मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ३ ओव्या ४०१ ते ५००
ओवी ४०१:
जेवीं धूरसूनि दिठी । शूर रणामाजीं उठी । तेवीं ईश्वर धरोनि पोटीं । वर्ते तो सृष्टीं तपिया शुद्ध ॥४०१॥
अर्थ:
जसं धूरसूनिर्मळके बघून शूर वीर युद्धात उठतो, तसं ईश्वर पोटात धरून तो सृष्टीत शुद्ध तप करत राहतो.
ओवी ४०२:
हेंचि तपाचें निजस्वरुप । याचि नांव शुद्ध ’तप’ । यावरतें न चढे रुप । व्यर्थ वाग्जल्प कां करावे ॥४०२**
अर्थ:
तपाचं हेच निजस्वरूप आहे, याचं नाव शुद्ध 'तप' आहे. यावर अधिक कशाला वाद वाढवावा?
ओवी ४०३:
द्वंद्वसहिष्णुता मुमुक्षा । या नांव म्हणिजे 'तितिक्षा' । तेही आणावया लक्षा । नृपाध्यक्षा अवधारीं ॥४०३**
अर्थ:
द्वंद्व सहिष्णुता, मुमुक्षा, यांना 'तितिक्षा' म्हणतात. हे लक्षण आणण्यासाठी नृपाध्यक्षांनी समजावून घ्या.
ओवी ४०४:
सुखदुःख उभय भोग । दोंमाजीं अखंड आपुलें अंग । जेवीं चित्रींची वाघीण आणि वाघ । दोहींमाजीं साङग निजत्वें भिंती ॥४०४**
अर्थ:
सुखदुःखांचे उभय भोग, दोंहीही अखंड आपलं अंग आहेत. जसं चित्रींमधील वाघ आणि वाघीण, दोन्हींमध्ये भिंतीच्या रूपात निजत्व आहे.
ओवी ४०५:
जेवीं दावाग्री कां उन्हाळे । आकाश जैसें न पोळे । असोनि त्यांचेनि मेळें । त्यांवेगळें अलिप्त ॥४०५**
अर्थ:
जसं दावाग्री किंवा उन्हाळा आकाशाला पोळत नाही, त्याचं अलिप्त असतं. तसेच तुमच्या आत्म्याच्या शुद्धीत द्वंद्वाने विशेष काही होत नाही.
ओवी ४०६:
शीतळ जळ कां हींव पडे । पृथ्वी निजक्षमा न कांकुडे । तेवीं निजस्वरुपसुरवाडें । द्वंद्वा नातुडे निजसाधु ॥४०६**
अर्थ:
शीतल जल कडाक्याच्या थंडीत पृथ्वीची शीतता काढत नाही, तसंच आपल्या आत्म्याच्या शुद्धीत द्वंद्व काही दोष करत नाही.
ओवी ४०७:
शरीर जरी हिंवें कांपे । तेणें देह कांपे साधु न कांपे । शरीर अतिउष्णें तापे । परी साधु न तापे देहतापामाजीं ॥४०७**
अर्थ:
शरीर थंडीने कांपतं, तरी साधू कांपत नाही. शरीर उष्णतेने तापतं, पण साधू देहतापातही तापत नाही.
ओवी ४०८:
सुख देखोनि दिठी । ज्या गोडिया घाली मिठी । दुःखही त्याचि आवडी घोंटी । 'द्वंद्वसहिष्णुता' मोथी या नांव राया ॥४०८**
अर्थ:
सुख पाहून जसं मिठी घालतो, तसं दुःखही आवडीने घोंटतो. 'द्वंद्व सहिष्णुता' ह्याचं नाव आहे.
ओवी ४०९:
गोफणगुंडा सन्मुख । लागतां अवश्य उठे दुःख । तोच सुवर्णाचा जाहलिया देख । दुःख लोपोनि सुख अनिवार वाढे ॥४०९**
अर्थ:
गोफणगुंडा सन्मुख झाल्यावर दुःख वाढतं, पण सुवर्ण झाल्यावर दुःख लोपून सुख अनिवार वाढतं.
ओवी ४१०:
सुखदुःखप्रकाशक । निजवस्तु असे एक । त्या एकात्मता देख । द्वंद्वें साधक सुखें साहती ॥४१०**
अर्थ:
सुखदुःखांचे प्रकाशक हे एकच वस्तु आहेत. त्या एकात्मतेचा अनुभव साधकाने घेतल्यावर द्वंद्व सहजपणे सहन होतात.
ओवी ४११:
तेवीं द्वंद्वाचें जाणपण । जाणवीत असे जें ज्ञान । तें जाणितल्या आपण । द्वंद्वें संपूर्ण निर्द्वंद्वें होती ॥४११॥
अर्थ:
ज्याप्रमाणे द्वंद्वांचं ज्ञान आहे, तसंच ज्ञान धारण करून आपण द्वंद्वांमधून संपूर्ण निर्द्वंद्व होतो.
ओवी ४१२:
रसउसीं कठिणपण । त्यामाजीं गोडी अखंड पूर्ण । तेवीं द्वंद्वामाजीं वस्तु चिद्धन । अखंडदंडायमान स्वयें देखे ॥४१२**
अर्थ:
ज्याप्रमाणे रस आणि कठिणपण असतं, त्यामध्ये अखंड गोडी असते, तसंच द्वंद्वांमध्ये वस्तु चिद्धन (चैतन्य) अखंड आणि दंडायमान आहे, हे आपण पाहतो.
ओवी ४१३:
ऐशी हे अखंडता । जंव न ये साधकाचे हाता । तंव द्वंद्वाची सहनता । नव्हे नृपनाथ निश्चयेंसीं ॥४१३**
अर्थ:
अशी अखंडता साधकाच्या हातात आली नाही तर द्वंद्वाची सहनता नृपनाथा, निश्चयाने होणार नाही.
ओवी ४१४:
या नांव 'द्वंद्वसहन' । निजनिश्चयें जाण पूर्ण । आतां मौनाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥४१४**
अर्थ:
या द्वंद्व सहन करण्याचं नाव 'द्वंद्वसहन' आहे. हे निजनिश्चयाने पूर्ण जाणावं. आता मौनाचं लक्षण सावधानतेने ऐका.
ओवी ४१५:
वाग्वादु करावा जनीं । तैं दृढ व्हावें देहाभिमानी । सांडविला तो सद्गुरुंनीं । निःशेष धोउनी शब्देंसीं ॥४१५**
अर्थ:
जनीं वादविवाद करावा, तो देहाभिमानी दृढ व्हावा, असे शब्दांनी धोऊन सद्गुरुंनीं पूर्णत: सांगितले.
ओवी ४१६:
सद्गुरुवचन पडतां कानीं । स्तुति निंदा गिळोनि दोन्ही । बोल बोलणें निरसुनी । हृदयभुवनीं परिपक्वलें ॥४१६**
अर्थ:
सद्गुरुवचन कानात पडताच स्तुति आणि निंदा दोन्ही गिळून, बोलणं निरसून, हृदयात परिपक्वतेची भावना आली.
ओवी ४१७:
तेव्हां ज्याचे बोलावे अवगुण । तेथें दिसे हृदयस्थ आपण । यालागीं बोलतां पैशुन्य । पडे मौन गुरुवाक्यें ॥४१७**
अर्थ:
ज्यावेळी अवगुण बोलावेत, तेव्हा हृदयात आपणच दिसतो. म्हणून बोलताना पैशुन्य पडे, हे गुरुवचनांमुळे मौन होतं.
ओवी ४१८:
गुण देखोनियां स्तवन । करितां पडे दृढ मौन । मीचि स्तव्य स्तविता स्तवन । मज म्यां वानितां पूर्ण मूर्खत्व माझें ॥४१८**
अर्थ:
गुण पाहून स्तवन (प्रशंसा) करताना दृढ मौन पाळा. मीच स्तुती करताना, माझं पूर्ण मूर्खत्व प्रकट होतं.
ओवी ४१९:
निजात्मा निःशेष नसे । ऐसा रिता ठाव न दिसे । तेथें जें जें कांहीं दिसे । तें आत्मप्रकाशें सदोदित ॥४१९**
अर्थ:
निजात्मा निःशेष नसतो, असा रिकामा ठाव दिसत नाही. तिथे जिथे काही दिसतं, ते आत्मप्रकाशामुळे सदोदित आहे.
ओवी ४२०:
ऐशी सद्गुरुंनीं दाखविली युक्ती । ती विश्वासें स्थिरावली चित्तीं । यालागीं निंदा आणि स्तुती । वाचेप्रती बोलेना ॥४२०**
अर्थ:
सद्गुरुंनी अशी युक्ती दाखवली, ती विश्वासाने चित्तात स्थिरावली. म्हणून निंदा आणि स्तुती वाचेत बोलू नका.
ओवी ४२१:
संवाद करावा निजस्वार्थी । तंव सद्गुरुच्या वचनोक्तीं । खुंटल्या वेदशास्त्रांच्या युक्ती । त्यावरी स्थिती चढेना ॥४२१॥
अर्थ:
संवाद करावा तेव्हा निजस्वार्थी होऊन. ज्यावेळी सद्गुरुच्या वचनांनी वेदशास्त्राच्या युक्ती खुंटतात, त्यावेळी त्यावर अधिक चर्चा करणे व्यर्थ आहे.
ओवी ४२२:
एवं स्तुति निंदा वाग्वाद । करितां खुंटला संवाद । महामौनें अतिशुद्ध । परमानंद सधकां ॥४२२**
अर्थ:
स्तुती, निंदा आणि वादविवाद करत असताना, संवाद खुंटतो. महामौन हे अतिशुद्ध आहे आणि परमानंद साधण्यास उपयुक्त आहे.
ओवी ४२३:
ऐसें साधावया दृढ मौन । सद्गुरु शिकवी वेदाध्ययन । उपनिषदर्थ विवंचून । पढवी संपूर्ण अर्थावबोधें ॥४२३**
अर्थ:
दृढ मौन साधण्यासाठी, सद्गुरु वेदाध्ययन शिकवतात. उपनिषदांचा अर्थ विचारून संपूर्ण अर्थाचे अध्ययन करायला सांगतात.
ओवी ४२४:
अथवा अतिशयें दृढ मौन । श्रीरामकृष्णनामस्मरण । अखंड नामें गर्जतां पूर्ण । वेदार्थ जाण तिष्ठती पुढें ॥४२४**
अर्थ:
अतिशय दृढ मौन साधण्यासाठी, श्रीरामकृष्णाचे नामस्मरण करतात. अखंड नामस्मरण करताना वेदार्थ पुढे येतात.
ओवी ४२५:
नित्य रामनाम गर्जे वाणी । त्या तीर्थें येती लोटांगणीं । सुरवर लागती चरणीं । यम पायवणी स्वयें वंदी ॥४२५**
अर्थ:
नित्य रामनाम जपणाऱ्या वाणीला तीर्थात लोटांगण करतात. देव चरणांना स्पर्श करतात आणि यम पायवणीला वंदन करतात.
ओवी ४२६:
रामनामाचें जें स्मरण । या नांव गा 'महामौन' । वेदें नाम स्तविलें पूर्ण । शुद्ध अध्ययन हरिनाम ॥४२६**
अर्थ:
रामनामाचं स्मरण हे 'महामौन' म्हणून ओळखलं जातं. वेदांनी रामनामाचं पूर्ण स्तवन केलं आहे. शुद्ध अध्ययन हरिनाम आहे.
ओवी ४२७:
वेदु अथवा नामस्मरण । या नांव गा 'स्वाध्यायो' जाण । आतां आर्जवाचें लक्षण । ऐकें संपूर्ण महाराजा ॥४२७**
अर्थ:
वेद अथवा नामस्मरण याला 'स्वाध्यायो' म्हणतात. आर्जवाचं लक्षण संपूर्णपणे ऐका.
ओवी ४२८:
आतां आर्जव तें ऐसें । सर्वां जीवां जीवन जैसें । कां तंतु जैसा निजविलासें । अविरोधें असे पटामाजीं ॥४२८**
अर्थ:
आर्जव म्हणजे सर्व जीवांना जीवन देणारे असं आहे. तसंच तंतूंच्या विलासासारखं आहे. अविरोध पटामाजीं राहतं.
ओवी ४२९:
साखरेचें इंद्रावण । केलिया न वचे गोडपण । तैसें विषमांही जीवां जाण । आर्जवें पूर्ण रंजवी स्वभावें ॥४२९**
अर्थ:
साखरेचं इंद्रावण केल्याने गोडपणा वाढत नाही, तसंच विषम परिस्थितीतही जीवांना आर्जव जाणावं लागतं. आर्जव स्वभावाला पूर्ण रंजक करतो.
ओवी ४३०:
वक्र चंद्राची चंद्रिका । परी अमृत वक्र नव्हे देखा । तैसें देखोनि विषमां लोकां । मनोवृत्ति देखा पालटेना ॥४३०**
अर्थ:
वक्र चंद्राची चंद्रिका जरी सुंदर दिसली तरी अमृत वक्र नाही. तसंच विषम परिस्थितीत लोकांचं मनोवृत्ति पालटत नाही.
ओवी ४३१:
निपराद न देखे कोणासी । जिवलग सोयरा सर्वांशीं । वोळखी जीवमात्रांशीं । जैशी तैशी जुनाट ॥४३१॥
अर्थ:
निपराद कोणालाही न पाहता, जिवलग सोयरा सर्वांशीं असतो. जीवमात्रांशीं जुनी ओळख आहे तशीच आहे.
ओवी ४३२:
न्यहा संतप्ता आधार देत । वरूनि घणघाय घेत । सांडस घायातळीं सूत । तें आघवेंचि आप्त लोहत्वें लोहा ॥४३२**
अर्थ:
संतप्ता म्हणून आधार देतात, वरून घण घातला जातो. सांडस घायात सूत (धागा) पाडतात, तसेच आप्त (जवळचे) लोहत्वे पाडतात.
ओवी ४३३:
यापरी जयासी आप्त सर्व । ऐसा जो कां निजस्वभाव । तया नांव गा आर्जव । अतिअपूर्व गुरुदीक्षा ॥४३३**
अर्थ:
ज्याचे सर्व आप्त आहेत असा, जो निजस्वभाव असेल, त्याला आर्जव म्हणतात. ही अतिअपूर्व गुरुदीक्षा आहे.
ओवी ४३४:
असुर सुर नर ऋषीश्वर । मदनें केले निजकिंकर । कंदर्पाचा मार थोर । अतिदुर्धर अनंगु ॥४३४**
अर्थ:
असुर, सुर, नर, ऋषीश्वर यांना मदन (कामदेव) ने आपले सेवक केले आहेत. कंदर्पाचा मार महान आहे, अतिदुर्धर आहे.
ओवी ४३५:
अंतरीं कामाचें दृढ ठाणें । वरीवरी दांत चावूनि साहणें । त्याचें मनचि निष्काम न म्हणे । चाळवणें लौकिकु ॥४३५**
अर्थ:
अंतरीं कामाचं दृढ स्थान आहे, वरून दांत चावून सहन करतात. त्याचं मन निष्काम नसतं, लौकिकात चाळवणं होतं.
ओवी ४३६:
तैसी नव्हे सद्गुरुची युक्ती । कामाची पालटे कामनावृत्ती । अभंग ब्रह्मचर्यस्थिती । शिष्यांप्रती उपदेशी ॥४३६**
अर्थ:
सद्गुरुची युक्ती तशी नाही. कामाची वासना पालटते. अभंग ब्रह्मचर्यस्थिती ठेवून शिष्यांना उपदेश करतो.
ओवी ४३७:
कंदर्पराणिवे स्त्रीपुरुष । तेथें गुरुदीक्षा अलोलिक । मिथ्या स्त्रीपुरुष मायिक । विषयसुख भ्रम मात्र ॥४३७**
अर्थ:
स्त्रीपुरुष कंदर्पराणिवे आहेत, तिथे गुरुदीक्षा अलोलिक असते. मिथ्या स्त्रीपुरुष मायिक आहेत, विषयसुख हे केवळ भ्रम आहे.
ओवी ४३८:
'आनंदाचें उपस्थ एकायतन' । हें काय मिथ्या वचन । ते अर्थीं पूण वेदज्ञ । वेदविवंचन दाविती ऐसें ॥४३८**
अर्थ:
'आनंदाचं उपस्थ एकायतन' म्हणजे काय? हे मिथ्या वचन आहे. अर्थपूर्ण वेदज्ञ वेदविवंचन करून हे सांगतात.
ओवी ४३९:
पुसतां साखरेची गोडी कैशी । तो स्वादु न ये सांगावयासी । तेथें चाखों देत्ती अणुमात्रेंशीं । तेचि गोडपण राशीं जाणती जाण ॥४३९**
अर्थ:
साखरेची गोडी कशी असते हे पुसताना सांगता येत नाही. चाखल्यावरच ते समजतं. त्याचप्रमाणे आनंदाच्या गोडीचं अनुभव घेऊनच जाणता येतं.
ओवी ४४०:
तेवीं परमानंदसुखप्राप्ती । उपस्थद्वारा नर चाखिती । आनंद एकायतनस्थिती । बोलिली उपस्थीं या हेतु वेदें ॥४४०**
अर्थ:
परमानंदसुखप्राप्ती उपस्थद्वारा नर चाखतो. आनंद एकायतनस्थिती म्हणून वेद उपस्थांबद्दल बोलतात.
ओवी ४४१:
त्या उपस्थसुखाची नित्यस्थिती संभोगेंवीण जे वाढविती । तेथ मिथ्या स्त्रीपुरुषव्यक्ती । सहजें होती सज्ञान ॥४४१**
अर्थ:
ज्या उपस्थसुखाची नित्यस्थिती संभोगाशिवाय वाढवता येते, तिथे स्त्रीपुरुषांची मिथ्या व्यक्ती सहज सज्ञान होतात.
ओवी ४४२:
चाखिली गोडी तेचि साखर । परमानंद मैथुनमात्र । मानूनियां मैथुनपर । जाहले पामर विषयांध ॥४४२**
अर्थ:
गोडी चाखली तीच साखर. परमानंद मैथुनमात्र आहे. मैथुनपर मानून ते पामर विषयांध होतात.
ओवी ४४३:
उपस्थीं परमानंदगोडी । यालागीं स्त्रीकामाची अतिवोढी । सदा सोसिजे महामूढीं । ताडातोडी जीविताच्या ॥४४३**
अर्थ:
उपस्थांत परमानंदगोडी आहे. यामुळे स्त्रीकामाची अतिवोढी होते. महामूढ कायम ताडातोडी करत राहतात.
ओवी ४४४:
साखरेचें केलें नारियेळ । तेथ त्वचा गर्भ साखरचि केवळ । तेवीं विषयद्वारा सुखकल्लोळ । उठती सकळ परमानंदें ॥४४४**
अर्थ:
साखरेचा नारळ केला, तर त्यात फक्त साखरच आहे. त्याचप्रमाणे विषयद्वारा सुखकल्लोळ उठतात आणि सर्व परमानंद होतात.
ओवी ४४५:
नाना पक्वान्नपरवडी । गुळाच्या गोडीनें ते चवी गाढी । तेवीं विषयाची जे जे आवडी । ते ते गोडी निजानंदें ॥४४५**
अर्थ:
नाना पक्वान्नांची परवड गुळाच्या गोडीने होते. त्याचप्रमाणे विषयांमध्ये जो जो आवडतो, ते ते आनंद गोडीने होते.
ओवी ४४६:
हे नेणोनि मूळींची निजगोडी । सोशिती विषयांच्या अतिवोढी । बाप सद्गुरुकृपा गाढी । विषयांची आवडी एकत्वा आणी ॥४४६**
अर्थ:
हे नेणून मूळातील निजगोडी जाणणं आवश्यक आहे. विषयांच्या अतिवोढीत त्याग आवश्यक आहे. बाप सद्गुरुकृपा, विषयांची आवड एकत्वा आणते.
ओवी ४४७:
यालागीं विषयांची आस्था । न चढे सच्छिष्याचे माथां । स्त्रीभोगाची आसक्तता । मिथ्या तत्त्वतां गुरुवाक्यनिष्ठा ॥४४७**
अर्थ:
विषयांची आस्था सच्छिष्यांच्या माथ्यावर चढू नये. स्त्रीभोगाची आसक्तता मिथ्या आहे, हे गुरुवाक्यनिष्ठाने जाणणं आवश्यक आहे.
ओवी ४४८:
हा आत्मा हे आत्मी पाहीं । ऐसें मिथुन मुळीं नाहीं । तें निजमूळ पाडितां ठायीं । ब्रह्मचर्य पाहीं अभंग ॥४४८**
अर्थ:
हा आत्मा हे आत्मी पाहतो, हे मिथुन मुळीच नाही. ते मूळ पाडितं, तिथे अभंग ब्रह्मचर्य दिसतं.
ओवी ४४९:
या नांव गा निज नैष्ठिक्य । 'ब्रह्मचर्य' अतिसुटंक । सद्गुरुंनीं बोधिलें निष्टंक । अलोलिक अभंग ॥४४९**
अर्थ:
या नैष्ठिक्याचा (शुद्ध ब्रह्मचर्य) नाव आहे. हे सद्गुरुंनीं बोधिलं आहे आणि ते अलोलिक आणि अभंग आहे.
ओवी ४५०:
आतां अहिंसेची स्थिती । ऐकें राया चक्रवर्ती । भंव‍ई उचलणें नाहीं भूतीं । स्वप्न-सुषुप्ती-जागतां ॥४५०॥
अर्थ:
आता अहिंसेची स्थिती समजून घ्या, हे चक्रवर्ती राजा. कोणत्याही प्राण्याला त्रास देणे नाही, स्वप्नात, सुषुप्तीमध्ये किंवा जागृत अवस्थेत.
ओवी ४५१:
पावो आदळतां देख । झणीं पृथ्वी पावेल दुःख । या काकुलती आवश्यक । पाउलें अलोलिक हळुवार ठेवी ॥४५१॥
अर्थ:
ज्या प्रमाणे पावसाची आघात पृथ्वीला त्रास देतो, तसंच कोमलतेने पाउलं हळुवार ठेवावीत. काकुलती आवश्यक आहे.
ओवी ४५२:
आकाश दचकेल देख । यालागीं नेदी सैरा हांक । वाचा परिपक्व पीयूख । वचनें परम सुख सर्वांसी देतु ॥४५२**
अर्थ:
आकाश दचकेल तसं, सैरवांक करू नये. वाणी परिपक्व असावी, ज्यातून सर्वांना परम सुख मिळावं.
ओवी ४५३:
त्याचा शब्दु जैं गगनीं भरे । तेणें शब्दानंदचमत्कारें । गगनचि निजसुखें भरे । येणें सुखोद्गारें वचनोक्ती ॥४५३**
अर्थ:
ज्याचा शब्द आकाशात भरतो, तो शब्दानंदचमत्कार देतो. आकाश निजसुखाने भरतो, ज्यामुळे सुखोद्गार होते.
ओवी ४५४:
जळामाजीं घालितां उडी । झणीं उदक दडपे बुडीं । तरंगन्यायें देणें बुडी । जीवनाची दुथडी न हेलावतां ॥४५४**
अर्थ:
पाण्यात उडी मारल्यावर, पाणी त्वरित दडपते. तरंगानुसार, जीवनाच्या तटांत बिना हल्ला देणं.
ओवी ४५५:
त्यासी जळीं होतां निमग्न । जळाचा तापु शमे संपूर्ण । यापरी करी स्नान । जीवना जीवन निववितु ॥४५५**
अर्थ:
पाण्यात निमग्न होताच, पाण्याचा ताप संपूर्ण निवतो. या प्रकारे स्नान करून जीवनाला शांती दिली जाते.
ओवी ४५६:
झणीं दुःख पावेल वारा । म्हणौनि श्वासु न घाली सैरा । नेमूनि प्राणसंचारा । निजशरीरा वागवी ॥४५६**
अर्थ:
वारा दुःख देईल म्हणून, श्वास सहजपणे घेऊ नये. प्राणसंचाराची नियमबद्धता असावी, ज्यामुळे शरीर योग्य प्रकारे चालावं.
ओवी ४५७:
निजदेहा करावया घातु । सर्वथा जेवीं नुचले जातु । तेवीं भूतांवरी निघातु । ज्याच्या पोटांत उपजेना ॥४५७**
अर्थ:
आपल्या शरीराला घात करण्यासाठी नुचले जातात. तसंच, भूतांवर कोणताही घात करु नये, ज्यामुळे त्यांना पीडा होत नाही.
ओवी ४५८:
अत्यंत न्याहारें पाहतां । वचकु पडेल प्राण्यांच्या चित्ता । यालागीं बाह्यदृष्टीं क्रूरता । न पाहे भूतां भूतभावें ॥४५८**
अर्थ:
अत्यंत न्याहारांनी पाहिलं तर प्राण्यांच्या चित्तात वचकु पडतो. म्हणून बाह्यदृष्टीने क्रूरता पाहू नये.
ओवी ४५९:
रोम रगडतील संपूर्ण । यालागीं न करी अंगमर्दन । एवं स्वदेहाचें देहपण । भूतहिंसाभेण अहंत्वा नाणी ॥४५९**
अर्थ:
संपूर्ण रोम रगडले जातात. म्हणून अंगमर्दन करू नये. स्वदेहाच्या देहपणामुळे भूतांना हिंसा होते.
ओवी ४६०:
भूतां देतां दुःखलेशु । भूतीं दुखवेल भूतेशु । असा ज्याचा दृढ विश्वासु । तेथ रहिवासु अहिंसेचा ॥४६०**
अर्थ:
भूतांना थोडं दुःख दिल्यावर, ती भूतेशला दुखवेल. ज्यांचा दृढ विश्वास आहे, त्यांच्यात अहिंसेचा रहिवास आहे.
ओवी ४६१:
कायिक-वाचिक-मानसिक । भूतां उपजे त्रिविध दुःख । तें जेथें निमालें निःशेख । अहिंसा देख ते ठायीं ॥४६१**
अर्थ:
कायिक, वाचिक, मानसिक त्रिविध दुःखं भूतांना होतात. जिथे हे दुःख नाश पावतात, तिथे अहिंसा आहे.
ओवी ४६२:
या नांव गा शुद्ध 'अहिंसा' । सत्य जाण नृपवरेशा । आतां द्वंद्वसाम्याची दशा । आ‍इक क्षितीशा सांगेन ॥४६२**
अर्थ:
शुद्ध 'अहिंसा' हे नाव आहे. हे सत्य आहे, नृपवरेशा. आता द्वंद्वसाम्याची दशा ऐका.
ओवी ४६३:
सुख दुःख अदृष्टाधीन । तें अदृष्ट देहाचे माथां पूर्ण । ऐसें जाणोनि आपण । निर्द्वंद्व संपूर्ण सद्गुरुवाक्यें ॥४६३**
अर्थ:
सुख दुःख अदृष्टाधीन आहेत, ते देहाचे माथ्यावर पूर्ण आहेत. हे जाणून आपण निर्द्वंद्व होतो, सद्गुरुवाक्याने.
ओवी ४६४:
अदृष्टें देह सुखदुःख भोगी । मूर्ख तेथ रागी विरागी । शिष्यु लागों नेदी निजांगीं । गुरुवाक्यरंगीं रंगला ॥४६४**
अर्थ:
अदृष्टदेह सुखदुःख भोगतो. मूर्ख रागी आणि विरागी होतात. शिष्याला गुरुवाक्यरंगात रंगवले जातात.
ओवी ४६५:
देहींचेनि सुखें सुखावतां । सवेंचि दुःख चढे माथां । हें गुरूनें जाणोनि तत्त्वतां । देहअहंता सांडविली ॥४६५**
अर्थ:
देहाचे सुख साधताना, त्याचं दुःखही चढतं. हे गुरू जाणून तत्त्वतां देह-अहंता सांडतात.
ओवी ४६६:
निरभिमान्याच्या अंगीं । दुःख नुरेचि दुःखनियोगीं । सुख नुरेचि सुखसंभोगीं । तो उभयभागीं अलिप्त ॥४६६**
अर्थ:
निरभिमानीच्या अंगात दुःख आणि सुख, दोन्ही भागांमध्ये अलिप्त असतात.
ओवी ४६७:
छाया उष्णामाजीं तापली । ते छाया छायेंचि निवाली । तेवीं सुखदुःखें मिथ्या जाहलीं । स्थिति सुखावली यथानुलाभें ॥४६७**
अर्थ:
उष्णतेत छाया तापली, त्याला छाया निववते. त्याप्रमाणे सुख दुःख मिथ्या झाली आहेत.
ओवी ४६८:
अदृष्टें देहीं वर्ततां देख । बाधूं न शके सुखासुख । हें गुरुगम्य अलोलिक । शिष्य विश्वासिक पावती ॥४६८**
अर्थ:
अदृष्ट सुख दुःख देहात वावरतात, परंतु ते त्रास देऊ शकत नाहीत. हे गुरुगम्य अलोलिक आहे, ज्यावर शिष्य विश्वास ठेवतात.
ओवी ४६९:
विश्वसेंवीण सर्वथा । गुरुगम्य न ये हाता । गुरुगम्येंवीण तत्त्वतां । द्वंद्वसमता कदा न घडे ॥४६९**
अर्थ:
विश्वासाशिवाय गुरुगम्य हाती येत नाही. गुरुगम्यांशिवाय तत्त्वतां, द्वंद्वसमता प्राप्त होऊ शकत नाही.
ओवी ४७०:
देहीं दृढता जंव मीपण । तंव तंव द्वंद्वबाधा दारुण । जे गुरुवाक्यें निरभिमान । त्यांसी द्वंद्वें जाण अतिमिथ्या ॥४७०॥
अर्थ:ज्यावेळी देहात मीपणाची दृढता असते, त्यावेळी द्वंद्वबाधा दारुण होते. पण जे गुरुवाक्यांनी निरभिमान झाले आहेत, त्यांना द्वंद्व अतिमिथ्या वाटतात.
ओवी ४७१:
स्वप्नींचें दरिद्र-समर्थता । जेवीं दोनी मिथ्या जागृता । तेवीं द्वंद्वबाधेची वार्ता । न बाधे गुरुभक्तां अपरोक्षबोधें ॥४७१॥
अर्थ:
जसं स्वप्नांमध्ये दरिद्रता आणि समर्थता दोन्ही मिथ्या असतात, तसंच द्वंद्वबाधेची वार्ता गुरुभक्तांच्या अपरोक्षबोधामुळे त्यांना बाधत नाही.
ओवी ४७२:
लेंकुरांच्या खेळापाशीं । पारणें तैशी एकादशी । द्वंद्वाची दशा तैशी । गुरुवाक्यासरिसी समूळ उडे ॥४७२**
अर्थ:
लहान मुलांच्या खेळाप्रमाणे, पारणं म्हणजे एकादशी तशीच आहे. द्वंद्वाची दशा गुरुवाक्यासरशी समूळ उडून जाते.
ओवी ४७३:
जेवीं चंदनाचिया द्रुतीं । आरीबोरी चंदन होती । तेवीं गुरुवाक्यप्रतीती । सकळ द्वंद्वें येती निजसाम्या ॥४७३**
अर्थ:
जसं चंदनाच्या द्रव्यात आरीबोरी चंदन राहतं, तसंच गुरुवाक्याची प्रतीती सर्व द्वंद्वे स्वसाम्य करतं.
ओवी ४७४:
चंदनासभोंवतीं झाडें । तींही कोरडीं लांकडें । देवद्विजांचे मस्तकीं चढे । भाग्य एवढें सत्संगीं ॥४७४**
अर्थ:
चंदनाच्या भोवतीची झाडं कोरडी लांकडं असतात, पण देवद्विजांच्या मस्तकावर चढतात. सत्संगाचे भाग्य एवढे महत्त्वाचे आहे.
ओवी ४७५:
सद्गुरु तोचि सत्संगती । तत्संगें शिष्य पालटती । स्वयें ब्रह्मरूप होती । तेव्हां द्वंदें येतीं निर्द्वंद्वा ॥४७५**
अर्थ:
सद्गुरु म्हणजेच सत्संगती. त्यांच्या संगतीने शिष्य पालटतो आणि ब्रह्मरूप होतो. त्यावेळी द्वंद्वे निर्द्वंद्व होतात.
ओवी ४७६:
एवं गुरुवाक्यीं विश्वासतां । द्वंद्वसाम्य चढे हाता । तें गुरुवाक्यही तत्त्वतां । ऐक आतां सांगेन ॥४७६**
अर्थ:
गुरुवाक्यावर विश्वास ठेवताना द्वंद्वसाम्य आपल्या हातात येतं. आता त्या गुरुवाक्याचं तत्त्व ऐका, हे सांगतो.
ओवी ४७७:
सद्गुरुवचनविश्वासें । मानी सर्वत्र परमात्मा ऐसें । तेचि निजबुद्धी निश्चयवशें । निजमानसें विवंची ॥४७७॥
अर्थ:
सद्गुरुंच्या वचनांचा विश्वास ठेवून, सर्वत्र परमात्म्याचं अस्तित्व मानावं. त्याचं निश्चयवश बुद्धीने आणि मनाने चिंतन करावं.
ओवी ४७८:
मजमाजीं परमात्मा वसे । तेणें स्थूळदेहो वर्ततसे । त्याचेनि पूर्ण चित्प्रकाशें । जग भासे जगद्रूपें ॥४७८**
अर्थ:
माझ्या आत परमात्मा वसतो, त्यामुळे स्थूलदेह वर्ततो. त्याच्या चित्प्रकाशामुळे जग जगद्रूप भासते.
ओवी ४७९:
तेणें निजात्मप्रकाशें । माझे दृष्टीसी दृश्य दिसे । दृश्यद्रष्टृदर्शनविलासें विलसतसे परमात्मा ॥४७९**
अर्थ:
निजात्मप्रकाशामुळे माझ्या दृष्टीला दृश्य दिसतं. दृश्य, दृष्टा आणि दर्शनाच्या विलासाने परमात्मा विलसतो.
ओवी ४८०:
दृश्य दृश्यपणें जें जें उठी । तें तें निजात्मता पाठींपोटीं । तेणें अन्वयें देवो देखे दृष्टी । आहाळबाहाळ सृष्टि दुमदुमित ॥४८०**
अर्थ:
दृश्य जे काही दृश्यतेच्या गुणांनी उठतं, ते निजात्मतेच्या पाठींपोटी आहे. ते दृष्टीने देव जाणतो, त्याने सृष्टि दुमदुमते.
ओवी ४८१:
तेव्हां जें जें देखे भूताकृती । तेथ परमात्मा ये प्रतीती । मी नियंता ईश्वर त्रिजगतीं । हेही स्फूर्ती स्फुरों लागे ॥४८१**
अर्थ:
जेव्हा जेव्हा भूतांच्या आकार पाहतो, तेव्हा तिथे परमात्म्याची प्रतीती येते. मी त्रिजगतीचा नियंता ईश्वर आहे, अशी स्फूर्ती स्फुरते.
ओवी ४८२:
जग वर्ते माझिया सत्ता । मी कळिकाळाचा नियंता । मी उत्पत्तिस्थितिप्रलयकर्ता । हे मूळ अहंता स्वभावें स्फुरे ॥४८२**
अर्थ:
जग माझ्या सत्तेने वर्ततं. मी कळिकाळाचा नियंता आहे. मी उत्पत्ति, स्थिति आणि प्रलयकर्ता आहे, असा अहंकार स्वभावाने स्फुरतो.
ओवी ४८३:
येणें पूर्वान्वयें जंव पाहे । तंव सर्वीं सर्व मीचि आहें । तें पाहतें पाहणें पाहों ठाये । तेथें 'अहं' जाये विरोनि ॥४८३**
अर्थ:
पूर्वान्वयाने पाहता, सर्व काही मीच आहे असं वाटतं. ते पाहणं पाहताना अहंकार नष्ट होतो.
ओवी ४८४:
तेथें परब्रह्मैक प्रसिद्ध । कोंदला ठाके सच्चिदानंद । ऐसा गुरुवाक्यें प्रबोध । शिष्य अतिशुद्ध पावती ॥४८४**
अर्थ:
तेथे परब्रह्म एक प्रसिद्ध आहे. सच्चिदानंद ठकेलं आहे. असं गुरुवाक्याने प्रबोधन झाल्यावर, शिष्य अतिशुद्ध होतात.
ओवी ४८५:
तेव्हां वैकुंठीं देवो आहे । हें बोलणें त्या आहाचि होये । क्षीरसागरीं देवो राहे । हें ऐकतांचि पाहें अनिवार हांसे ॥४८५**
अर्थ:
जेव्हा वैकुंठात देव आहे असं बोललं जातं, तेव्हा ती आपोआप होणारी गोष्ट आहे. क्षीरसागरी देव राहतो, हे ऐकून अनिवार हसं येतं.
ओवी ४८६:
देवावांचोनि तत्त्वतां । तिळभरी ठावो नाहीं रिता । त्यातें एकदेशी नेमितां । न मने वस्तुतां सच्छिष्यासी ॥४८६**
अर्थ:
देवांशिवाय तत्त्वत: तिळभरही ठाव रिकामा नाही. त्यात एकदेशी नेम ठेवल्यावर, सच्छिष्याला तसं वाटत नाही.
ओवी ४८७:
वैकुंठ आणी क्षीराब्धी । ज्याचेनि प्रकाशे ज्यामधीं । तो वैकुंठवासी अथवा क्षीराब्धीं । हे बोल सोपाधी शबलत्वाचे ॥४८७**
अर्थ:
वैकुंठ आणि क्षीराब्धी ज्यात प्रकाशित आहेत, तो देव वैकुंठवासी किंवा क्षीराब्धीवासी असं बोलणं सोपाधी शबलत्वाचं आहे.
ओवी ४८८:
जेथ सर्वीं सव परमात्मा । तेथे एकदेशी न सरे महिमा । तो पूर्णब्रह्म अनाश्रमा । वैकुंठादि आश्रमा वश नव्हे ॥४८८**
अर्थ:
जिथे सर्व परमात्मा आहे, तिथे एकदेशी महिमा होत नाही. तो पूर्णब्रह्म अनाश्रमा आहे, वैकुंठादि आश्रमांमध्ये वश होत नाही.
ओवी ४८९:
अखंडातें आवाहन । अधिष्ठानातें आसन । सर्वगता सिंहासन । कल्पिती स्थान निजकल्पना ॥४८९**
अर्थ:
अखंडाचा आवाहन, अधिष्ठानाचा आसन आणि सर्वगता सिंहासन, हे सर्व निजकल्पना असतात.
ओवी ४९०:
तेही कल्पिती निजवृत्ती । जे ब्रह्मरूप नित्य पाहती । त्यांची परब्रह्मस्थिती । कद कल्पांतीं भंगेना ॥४९०**
अर्थ:
ज्यांची वृत्ती कल्पित असते आणि ते नित्य ब्रह्मरूप पाहतात, त्यांची परब्रह्मस्थिती कधीही भंगणार नाही.
ओवी ४९१:
ऐशी परब्रह्मआहवाप्ती । साधकीं पावावया निश्चितीं । नित्य बसावें एकांतीं । द्वैताची स्फूर्ती त्यागोनी ॥४९१॥
अर्थ:
परब्रह्म प्राप्त करण्यासाठी साधकांनी नित्य एकांतवास धरावा, आणि द्वैताचा त्याग करून ध्यान करावं.
ओवी ४९२:
साधितां परमार्थनिधान । साधकां आडवी वस्त्रअन्न । निमोली वल्कलें परिधान । कां त्यागिलीं अतिजीर्ण वस्त्रें घ्यावीं ॥४९२**
अर्थ:
परमार्थ साधताना साधकांनी वस्त्रं आणि अन्न आडवे ठेवावं, वल्कलं परिधान करावं. अतिजीर्ण वस्त्रं घेतल्याने साधक अधिक साधकत्व प्राप्त करतो.
ओवी ४९३:
शाकफलमूलकंदभोजन । येणें करावें जठरतर्पण । सांडूनि परमार्थसाधन । जोडावया अन्नधन न वचावें कदा ॥४९३**
अर्थ:
शाक, फल, मूळकंद यांचे भोजन करुन जठराची तृप्ती करावी. परमार्थ साधन सोडून अन्नधान्य गोळा करण्यासाठी कधीही काळजी करू नये.
ओवी ४९४:
चौपालवी बांधोनि करीं । भीक मागावी दारोदारीं । परी अन्नआच्छादनावरी । आयुष्य तिळभरी न वेंचावें ॥४९४**
अर्थ:
चौपालवी बांधून भीक मागावी, पण अन्न किंवा वस्त्रांसाठी आयुष्यात तिळभरही गोळा करू नये.
ओवी ४९५:
मेळवावया अन्नआच्छादन । न शिणती साधक सज्ञान । देह अदृष्टाधीन । तें सहजें जाण प्रतिपाळी ॥४९५**
अर्थ:
अन्न आणि वस्त्र गोळा करण्यासाठी सज्ञान साधक कधीही शिणत नाही. देह अदृष्टाधीन आहे, हे सहजपणे जाणतो.
ओवी ४९६:
स्वयें शिणतां अहोराती । अदृष्टावेगळी अणुभरी प्राप्ती । कदा न चढे कोणाचे हातीं । हें साधक जाणती सज्ञान ॥४९६**
अर्थ:
स्वतः शिणताना, अदृष्टावेगळं अणुभरही मिळत नाही. हे कोणाच्याही हातात येत नाही, असं सज्ञान साधक जाणतो.
ओवी ४९७:
यालागीं अदृष्टें जें प्राप्त । तेणें निर्वाहें सदा निश्चिंत । साधक परमार्थ साधित । संतोषयुक्त गुरुवाक्यें ॥४९७**
अर्थ:
अदृष्टानुसार जे प्राप्त होतं, ते सदैव निश्चिंतपणे घेतं. साधक परमार्थ साधून, संतोषयुक्त गुरुवाक्यांनुसार वागतो.
ओवी ४९८:
देहअदृष्टपरवडी । होती सुखदुःखघडामोडी । साधकां संतोषु चढोवढी । गुरुवाक्य गोडी दृढ लागली ॥४९८**
अर्थ:
देह अदृष्टाच्या परवडीने सुख-दुःख घडामोडी होतात. साधकांना गुरुवाक्याच्या गोडीने संतोष चढतो.
ओवी ४९९:
जैसें देहाचें प्राक्तन । तैसें होय अशन-वसन । परी गुरुवाक्यसुख सांडून । देहावरी मन ममत्वें न ये ॥४९९**
अर्थ:
जसं देहाचं प्राक्तन आहे, तसं अशन-वसन होईल. पण गुरुवाक्याच्या सुखाने देहावर मन ममत्वाने येत नाही.
ओवी ५००:
याञ्चेवीण यथाकाळें । यदृच्छया जें जें मिळे । तें तें सेवी सकळ मंगळें । गुरुवाक्यमेळें स्वानंदें ॥५००**
अर्थ:
याच्याशिवाय, यथाकाळानुसार जे काही मिळतं, ते सर्व मंगळाने स्वीकारावं. गुरुवाक्याच्या आधाराने स्वानंदानं जीवन जावं.