार्था । तें वेदोक्त नाचरतां । जें जें करणें नृपनाथा । तें तें तत्त्वतां अधःपाती ॥

अर्थ: वेदांचा निजमूळ परमार्थ आहे. वेदोक्त नाचताना जो काही करतो, नृपनाथ, ते तत्त्वतः अधःपाती असते.

ओवी ७८५:

डोळे देखणें तत्त्वतां । ते काढोनि पाहों जातां । न देखे आपुली डोळसता । मा इतर पदार्था कोण देखे ॥

अर्थ: डोळे काढून पाहण्याचा तत्त्वतः अर्थ असा आहे की डोळसपण (दृष्टी) नसेल तर इतर पदार्थ कोण पाहू शकतो?

ओवी ७८६:

तैसा नाचरोनि वेदार्थु । जो जो मानिला परमार्थु । तेणें आंवतूनियां अनर्थु । जाण निश्चितु आणिला घरा ॥

अर्थ: तसाच वेदार्थ नाचत (पाहत) जो परमार्थ मानला, त्याने अनर्थ आणून घरी निश्चित केला.

ओवी ७८७:

तेणें आचार अनर्थपाटें । वाहावले जन्ममरणवाटे । तेथ नानायोनिगर्भसंकटें । सोसितां न सुटे कल्पांतीं ॥

अर्थ: त्याने आचाराच्या अनर्थपाट्यांने जन्ममरणाच्या वाटेवर जाऊन विविध योनींच्या गर्भसंकटांना सहन करायला लागले.

ओवी ७८८:

तेथें जन्मजन्मों जन्म न टके । मरमरों मरण न चुके । जैं वेदविहित चुके । तैं अतिदुःखें दुःखभोगु ॥

अर्थ: तेथे जन्मजन्मी जन्म थांबत नाही, मरण मरणातून सुटत नाही. जे वेदविहित चुके, त्यांना अतिदुःख सहन करावे लागते.

ओवी ७८९:

’विकर्मणा ह्यधर्मेण’ । हें मूळींचें पदनिरूपण । तेणें विकर्मामाजीं अधर्म पूर्ण । परी अकर्म तें जाण अधर्म नव्हे ॥

अर्थ: 'विकर्मणा ह्यधर्मेण' ह्याचा अर्थ म्हणजे विकर्मामध्ये अधर्म पूर्ण आहे. परंतु अकर्म अधर्म नाही.

ओवी ७९०:

ज्यासी लावितां न लागे कर्म । या नांव मुख्य निष्कर्म । निष्कर्मलक्षण हाचि धर्म । येणेंचि परम मुक्त साधु ॥

अर्थ: ज्याला लावता येत नाही ते कर्म मुख्य निष्कर्म आहे. निष्कर्मलक्षण हाच धर्म आहे. ह्यामुळे परम मुक्त साधु होतो.

ओवी ७९१:

ज्यासी शुद्ध आकळे अकर्म । तो तत्काळ होय निष्कर्म । अकर्माचें कळल्या वर्म । मुक्तता परम पायां लागे ॥

अर्थ: ज्याला शुद्ध अकर्म समजते, तो तत्काळ निष्कर्म होतो. अकर्माचे रहस्य कळल्याने मुक्तता परम प्राप्त होते.

ओवी ७९२:

दासी स्वामीची आज्ञाधारी । कां राजमुद्रा प्रजांवरी । तैसी वेदाज्ञा जो शिरीं धरी । स्वधर्माचारी निष्काम ॥

अर्थ: जशी दासी स्वामीच्या आज्ञेप्रमाणे चालते आणि राजमुद्रा प्रजांवर वापरते, तशीच वेदाज्ञा शिरीं धारण करणारा, स्वधर्माचारी निष्काम असतो.

ओवी ७९३:

मी एकु कर्मकर्ता । ऐशी उठों नेदी अहंता । तें कर्मचि स्वभावतां । अर्पी श्री‍अनंता ईश्वरातें ॥

अर्थ: 'मी एक कर्मकर्ता आहे' असा अहंकार न उठता, ते कर्म स्वभावत: श्रीअनंता ईश्वराला अर्पण केले जाते.

ओवी ७९४:

एवं ईश्वरीं जें अर्पे कर्म । तें कर्म होय निर्धर्म । याचि नांव परम । ’नैष्कर्म्य’ निजसिद्धी ॥

अर्थ: ईश्वराला अर्पण केलेले कर्म निर्धर्म होतो. ह्याला परम म्हणतात. 'नैष्कर्म्य' हाच निजसिद्धीचा मार्ग आहे.

ओवी ७९५:

वेदें बोलिलें कर्मफळ । ज्याची वासना निष्काम निर्मळ । त्यासि वेदोक्त फळ प्रबळ । भोगावया केवळ स्वप्नीं न दिसे ॥

अर्थ: वेदांनी कर्मफळाचे उल्लेख केले आहेत. ज्याची वासना निष्काम आणि निर्मळ आहे, त्याला वेदोक्त फळ केवळ स्वप्नांतच भोगण्यासाठी दिसते.

ओवी ७९६:

ऐसें असतां कर्मफळ । वांछितां नाडिजे केवळ । जेवीं परिसु दे‍ऊनि सोज्ज्वळ । मागिजे पोफळ तांबूलासी ॥

अर्थ: असे असताना, कर्मफळ वांछलेले केवळ निराश करते. जसे परिस (चिकु) देऊन सुंदर पोफळ मागणे तांबूलासाठी असते.

ओवी ७९७:

कमा निष्कामता नित्य फळ । तेथ फळाशा नाडले सकळ । चंदन सर्वांगीं सफळ । तेथ मागतां फळ नाडिजे स्वयें ॥

अर्थ: कर्मातील निष्कामता नित्य फळ आहे, तेथे फळाची आशा निराशा करते. चंदन सर्वांगीं सफळ असते, पण तेथे फळ मागणे स्वतःला निराश करते.

ओवी ७९८:

हातीं आंतुडावया मासा । गळीं लाविजे अल्प आमिषा । तेवीं निष्काम करावया मानसा । वेदु फळाशा प्रलोभी ॥

अर्थ: माशांना पकडण्यासाठी आमिष घालून जाळ्यात ओढणे जसे होते, तसेच निष्काम कर्मासाठी मनुष्यास फळाची आशा वेदांना प्रलोभित करते.

ओवी ७९९:

आमिष घालूनि मासे पाळी । कीं तद्योगें जळाबाहेर गाळी । तेवीं कर्म कर्मातें निर्दाळी । हें नेणिजे मुळीं फळकामीं ॥

अर्थ: आमिष घालून माशांना पाळणे आणि मग त्यांना जळाबाहेर काढणे जसे होते, तसेच कर्म कर्माच्या माध्यमातून निर्दाळले जाते. हे फळकामींना कळत नाही.

ओवी ८००:

हो कां फळाचिये चाडे । स्वधर्मकर्मीं प्रवृत्ति घडे । तेणें नैष्कर्म्यसिद्धि आंतुडे । हें वेदांचें फुडें निजगृह्य ॥

अर्थ: फळाची चाड असली तरी स्वधर्मकर्मांमध्ये प्रवृत्त होतात. त्यामुळे नैष्कर्म्यसिद्धि प्राप्त होते. हे वेदांचे सत्य उपदेश आहे.