ओवी १०१

एवं पंचभूतां साकारता । आकारली भूताकारता ।तेथें जीवरूपें वर्तविता । जाहला पैं तत्त्वता प्रकृतियोगें ॥१०१॥याप्रमाणे पंचभूतांना शरीररूपाने साकारता आणली आणि त्यात जीवरूपाने प्रवेश करून तो भगवानच प्रकृतिवशात त्यांना वर्तविता झाला.

अर्थ: पंचभूतांना शरीररूपाने साकारतं आणली आणि भगवान स्वतः तत्त्वता प्रकृतियोगाने त्यांच्या मध्ये वर्तविता झाला.

ओवी १०२

त्यासी ब्रह्मांडीं पुरुष हें नांव । पिंडीं त्यातें म्हणती जीव ।हा मायेचा निजस्वभाव । प्रतिबिंबला देव जीवशिवरूपें ॥१०२॥त्याला ब्रह्मांडामध्ये पुरुष आणि शरीरात जीव असे नाव आहे. हा मायेचा निजस्वभाव आहे, देवच जीव-शिवरूपात तिच्यामध्ये प्रतिबिंबित झाला आहे.

अर्थ: ब्रह्मांडात त्याला पुरुष, शरीरात त्याला जीव म्हणतात. हा मायेचा निजस्वभाव आहे. देवच जीव-शिवरूपात तिच्यामध्ये प्रतिबिंबित झाला आहे.

ओवी १०३

शिवीं जे योगमाया विख्याती । जीवीं तीतें अविद्या म्हणती ।हेचि मायेची मुख्यत्वें भ्रांती । स्वप्नस्थिती संसारू ॥१०३॥शिवामध्ये तिला योगमाया आणि जीवामध्ये तिला अविद्या म्हणतात. मायेची मुख्य भ्रांती ही आहे, संसार स्वप्नासारखा मिथ्या आहे.

अर्थ: शिवामध्ये तिला योगमाया आणि जीवामध्ये तिला अविद्या म्हणतात. मायेची मुख्य भ्रांती ही आहे, संसार स्वप्नासारखा मिथ्या आहे.

ओवी १०४

ज्यातें म्हणती दीर्घस्वप्न । तो हा मायावी संसार संपूर्ण ।निद्रेमाजीं दिसे जें भान । तें जीवाचें स्वप्न अविद्यायोगें ॥१०४॥त्याला दीर्घस्वप्न म्हणतात. तोच हा संपूर्ण मायावी संसार आहे. निद्रेमध्ये जें भान दिसतं, तें अविद्येमुळे जीवाचं स्वप्न आहे.

अर्थ: त्याला दीर्घस्वप्न म्हणतात. तोच हा संपूर्ण मायावी संसार आहे. निद्रेमध्ये जें भान दिसतं, तें अविद्येमुळे जीवाचं स्वप्न आहे.

ओवी १०५

येथ जागा जाहल्या मिथ्या स्वप्न । बोध जाहलिया मिथ्या भवभान ।हें अवघें मायेचें विंदान । राया तूं जाण निश्चित ॥१०५॥या स्वप्नात तें खरं असतं, पण जागे होताच तें मिथ्या स्वप्न होतं. आत्मसाक्षात्कार झाल्यावर भवभान मिथ्या होतं. हे सर्व मायेचं कार्य आहे, राजा, हे निश्चयानं जाण.

अर्थ: स्वप्नात जें खरं वाटतं, ते जागे झाल्यावर मिथ्या होतं. आत्मसाक्षात्कार झाल्यावर संसार मिथ्या वाटतो. हे सर्व मायेचं कार्य आहे, राजा, हे निश्चयानं जाण.

ओवी १०६

आतां जीवाची विषयावस्था । विषयरसीं विषयभोक्ता ।एकधा दशधा विभागता । आ‍ईक नृपनाथा सांगेन ॥१०६॥आता जीवाची विषयावस्था सांगतो. विषयरसात विषयभोक्ता एकधा आणि दशधा विभागला जातो, हे नृपनाथा, सांगतो.

अर्थ: आता जीवाची विषयावस्था सांगतो. विषयरसात विषयभोक्ता एकधा आणि दशधा विभागला जातो, हे नृपनाथा, सांगतो.

ओवी १०७

एकधा भागें अंतःकरण । स्वयें झाला जनार्दन ।मन-बुद्धि-चित्त-अहंस्फुरण । चतुर्धा जाण विभागें ॥१०७||

अर्थ: स्वतः जनार्दन एका भागाने अंतःकरण झाला. अंतःकरणाच्या चार विभागांत मन, बुद्धि, चित्त आणि अहंकार आहेत.

ओवी १०८

जीव आपुल्या परिपूर्णता । अहं म्हणे निजात्मता ।तेथ मायेची अतिलाघवता । देहात्मता दृढ केली ॥१०८||.

अर्थ: जीव आपली परिपूर्णता आणि स्वाभाविक सत्ता अहं म्हणतो. मायेने त्याच्या अहंकारामध्ये देहात्मता दृढ केली.

ओवी १०९

अहंकारु वाढवितां देहात्मता । विसरे आपुली चिद्‌रूपता ।तो विसरू वाढवी विषयचिंता । तेचि चित्त तत्त्वतां महामाया ॥१०९||

अहंकार वाढवत असताना देहात्मता चिद्रूपता विसरते. हा विसर विषयचिंता वाढवतो. तेच चित्त तत्त्वता महामाया आहे.

अर्थ: अहंकार वाढवत असताना देहात्मता चिद्रूपता विसरते. हा विसर विषयचिंता वाढवतो. तेच चित्त तत्त्वता महामाया आहे.

ओवी ११०

देहअहंता अतिचपळ । तीतेंच म्हणती मन चंचळ ।नाना संकल्पविकल्पजाळ । वाढवी प्रबळ भय-शोक-दुःख ॥११०||

अर्थ: देहअहंता अतिचपळ आहे. तीच मन चंचळ आहे. नाना संकल्पविकल्पांच्या जाळाने प्रबळ भय, शोक, दुःख वाढवते.

ओवी १११

देह अहंतेचे शहाणपण । तिये नांव गा बुद्धि जाण ।ते बुद्धीनें निश्चय केला पूर्ण । आम्हा जन्ममरण अनिवार ॥१११॥

अर्थ: देहाभिमानाचे शहाणपण हीच बुद्धि आहे. त्या बुद्धीने आमच्या जन्म-मरणाचे अनिवार्यत्व निश्चित केले.

ओवी ११२

एवं देहाभिमानाचे माथां । चित्तचतुष्टय अवस्था ।मुख्य संसाराचा कर्ता । जाण तत्त्वतां देहाभिमानु ॥११२॥

अर्थ: देहाभिमानाच्या मस्तकावर अंतःकरणचतुष्टयाचा आरोप होतो. म्हणून देहाभिमानच संसाराचा मुख्य कर्ता आहे, हे जाण.

ओवी ११३

अहंकार धरी सोहंपण । तैं चित्तीं प्रगटे चैतन्यघन ।तेव्हां मनही होय उन्मन । बुद्धीचा निश्चयो पूर्ण परब्रह्मीं ॥११३॥

अर्थ: अहंकार देहाभिमान सोडून 'सोहं' असा आत्माभिमान धरला असता चित्तांत चैतन्यघन परमात्मा प्रकट होतो. त्या वेळी मनही आपलं संकल्पविकल्पात्मक शरीर सोडते. बुद्धीचा निश्चय पूर्णपरब्रह्माविषयी होतो.

ओवी ११४

समूळ मावळल्या अभिमान । कैंची बुद्धि कैंचें मन ।बुडे चित्तचें चित्तपण । ब्रह्म परिपूर्ण कोंदाटे ॥११४॥

अर्थ: देहाभिमान समूळ मावळल्यावर कोठची बुद्धि व कोठचं मन राहात नाही. चित्ताचं चित्तपणही नाहीसं होतं. मग पूर्ण परब्रह्म सर्वत्र प्रतीत होतं.

ओवी ११५

एकधा विभाग अंतःकरण । त्याची उणखूण निजलक्षण ।राया सांगितलें संपूर्ण । आतां दशधा लक्षण तें ऐक ॥११५॥

अर्थ: राजा, मी तुला आत्म्याचा एकधा विभाग म्हणजे अंतःकरण, त्याचं लक्षण सांगितलं. त्यावरून तुला प्रत्यय येईल. आता त्याच्या दशधा विभागाचं लक्षण ऐक.

ओवी ११६

दशधा इंद्रियें अचेतन । तयांतें चेतविता नारायण ।दशधारूपें प्रवेशोन । इंद्रियवर्तन वर्तवी ॥११६॥

अर्थ: दहा इंद्रिये हाच दशधा विभाग आहे. पण तो अचेतन-जड आहे. नारायणच दहा शक्तींच्या रूपाने त्यात प्रवेश करून त्यांना सचेतन करतो आणि प्रत्येक इंद्रियाकडून आपलं कार्य करवितो.

ओवी ११७

दृष्टीमाजी झाला देखणें । दृष्य प्रकाशी दृश्यपणें ।ऐसेनि प्रकाशकपणें । दृश्याभरणें दाखवी ॥११७||

अर्थ: तो नेत्रात दर्शनशक्ती म्हणजे रूप पाहण्याची शक्ती सर्व दृश्याला दृढतेने प्रकाशित करतो. याप्रमाणे प्रकाशाने तो दृश्याचे सौंदर्य दाखवतो.

ओवी ११८

श्रवणीं झाला तो ऐकणें । शब्द प्रकाशी शब्दलक्षणें ।मग अर्थावबोधकपणें । शब्दविंदानें ऐकवी ॥११८||

अर्थ: कानात तो ऐकण्याची शक्ती होऊन शब्दरूपाने शब्दाला प्रकाशित करतो आणि अर्थज्ञानाच्या रूपाने शब्दसमूहाला ऐकवतो.

ओवी ११९

रसीं रसस्वादु नारायण । रसने तोचि रसस्वादन ।यापरी नानारससेवन । करवी जनार्दन जनांमाजीं ॥११९||

अर्थ: नारायण जिव्हेत रसग्रहणशक्ती होऊन रसनेच्या द्वारा तोच रसाचा आस्वाद घेतो आणि याप्रमाणे जनार्दन जीवांकडून अनेक रसाचं सेवन करवितो.

ओवी १२०

सुमनीं श्रीहरी सुगंध । घ्राणी तोचि जाणे गंधावबोध ।यापरी सुमनमकरंद । भोगवी गोविंद निजांगयोगें ॥१२०||

अर्थ: श्रीहरी सुमनांमध्ये सुगंधरूप होऊन, घ्राणी (नाक) द्वारा गंधाची जाण करून घेतो. याप्रमाणे गोविंद सुमनमकरंदाचा आस्वाद घेतो.

ओवी १२१:
शीत-उष्ण-मृदु-कठिण । स्पर्श प्रकाशिता नारायण ।
त्वचेमाजीं तोचि स्पर्शज्ञ । यपरी जगजीवन भोगवी स्पर्श ॥
अर्थ: शीत, उष्ण, मृदु, कठिण इत्यादी स्पर्श अनुभवायला सक्षम करणारा नारायण आहे. तोच सर्व प्राण्यांच्या शरीरातील त्वचेमध्ये स्पर्शग्रहणशक्ती म्हणून वास करतो, ज्याद्वारे जीव जीवनात स्पर्श भोगतो.

ओवी १२२:
वाचेचा वाचकु कमळापती । तोचि प्रकाशी शब्दपंक्ती ।
नाना शब्दार्थव्युत्पत्ति । वदवी निश्चितीं वाचाळपणें ॥
अर्थ: वाचक म्हणून कमलापती (भगवान विष्णु)च आहेत. तोच शब्दपंक्तीला प्रकाश देतो आणि त्यामधील शब्दार्थ स्पष्ट करून शब्दोच्चार करवितो. हे सर्व वाचाळपणाने होण्याचे कारण तोच आहे.

ओवी १२३:
करांच्या ठायीं देती घेती । अकर्तेनि कर्तव्यशक्ती ।
चरणा आचरणें निगुती । गमनस्थिती गोविंदें ॥
अर्थ: हातातील देणे आणि घेणे याची कर्तव्यशक्ती गोविंदाचीच आहे. पायांची आचरण आणि स्थिती याही गोविंदाच्या शक्तीने नियंत्रित आहेत.

ओवी १२४:
उपस्थसुखाची सुखप्राप्ती । तेणें सुखें सुखावे श्रीपती ।
स्त्रीपुरुषमैथुनव्युत्पत्ती । प्रकाशी अतिप्रीतीं पुरुषोत्तमु ॥
अर्थ: उपस्थ सुखाची प्राप्ति श्रीपती (नारायण)च्या आशीर्वादाने होते, आणि तोच त्या सुखाने आनंदी होतो. स्त्री-पुरुषसंयोगाने होणारे सुखभाव तो पुरुषोत्तम (भगवान श्री कृष्ण) प्रेमाने प्रकट करतो.

ओवी १२५:
गुदाचे ठायी जें का क्षरण । तेंही अक्षरें होय जाण ।
यापरी निजात्मा परिपूर्ण । दशधा आपण विभागला देहीं ॥
अर्थ: पायूत मलत्यागाची शक्तीही अक्षरब्रह्म आहे. याप्रमाणे, हा परिपूर्ण परमात्मा प्रत्येक प्राण्याच्या शरीरात दहा भागांत विभागला आहे.

ओवी १२६:
यापरी गा देहयोगें । विलासे विषयसंभोगें ।
भोग्य भोक्ता उभय भागें । प्रकाशूनि अंगें स्वयें भोगी ॥
अर्थ: परमात्मा शरीरसंबंध आणि विषयांच्या योगाने भोग अनुभवतो. भोक्ता आणि भोग्य अशा दोन विभागांत तो स्वतःच सर्व भोग अनुभवतो.

ओवी १२७:
जेवीं साळईच्या रुखा । साळईचि बीज देखा ।
साळईचि शाखोपशाखा । न विकारितां असका वृक्ष होये ॥
अर्थ: जसे साळईच्या झाडाच्या बीजापासून त्याची शाखा आणि उपशाखा वाढतात, तसेच परमात्मा आपल्या स्वरूपात विस्तार होतो आणि कोणताही विकार न करता त्याचा विकास होतो.

ओवी १२८:
जेवीं कां ऊंस बीजीं पडे । तो बाहेर ऊंसपणेंचि वाढे ।
जरी भिन्न भिन्न कांडें चढे । तरी मागें पुढें रस एकु ॥
अर्थ: जसे ऊसाचे बीज जमिनीत पडले की, ते बाहेर ऊसाच्या रूपातच वाढते आणि त्याच्या विविध कांद्यांमध्ये मागे आणि पुढे एकच रस असतो.

ओवी १२९:
तेवीं विषय आणि करणें । प्रकाशूनि एकपणें ।
मग विषयरस सेवणें । जीवपणें स्वयें सेवी ॥
अर्थ: विषय आणि कारणे याचा एकपणाने प्रकाश होतो, आणि नंतर त्या विषयरसाचा अनुभव घेत असताना जीव त्याला आपल्या स्वरूपाने सेवा करतो.

ओवी १३०:
इंद्रिया आणि विषयांसी । सहजें अंतर्यामी प्रकाशी ।
जीव सेवूनि त्या विषयांसी । पावे आसक्तीसी अहंभावें ॥
अर्थ: इंद्रिया आणि विषयांमध्ये अंतर्यामी असलेल्या प्रकाशामुळे जीव सहजतेने त्या विषयांची सेवा करतो, आणि त्या सेवेच्या परिणामस्वरूप त्याला आसक्ती आणि अहंकाराचा अनुभव होतो.

ओवी १३१:हे विषय किती गोड आहेत ! हे माझ्या देहाचे कोड पुरवितात. पण या मिथ्या भावनेमुळे इंद्रियांची विषयभोगाविषयीची प्रीति क्षुब्ध होते. १३१

ओवी १३२:इंद्रिये विषयासक्त झाली असतां देहाभिमान अतिशय वाढतो. त्यामुळें मूळची आत्मस्फूर्ति पार मावळून जाते. मीच परमात्मा आहें, हें स्वरूपभान तो विसरतो आणि मोह व ममता अतिशय वाढते. १३२

ओवी १३३:नंतर तो देहाला मी असें म्हणतो देहसंबंधी- भार्या- पुत्रांना आप्त मानतो आणि विषयांच्या लोभामुळे त्याच्या चित्ताचे समाधान नाहीसे होतें. १३३

ओवी १३४:प्रकृतीच्या स्वभावानें जें जें कर्म होतें तें मीच केलें असें हा म्हणतो. पण या मिथ्या देहाभिमानाने त्याच्या चित्तांत अनिवार क्षोभ उद्भवतो. १३४

ओवी १३५:देहाहंकार अतिशय भयंकर आहे. त्यामुळें होणारा मोह व ममता ही तर फारच अनिवार्य आहेत. त्यामुळें जन्म-मरणाचा प्रवाह अविच्छिन्न वहात राहतो. १३५

ओवी १३६:मनांत विषयवासना धरून कमेंद्रियांनीं कर्मे केली असतां तेथें धर्म व अधर्म उत्पन्न होतात, तेच परम पुरुषार्थाला प्रतिबंध करणारे आहेत. १३६

ओवी १३७:ज्या फलभोगाचा संकल्प करावा त्यासारखा देह धारण करावा लागतो. एका देहाने अनेक देहांच्या जन्माची व मरणाची अनेक निमित्ते उत्पन्न केली जातात. १३७

ओवी १३८:फलाच्या इच्छेने केलेले कर्म फार भयकंर आहे. तें अमरांनाही मरण देते व जन्मरहित आत्म्यालाही पुनः पुनः जन्म घ्यावयास लावते. १३८

ओवी १३९:स्वर्ग आणि संसार यांत जन्म-मरणांच्या येरझारा सुरू होतात. आपल्या कर्मामुळे हा स्वतः अनेक अपार योनी भोगतो. १३९

ओवी १४०:डोळे बांधोनि जुंपिला घाणा । तेलियाचा ढोरु जाणा ।
​करकरीतु परिभ्रमणा । अविश्रम जाणा भोंवतसे ॥ १४० ॥

अर्थ: तेल्याच्या घ्राण्याला डोळे बांधून जुंपलेला बैल त्या घ्राण्याभोंवतीं एकसारखा फिरत रहातो  

ओवी ४१

तेवीं बांधोनि ज्ञानाचे डोळे । भोगूं जातां निजकर्मफळें । तंव जन्ममरणांचे सोहळे । भोगी आगळे अनिवार ॥४१॥

अर्थ:ज्ञानाचे डोळे बांधून, निजकर्मफळ भोगताना, जन्ममरणांचे सोहळे अनिवार्यपणे भोगावे लागतात.

ओवी ४२

उदोअस्तांचेनि प्रमाणें । जैसें सूर्यासी पडे भंवणें । तैशीं हीं जन्ममरणें । अतिदारुणें स्वयें सोशी ॥४२॥

अर्थ:उदोअस्ताच्या प्रमाणाने, जसा सूर्याच्या भंवरणाचा अनुभव येतो, तसेच हे जन्ममरण अनिवार्यपणे सोसावे लागते.

ओवी ४३

शिणशिणों जंव जन्म कंठी । सवेंच मरण ये त्यापाठीं । जैसीं जावळीं फळें एक देठीं । तैशा जन्ममरणकोटी भोगी स्वयें ॥४३॥

अर्थ:जसा जन्म आणि मरण एकमेकांच्या पाठोपाठ येतात, तसेच जावळ्यांच्या फळांच्या एकाच देठाला जोडलेल्या असतात, तशाच जन्ममरणाच्या कोटी स्वतः भोगतात.

ओवी १४४

होता पूर्णत्वें जो स्वतंत्र । तो झाला कर्मपरतंत्र । नानाकर्मगतिपात्र । दुःखसुखक्षेत्र सदा वाहे ॥१४४॥अर्थ: जो पूर्ण स्वतंत्र होता, तो कर्माच्या परतंत्र झाल्यामुळे नाना कर्मगतिंचे पात्र होतो आणि सतत दुःखसुखाचे क्षेत्र वाहतो.

ओवी १४५

मानोनि विषयांचें सुख । देखतदेखतां घेतलें विख । त्याचें अगणित असुख । जन्मकोटी दुःख सोशिताम न सरे ॥१४५॥अर्थ: विषयांच्या सुखाला मानून, देखतदेखतां विष घेतलें. त्याचं अगणित असुख आणि जन्मकोटी दुःख सोशूनही संपत नाही.

ओवी १४६

दुःखावरी दुःखांचे आवर्त । मोहशोकांचे गर्ती पडत । अतियातनेमाजीं बुडत । सदा उकडत काळाग्नीं ॥१४६॥अर्थ: दुःखावर दुःखांचे आवर्त, मोहशोकांच्या गर्तेत पडतात. अतियातनेमध्ये बुडत, सदा काळाग्नीत उकडत राहतात.

ओवी १४७

ऐसे सोशितां दुःखशोक । पुढें अवचितां एकाएक । महाप्रळयाचा भडका देख । निकट सन्मुख अंगीं वाजे ॥१४७॥अर्थ: अशा प्रकारे दुःखशोक सोसताना, पुढे अचानक एकाएकी महाप्रळयाचा भडका दिसतो. निकट सन्मुख अंगावर वाजतो.

ओवी १४८

तेथें मागें न वचे काढिला पावो । पुढें निघावया नाहीं वावो । निजकर्में बांधिला पहा वो । प्रळयाचा घावो मस्तकीं वाजे ॥१४८॥

अर्थ: तेथे मागे काढण्यासाठी जागा नसतो, पुढे निघण्यासाठी वाव नसतो. निजकर्मांनी बांधलेला तो प्रळयाचा घाव मस्तकावर वाजतो.

ओवी १४९

उत्पत्तिस्थितिप्रकरण । तुज सांगितलें संपूर्ण । आतां प्रळयाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥१४९॥

अर्थ: उत्पत्ति आणि स्थितीच्या प्रकरणांची संपूर्ण माहिती तुला सांगितली आहे. आता प्रळयाचे लक्षण सावधानपणे अवधार.

ओवी १५०

सूर्योदयेंसीं दिवसस्थिती । लोटल्या अवश्य पावे राती । तेवीं झालिया उत्पत्तिस्थिती । प्रळयाची प्राप्ती अवश्य पावे ॥१५०॥अर्थ: जशा सूर्योदयाने दिवस येतो आणि सूर्यास्ताने रात्री येते, तसेच उत्पत्तिस्थितीनंतर प्रळयाची प्राप्ती अवश्य होते.

ओवी १५१

एवं पावल्या प्रळयवेळु । खवळे अनादिनिधन काळु । तो महाभूतेंसीं भूगोळु । नाशार्थ प्रबळु प्रताप मांडी ॥१५१॥अर्थ: प्रळयाची वेळ आल्यावर अनादिनिधन काळ खवळतो आणि महाभूतांच्या भूगोळाचा नाश करण्यासाठी प्रबळ प्रताप मांडतो.

ओवी १५२

तेथ जें जें स्थूळाकारें व्यक्त । तें तें करुं लागे अव्यक्त । जेवीं पेरिलें पिकोनि शेत । स्वये वाळत उष्णकाळीं ॥१५२**अर्थ: जे स्थूलाकारें व्यक्त झालं आहे, ते अव्यक्त होऊ लागतं. जसं पेरलेलं शेत पिकून उष्णकाळात स्वतः वाळतं.

ओवी १५३

तृणादि नाना बीजें क्षितीं । स्वभावें वार्षिये विरुढती । तेचि शारदीये नानाव्यक्ती । सफळितें होती सुपुष्ट ॥१५३**अर्थ: तृणादी अनेक बीजं क्षितिजावर स्वाभाविकपणे वार्षिक रुजतात. तीच शारदीय नाना अव्यक्ती सफळित होऊन सुपुष्ट होतात.

ओवी १५४

तेचि ग्रीष्माच्या अंतीं । फळमूळ मोडोनि व्यक्ती । बीजें लीन होती क्षितीं । तैशी काळगती संसारा ॥१५४**अर्थ: ग्रीष्माच्या अंती फळं, मूळं मोडून व्यक्त होतात. बीजं क्षितिजावर लीन होतात. तसेच काळाच्या गतीने संसार वावरतो.

ओवी १५५

जेवीं वसंताचे ऐलीकडी । वृक्षांसी होय पानझडी । तेवीं ब्रह्मादिकांची परवडी । काळ झोडी निजसत्ता ॥१५५**अर्थ: वसंताच्या ऐलीकडी वृक्षांची पानझडी होते, तसेच ब्रह्मादिकांच्या परवडीला काळ आपली सत्ता झाडतो.

ओवी १५६

जेवीं कां वाळलिया शेत । कृषीवळु मळूं लागे समस्त । तेवीं व्यक्ताचें अव्यक्त । काळ त्वरित करुं लागे ॥१५६**अर्थ: वाळलेल्या शेतात कृषिवळू मळू लागतो, तसेच व्यक्त झालेलं अव्यक्त होण्याचं काम काळ त्वरित करतो.

ओवी १५७

तेच अव्यक्त करिती स्थिती । राया सांगेन तुजप्रती । काळाची क्षोभक शक्ती । प्रळयाचे प्राप्तीपूर्वीं पावे ॥१५७||

अर्थ: ते अव्यक्त स्थिती करतात. राजा, तुला सांगतो की काळाची क्षोभक शक्ती प्रळयाच्या प्राप्तीपूर्वी अनुभवावी लागते.

ओवी १५८

काळक्षोभाचिये दृष्टि । शतवर्षें अनावृष्टी । तेणें अत्युल्बणें आटे सृष्टी । पृथ्वीच्या पोटीं कांहीं नुरे ॥१५८॥अर्थ: काळाच्या क्षोभक दृष्टिने शंभर वर्षे अनावृष्टी झाली. त्याने अत्यंत उग्र पद्धतीने सृष्टी कोरडी झाली आणि पृथ्वीच्या पोटात काहीही राहिले नाही.

ओवी १५९

प्राणिमात्र निमाले देख । वनें वाळूनि जाहली राख । बिंदुमात्र न मिळे उदक । यापरी लोक आटिले काळें ॥१५९॥अर्थ: प्राणिमात्र नष्ट झाले. वनं वाळून राख झाली. बिंदुमात्र पाणी मिळेना. याप्रमाणे लोक काळाने आटले.

ओवी १६०

तंव द्वादशादित्यमेळा । मंडळीं झाला एकवेळा । तेथींच्या किरणीं प्रबळा । त्रैलोक्या सकळा संतप्त केलें ॥१६०**अर्थ: द्वादश आदित्यांचा मेळा एकत्र झाला. त्यांच्या किरणांनी प्रबळ होऊन त्रैलोक्य संतप्त केले.

ओवी १६१

येती उष्णाचिया आह्मा । होती पर्वतांच्या लाह्या । तेणें धरातळ लवलाह्या । भस्म झालें राया महाउष्णें ॥१६१**अर्थ: उष्णतेच्या आघाताने पर्वतांचे लाह्य होतात. त्यामुळे धरातळ लवलाह्य झाले आणि महाउष्णतेने भस्म झाले.

ओवी १६२

ष्णें तापलें पृथ्वीतळ । पोळलें शेषफणामंडळ । तैं सहस्त्रमुखें विषानळ । अग्निकल्लोळ वमिता झाला ॥१६२॥अर्थ: उष्णतेने पृथ्वीचा तळ तापला. शेषनागाच्या फणामंडळाला पोळले. सहस्त्रमुखाने विषानळ फेकला आणि अग्निकल्लोळ वमित झाला.

ओवी १६३

पाताळतळींहूनि देखा । ऊर्ध्वमुख अग्निशिखा । जाळीतचि तिहीं लोकां । उठिला भडका अनिवार ॥१६३॥अर्थ: पाताळतळातून ऊर्ध्वमुख अग्निशिखा दिसली. तिन्ही लोकांना जाळीत अनिवार भडका उठला.

ओवी १६४

क्षोभें दिधला फूत्कारा । सहस्त्रमुखें सुटला वारा । तो साह्य झाला त्या वैश्वानरा । जाळीत दिगंतरा वाढला वणवा ॥१६४॥

अर्थ: क्षोभामुळे फूत्कारा दिला. सहस्त्रमुखाने वारा सोडला. तो वैश्वानराला साह्य झाला आणि दिगंतरे जाळीत वणवा वाढला.

ओवी १६५

स्वर्ग आणि पाताळतळा । कवळूनि उठिल्या अग्निज्वाळा । तंव प्रळयकर्त्या मेघमाळ । क्षोभल्या त्या काळा अतिदुर्धरा ॥१६५॥

अर्थ: स्वर्ग आणि पाताळतळाला कवळून अग्निज्वाळा उठल्या. त्या काळात प्रळयकर्त्या मेघमाळेने क्षोभ केला.

ओवी १६६

म्हणाल तेथ मोठमोठे । वर्षों लागले थेंबुटे । तैसें नव्हे गा कडकडाटें । एकी धार सुटे अनिवार ॥१६६॥

अर्थ: जरी मोठमोठे वर्षाचे थेंबुटे लागले, तरी तसा नव्हता कडकडाट. एका धारांनी अनिवार पाऊस सुटला.

ओवी १६७

इतर पर्जन्याच्या धारा । त्या तैशा नव्हती नृपवरा । ऐक प्रमाणाच्या निर्धारा । तो समयो महावीरा अतिदुस्तर ॥१६७॥

अर्थ: इतर पर्जन्याच्या धारांप्रमाणे, त्या तशा नव्हत्या. ऐक प्रमाणाच्या निर्धाराने, तो समय महावीरा, अतिदुस्तर होता.

ओवी १६८

जैसी कां मदगजाची सोंड । तैशा धारा अतिप्रचंड । शत वर्षेंवरी अखंड । पर्जन्य वितंड पैं वर्षे ॥१६८॥

अर्थ: जसे मदगजाच्या सोंडेतून धारा येतात, तशा अतिप्रचंड धारांनी पर्जन्य शतवर्षे अखंड वर्षला.

ओवी १६९

विजु निजतेजें नभ जाळी । कडकडाटे दे आरोळी । काळाची बैसे दांतखिळी । ऐसा प्रलयकाळीं मेघ खवळे ॥१६९॥

अर्थ: विजेच्या तेजाने आकाश जळाले, कडकडाटाने आरोळी दिली. काळाची दांतखिळी बसली. असा प्रलयकाळात मेघ खवळला.

ओवी १७०

तेणेंउलथलें जळ सैंघ । जेथोनि वर्षत होते मेघ । त्यांतेंही विरवूनि सांग । जळमय चांग त्रैलोक्य झालें ॥१७०

अर्थ: त्याने जळाचा सैंघ उलथला, जेथून मेघ वर्षत होते. त्यांतही विरवून सांग, त्रैलोक्य जळमय झाले.

ओवी १७१

अनिवार वर्षतां वेग । जेथें मेघांचेंही विरे अंग । या नांव ’सांवर्तक’ मेघ । अतिअमोघ वर्षावो ॥१७१

अर्थ: अनिवार वर्षत वेग, जेथे मेघांचं अंगही विरलं. त्या मेघांचे नाव 'सांवर्तक', अतिअमोघ वर्षाव करत होते.

ओवी १७२

तीर्थ क्षेत्र पवित्रोदक । सरिता समुद्र झाले एक । हारपले चंद्रसूर्यादिक । तिनी लोक बुडाले ॥१७२

अर्थ: तीर्थ क्षेत्र, पवित्रोदक, सरिता आणि समुद्र एक झाले. चंद्रसूर्यादिक हरवले, तिन्ही लोक बुडाले.

ओवी १७३

ऐशिया एकार्णवाचे ठायीं । विराट विराला गा पाहीं । साकार उरे ऐसें कांहीं । उरलें नाहीं नृपनाथा ॥१७३

अर्थ: अशा एकार्णवाच्या ठायीं, विराट विराला पाहिले. काहीच साकार उरले नाही. राजा, काहीच उरले नाही.

ओवी १७४

प्रळयकालीं अतिगहिंसु । अगाध उसळे जळोल्हासु । स्थूळाचा करितां नाशु । विरे निःशेषु विराटु ॥१७४॥

अर्थ: प्रलयकाळात अतिशय उग्र आणि अगाध जलोल्हास उसळतात. स्थूलाचा नाश करताना, विराट पूर्णपणे विरून जातो.

ओवी १७५

विराटाचा वैराज पुरुषु । तो अव्यक्तीं करी प्रवेशु । जेवीं इंधननाशें हुताशु । करी रहिवासु निजकारणीं ॥१७५॥

अर्थ: विराटाचा वैराज पुरुष अव्यक्तांमध्ये प्रवेश करतो. जसे इंधन नष्ट करून हुताशन (अग्नि) स्वतःचा रहिवास करतो.

ओवी १७६

जे ब्रह्मलोकनिवासी होती । त्यांसी महाप्रळयाचे अंतीं । ब्रह्मासवें सर्वांसी ’क्रममुक्ती’ । ऐसें स्मृति-श्रुतींचें दृढ वाक्य ॥१७६॥

अर्थ: जे ब्रह्मलोकात निवास करीत होते, त्यांना महाप्रलयाच्या अंती ब्रह्मासहित सर्वांना 'क्रममुक्ती' मिळते. असे स्मृति-श्रुतींचे दृढ वाक्य आहे.

ओवी १७७

’वैराजपुरुष’ नाम वदंती । हिरण्यगर्भातें म्हणती । त्यासी प्रळयीं प्रवेशु अव्यक्तीं । तैं इतरांची गति श्रुतिवाक्यें कैसी ॥१७७॥

अर्थ: 'वैराजपुरुष' नावाने ओळखतात, त्याला हिरण्यगर्भ असेही म्हणतात. त्याला प्रलयात अव्यक्तांमध्ये प्रवेश असतो. त्यावर इतरांची गति कशी होते, हे श्रुतिवाक्याने सांगतात.

ओवी १७८

विदेहें पुशिली मायेची स्थिती । ते मायेची ऐशी दुर्धर शक्ती । जे न करिती भगवद्भक्ती । त्यां ब्रह्मयासवें मुक्ती घडों नेदी ॥१७८॥

अर्थ: विदेही मायेची स्थिती ओळखतात. मायेची अशी दुर्धर शक्ती आहे की, जे भगवद्भक्ती करत नाहीत, त्यांना ब्रह्मासहित मुक्ती मिळू देत नाही.

ओवी १७९

जालिया ब्रह्मसदनप्राप्ती । न करितां भगवद्भक्ती । अतिशयें दुर्लभ मुक्ती । भक्तीपाशीं मुक्ती दासी जैसी ॥१७९**

अर्थ: ब्रह्मसदनप्राप्ती झाल्यानंतर भगवद्भक्ती न करता, मुक्ती अतिशय दुर्लभ होते. भक्तीपाशीं मुक्ती दासीसारखी असते.

ओवी १८०

न करितां भगवद्भजन । ब्रह्मयासीही मुक्ति नव्हे जाण । मा इतरांचा ज्ञानाभिमान । पुसे कोण परमार्थीं ॥१८०**

अर्थ: भगवद्भजन न करता, ब्रह्मयासीही मुक्ति नाही. इतरांचा ज्ञानाभिमान परमार्थात कोण विचारतो?

ओवी १८१

ज्यासी जेथ पदाभिमान । त्यासी तेंचि दृढ बंधन । यालागीं दुर्लभपण । मोक्षासी जाण तिहीं लोकीं ॥१८१**

अर्थ: ज्याला जेथे पदाभिमान आहे, त्याला तेच दृढ बंधन आहे. त्यामुळे मोक्ष दुर्लभ आहे, हे तिन्ही लोकांत जाण.

ओवी १८२

सांडोनियां पदाभिमान । अंगें सदाशिवु आपण । नित्य वसवी महाश्मशान । भगवद्भजनीं निजनिष्ठा ॥१८२**

अर्थ: पदाभिमान सोडून, अंगाने सदाशिव होऊन, महाश्मशानात नित्य वास करतो. भगवद्भजनात निष्ठा ठेवतो.

ओवी १८३

यालागीं ज्यांसी ब्रह्मलोकपदप्राप्ती । तेथही जे करिती भगवद्भक्ती । त्यांसीच प्रळयाच्या अंतीं । परममुक्ती नृपवर्या ॥१८३**

अर्थ: ज्यांना ब्रह्मलोकपदप्राप्ती आहे, तेथेही जे भगवद्भक्ती करतात, त्यांनाच प्रळयाच्या अंती परममुक्ती मिळते.

ओवी १८४

ब्रह्मलोकीं ज्यां नाहीं हरिभक्ती । तेही पावती पुनरावृत्ती । ऐशी मायेची दुर्धर शक्ती । न करितां भक्ती, मुक्ति कैंची ॥१८४**

अर्थ: ब्रह्मलोकात ज्यांची हरिभक्ती नाही, तेही पुनरावृत्ती पावतात. मायेची दुर्धर शक्ती अशी आहे की, भक्ती न करता मुक्ति मिळत नाही.

ओवी १८५

येचि अर्थीं ब्रहयाचें वचन । दों श्लोकीं बोलिला आपण । ज्ञानाभिमानियां पतन । भक्तां भवबंधन कदा न बाधी ॥१८५||

अर्थ: याच अर्थाने ब्रह्माचे वचन दोन श्लोकांत बोलले. ज्ञानाभिमान्यांचे पतन होते, भक्तांना भवबंधन कधीच बाधत नाही.

ओवी १८६

न करितां भगवद्भक्ती । सज्ञानाही नातुडे मुक्ती । तेचि अर्थीच्या दृष्टांतीं । ब्रह्मयाची उक्ती दाविली येथें ॥१८६॥

अर्थ: भगवद्भक्ती न करता सज्ञानाला सुद्धा मुक्ति नाही. याच अर्थाने ब्रह्माच्या उक्तीने येथे दाविली आहे.

ओवी १८७

जन्मामाजीं ब्राह्मणपण । तेही वेदशास्त्रसंपन्न । न करितां भगवद्भजन । अचूक पतन तयांसी ॥१८७॥

अर्थ: जन्मानुसार ब्राह्मण असूनही वेदशास्त्रसंपन्न असले तरी भगवद्भजन न केल्यास त्यांचे पतन निश्चित आहे.

ओवी १८८

भक्तां सर्वभूतीं भगवद्भावो । तेथ विघ्नांसी नाहीं ठावो । तयां अपावचि होय उपावो । भावार्थ देवो सदा साह्य ॥१८८**

अर्थ: भक्तांच्या सर्व भूतांत भगवद्भाव आहे. तेथे विघ्नांना थारा नाही. त्यांच्या अपावत देव सदा साह्य करतो.

ओवी १८९

भक्तीवीण मुक्तीचा सोसु । करितां प्रयत्ना पडे वोसु । असो हें वैराजपुरुषु । करी प्रवेशु अव्यक्तीं ॥१८९**

अर्थ: भक्तीविना मुक्ति मिळवण्यासाठी केलेला प्रयत्न निष्फळ होतो. वैराजपुरुष अव्यक्तांमध्ये प्रवेश करतो.

ओवी १९०

अव्यक्तीं वैराजाचा प्रवेशु । होतांचि महाभूतविलासु । हों लागे भूतां र्हापसु । तो अनुप्रवेशु ऐक राया ॥१९०||

अर्थ: अव्यक्तांमध्ये वैराजाचा प्रवेश होताच, महाभूतांचा विलास सुरू होतो. भूतांमध्ये विलीन होण्याची प्रक्रिया सुरू होते. राजा, हा अनुप्रवेश ऐक.

ओवी १९१

प्रळयवायूचा क्षोभक क्रोधु । तेणें पृथ्वीचा हरिला गंधु । तंव तेही विरोनियां प्रसिद्धु । एकवदु जळ जाहलें ॥१९१॥

अर्थ: प्रलयवायूच्या क्षोभक क्रोधामुळे पृथ्वीचा गंध हरवला. त्यानंतर ते सगळं जळ एकवटलं.

ओवी १९२

क्षोभला वायु असमसाहस । तो हरी जळाचा जळरस । तेव्हां जळाचा होय र्हा स । सावकाश प्रळयमहातेजीं ॥१९२॥

अर्थ: असमसाहस वायूने जळाचा जळरस हरवला. त्यानंतर जळ सावकाश प्रलयमहातेजात विलीन होऊ लागला.

ओवी १९३

त्या तेजाचा निजसंभ्रम । वायुबळें ग्रासीत तम। तेव्हां प्रळयवायु परम । भरोनि व्योम कोंदाटे ॥१९३॥

अर्थ: त्या तेजाच्या संभ्रमाने वायूने तम ग्रासले. तेव्हा प्रलयवायू पूर्णपणे व्योम भरतो.

ओवी १९४

त्या प्रळयवायूचा स्पर्श । चपळतेसी सर्व ग्रास । करुनि ठाके अवकाश । तेव्हां वायूतें आकाश निःशेष ग्रासी ॥१९४||

अर्थ:

ओवी १९५

आकाशाचा जो शब्दगुण । तो प्रळयकाळु गिळी संपूर्ण । तंव क्षोभला तामसभिमान । तो करी प्राशन गगनाचें ॥१९५॥

अर्थ: आकाशाचा जो शब्दगुण आहे, तो प्रलयकाळात संपूर्ण गिळला जातो. तेव्हा तामसभिमानाने क्षोभला जाऊन आकाशाचे प्राशन करतो.

ओवी १९६

दश इंद्रियांचा गोंदळा । राजसाभिमानीं रिघाला । चित्तचतुष्टयाचा मेळा । तोही प्रवेशला सात्त्विकाभिमानीं ॥१९६॥

अर्थ: दश इंद्रियांचा गोंधळ राजसाभिमानाने रिघतो. चित्तचतुष्टयाचा मेळा सात्त्विकाभिमानाने प्रवेशतो.

ओवी १९७

इंद्रियअधिष्ठात्रीं दैवतें । तींही मिळोनियां समस्तें । प्रवेशलीं सात्त्विकातें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥१९७**

अर्थ: इंद्रियाधिष्ठात्री दैवतें सर्व मिळून सात्त्विकात प्रवेश करतात. हे निश्चित जाण, राजा.

ओवी १९८

ते तिनी अहंकार त्रिगुणेंसीं । प्रवेशती महत्तत्त्वासीं । महत्तत्त्व मिळे मायेसी । जेवीं कन्या संततीसीं माहेरा ये ॥१९८||

अर्थ: ते तिन्ही अहंकार त्रिगुणांमध्ये प्रवेशतात. महत्तत्त्व मायेसी मिळते, जसे कन्या संततीला माहेर मिळते.

ओवी १९९

जेवीं कुकडीचीं पिलीं । कुकडी पांखांतळीं घाली । मग ते स्वयें दिसे एकली । तेवीं माया उरली कल्पांतीं ॥१९९||

अर्थ: जशी कुकडी पिलांना पांखांखाली घालते, मग ती स्वतः एकटी दिसते, तशी माया कल्पांती उरते.

ओवी २००

एवं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । त्रिविध भागें दाविली येथ । ते गुणमयी माया निश्चित । मिथ्याभूत आभासे ॥२००||

अर्थ:

प्रलयवायूचा स्पर्श चपळतेने सर्वत्र ग्रासतो. अवकाश ग्रासून वायू आकाश निःशेष करतो.
​

​