ओवी ६०१:

तेणें कीर्तनकीर्तिगजरें । त्रैलोक्य सुखें सुभरे । परमानंदुही हुंबरे । सुखोद्गारें तुष्टोनी ॥

अर्थ: कीर्तनाचे आणि कीर्तिगजराचे कारणाने त्रैलोक्य सुखांनी भरून जाते, आणि परमानंदही हसतो. सुखोद्गारांनी आनंदित होतो.

ओवी ६०२:

तेंही सांडोनियां गाणें । गर्जों लागे अतिसत्राणें । दुजें नाहीं नाहीं म्हणे । गाणें ऐकणें म्यां माझें ॥

अर्थ: सर्व काही सोडून अतिशय सत्ताणे गाऊ लागतो. दुसरे काही नाही, नाही म्हणतो. मीच गातो, आणि मीच ऐकतो.

ओवी ६०३:

मीचि गाता मीचि श्रोता । माझें गाणें मीचि तत्त्वतां । जगीं मीचि एकुलता । द्वैताची कथा असोनि नाहीं ॥

अर्थ: मीच गाणारा, मीच ऐकणारा, माझे गाणे मीच तत्त्वज्ञानात समजतो. जगात मीच एकटा, द्वैताची कथा उरलेली नाही.

ओवी ६०४:

सद्भावें भगवत्परिचर्या । करितां पारुषे कर्मक्रिया । अहं-सोऽहं निरसोनियां । वृत्तिही लया जाय तेथें ॥

अर्थ: सद्भावाने भगवंताची सेवा करताना, पारुषे कर्मक्रिया करताना, अहंकार आणि सोऽहं निरसून वृत्ती लयास जाते.

ओवी ६०५:

एवं सप्रेम भक्तिसंभ्रमु । तेणें निरसे साधनश्रमु । फिटे निःशेष भवभ्रमु । वाचांसी उपरमु इंद्रियां होय ॥

अर्थ: सप्रेम भक्तिसंभ्रमाने, साधनश्रम निरसतो, भवभ्रम निःशेष होतो आणि वाचांसी आणि इंद्रियांना उपराम होतो.

ओवी ६०६:

जेथें एक ना दुसरें । सन्मुख ना पाठिमोरें । जेथ सुखही निजसुखामाजीं विरे । तें स्वरूप निर्धारें निजशिष्य होती ॥

अर्थ: जेथे एक ना दुसरे, सन्मुख ना पाठिमोरे असते, जेथे सुखही निजसुखात विरून जाते, तेथें स्वरूप निशित होते.

ओवी ६०७:

जेवीं बाळाचे लळे पाळणें । हे व्यालीचि वेदना जाणे । कां शिष्यांसी पूर्ण बोध करणें । तेथींल कळवळणें सद्गुरु जाणे ॥

अर्थ: जसे बाळाचे लळे पाळताना आईची वेदना आईच जाणते, तसेच शिष्याला पूर्ण बोध करताना गुरूचे कळवळणे फक्त गुरू जाणतो.

ओवी ६०८:

बाळका लेवविल्या लेणें । जेवीं माऊली निवों जाणे । कां शिष्यसुखें सुखावणें । हें सद्गुरु जाणे परिपूर्णबोधें ॥

अर्थ: जसे आईने बाळाला वस्त्र घालताना, बाळ सुखावते, तसेच शिष्याचे सुख पाहून सद्गुरु सुखावतो.

ओवी ६०९:

इंद्रियें नेणती ज्याचें घर । जें मना वचना अगोचर । बुद्धीसि न कळे ज्याची मेर । ऐसी निर्विकार निजवस्तु ॥

अर्थ: इंद्रियांना ज्याचे घर कळत नाही, मना-वचनात अगोचर आहे, बुद्धीला ज्याची मर्यादा कळत नाही, अशी निर्विकार निजवस्तु आहे.

ओवी ६१०:

दृष्टीं दाविजे साक्षात । हातीं दे‍इजे पदार्थ । तैसा नव्हे गा परमार्थ । तोही सद्गुरुनाथ प्रबोधी शिष्यां ॥

अर्थ: दृष्टीने दिसणारे आणि हाताने देणारे पदार्थ कसे नसतात, तसेच परमार्थ नसतो. सद्गुरुनाथ शिष्याला प्रबोधन करतो.

ओवी ६११:

शिष्यासी करावया प्रबोध । बोधिता सद्गुरु अगाध । यालागीं शिष्यसुखें स्वानंद । भोगी परमानंद गुरुरावो ॥

अर्थ: शिष्याला प्रबोधन करण्यासाठी, सद्गुरु अगाध ज्ञानाचा असतो. त्यामुळे शिष्याचे सुख आणि स्वानंद भोगून गुरुराव परमानंद अनुभवतो.

ओवी ६१२:

शिष्यासी आकळे परब्रह्म । तंव तंव निरसे त्याचा भ्रम । तेणें सद्गुरुसी परम । सुखसंभ्रम उल्हासे ॥

अर्थ: शिष्याला परब्रह्म आकळते, तेंव्हा त्याचा भ्रम निरसतो. त्यामुळे सद्गुरुला परम सुखसंभ्रम होता आणि उल्हासतो.

ओवी ६१३:

सेवकु परचक्र विभांडी । तंव राजा उभारी यशाची गुढी । शिष्य परमानंदीं दे बुडी । तेणें गुरूसी गाढी सुखावस्था ॥

अर्थ: सेवक परचक्र विभांडी आहे, तेंव्हा राजा यशाची गुढी उभारतो. शिष्य परमानंदात बुडतो, त्यामुळे गुरूला गाढी सुखावस्था मिळते.

ओवी ६१४:

असी शिष्यकृपेची कळकळ । ज्या सद्गुरुमाजीं प्रबळ । तेणें भागवतधर्म हे सकळ । शिकावे अविकळ अनन्यश्रद्धा ॥

अर्थ: ज्या सद्गुरुच्या अंतःकरणात शिष्यकृपेची कळकळ प्रबळ आहे, त्याने भागवतधर्म सर्व अविकळ अनन्यश्रद्धेने शिकावा.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ६१५:

ऐशी भागवतधर्मस्थिति । शरण जा‍ऊनि सद्गुरूप्रति । अभ्यासावी भगवद्भक्ति । तैं मायेची शक्ति बाधूं न शके ॥

अर्थ: भागवत धर्माची अशी स्थिती आहे की सद्गुरुच्या शरण जाऊन भगवद्भक्तीचा अभ्यास करावा. त्यामुळे मायेशी शक्ती बाधूं शकत नाही.

ओवी ६१६:

माया वेदशास्त्रां अनावर । ब्रह्मादिकां अतिदुस्तर । ते सुखें तरती भगवत्पर । हरिनाममात्र-स्मरणार्थें ॥

अर्थ: माया वेदशास्त्रांवर अनावर आहे, ब्रह्मादीकांसाठीही अतिदुस्तर आहे. ते भगवंताचा आश्रय घेतल्यावर सुखाने तरतात, हरिनामस्मरणासाठी.

ओवी ६१७:

हरिनामाच्या गजरापुढें । माया पळे लवडसवडें । यालागीं तरणोपावो घडे । सुख सुरवाडे हरिभक्तां ॥

अर्थ: हरिनामाच्या गजरापुढे माया पळते. त्यामुळे तरण्याचा उपाय सापडतो आणि हरिभक्तांना सुखाच्या सुरवाड्या सापडतात.

ओवी ६१८:

परात्पर नारायणाची माया । भजतां नारायणाच्या पायां । सुखेंचि तरिजे गा राया । त्या भजनउरपाया सांगितलें ॥

अर्थ: परात्पर नारायणाची माया नारायणाच्या पायांची भक्ती करताना सुखाने तर जाते. त्या भजनाच्या उपायांनी सांगितले.

ओवी ६१९:

मायातरणोपायस्थिति । राया तुवां पुशिली होती । तदर्थीं मुख्य भगवद्भक्ति । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥

अर्थ: मायेतून तरण्याचा उपाय काय आहे हे विचारले होते. त्यासाठी मुख्य भगवद्भक्ती जाणून ठेवावी हे नृपनाथ सांगतात.

ओवी ६२०:

भक्तीपाशीं नित्य तृप्ति । भक्तीपाशीं नित्यमुक्ति । भक्तीपाशीं भगवत्प्राप्ति । मायानिवृत्ति हरिभजनें ॥

अर्थ: भक्तीमध्ये नित्य तृप्ति आहे, भक्तीमध्ये नित्यमुक्ति आहे, भक्तीमध्ये भगवत्प्राप्ति आहे, आणि मायानिवृत्ति हरिभजनाने मिळते.

ओवी ६२१:

हरिनामभजनकल्लोळें । माया जीवित्व घे‍ऊन पळे । भक्त तरती बाळेभोळे । हरिभजनबळें महामाया ॥

अर्थ: हरिनामभजनाच्या गजराने माया जीवित घेऊन पळते. बाळांप्रमाणे भोळे भक्त हरिभजनाच्या बळाने महामायेपासून तरतात.

ओवी ६२२:

करितां नरायणाची भक्ती । निजभक्त सुखें माया तरती । ते नारायणाची मुख्य स्थिती । स्वयें चक्रवर्ती पुसतु ॥

अर्थ: नारायणाची भक्ती करताना, निजभक्त सुखाने मायेतून तरतात. ही नारायणाची मुख्य स्थिती आहे, असे चक्रवर्ती स्वतः सांगतो.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ६२३:

सर्वां भूतीं भगवद्भावो । हा मुख्य मायातरणोपावो ॥ आ‍इकोनि सुखावला रावो । तेणें आनंदें पहा हो परब्रह्म पुसे ॥

अर्थ: सर्व जीवांमध्ये भगवंताचे भान राखणे हा मायेतून तरण्याचा मुख्य उपाय आहे. हे ऐकून राजा सुखावला आणि आनंदाने परब्रह्माला विचारू लागला.

ओवी ६२४:

करितां नारायणाची भक्ति । उत्तम भक्त माया तरती । ते नारायणाची निजस्थिति । साक्षेपें नृपति पुसतु ॥

अर्थ: नारायणाची भक्ती करताना उत्तम भक्त माया तरून जातात. ही नारायणाची वास्तविक स्थिती आहे, असं राजा साक्षेपाने विचारतो.

ओवी ६२५:

ब्रह्म-परमात्मा-नाराय । वस्तूसीच म्हणणें जाण । ते वस्तुनिष्ठा परिपूर्ण । राजा आपण पुसतु ॥

अर्थ: ब्रह्म, परमात्मा, नारायण या वस्तूचेच नाव आहे. हे जाणून वस्तुनिष्ठ परिपूर्ण ज्ञान राजा स्वतः पुसतो.

ओवी ६२६:

सकळांमाजीं अधिष्ठान । सबाह्य ज्याचेनि परिपूर्ण । त्या स्वरूपातें नारायण । स्वयें वेदज्ञ बोलती ॥

अर्थ: सर्वांमध्ये अधिष्ठान ज्याच्या बाहेरील परिपूर्ण आहे, त्या स्वरूपात नारायण स्वतः वेदज्ञ म्हणतात.

ओवी ६२७:

तुम्हां‍ऐसे ज्ञाननिधि । भाग्यें जोडलेति त्रिशुद्धी । तुमच्या वचनामृतबोधीं । अहंबुद्धि उपजेना ॥

अर्थ: तुमच्यासारख्या ज्ञाननिधींना भाग्यवश त्रिशुद्धी जोडलेली आहे. तुमच्या वचनामृताने अहंकार बुद्धी कधीही उगवत नाही.

ओवी ६२८:

तुमचिया वचनोक्तीं । वोसंडली स्वानंदस्फूर्ति । लांचावली चित्तवृत्ति । श्रवणें तृप्ति कदा न मनीं ॥

अर्थ: तुमच्या वचनोक्तींनी स्वानंदस्फूर्ति वाढली आहे. चित्तवृत्ती लांचित झाली आहे. ऐकण्यात तृप्ति कधीही मनात येत नाही.

ओवी ६२९:

ऐकोनियां रायाचा श्रेष्ठ प्रश्न । प्रबुद्धाधाकुटा पिप्पलायन । तो बोलावया आपण । स्वानंदें पूर्ण सरसावला ॥

अर्थ: रायाचा श्रेष्ठ प्रश्न ऐकून, प्रबुद्ध आचार्य पिप्पलायन स्वतः बोलायला स्वानंदाने पूर्ण सरसावला.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ६३०:

अगा ज्याचेनि उपजे उत्पत्ति । ज्याचेनि अंगें स्थितीसी स्थिति । ज्याचेनि प्रळया प्रळयशक्ति । ऐसा जो त्रिजगतीं मुख्य हेतु ॥

अर्थ: ज्याच्या योगे उत्पत्ति होते, ज्याच्यामुळे स्थिती टिकते आणि ज्याच्यामुळे प्रलय होते, असा जो त्रिजगतीचा मुख्य हेतु आहे.

ओवी ६३१:

यापरी जो जगाचा हेतु । स्वयें स्वसत्ता हेतुरहितु । सच्चिदानंदें सदोदितु । तो जाण निश्चितु नारायणु ॥

अर्थ: जो जगाचा हेतु आहे, जो स्वतःच स्वसत्ता आहे, हेतुरहित आहे आणि सच्चिदानंद स्वरूप आहे, तोच नारायण आहे.

ओवी ६३२:

जेवीं सायंप्रातर्मध्यान्ह । तिहीं काळीं अलिप्त गगन । तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयीं जाण । अलिप्त नारायण परमात्मा ॥

अर्थ: जसे सकाळ, संध्याकाळ आणि दुपार या काळांत आकाश अलिप्त राहते, तसेच उत्पत्ति, स्थिती आणि प्रलयाच्या अवस्थेत नारायण परमात्मा अलिप्त आहे.

ओवी ६३३:

उत्पत्तिस्थितिप्रळयान्त । म्हणसी कोण देखे येथ । तेचि अर्थींचा दृष्टांत । स्फुरदर्थ अवधारीं ॥

अर्थ: उत्पत्ति, स्थिती आणि प्रलयाच्या अंतःस्थितीला कोण पाहतो हे विचारल्यास, तेच अर्थाचा दृष्टांत स्फुरदर्थाने अवधारी.

ओवी ६३४:

जागृति स्वप्न आणि सुषुप्ति । तिन्ही व्यापूनि समधीही परती । ज्याची साक्षित्वें स्फुरे स्फूर्ति । तो जाण निश्चितीं नारायण ॥

अर्थ: जागृति, स्वप्न आणि सुषुप्ति या तिन्ही अवस्थांना व्यापून समधीत परततो, ज्याची साक्षित्वाने स्फूर्ति होते, तोच नारायण आहे.

ओवी ६३५:

जागृतीचें जाणपण । स्वप्नाचें मिथ्या भान । सुषुप्तीचा साक्षी पूर्ण । तो नारायाण निश्चित ॥

अर्थ: जागृतीचे जाणपण, स्वप्नाचे मिथ्या भान आणि सुषुप्तीचा साक्षी पूर्ण आहे, तोच नारायण निश्चित आहे.

ओवी ६३६:

एवं परमात्मा परंज्योति । आत्मा हृदयस्थ त्रिजगतीं । त्यातें ’नारायण’ म्हणती । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥

अर्थ: परमात्मा परंज्योति आहे, आत्मा हृदयस्थ त्रिजगतीं आहे, त्यालाच 'नारायण' म्हणतात, हे नृपनाथ जाणून घ्या.

ओवी ६३७:

ऐसी सांगतां ब्रह्मस्फूर्ति । अगम्य वाटेल ब्रह्मप्राप्ति । सहजें ब्रह्म आतुडे हातीं । ऐक ते उपपत्ति सांगेन ॥

अर्थ: ब्रह्मस्फूर्ति सांगताना, ब्रह्मप्राप्ति अगम्य वाटते, पण सहजच ब्रह्म हाती येते, हे ऐक, मी त्याची उपपत्ति सांगतो.

ओवी ६३८:

तरी परमात्मा ब्रह्म पूर्ण । तुझे हृदयीं नांदे आपण । ज्याचेनि मन बुद्धि प्राण । इंद्रियें जाण वर्तती ॥

अर्थ: परमात्मा ब्रह्म पूर्ण आहे, तो तुझ्या हृदयात नांदतो. ज्याच्या योगे मन, बुद्धि, प्राण, आणि इंद्रिये वर्ततात.

ओवी ६३९:

नयनें तेणें तेजें देखणें । रसना तेणें स्वादें चाखो जाणें । श्रवण तेणें अवधानें । शब्दज्ञानें प्रबोधती ॥

अर्थ: नयने त्या तेजाने बघतात, रसने त्या स्वादाने चाखतात, श्रवण त्या अवधानाने शब्दज्ञानाने प्रबोधित होतात.

ओवी ६४०:

तेणें अहंकारा अहंभाव । तेणेंचि मनासी मंतव्य । तेणेंचि चित्तसी चेतव्य । बुद्धीसि बोद्धव्य तेणें ब्रह्मावबोधें ॥

अर्थ: त्या ब्रह्माच्या योगे अहंकारा अहंभाव, मनास मंतव्य, चित्तास चेतव्य आणि बुद्धीस बोद्धव्य होतो.

ओवी ६४१:

तेणें जड देह सचेतन । तेणेंचि कळे मृदु कठीण । तेणेंचि चरणाच्या ठायीं गमन । करी कर ग्रहण त्याचिये सत्ता ॥

अर्थ: त्या ब्रह्माच्या योगे जड देह सचेतन होतो, मृदु आणि कठीण कळते, चरणाच्या ठायीं गमन आणि कर ग्रहण करतात.

ओवी ६४२:

त्याचेनि प्राण परिचरती । त्याचेनि निमिषोन्मेषस्फूर्ति । त्याच्या आनंदलेशस्थितीं । आनंद उपस्थीं भोगिती प्राणी ॥

अर्थ: त्याच्या योगे प्राण परिचरतात, निमिषोन्मेष स्फूर्ति होते, त्याच्या आनंदलेशस्थितीत प्राणी आनंद उपभोगतात.

ओवी ६४३:

एवं चाळकु तो त्रिजगतीं । तो स्वानंदें नांदे हृदयस्थितीं । त्यातें ’नारायण’ म्हणती । तोचि निश्चितीं परमात्मा ॥

अर्थ: असे त्रिजगतीत चाळकते, तो स्वानंदाने हृदयस्थित आहे, त्यालाच 'नारायण' म्हणतात, तोच निश्चित परमात्मा आहे.

ओवी ६४४:

ज्याचेनि मन बुद्धि प्राण । इंद्रियें विचरतीं संपूर्ण । तो तूं म्हणसी त्यां‍आधिन । हें कल्पांतीं जाण कदा न घडे ॥

अर्थ: ज्याच्या योगे मन, बुद्धि, प्राण, आणि इंद्रिये संपूर्ण कार्य करतात, तो तूं म्हणतो की, ते त्याच्या आधिन आहे, हे कल्पांतींही समजणार नाही.

ओवी ६४५:

तेथ जाणपणें जाणों जासी । तैं जाणावें तेंचि नेणसी । तेथ ज्ञातेपणें ज्ञानासी । स्वरूपापाशीं रिगू नाहीं ॥

अर्थ: जिथे जाणपणाने जाणतो, ते जाणणे त्यात नेणार नाही, ज्ञातेपणाने ज्ञान स्वरूपाच्या पासून अलग होत नाही.

ओवी ६४६:

जाणीव आणि नेणीव । हे सोडूनि सर्व भाव । जैं उपजे सद्भाव । तैं ब्रह्म स्वयमेव पाविजे ॥

अर्थ: जाणीव आणि नेणीव हे सर्व भाव सोडून, जो सद्भाव उपजतो, तेच ब्रह्म स्वयमेव प्राप्त होते.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ६४७:

वैकुंठ कैलास क्षीराब्धी । मन कल्पी कल्पनाविधी । परी आत्मा कल्पावया त्रिशुद्धी । मनबुद्धयादी सरेना ॥

अर्थ: वैकुंठ, कैलास, क्षीरसागर मनाच्या कल्पनेत येतात. परंतु आत्मा त्रिशुद्धी कल्पनेनेही मन-बुद्धि-आदि यांपासून जाणवू शकत नाही.

ओवी ६४८:

स्वयें कल्पीं त्रिभुवन । तें स्वरूपीं रिघों न शके मन । बुद्धि निश्चयात्मक पूर्ण । तीसही जाण अगम्य वस्तु ॥

अर्थ: आपणच त्रिभुवनाची कल्पना करतो, पण त्याच्या स्वरूपात मन रिघू शकत नाही. बुद्धि निश्चयात्मक असली तरी ती अगम्य वस्तू जाणवू शकत नाही.

ओवी ६४९:

जें मनबुद्धि‍अगोचर । तें वाचेसी अति दुस्तर । वस्तु नव्हे शब्दगोचर । परात्पर परब्रह्म ॥

अर्थ: जे मन आणि बुद्धीला अगोचर आहे, ते वाणीला अत्यंत दुस्तर आहे. ती वस्तू शब्दगोचर नाही, ती परात्पर परब्रह्म आहे.

ओवी ६५०:

मोटे बांधतां आकाशातें । चारी पालव पडती रिते । तेवीं शब्दें बोलावें वस्तूतें । तंव शब्द शब्दार्थें निर्धर्म ॥

अर्थ: जसे आकाशाला बांधण्याचा प्रयत्न केल्यास चारही पालव रिकामे पडतात, तसेच वस्तूला शब्दांनी बोलावण्याचा प्रयत्न केल्यास शब्द शब्दार्थाने निर्धर्म होतात.

ओवी ६५१:

प्राणाचेनि निज ढाळें । जे कां क्रियाशक्ति चळे । ते क्रियेसी वस्तु नातळे । मा इंद्रियां आकळे कैसेनी ॥

अर्थ: प्राणाच्या योगे जी क्रियाशक्ति चालते, ती क्रियेसी वस्तूला नातळते. परंतु इंद्रियांना ती वस्तू आकळत नाही.

ओवी ६५२:

जेवीं थिल्लरा‍आंतौता । बिंबोनि वोला नव्हे सविता । तेवीं मनबुद्धि‍इंद्रियांपरता । जाण तत्त्वतां परमात्मा ॥

अर्थ: जसे थिल्लरात बिंब होऊन सूर्य नसतो, तसेच मन, बुद्धि आणि इंद्रियांपासून वेगळा आहे परमात्मा.

ओवी ६५३:

जो मनाचें अनादि मन । जो बुद्धीची बुद्धि सज्ञान । जो नयनाचें आदि नयन । जो श्रवणाचें श्रवण सावधानत्वें ॥

अर्थ: जो मनाचे अनादि मन आहे, जो बुद्धीची बुद्धि सज्ञान आहे, जो नयनाचे आदि नयन आहे आणि जो श्रवणाचे श्रवण सावधान आहे.

ओवी ६५४:

जो घ्राणाचें निजघ्राण । जो रसनेची रसना आपण । जो त्वचेची निजत्वचा पूर्ण । जीवाच जो जाण जीवु स्वयें ॥

अर्थ: जो घ्राणाचे निजघ्राण आहे, जो रसनेची रसना आहे, जो त्वचेची निजत्वचा पूर्ण आहे आणि जो जीवाचा जीव स्वयंपूर्ण आहे.

ओवी ६५५:

जो इंद्रियांचा प्रकाशिता । जो कर्म करोनि अकर्ता । तो इंद्रियीं इंद्रियार्था । विषयी सर्वथा हों नेणे ॥

अर्थ: जो इंद्रियांचा प्रकाशकर्ता आहे, जो कर्म करून अकर्ता राहतो, तो इंद्रियांच्या इंद्रियार्थांपासून वेगळा आहे, आणि सर्वथा विषयी नाही.

ओवी ६५६:

जेथ बुद्धीची दृष्टि न वळंघे । तेथे मन मनपणें केवीं रिघे । मा श्रवणनयनघ्राणयोगें । विषयसंयोगें केवीं भेटे ॥

अर्थ: जिथे बुद्धीची दृष्टि पोहोचत नाही, तेथे मन मनाने कसे रिघेल? श्रवण, नयन, घ्राण यांच्या योगे विषयसंयोगाने कसे भेटेल?

ओवी ६५७:

जेथ प्राणशक्ति न चले पुढें । जेथ वाचा स्वयें लाजिली मुरडे । मा कर्मेंद्रियांसी कोणीकडे । पवाडु पुढें जोडेल ॥

अर्थ: जिथे प्राणशक्ति पुढे जाऊ शकत नाही, जिथे वाणी लाजून मुरडते, तेथे कर्मेंद्रिये कोणतीही कृती करू शकत नाहीत.

ओवी ६५८:

अग्नीपासूनि आह्या अनेग । क्षणक्षणां निघती चांग । परी आह्यांमाजीं अग्नींचें अंग । सर्वथा साङग प्रगटेना ॥

अर्थ: अग्निपासून अनेक आह्या निघतात, क्षणक्षणात चांगले आह्यां होतात, परंतु आह्यांमध्ये अग्निचे अंग सर्वथा प्रकट होत नाही.

ओवी ६५९:

कां सूर्यापासून सूर्यकांत । प्रकाशती असंख्यात । परी सूर्यकांता‍आंत । कदा भास्वत प्रगटेना ॥

अर्थ: सूर्यापासून सूर्यकांत असंख्यात प्रकाशतात, पण सूर्यकांतामध्ये सूर्यकिरणे प्रकट होत नाहीत.

ओवी ६६०:

जेवीं सिंधूपासूनि तरंग । प्रकाशति अति अनेग । परी तरंगीं सिंधूचें अंग । सर्वथा साङ्गि पगटेना ॥

अर्थ: जसे समुद्रापासून तरंग निघतात, अती असंख्यात होते, पण तरंगांमध्ये समुद्राचे अंग प्रकट होत नाही.

ओवी ६६१:

तेवीं ब्रह्मापासोनि करणें । प्रकाशती अनेकपणें । तरी त्या इंद्रियां ब्रह्म जाणणें । हें जीवें प्राणें घडेना ॥

अर्थ: तसेच ब्रह्मापासून कारणे अनेकप्रकारे प्रकट होतात, परंतु इंद्रियांना ब्रह्म जाणणे हे जीव-प्राणांना घडत नाही.

ओवी ६६२:

जरी केळापासूनि केळी निपजे । कां साखरेपासूनि ऊंस उपजे । तरी इंद्रियीं ब्रह्म जाणिजे । हें न ये निजवोजें ब्रह्मादिकां ॥

अर्थ: जरी केळापासून केळी आणि साखरेपासून ऊंस निर्माण होतो, तरी इंद्रियांना ब्रह्म जाणता येत नाही, हे ब्रह्मादिकांना कधीही समजणार नाही.

ओवी ६६३:

आशंका ॥ इंद्रियीं नव्हे ब्रह्मज्ञान । तैं जीवाचें भवबंधन । कदा काळीं न तुटे जाण । जन्ममरण अनिवार ॥

अर्थ: इंद्रियांना ब्रह्मज्ञान मिळत नाही, त्यामुळे जीवाचे भवबंधन आहे. ते कधीही काळांत तुटत नाही, जन्ममरण अनिवार आहे.

ओवी ६६४:

’शब्दादेवापरोक्षमति’ । ऐशी श्रुतिशास्त्र-उपपत्ति । तेही मिथ्या वाटे वदंती । ऐसें तूं निश्चितीं मानिसी राया ॥

अर्थ: 'शब्दादेवापरोक्षमति' असे श्रुतिशास्त्रांनी सांगितले आहे, तेही मिथ्या वाटते. असे तुम्ही निश्चितच मानता, राया.

ओवी ६६५:

तेही अर्थींचें निरूपण । ऐक राया सावधान । शब्द निमोनि आपण । दे ब्रह्मज्ञान जीवासी ॥

अर्थ: त्या अर्थांचे निरूपण ऐक, राया सावधान हो. शब्दांच्या पलीकडे जाऊन आपण ब्रह्मज्ञान जीवास देऊया.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ६६६:

जीवु सोडवावया होडा । शब्दें सवेग उचलिला विडा । तेणें घेतां तत्त्वांचा झाडा । आपणही पुढां निमाला ॥

अर्थ: जीवाला सोडवण्यासाठी शब्दांचा विडा (अवरोध) सवेग उचलला जातो. तत्त्वांचे झाड घेतले जाते आणि आपणही पुढे जातो.

ओवी ६६७:

श्रुति ’नेते नेते’ येणें शब्दें । अतद्यावृत्तिनिषेधबोधें । परी साक्षात् वेदानुवादें । निज वस्तु शब्दें न बोलवे ॥

अर्थ: श्रुति ’नेति नेति’ या शब्दांनी अतद्यावृत्तिनिषेधबोध करून सांगते, परंतु साक्षात् वेदानुसार निज वस्तु शब्दांनी बोलवता येत नाही.

ओवी ६६८:

शब्दासी जें वाच्य नोहे । तेंचि परब्रह्म जाणावें । तेथील जो खुणे पावे । तो ब्रह्म सद्भावें स्वयें होय ॥

अर्थ: जे शब्दांनी वाच्य (व्याख्यायुक्त) नाही तेच परब्रह्म आहे. तेथे जो खुणेने पावे, तो सद्भावाने ब्रह्म होतो.

ओवी ६६९:

श्रुति ’नेति नेति’ येणें वचनें । शब्द निषेधूनि वस्तु दावणें । शब्दीं निःशब्द जो लक्षूं जाणे । तेणें पावणें परब्रह्म ॥

अर्थ: श्रुति ’नेति नेति’ या वचनांनी शब्दांचा निषेध करून वस्तु दाखवते. जो शब्दांमध्ये निःशब्द लक्ष करतो, तो परब्रह्म प्राप्त करतो.

ओवी ६७०:

शब्दु निजनिषेधें जें बोधी । तेथ समरसे ज्याची बुद्धि । तेंचि परब्रह्म गा त्रुशुद्धि । निषेधावधि तो ठावो ॥

अर्थ: शब्द स्वतःचा निषेध करतो तेव्हा ज्याची बुद्धि समरस होते, त्यालाच त्रिशुद्धि (तीन प्रकारच्या शुद्धतेने) परब्रह्म ठावो.

ओवी ६७१:

शब्द निमोनि सर्वशक्तीं । जीवासी दे ब्रह्मप्राप्ति । ’शब्दादेवापरोक्षेति’ । जाण निश्चितीं या नांव ॥

अर्थ: शब्दांच्या पलीकडे जाऊन सर्वशक्तीने जीवाला ब्रह्मप्राप्ति दे. 'शब्दादेवापरोक्षेति' या नावाने जाण निश्चित आहे.

ओवी ६७२:

वाचा निःशेष निवर्ते । मन बुद्धि न पवे जेथें । तेचि अवधि निषेधातें । ’परब्रह्म’ त्यातें बोलिजे ॥

अर्थ: जेथे वाणी पूर्णपणे निवर्तते, मन आणि बुद्धि पोहोचत नाहीत, तेच निषेधाचा अंतिम ठिकाण ’परब्रह्म’ आहे.

ओवी ६७३:

जें वाचेचें वदवितें । परी वाचा वदों न शके ज्यातें । जें मनबुद्धयादिकां जाणतें । परी मन बुद्धि ज्यातें नेणती ॥

अर्थ: जे वाणीस बोलवते, पण वाणी ज्याला बोलू शकत नाही, जे मन-बुद्धि-आदि जाणते, पण मन-बुद्धि ज्याला जाणू शकत नाही.

ओवी ६७४:

जें नयनातें दाखवितें । परी नयन न देखती ज्यातें । जें श्रवणघ्राणांतें चेतवितें । परी श्रवण घ्राण ज्यातें नेणती ॥

अर्थ: जे नयने दाखवते, पण नयने ज्याला पाहू शकत नाहीत, जे श्रवण आणि घ्राणाला चेतवते, पण श्रवण-घ्राण ज्याला जाणू शकत नाही.

ओवी ६७५:

एवं सर्वांचें जाणतें । परी सर्व सर्वथा नेणे ज्यातें । ज्यासी जाणावयालागीं येथें । आणिक जाणतें असेना ॥

अर्थ: जे सर्वांचे जाणते, पण सर्व ज्याला जाणू शकत नाहीत. ज्याला जाणण्यासाठी येथील आणखी काहीही जाणते नसते.

ओवी ६७६:

ऐसें स्वसंवेद्य निजज्ञातें । ज्यासी दुजें नाहीं जाणतें । शब्द रिघावया तेथें । रिगमु त्यातें असेना ॥

अर्थ: असे स्वसंवेद्य निजज्ञातें आहे, ज्याला दुसरे कोणतेही जाणते नाही. तेथे शब्द रिघू शकत नाहीत.

ओवी ६७७:

जें कृश ना पुष्कळ । जें वक्र ना वर्तुळ । जें सूक्ष्म ना नव्हे स्थूळ । वस्तु केवळ निर्विकार ॥

अर्थ: जे कृश (बारीक) नाही, पुष्कळ (जास्त) नाही, वक्र (वाकडे) नाही, वर्तुळ (गोल) नाही, सूक्ष्म (सूक्ष्म) नाही, स्थूळ (मोठे) नाही, ती वस्तू केवळ निर्विकार आहे.

ओवी ६७८:

ज्यासी नाहीं रूपगुण । ज्यासी नाहीं आश्रमवर्ण । ज्यासी नाहीं मीतूंपण । ज्यासी जन्म-मरण असेना ॥

अर्थ: ज्याला रूपगुण नाहीत, ज्याला आश्रमवर्ण नाहीत, ज्याला मी-पण नाही आणि ज्याला जन्म-मरण नाही.

ओवी ६७९:

जें हळुवट ना गहिंस । जें चिवळ ना सपोस । जें वसतें ना वोस । जें का निःशेष निर्धर्म ॥

अर्थ: जे हळुवार नाही, कठोर नाही, चिवट नाही, सापळ नाही, वसत नाही, आणि कोणत्याही धर्माने संलग्न नाही.

ओवी ६८०:

जें र्हेस्व ना मोठें । जें वडील ना धाकुटें । जें विचारितां विवेकवाटे । विवेकुही आटे निःशेष ॥

अर्थ: जे छोटे नाही, मोठे नाही, वडील नाही, धाकटे नाही. विचार करताना विवेकाने जाणवते की विवेकही पूर्णपणे आटतो.

ओवी ६८१:

ज्यासी आदि ना अंतु । जे मध्यस्थितीरहितु । जें गुण ना गुणातीतु । अच्युतानंतु अद्वयत्वें ॥

अर्थ: ज्याला आदि नाही, अंत नाही, मध्यस्थिती नाही, जो गुणही नाही आणि गुणातीत आहे, जो अच्युत आहे, जो अद्वय (द्वैताशी विरहित) आहे.

ओवी ६८२:

त्या स्वरूपाचा वचनपाठ । करावया वेदें केली खटपट । तेथ श्रतीचाही बोभाट । लाजिला करूनि कष्ट नेतिनेतिवादें ॥

अर्थ: त्या स्वरूपाचा वचनपाठ करण्यासाठी वेदांनी खटपट केली, परंतु श्रुतीनेही 'नेति नेति' म्हणत लाजून मौन धारण केले.

ओवी ६८३:

वेदु काय नेणोनि परतला । जाणोनि न बोलिवेचि बोला । याचिलागीं तो मौनावला । तटस्थ ठेला निःशब्दें ॥

अर्थ: वेदांनी काय नेणे आणि काय परतले, जाणूनही बोलणे शक्य नाही म्हणून मौन धारण केले आणि निःशब्द राहिले.

ओवी ६८४:

वेदें धरितां दृढ मौन । शास्त्रें भांबावलीं जाण । तिहीं धरोनि मताभिमान । करिती वल्गन अतिवादें ॥

अर्थ: वेदांनी दृढ मौन धारण केले, त्यामुळे शास्त्रें भांबावली. ती मताभिमान धारण करून अतिवाद करत आहेत.

ओवी ६८५:

’शब्दांतीं ब्रह्मज्ञान’ । हे वेदें पावोनि पूर्ण खूण । शब्दें शब्द निषेधून । दृढ मौन तेणें धरिलें ॥

अर्थ: 'शब्दांतीं ब्रह्मज्ञान' हे वेदांनी पूर्ण खूण पावून शब्दांचा निषेध करून दृढ मौन धारण केले.

ओवी ६८६:

वेदारायें धरितां मौन । शास्त्रें भांबावलीं जाण । शोधितां शब्दांचें रान । निजसमाधान न पावती ॥

अर्थ: वेदरायांनी मौन धारण केल्याने शास्त्रें भांबावली. शब्दांचे शोध घेताना निजसमाधान मिळत नाही.

ओवी ६८७:

ज्यासी शब्दांतीं ब्रह्मप्राप्ति । त्यासी दर्शनें ऐक्या येती । शास्त्रें स्वयेंचि समजतीं । ऐक्यें त्रिजगती आभासे ॥

अर्थ: ज्याला शब्दांतीं ब्रह्मप्राप्ति आहे, त्याला दर्शनाने ऐक्य प्राप्त होते. शास्त्रें स्वतः समजतात की ऐक्य त्रिजगतीत आभास आहे.

ओवी ६८८:

ब्रह्म एकाकी अद्वयस्थिति । तुवांचि दाविली उपपत्ति । तेथें ऐक्यरूपें त्रिजगती । म्हणसी कवणाप्रती आभासे ॥

अर्थ: ब्रह्म एकाकी अद्वयस्थितीत आहे. तुझ्याकडे दावलेल्या उपपत्तीत त्रिजगती ऐक्यरूप आहे असे म्हणतो, ते आभासे आहे.

ओवी ६८९:

ज्याची तुटली वासनाफांसोटी । विराली अहंकाराची गांठी । प्रारब्ध उतरलें देहाचे तटीं । त्यासी ऐक्यें सृष्टी आभासे ॥

अर्थ: ज्याची वासनांची फांसोटी तुटली, अहंकाराची गांठी विरली, प्रारब्ध देहाच्या तटावर उतरले, त्याला सृष्टी ऐक्य आभास वाटते.

ओवी ६९०:

त्याच्या अनुभवाची गोड गोष्टी । सांगावया उल्हास पोटीं । पिप्पलायनु स्वानंदतुष्टी । ब्रह्मैक्यें सृष्टी वाखाणी ॥

अर्थ: त्याच्या अनुभवाच्या गोड गोष्टी सांगताना पोटात उल्हास भरतो. पिप्पलायन स्वानंदतुष्टीत ब्रह्मैक्य सृष्टीचे वर्णन करतो.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ६९१:

ब्रह्मनिजऐाक्यपरिपाटी । प्रपंचु ब्रह्मत्वेंचि उठी । संतासंत सकळ सृष्टी । देखती दृष्टीं ब्रह्मरूप ॥

अर्थ: ब्रह्मनिज ऐक्याची परिपाटी आहे. प्रपंच ब्रह्मत्वानेच उठतो. संत लोक संपूर्ण सृष्टीला ब्रह्मरूपात पाहतात.

ओवी ६९२:

जेवीं नभीं नीळिमेचें भान । तेवीं ब्रह्मीं माया नांदे संपूर्ण । नवल तियेचें विंदान । नपुंसका जाण पुरुषत्व केलें ॥

अर्थ: जसे आकाशात नीळिमा भासते, तसेच ब्रह्मात माया संपूर्णपणे राहते. त्याचे नवल म्हणजे नपुंसकाने पुरुषत्व केले असे म्हणता येईल.

ओवी ६९३:

अगाध तिचा पतिव्रताधर्म । नपुंसकीं उपजवी काम । अनाम्या ठेवी नाम । कीं निष्कर्मा कर्म तिचेनी ॥

अर्थ: तिचा पतिव्रता धर्म अगाध आहे. नपुंसकी उपजवी काम, अनाम्या ठेवी नाम म्हणजे तिचे निष्कर्म कर्म आहे.

ओवी ६९४:

ते निःसंगसंगा रातली । स्पर्शेंवीण गुर्विणी झाली । प्रधान-महत्तत्त्वें गर्भा आली । तेथ त्रिगुणातें व्याली विकारयुक्त ॥

अर्थ: ती निःसंगसंगाने राहिली, स्पर्शाविना गर्भवती झाली. प्रधान-महत्तत्त्वांनी गर्भ आला आणि तेथे त्रिगुणांत विकारयुक्त व्याली.

ओवी ६९५:

विद्या‍अविद्या निजस्वभावीं । जीवशिवांची भेदपदवी । प्रिया पुरुषातें भोगवी । ज्ञाना-ज्ञानगांवीं वसोनियां ॥

अर्थ: विद्या-अविद्या तिच्या स्वभावात आहेत. जीव-शिवांमध्ये भेद आहे. प्रिय पुरुषामध्ये भोगते, ज्ञानाच्या गावांमध्ये वसते.

ओवी ६९६:

जेवीं सुवर्णीं अलंकार । तंतूमाजीं पटाकार । भिंतीवरी भासे चित्र । तेवीं माया साकार ब्रह्मीं भासे ॥

अर्थ: जसे सुवर्णात अलंकार, तंतूमध्ये पटाकार आणि भिंतीवर चित्र भासते, तसेच माया ब्रह्मात साकार भासते.

ओवी ६९७:

मृत्तिकेचीं गोकुळें केलीं । नाना नामाकारीं जरी पूजिलीं । तरी मृत्तिकाचि संचली । तेवीं ब्रह्मीं भासली जगद्रूपें माया ॥

अर्थ: मृत्तिकेचीं गोठे बनवली, नाना नामांनी जरी पूजली तरी मृत्तिका राहते. तसेच ब्रह्मात माया जगद्रूप भासते.

ओवी ६९८:

जैशा घृताच्या कणिका । घृतेंसीं नव्हतीं आणिका । तेवी ब्रह्मीं मायाशक्ति देखा । दावी अनेका अर्थांतें ॥

अर्थ: जशा घृताच्या कणिका, घृतांत वेगळ्या नसतात. तसेच ब्रह्मात मायाशक्ति अनेक अर्थांनी भासते.

ओवी ६९९:

ब्रह्म पूर्वीं एकाकी एक । तेंचि केवीं झालें अनेक । तो मायायोगपरिपाक । विशद अर्थ देख पिप्पलायनु सांगे ॥

अर्थ: ब्रह्म पूर्वी एकाकी एक होते. ते अनेक कसे झाले? तो मायायोग परिपाक आहे. विशद अर्थ पिप्पलायन सांगतो.

ओवी ७००:

मुळीं मुख्य ब्रह्म ’ओंकार । तें एकचि झालें त्रिप्रकार । आकार-उकार-मकार । सत्त्वादि विकार गुणत्रयात्मक ॥

अर्थ: मुख्य ब्रह्म ’ओंकार’ आहे. ते एकच त्रिप्रकार झाले - आकार, उकार, मकार, जे सत्त्वादि विकार गुणत्रयात्मक आहेत.