ओवी ५०१:

शरीरनिर्वाहाविखीं ।

कोठें कांहीं नाभिलाखी ।

जें जें मिळे तेणेंचि सुखी ।

निजात्मतोखीं संतुष्ट ॥

अर्थ: हे संत तुकाराम महाराज म्हणत आहेत की शरीर निर्वाहासाठी आपण कुठेही काहीही मागू नये. जे काही मिळते तेच आनंदाने स्वीकारावे आणि आपल्या आत्म्यात समाधान राखावे.

ओवी ५०२:

प्रारब्धें सुखदुःख भोगितां ।

संतोष साधकांच्या चित्ता ।

हें गुरुवाक्यें विश्वासतां ।

चढे हाता शिष्याच्या ॥

अर्थ: प्रारब्धानुसार जे सुख-दुःख आपल्याला मिळते ते आनंदाने भोगावे. साधकांच्या मनात सदैव संतोष असावा, जेणेकरून गुरुंच्या वचनांवर विश्वास ठेवत असताना शिष्यांच्या ह्रदयात योग्य मार्गदर्शन मिळेल.

ओवी ५०३:

त्याच्या दृढ विश्वासासीं ।

भगवतशास्त्र गुरुपाशीं ।

अभ्यासावें आदरेंसीं ।

दृढनिश्चयेंसीं प्रबोधक ॥

अर्थ: आपल्या दृढ विश्वासासाठी भगवंताच्या शास्त्रांचा आणि गुरुंच्या मार्गदर्शनाचा अभ्यास करावा. आदर आणि दृढनिश्चयाने हे ज्ञान मिळवावे.

तुकाराम महाराजांनी त्यांच्या ओव्या आणि अभंगांद्वारे जीवनातील गूढता स्पष्ट केली आहे, ज्यांनी अनेकांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवले आहेत.

ओवी ५०४:

सगुण अथवा निर्गुण । जेथ भगवत्स्वरूपवर्णन । कां भगवंत बोलिला आपण । अथवा भगवद्गुणकीर्ति जेथें ॥

अर्थ: सगुण किंवा निर्गुण रुपात, जेथे भगवंताचे स्वरूप वर्णन केले जाते, किंवा जेथे भगवंत स्वतःच बोलतो अथवा भगवंताचे गुणगान गाणे केले जाते.

ओवी ५०५:

तें तें राया शास्त्र जाण । आवडे जैसें जीवुप्राण । विशेषेंसीं ज्ञानकथन । सप्रेम पूर्ण पढियंतें ॥

अर्थ: हे शास्त्राचे ज्ञानी, भगवंताचे वचन आणि ज्ञान विशेष आवडते. त्यांनी प्रेमाने पूर्ण अभ्यास करावा.

ओवी ५०६:

गुरुमुखें ज्ञानकथा गोड । तेणें श्रीभागवतीं श्रद्धा दृढ । श्रवणें पुरे जीवाचें कोड । वोसरे चाड विषयांची ॥

अर्थ: गुरुच्या मुखातून ज्ञानकथा अत्यंत गोड असते. त्यामुळे श्रीभागवतीवर श्रद्धा दृढ होते. श्रवणाने जीवाचे कोडे पूर्ण होते आणि विषयांची आसक्ति नष्ट होते.

ओवी ५०७:

जीवीं नाहीं विषयकौतुकें । तरी विषय आवश्यक । साधकां होती बाधक । तेणें आत्यंतिक अनुतापु ॥

अर्थ: साधकाच्या मनात विषयांची आसक्ति नसली तरी विषय आवश्यक असतात. साधकांना त्यांची बाधा होते त्यामुळे अत्यंत अनुताप होतो.

ओवी ५०८:

अनिवार विषयावस्था । त्यागिली न वचे निजसत्ता । तेणें मुमुक्षूच्या चित्ता । अत्यंत व्यथा अनुतापें ॥

अर्थ: अनिवार विषयावस्था असूनही, त्यागल्याशिवाय निजसत्ता मिळत नाही. त्यामुळे मुमुक्षूच्या मनात अत्यंत व्यथा आणि अनुताप निर्माण होतो.

ओवी ५०९:

नसतां विषयांची अतिप्रीति । स्वतां नव्हे विषयनिवृत्ति । ऐशिया साधकांप्रती । निर्णीत शास्त्रार्थीं नेमिला नेमु ॥

अर्थ: विषयांची अतिप्रीति नसताना स्वतःच विषयनिवृत्ति होत नाही. अशा साधकांसाठी शास्त्रांनी ठरवलेला नेम पालावा लागतो.

ओवी ५१०:

नाहीं विषयांची आसक्ति । ना नव्हे विषयनिवृत्ति । ऐशी जे कां साधकस्थिति । नेमू त्याप्रती शास्त्रें केला ॥

अर्थ: ज्यांना विषयांची आसक्ति नाही, तसाच विषयनिवृत्ति नाही, अशा साधकांच्या स्थितीसाठी शास्त्रांनी नेम केलेला आहे.

ओवी ५११:

जो कां केवळ विषयासक्त । तो कदा न मानी शास्त्रार्थ । कां जो झाला जीवन्मुक्त । तोही शास्त्रार्थ मानूनि न मानी ॥

अर्थ: जो केवळ विषयासक्त आहे, तो कधीच शास्त्रार्थ मानत नाही. जो जीवन्मुक्त झाला आहे, तोही शास्त्रार्थ मानून चालत नाही.

ओवी ५१२:

जैसी मृगजळाची भासे स्थिति । तैसे विषय मुक्तांप्रती । त्या विषयांचिये निवृत्ती । कोणते शास्त्रार्थीं मानावा नेमु ॥

अर्थ: जशी मृगजळाची स्थिती भासते, तशीच विषय मुक्तांसाठी असतात. अशा विषयांपासून निवृत्ती कोणते शास्त्र मानावं ते ठरवत नाही.

ओवी ५१३:

एवं अत्यासक्त अतिविरक्त । त्यांसी नेमु न चले येथ । मुमुक्षूंसीच शास्त्रार्थ । नेमी निश्चित निजनेमें ॥

अर्थ: अत्यंत आसक्त किंवा अतिविरक्तांसाठी इथे नेम चालत नाही. शास्त्रार्थ फक्त मुमुक्षूंसाठीच निश्चित आहे.

ओवी ५१४:

तेथ गुरुशिष्यसंवाद । करितां ज्ञानार्थबोध । ते बोधीं बाधी विषयबाध । तत्त्यागीं प्रसिद्ध शास्त्रार्थनेमु ॥

अर्थ: गुरुशिष्य संवादाने ज्ञानार्थबोध होताना, ते ज्ञान बोधीला विषयांच्या बंधनाने बाधा होते. त्या बंधनांचा त्याग करणे शास्त्रार्थ आहे.

ओवी ५१५:

मनसा-वाचा-कर्मावरोधु । येणें विषयंचा त्रिविध बाधु । त्या तिहींसही त्रिविधु । शास्त्रें अतिशुद्धु नेमिला नेमु ॥

अर्थ: मन, वाणी आणि कर्मांनी विषयांवर त्रिविध बंधन येते. त्या तिहींवर त्रिविध शास्त्रांनी अतिशुद्ध नेम केले आहेत.

या ओव्या तुकाराम महाराजांच्या गूढ विचारांचा आणि साधकांसाठीच्या मार्गदर्शनाचा एक उत्तम उदाहरण आहेत.

ओवी ५१६:

मनोवाक्कमदण्डं च सत्यं शमदमावपि । मनासी नेमु उपशमाचा । इंद्रियां नेमु तो दमाचा । सत्यें नेमिली वाचा । तिहींसही तिहींचा निजनेमु ॥

अर्थ: मन, वाणी आणि कर्म यांवर संयम बाळगून सत्याचा अभ्यास करावा. मनाच्या शांततेसाठी उपशम आवश्यक आहे, इंद्रियांना दम आवश्यक आहे आणि वाणीला सत्य आवश्यक आहे.

ओवी ५१७:

विषयकाम गज दारुण । अहंमदें उन्मत्त पूर्ण । देहतारुण्यें अतिघूर्ण । तोडी बंधन विधीचें ॥

अर्थ: विषयक काम इच्छांची गजरूपी अडचण कठीण आहे. अहंकाराने उन्मत्त झालेला मनुष्य देहाच्या तारुण्यात अतिशय गतीने बंधने तोडतो.

ओवी ५१८:

रवंदी सुहृद राजा गुरु । सोंडां कवळी स्वर्गशिखरु । नरकनदीमाजीं अपारु । अतिदुस्तरु बुड्या देत ॥

अर्थ: सोंडाने स्वर्गाच्या शिखराला कवळण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या गुरूचे सुहृद राजा, नरकाच्या नदीत अत्यंत दुःखदायी बुड्या मारतात.

ओवी ५१९:

धर्मजळें क्षाळे अवचिता । सवेंचि सलोभ धुळी घाली माथां । घोळसी ब्रह्मादिकां समस्तां । अहंममता गर्जतु ॥

अर्थ: धर्माच्या जलाने अवचित मनाला शुद्ध करावे. लोभाच्या धुळीत सर्वत्र आणि ब्रह्मा वगैरे सर्व देवांना गोंधळल्याप्रमाणे अहंकार आणि ममता गर्जत असते.

ओवी ५२०:

त्यासी विवेकमहावत जाण । माथां चढों जाणे आपण । शास्त्रविधी-अंकुशें पूर्ण । धरिला आवरून करकरितु ॥

अर्थ: त्या गजरूपी इच्छेच्या वर विवेक महावत आहे, ज्याने त्याच्या माथ्यावर चढून जाण्याची कला जाणावी. शास्त्रविधी-अंकुशाने पूर्णपणे आवरून धरावे.

ओवी ५२१:

त्यासी उपशमाचें संरक्षण । वैराग्ययुक्त ठेवूनि जाण । दमाचे शृंखळीं आकळून । सत्याचे स्तंभीं पूर्ण विवेकु बांधे ॥

अर्थ: उपशमाचे संरक्षण करून, वैराग्ययुक्त ठेवावे. दमाच्या शृंखळांनी आकळून, सत्याच्या स्तंभावर पूर्ण विवेक बांधावा.

ओवी ५२२:

मनसा-वाचा-कायिक कर्म । येणें विषयबाधा बाधी परम । त्या तिहींसी केला त्रिविध नेम । त्या नेमाचें वर्म ऐक राया ॥

अर्थ: मन, वाणी आणि शरीराच्या कर्मांनी विषयांच्या त्रिविध बाधा होतात. त्या तिन्हींवर त्रिविध नेम लागू केला आहे, त्या नेमाचे गुपित ऐक.

ओवी ५२३:

आतां शमची ऐशी स्थिती । मनबुद्धयादि चित्तवृत्ती । सांडवूनि विषयासक्ती । लावी परमार्थीं प्रबोधूनि ॥

अर्थ: शमाची स्थिती अशी आहे की मन, बुद्धी आणि चित्तवृत्तीने विषयासक्ती सोडून परमार्थातील प्रबोधन करावे.

ओवी ५२४:

पूर्वे उगवतां गभस्ती । आंधारु सांडी त्रिजगती । तेवीं गुरुवाक्यें शमाची प्राप्ती । विषयनिवृत्ति मानसिक ॥

अर्थ: जसे पूर्वेकडून उगवणाऱ्या सूर्याच्या किरणांनी त्रिजगतीतला अंधार नाहीसा होतो, तसेच गुरूच्या वचनांनी शमाची प्राप्ती होते आणि मानसिक विषयनिवृत्ति होते.

ओवी ५२५:

बाह्य इंद्रियप्रवृत्ती । 'दमें' दमोनि गुरुवाक्यस्थिती । मग शमाची संगति । आणी निवृत्ती इंद्रियकर्में ॥

अर्थ: बाह्य इंद्रियांची प्रवृत्ती 'दमें' दाबून गुरूच्या वचनाच्या स्थितीमध्ये ठेवल्यास, शमाची संगति होते आणि इंद्रिय कर्मांतून निवृत्ति मिळते.

ओवी ५२६:

कन्या प्रतिपाळूनि जैसी । दान देतां जांवयासी । त्यागी बापचे कुळगोत्रासी । दमें इंद्रियें तैशीं विषयार्था ॥

अर्थ: जशी कन्येचे पालन पोषण करून तिचे दान जावयाला दिल्यास ती बापाचे कुळगोत्र सोडते, तसेच दमाने इंद्रियांची विषयांपासून निवृत्ति होते.

ओवी ५२७:

झणीं वाचा जा‍ईल विकळ । तिसी 'सत्याच' महामोकळ । दे‍ऊनि केली निखळ । अति‍अढळ सत्यधूत वाणी ॥

अर्थ: वाणी एकदम निकृष्ट न होऊ देणाऱ्या 'सत्याच' महामोकळेपणाने तिला निखळ ठेवावी. अति अढळ सत्यामुळे वाणी शुद्ध होईल.

ओवी ५२८:

"सत्यवादिया ब्रह्मादि वंदिती । असत्या होय अधोगती" । ऐसें व्याख्यान जे करिती । तेही वदती असत्य ॥

अर्थ: "सत्यवादी ब्रह्मादि देवांनी वंदित आहेत. असत्यामुळे अधोगती होते." असे व्याख्यान देणारे देखील असत्य बोलत असतात.

ओवी ५२९:

कां रामनामाच्या आवृत्तीं । वाचा धूतली स्मरणोक्तीं । ते असत्यामाजीं पुढती । कदा कल्पंतीं बुडेना ॥

अर्थ: रामनामाच्या आवृत्तीनें, वाचा स्मरणाने शुद्ध केली जाते. त्या शुद्ध वाणीने असत्याच्या समुद्रात बुडत नाही.

ओवी ५३०:

मंथूनि काढिलें नवनीत । तें पुढती न बुडे ताकांत । तेवीं नामें वाचा निर्धूत । असत्य तेथ स्पर्शेना ॥

अर्थ: जसे मंथून काढलेले नवनीत पुढे ताकात बुडत नाही, तसेच नामस्मरणाने शुद्ध केलेली वाणी असत्यास स्पर्शत नाही.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या अत्यंत समृद्ध आणि गहन आहेत, आणि साधकांना जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात.

ओवी ५३१:

जेवीं लागलेनि रविकरें । घृतकणिका स्वयें विरे । तेवीं सत्याचेनि निजनिर्धारें । असत्य चमत्कारें समूळ उडे ॥

अर्थ: जसे रवि (सूर्य) किरणांनी लागल्यावर तूप आपोआप वितळते, तसेच सत्याच्या निर्धाराने असत्याचे चमत्कार पूर्णपणे नष्ट होतात.

ओवी ५३२:

चंदनाचिया चौफेरीं । काष्ठत्वा मुकती खैर बोरी । तेवीं नामाच्या निजगजरीं । वाचेमाझारीं निजसत्य प्रगटे ॥

अर्थ: जसे चंदनाच्या चारही बाजूंना खैर आणि बोर यांचे काष्ठ नष्ट होतात, तसेच रामनामाच्या गजराने वाणीमध्ये सत्य प्रगटते.

ओवी ५३३:

झालेनि अर्कप्रकाशें । खद्योत हारपती जैसे । तेवीं रामनामसौरसें । लोपे अनायासें असत्य ॥

अर्थ: जसे सूर्यप्रकाशात खद्योत (जुगनू) लुप्त होतो, तसेच रामनामाच्या सूर्यकिरणांनी अनायासे असत्य लोपते.

ओवी ५३४:

अंवसेसी प्रतिपदे कुहु । गेलिया बिंब सांडी राहु । तेव्हां प्रकाशाचा समूहु । प्रगटे बहु जगामाजीं ॥

अर्थ: अमावास्येला प्रतिपदेचा चंद्र राहु सोडून गेल्यावर, सर्व जगात प्रकाशाचा समूह प्रगटतो.

ओवी ५३५:

तेवीं असत्याचेनि आक्रमें । वाचा प्रकाशे सत्यसंभ्रमें । जेवीं राजाज्ञा‍अनुक्रमें । प्रजा स्वधर्में वर्तती ॥

अर्थ: तसेच असत्याच्या आक्रमणाने वाणी प्रकाशवंत सत्यसंभ्रमात होते, जसे राजाज्ञेप्रमाणे प्रजा आपापल्या धर्मात वर्तते.

ओवी ५३६:

सत्यापरतें नाहीं तप । सत्यापरता नाहीं जप । सत्यें पाविजे सद्रूप । सत्यें निष्पाप साधक होती ॥

अर्थ: सत्याशिवाय तप नाही, सत्याशिवाय जप नाही. सत्याने सद्रूप प्राप्त होते आणि साधक निष्पाप होतो.

ओवी ५३७:

एवं काया वाचा आणि मनें । शमदमादिसत्यलक्षणें । जो नेमिला त्रिविधविंदानें । त्याचे विषयाचें धरणें तत्काळ उठी ॥

अर्थ: काया, वाचा आणि मनाने शम, दम इत्यादी सत्यलक्षणांनी जो त्रिविध नेम पालतो, त्याचे विषयांच्या धरणे तत्काळ उठते.

ओवी ५३८:

ऐसिया स्वार्थलागीं जीवीं । भगवच्छास्त्रीं आवडी करावी । परी आणिकां शास्त्रां न लावी । द्वेषभावीं निंदेचें बोट ॥

अर्थ: स्वार्थासाठी भगवच्छास्त्रांच्या आवडी ठेवाव्या, परंतु इतर शास्त्रांमध्ये द्वेषभावाने निंदेचे बोट लावू नये.

ओवी ५३९:

एका स्तुती एका निंदा । करितां आदळे अंगीं बाधा । यालागीं निंदानुवादा । साधक कदा नातळती ॥

अर्थ: एका स्तुती आणि एका निंदेने शरीरात बाधा होते. त्यामुळे साधक कधीही निंदानुवादात अडकत नाही.

ओवी ५४०:

अर्धांगींची लक्ष्मी वंदावी । मा चरणींची गंगा काय निंदावी । निजजननी नमस्करावी । काय येरां द्यावी पांपर ॥

अर्थ: अर्धांगिनी लक्ष्मीचे वंदन करावे, तिच्या चरणांची गंगा निंदावी कशी? आपल्या जननीला नमस्कार करावा, परंतु इतरांना पांपर (दोष) द्यावा कसा?

ओवी ५४१:

तरी भज्य भजावें भजनीं । परी निंदा स्तुति सांडूनि दोनी । जो निजसत्यें होय मौनी । तैं ब्रह्मज्ञानीं अधिकारु ॥

अर्थ: भक्तीने भजावे, परंतु निंदा आणि स्तुति सोडूनच भजावे. जो निजसत्याने मौन पाळतो, तोच ब्रह्मज्ञानी अधिकारी असतो.

ओवी ५४२:

ऐशी न करितां व्युत्पत्ति । न सोशितां हे कष्टस्थिति । भावें करितां भगवद्भक्ति । फुकाची मुक्ति हरिभक्तां ॥

अर्थ: व्युत्पत्ति न करता, कष्टस्थिति न सहन करता, भगवद्भक्ती भावाने करताच हरिभक्तांना फुकाची मुक्ति मिळते.

ओवी ५४३:

ते भक्तीची निजस्थिति । राया सांगेन तुजप्रती । सुगमत्वें परमात्मप्राप्ति । हरिभक्त पावती तें ऐक ॥

अर्थ: भक्तीची निजस्थिति सांगतो, राया, तुला. सुगमता परमात्मप्राप्ती हरिभक्त पावतात, ते ऐक.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ५४४:

मुख्य भक्तीचें कारण । हरीचे जन्म-कर्म-गुण । पूर्ण श्रद्धा करावे श्रवण । हरिकीर्तन स्वानंदें ॥

अर्थ: मुख्य भक्तीचे कारण म्हणजे हरीचे जन्म, कर्म आणि गुणांची पूर्ण श्रद्धेने श्रवण करणे आणि हरिकीर्तन स्वानंदाने करणे.

ओवी ५४५:

हरिकीर्तनाचिया जोडी । सकळ साधनें केलीं बापुडीं । अद्भुत कर्में हरीचीं गाढीं । गातां अति‍आवडी उल्हासे ॥

अर्थ: हरिकीर्तनाच्या जोडीने सर्व साधने केली, आणि अद्भुत हरीचे कर्म गाताना अत्यंत आवडीने आणि उल्हासाने केले.

ओवी ५४६:

शिळा तारिल्या सागरीं । गोवर्धन धरिला करीं । निद्रा न मोडितां सकळ नगरी । द्वारकेमाझारीं आणिली मथुरा ॥

अर्थ: शिळा सागरीत तारल्या, गोवर्धन पर्वत हातात धरला, आणि निद्रा न मोडता संपूर्ण नगरीला द्वारकेमधून मथुरेला आणले.

ओवी ५४७:

निमाला गुरुपुत्र दे आणूनि । मुखें प्राशिला दावाग्नि । गत गर्भ आला घे‍ऊनि । निजजननीतोषार्थ ॥

अर्थ: गुरुपुत्राला परत आणून, मुखाने दावाग्नि प्राशन केला, गर्भ धारण करून, निजजननीच्या तोषासाठी आला.

ओवी ५४८:

अजन्म्या जन्में नेणों किती । अकर्म्याचीं कर्में गाती । अगुणाचे गुण वर्णिती । तेणें श्रीपति सुखावे ॥

अर्थ: अजन्म्याला जन्म कसा आला, अकर्म्याची कर्मे गातात, अगुणाचे गुण वर्णितात, त्यामुळे श्रीपति आनंदित होतात.

ओवी ५४९:

जो सुखैकमूर्ति निजस्वभावें । तोही जन्म-कर्म-गुणवैभवें । गातां कीर्तनीं अतिसुखावे । स्वानंदगौरवें डुल्लतु ॥

अर्थ: जो सुखाचा एक मूर्ती आहे, त्याचे जन्म, कर्म आणि गुणवैभव गाताना कीर्तनात अत्यंत सुख मिळते आणि स्वानंद गौरवाने डुलतो.

ओवी ५५०:

ऐशी कीर्तनीं गातां कीर्ति । निर्मळ होय चित्तवृत्ति । तेथें ठसावे ध्यानस्थिति । ऐक ते नृपती सांगेन ॥

अर्थ: असे कीर्तनीं गाताना कीर्ति मिळते, चित्तवृत्ति निर्मळ होते. तिथे ध्यानस्थिती ठसते, असे नृपती सांगतो.

ओवी ५५१:

मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे कसिला सोनसळा । आपाद रुळे वनमाळा । घनसांवळा घवघवित ॥

अर्थ: मुकुट, कुंडल, मेखळा, कंसे कसलेली सोनसळा, पायापासून रुळलेली वनमाळा, असा घनसांवळा, घवघवीत स्वरूप आहे.

ओवी ५५२:

ऐशी मूर्ती सुरेख सगुण । कां निरसून रूप नाम गुण । ध्यानीं ठसावे निजनिर्गुण । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥

अर्थ: अशी सुरेख सगुण मूर्ती, रूप, नाम आणि गुण निरसून, ध्यानीं ठसावी निजनिर्गुण ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वाने.

ओवी ५५३:

ऐसें ठसावतां ध्यान । भक्तांची सबाह्य क्रिया पूर्ण । ते ते होय कृष्णार्पण । स्त्रीपुत्रादि जाण सर्वस्वें ॥

अर्थ: असे ध्यान ठसवताना भक्तांची सबाह्य क्रिया पूर्ण होते, ती ती कृष्णार्पण होऊन स्त्रीपुत्रादि सर्वस्वकडे जाते.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ५५४:

अग्निहोत्रादि ’याग’ होम । ग्रहणादि ’दान’ अनुत्तम । ’तप’ म्हणिजे स्वधर्म । जो वर्णाश्रम यथोचित ॥

अर्थ: अग्निहोत्र वगैरे याग, ग्रहण वगैरे दान अनुत्तम आहे, पण खरे तप म्हणजे स्वधर्माचाच आचरण करणे होय, जो वर्णाश्रमानुसार योग्य आहे.

ओवी ५५५:

आगमोक्त यथाशास्त्र । आवरणविधि-विधानतंत्र । गुरुदीक्षा शुद्ध मंत्र । अथवा नाममात्र जो ’जपु’ कीजे ॥

अर्थ: आगमाने सांगितलेला शास्त्र, आवरण विधि-विधान तंत्र, गुरुदीक्षा शुद्ध मंत्र किंवा फक्त नामाचा जप हा योग्य आहे.

ओवी ५५६:

तें यज्ञ दान क्रिया तप । दीक्षामंत्र कां नामजप । तेथें न घालितां संकल्प । करी निर्विकल्प कृष्णार्पण ॥

अर्थ: यज्ञ, दान, क्रिया, तप, दीक्षामंत्र किंवा नामजप असेल तरी, संकल्प न घालता, निर्विकल्पपणे कृष्णार्पण करावे.

ओवी ५५७:

हरीशीं जाहले जे अनन्य शरण । ते हरीचे लडिवाळ पूर्ण । त्यांचें हरि करी प्रतिपाळण । जेवीं जननी जाण तानुलेया ॥

अर्थ: हरीच्या अनन्य शरण गेलेले भक्त हरीचे लाडके असतात. त्यांना हरी स्वत: सांभाळतो, जसे जननी आपल्या तानुल्याला सांभाळते.

ओवी ५५८:

यालागीं जें जें जीविकावर्तन । तेंही करावें कृष्णार्पण । ’हें माझे’ म्हणोनि अभिमान । भक्त सज्ञान न धरिती कदा ॥

अर्थ: या कारणास्तव, जे काही जीवनाच्या क्रियांमध्ये होते, ते कृष्णार्पण करावे. 'हे माझे' म्हणत अभिमान धरू नये, सज्ञान भक्त कधीही नाही.

ओवी ५५९:

ज्याची आवडी अतिशयें चित्तीं । ज्याची आपणिया अतिप्रीति । तें तें कृष्णार्पण करिती । गुरुवाक्यस्थिती विश्वासें ॥

अर्थ: ज्याची आवड आपल्याच्या चित्तात खूप आहे, ज्याच्या आपणावर अतिप्रीति आहे, ते कृष्णार्पण करावे. गुरुवाक्याच्या स्थितीत विश्वास ठेवावा.

ओवी ५६०:

यालागीं आठही प्रहर । सेवेसी वेंचिती निजशरीर । निमिषार्धही व्यापार । विषयाकार करिती ना ॥

अर्थ: या कारणास्तव, आठही प्रहर स्वतःचे शरीर सेवेसाठी व्यस्त ठेवावे. निमिषार्धही व्यापार (सांसारिक कार्य) विषयाकरिता करु नये.

ओवी ५६१:

अन्नालागीं हो‍ऊनि वेडें । सधनांच्या पायां न पडे । आयुष्याचे तीन कवडे । विषयाचे चाडे कदा न करी ॥

अर्थ: अन्नासाठी वेड होऊन, सधन व्यक्तीच्या पायांवर पडू नये. आयुष्याच्या तीन तुकड्यांमध्ये, विषयांच्या कारणांमध्ये कधीही रूचि ठेवू नये.

ओवी ५६२:

आयुष्याची अर्ध घडी । वेंचितां न मिळे लक्ष कोडी । तेणें आयुष्यें परमार्थ जोडी । विषयांच्या कोडी थुंकोनि सांडी ॥

अर्थ: आयुष्याची अर्धेवेळ वेंचित पाहूनही लाखो कोडी मिळत नाहीत. त्यामुळे आयुष्य परमार्थाने जोडून, विषयांच्या कोड्यांना थुंकून टाळावे.

ओवी ५६३:

त्यागोनियां राज्यसंपत्ती । राजे जा‍ऊनि वनाप्रती । स्वयें परमार्थ साधिती । विषयासक्ति थुंकोनि ॥

अर्थ: राज्य संपत्तीचा त्याग करून, राजे वनाप्रती जातात. स्वतः परमार्थ साधतात, विषयासक्तीला थुंकतात.

ओवी ५६४:

कैशी भक्तीची गोडी संपूर्ण । रिता जावों नेदी अर्ध क्षण । अवघें जीवितचि जाण । करी कृष्णार्पण सर्वस्वें ॥

अर्थ: भक्तीची गोडी संपूर्ण कशी असते! एक क्षणही रिकामा जाऊ देत नाही. अवघे जीवन कृष्णार्पण करावे.

ओवी ५६५:

आणि पुत्रदारादिक जें जें घरीं । तें तें भगवत्सेवेवारीं । स्वयें कृष्णार्पण करी । माझी म्हणोनि न धरी ममता जीवीं ॥

अर्थ: आणि पुत्र, दारा वगैरे जे काही घरी असते, ते भगवत्सेवेसाठी देऊन, स्वतः कृष्णार्पण करावे. 'माझे' म्हणत ममता धरू नये.

ओवी ५६६:

दारा पुत्र देह गेह प्राण । यांसी आत्मा पूर्ण सबाह्य । तेथें संकल्पेंवीण जाण । ब्रह्मार्पण सहजचि ॥

अर्थ: दारा, पुत्र, देह, गेह, प्राण यांपासून आत्मा पूर्ण सुद्धा सहज ब्रह्मार्पण करावा. संकल्पे विनाच.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ५६७:

एवं दारा गेह देह संपदा । आत्मार्पणें शुद्ध श्रद्धा । भजले सर्वकाळीं सर्वदा । ते भक्त गोविंदा पढियंते ॥

अर्थ: दारा, घर, देह, संपदा अशा सर्व वस्तू आत्मार्पण करून, शुद्ध श्रद्धेने, जो सर्व काळ आणि सर्वदा भक्ती करतो, तो गोविंदाचा भक्त म्हणून ओळखला जातो.

ओवी ५६८:

जो सर्व भूतीं हृदयस्थु । परमात्मा श्रीकृष्णनाथु । त्याचे ठायीं जो भक्तु । साधावया निजस्वार्थु सर्वस्वें भजे ॥

अर्थ: जो सर्व जीवांमध्ये हृदयस्थ आहे, जो परमात्मा श्रीकृष्णनाथ आहे, त्याच्या ठिकाणी जो भक्त स्वार्थ साधण्यासाठी सर्वस्वाने भक्ती करतो.

ओवी ५६९:

त्या हृदयस्थाचे ठायीं । दृढ दृष्टी जंव बसली नाहीं । तंव सगुणमूर्ती हृदयीं । भजावी पाहीं सर्वात्मभावें ॥

अर्थ: त्या हृदयस्थाचे ठिकाणी दृढ दृष्टी बसली नाही, तर सगुणमूर्ती हृदयात सर्वात्मभावाने भजावी.

ओवी ५७०:

सगुणमूर्ती नातुडे ध्यानीं । तरी भजावें प्रतिमेच्या स्थानीं । तेथेंही चलाचल दोनी । भजाव्या गुरुवचनीं समसाम्यभावें ॥

अर्थ: सगुणमूर्ती ध्यानीं नातुडत असेल, तरी प्रतिमेच्या ठिकाणी भजावी. तेथेही चलाचल दोन्ही भजावे, गुरुवचनानुसार समसाम्यभावाने.

ओवी ५७१:

ज्या उपासक पूजिती । त्या जाणाव्या 'चला' मूर्ति । ज्या पांडुरंगादि द्वारावती । त्या ’स्थावरा’ मूर्ति पुराणोक्त ॥

अर्थ: ज्या उपासक मूर्ति पूजतात, त्यांना त्या 'चला' मूर्ति समजाव्या, आणि ज्या पांडुरंग वगैरे द्वारकेतील, त्यांना 'स्थावरा' मूर्ति पुराणांतर्गत आहेत असे समजाव्या.

ओवी ५७२:

त्या मूर्तीहूनि श्रेष्ठ स्थान । पूर्ण पूज्यत्वें ब्राह्मण । तेथें करावें गा भजन । सर्वस्वें जाण सर्वदा ॥

अर्थ: त्या मूर्तिहून श्रेष्ठ स्थान म्हणजे ब्राह्मण, ज्यांचे पूर्ण पूज्यत्व आहे. तेथे भजन करावे, सर्वस्वाने जाणून, सर्वदा.

ओवी ५७३:

त्या ब्राह्मणामाजीं अतिश्रेष्ठ । श्रोत्रिय सदाचारनिष्ठ । त्यांतही वेदशास्त्रार्थीं प्रविष्ट । ते अतिवरिष्ठ पूज्यत्वें ॥

अर्थ: त्या ब्राह्मणांमध्ये अतिश्रेष्ठ म्हणजे श्रोत्रिय, जे सदाचारी आणि वेदशास्त्रार्थीं प्रविष्ट आहेत. ते अतिवरिष्ठ पूज्यत्व आहेत.

ओवी ५७४:

त्यांहीमाजीं जे भागवत । भागवतधर्मीं नित्य निरत । जे निष्कर्मेंसीं भगवद्भक्त । ज्यांचा भावार्थ श्रीकृष्णीं ॥

अर्थ: त्यांमध्ये जे भागवत आहेत, जे भागवत धर्मात नित्य निरत आहेत, जे निष्कर्मणीय भगवद्भक्त आहेत, ज्यांचा भावार्थ श्रीकृष्णात आहे.

ओवी ५७५:

ज्यांसी आत्मा श्रीकृष्ण हृदयस्थ । ज्यांचा अनन्य स्वामी श्रीकृष्णनाथ । ऐसे जे भगवद्भक्त । ते पूज्य निश्चित निजभक्तां ॥

अर्थ: ज्यांच्यासाठी आत्मा श्रीकृष्ण हृदयस्थ आहे, ज्यांचा अनन्य स्वामी श्रीकृष्णनाथ आहे, असे भगवद्भक्त निश्चितच पूज्य आहेत.

ओवी ५७६:

अतिमहत्त्वें पूज्य गहन । ज्याचे सुर नर वेद बंदीजन । तो सद्गुरु श्रेष्ठ पूज्य स्थान । शिष्यासी जाण सर्वस्वें ॥

अर्थ: अतिमहत्त्वाचे पूज्य स्थान म्हणजे गहन ज्ञानाच्या सद्गुरुचे आहे, ज्यांचे सुर, नर, वेद बंधक आहेत. शिष्यांसाठी तो श्रेष्ठ पूज्य स्थान आहे.

ओवी ५७७:

गुरु ब्रह्म दोनी समान । हेंही वचन दिसे गौण । गुरुवाक्यें ब्रह्मा ब्रह्मपण । तेथें व्हावया समान भिन्नत्व नुरे ॥

अर्थ: गुरु आणि ब्रह्म दोन्ही समान आहेत, हे वचन गौण दिसते. गुरुवचनानुसार ब्रह्माचे ब्रह्मपण समान व्हायला भिन्नता नाही.

ओवी ५७८:

जैसा देवाचे ठायीं भावो । तैसाचि गुरुचरणीं सद्भावो । गुरुदेवांमाजीं पहा हो । भिन्नत्वभावो असेना ॥

अर्थ: जसा देवाच्या ठिकाणी भाव असतो, तसाच गुरुचरणात सद्भाव असतो. गुरुदेवांमध्ये भिन्नत्वभाव असू नये.

ओवी ५७९:

देवो पूजिल्या गुरु तोषे । गुरु पूजिल्या देवो संतोषे । दों नांवांचेनि हरुषें । स्वरूपें एकें वर्तती ॥

अर्थ: देव पूजल्याने गुरु संतुष्ट होतो, गुरु पूजल्याने देव संतुष्ट होतो. दोन्ही नावांनी हरुष होते आणि स्वरूप एकच राहते.

ओवी ५८०:

सुवर्ण आणि कांकण । दों नांवीं एक सुवर्ण । तेवीं गुरु-ब्रह्मांमाजीं जाण । भिन्नपण असेना ॥

अर्थ: सुवर्ण आणि कांकण, दोन्ही नांवे एकच सुवर्ण. तसाच गुरु आणि ब्रह्म यांच्यात भिन्नता नाही.

ओवी ५८१:

त्या सद्गुरुचें निजभजन । चित्तवित्तें अवंचन । गुरुचरणीं आत्मार्पण । करावें आपण सर्वस्वेंसीं ॥

अर्थ: त्या सद्गुरुचे निजभजन करावे, चित्त आणि वित्त अवंचन ठेवावे. गुरुचरणात आत्मार्पण करून सर्वस्वाने शरण जावे.

ओवी ५८२:

तैसेचि साधु श्रोते सज्ञान । तेही मानावे सद्गुरुसमान । त्यांचेनि संवादें आपण । श्रवण कथन करावें ॥

अर्थ: तसेच सज्ञान साधु आणि श्रोते, तेही सद्गुरु समान मानावेत. त्यांच्या संवादाने आपण श्रवण आणि कथन करावे.

ओवी ५८३:

तेथ करितां कथानुवादु । परस्परें निजात्मबोधु । करितां गुह्यज्ञानसंवादु । परमानंदु वोसंडे ॥

अर्थ: जेथे कथानुवाद करण्यात येतो, तेथे परस्परांमध्ये आत्मबोध होतो. गुह्य ज्ञानाचा संवाद करताना परमानंद प्राप्त होतो.

ओवी ५८४:

एवं हरिकथेच्या आवडीं । परस्परें श्रद्धा गाढी । सुखसंवादपरवडी । निजसुखगोडी चाखिती ॥

अर्थ: हरिकथेच्या आवडीने, परस्परांमध्ये गाढ श्रद्धा निर्माण होते. सुखसंवादाचा आस्वाद घेताना निजसुखाची गोडी चाखली जाते.

ओवी ५८५:

चाखतां निजसुखगोडी । हारपती दुःखकोडी । उभवूनि भक्तिसाम्राज्यगुढी । स्वानंदजोडी जोडावी ॥

अर्थ: निजसुखाची गोडी चाखताना दुःखाच्या कोड्या हरपतात. भक्तिसाम्राज्याची गुढी उभवून स्वानंदाची जोडी जोडावी.

ओवी ५८६:

भावें करितां अभेदभजन । भक्त पावती स्वानंद पूर्ण । त्या स्वानंदाचें निजचिन्ह । ऐक सांगेन नृपनाथा ॥

अर्थ: अभेदभावाने भजन केल्यास भक्त स्वानंद पूर्ण प्राप्त करतो. त्या स्वानंदाचे चिन्ह म्हणजे काय, हे सांगतो, ऐक.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.

ओवी ५८७:

हरिकथेची महिमा कैसी । आदरें पुसत्या-सांगत्यासी । होती पुण्याचिया राशी । पाप वोखदासी मिळेना ॥

अर्थ: हरिकथेच्या महिमेची चर्चा करताना, आदराने विचारणाऱ्यास सांगताना, पुण्याची राशी होते, आणि पाप तेथे उरणार नाही.

ओवी ५८८:

ज्याचिया नामस्मरणकरीं । सकळ पातकातें हरि हरी । तो स्वयें प्रगटला अंतरीं । पातकां उरी उरे कैंची ॥

अर्थ: ज्याच्या नामस्मरणाने सर्व पातके नष्ट होतात, तो भगवान श्रीकृष्ण अंतःकरणात प्रगट होतो आणि पातकांच्या उरी काहीही उरत नाही.

ओवी ५८९:

साधनरूपभक्तीच्या युक्तीं । पूर्ण सप्रेम उपजे भक्ती । ते भक्तीची निजस्थिती । ऐक चक्रवर्ती सज्ञाना ॥

अर्थ: साधनरूप भक्तीच्या युक्तींनी, सप्रेम भक्ती पूर्ण होते. त्या भक्तीची वास्तविक स्थिती ऐक चक्रवर्ती सज्ञाना.

ओवी ५९०:

सद्भावें निजभजनकरीं । हृदयीं प्रगटतां श्रीहरी । तंव देहींचीं चिन्हें बाहेरी । क्षणामाझारीं पालटती ॥

अर्थ: सद्भावाने निजभजन करताना श्रीहरी हृदयात प्रगट होतात. तेंव्हा देहाचे बाहेरील चिन्हे क्षणामध्ये पालटतात.

ओवी ५९१:

परस्परें निजसंवादु । करितां जाहला स्वरूपावबोधु । नेत्रीं जळ अंगीं स्वेदु । प्राणस्पंदु पांगुळे ॥

अर्थ: परस्परांमध्ये निजसंवाद करताना, स्वरूपाबोध होतो. नेत्रांतून जळ आणि अंगातून स्वेद (घाम) येतो, आणि प्राणस्पंदना पांगुळतात.

ओवी ५९२:

चित्तचैतन्यां होतां भेटी । हर्षें बाष्प दाटे कंठीं । पुलकांकित रोमांच उठी । उन्मीलित दृष्टी पुंजाळे ॥

अर्थ: चित्तचैतन्याची भेट होताच, हर्षाने बाष्प (आंसू) कंठात दाटतात. पुलकांकित रोमांच उठतात आणि उन्मीलित दृष्टी पुंजाळते.

ओवी ५९३:

करितां अच्युतचिंतन । सप्रेम गहिंवरे मन । अट्टहासें करी रुदन । अनिवार स्फुंदन ऊर्ध्वश्वासें ॥

अर्थ: अच्युतचिंतन करताना, सप्रेम मन गहिंवरते. अट्टहासाने रुदन होते आणि अनिवार स्फुंदन ऊर्ध्वश्वासाने होते.

ओवी ५९४:

त्या रुदनासवेंचि हर्ष प्रगटे । त्या हर्षाचेनि नेटेंपाटें । हांसों लागे कडकडाटें । सुखोद्भटें गदगदौनी ॥

अर्थ: त्या रुदनासह हर्ष प्रगटतो. त्या हर्षामुळे नेटेंपाटे होतात आणि कडकडाटाने हंसते. सुखोद्भट होऊन गदगद होते.

ओवी ५९५:

मीपणाचेनि अनुरोधें । गिळिलों होतों मोहमदें । तो सुटलों गुरुकृपावबोधें । तेणें परमानंदें डुल्लत ॥

अर्थ: मीपणाच्या अनुरोधाने, मोहमदाने गिळलेलो होतो. ते गुरुकृपावबोधामुळे सुटले आणि परमानंदाने डुलतो.

ओवी ५९६:

मी-माझेनि भवभानें । मज मी चुकलों मीपणें । मज मी भेटलों सद्गुरुवचनें । आनंदें तेणें उल्हासें ॥

अर्थ: मी-माझे भवभानामुळे, मी माझे मीपण चुकलो. सद्गुरुवचनांनी मला मी भेटलो आणि आनंदाने उल्हासतो.

ओवी ५९७:

कैसें सद्गुरुवचन अलोलिक । म्यांचि माझें भोगिजे निजसुख । येणें आश्चर्यें देख । स्वानंदोन्मुख उल्हासे ॥

अर्थ: सद्गुरुवचन किती अलोलिक आहेत! माझे निजसुख भोगते आणि त्याने आश्चर्यचकित होते. स्वानंदोन्मुख उल्हासतो.

ओवी ५९८:

संसारबागुलाचें । भय लागलें नेणों कैंचें । तें गुरुवाक्यें दवडिलें साचें । म्हणोनि नाचे निर्लज्ज ॥

अर्थ: संसाराच्या भयामुळे, नेमके काय झाले हे समजत नाही. परंतु गुरुवाक्याने ते भय दूर झाले, म्हणून निर्लज्ज नाचतो.

ओवी ५९९:

जेवीं मा‍उली देखोनि डोळां । बालक नाचे नानाकळा । तेवीं गुरुवाक्याचा सोहळा । देखोनि स्वलीळा निजभक्त नाचे ॥

अर्थ: जसे आईला डोळ्यासमोर पाहून बालक नानाविध कळा नाचतो, तसेच गुरुवाक्याचा सोहळा पाहून, स्वलीळा निजभक्त नाचतो.

ओवी ६००:

तेणें निजनृत्यविनोदें । फावलेनि निजबोधें । नानापरीचीं भगवत्पदें । सुखानुवादें स्वयें गातु ॥

अर्थ: त्या निजनृत्यविनोदाने, निजबोध प्रकटते आणि नानाविध भगवत्पदे सुखानुवादाने गातो.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्याचे मार्गदर्शन करतात.