ओवी १

ॐ नमो जी श्रीगुरुराया । म्हणोनि सद्‌भावें लागें पायां ।तंव मीपण गेलें वायां । घे‍ऊनियां तूं पणा ॥ १ ॥

अर्थ: "ॐ नमो जी श्रीगुरुराया" असे म्हणत सद्‌भावाने पायांना लागल्यावर "मी"पण नष्ट होतो आणि "तूं"पण स्वीकारला जातो.

या ओवीत, श्रीगुरुरायांच्या चरणांवर नतमस्तक होताना आपल्या अहंकाराचा त्याग करून पूर्णपणे गुरूच्या चरणी शरण जाण्याची भावना व्यक्त केली आहे. हे शरण जाणे आत्मसमर्पणाचे प्रतीक आहे, ज्यामुळे "मी"पण नष्ट होतो आणि गुरूच्या चरणांत समर्पित होतो.

ओवी २

नवल पायांचे कठिणपण । वज्रें न तुटे लिंगदेह जाण ।त्याचेंही केलें चूर्ण । अवलीळा चरण लागतां ॥ २ ॥सद्गुरु चरणांचा कठिणपणा विलक्षण आहे. जें सूक्ष्म शरीर वज्रानेही तुटत नाहीं, त्याचेंही तूं आपल्या चरणस्पर्शाने सहज लीलेने चूर्ण करतोस.

अर्थ: सद्गुरु चरणांचा कठोरपणा विलक्षण आहे. जसे सूक्ष्म शरीर वज्रानेही तुटत नाही, तसे तुझे चरणस्पर्शाने सहज चूर्ण होतात.

ओवी ३

पायीं लागतांचि बळी । तो त्वां घातला पाताळीं ।पायीं लवणासुरा रवंदळी । अतुर्बळी निर्दाळितां । ३ ॥बळीला तुझा पाय लागतांच त्याला तूं पाताळांत घातलेस. अति बलिष्ठ अशा लवणासुराचाही तूं नुसत्या पायाने संहार केलास.

अर्थ: बळीला तुझा पाय लागताच, त्याला तूं पाताळांत घातलेस. अति बलिष्ठ लवणासुराचाही तूं नुसत्या पायाने संहार केलास.

ओवी ४

पाय अतिशयेंसीं तिख । काळियासी लागतां देख ।त्याचें शोषोनियां विख । केला निर्विख निःशेष ॥ ४ ॥तुझे पाय अतिशय तीक्ष्ण आहेत. ते कालिया सर्पाला लागतांच त्याचें सर्व विष शोधून घेऊन तूं त्याला पूर्णपणे विषरहित केलेस.

अर्थ: तुझे पाय अतिशय तीक्ष्ण आहेत. ते कालिया सर्पाला लागताच, त्याचे सर्व विष शोधून तूं त्याला पूर्णपणे विषरहित केलेस.

ओवी ५

पाय अतिशय दारुण । शकटासी लागतां जाण ।त्याचें तुटलें गुणबंधन । गमनागमन खुंटलें ॥ ५ ॥

अर्थ: तुझे पाय अतिशय दारुण आहेत. ते शकटाला लागताच, त्याचे गुणबंधन तुटले आणि त्याचे गमनागमन खुंटले.

ओवी ६

पायांचा धाक सबळां । पायें उद्धरिली अहल्या शिळा । पाय नृगें देखतां डोळां । थित्या मुकला संसारा ॥६॥अर्थ: पायांचा धाक सबळांवर आहे. तुझ्या पायाने अहल्या शिळा उद्धरली गेली. पाय नृगें पाहताच त्याने थित्या मुकला संसार सोडला.

ओवी ७

आवडी पाय चिंतिती दास । त्यांच्या मनुष्यधर्मा होय नाश । पायें यमलोक पाडिला वोस । पायें जीवास जीवघात ॥७॥अर्थ: ज्यांनी तुझ्या पायांचे चिंतन केले, त्यांच्या मनुष्यधर्माचा नाश होतो. तुझ्या पायाने यमलोक पाडला जातो आणि पायाने जीवांचा जीवघात केला जातो.

ओवी ८

पायवणी शिरीं धरिलें शिवें । तो जगातें घेतु उठिला जीवें । त्यासी राख लाविली जीवेंभावें । शेखीं नागवा भंवे श्मशानीं ॥८॥अर्थ: शिवाने पायवणी शिरावर धारण केली, त्यामुळे तो जीव उठला आणि जगात आला. त्याला राख लावली आणि शेखीं नागवा म्हणून श्मशानात राहिला.

ओवी ९

ऐसें पायांचें करणें । शिवासी उरों नेदी शिवपणें । मा जीवांसी कैंचें जीवें जिणें । हें मानितें मानणें उरों नेदी ॥९॥अर्थ: तुझ्या पायांचे करणं शिवाला त्याच्या शिवपणामध्ये राहू देत नाही. जीवांना कसे जिवंत राहायचे हे मान्य करताना कोणतेही मानणे उरणार नाही.

ओवी १०

ऐसा जाणोनियां भावो । एका एकपणीं ठेला ठावो । तेथेंही पायांचा नवलावो । केला एकपणा वावो वंदनमात्रें ॥१०॥अर्थ: ऐसा जाणून भाव एकपणामध्ये ठेला ठाव ठेवतो. तेथेही पायांचा नवल केला आणि वंदनमात्रांनी एकपणाचा वावर केला.

ओवी ११

तेथें कवणें कवणासी वानणें । कवणें कवणासी विनविणें । कवणें कवणासी देणें घेणें । मीतूंचें जिणें जीवें गेलें ॥११॥अर्थ: तेथे कोण कोणाला वानणं, कोण कोणाला विनविणं, कोण कोणाला देणं घेणं, यांत मीतूंचं जिणं जीवन गेलं आहे.

ओवी १२

तेव्हां देव आणि भक्तु । जाहलासी मा तूंचि तूं । तेथें मीपणाची मातु । कोणें कोणांतु मिरवावी ॥१२॥अर्थ: देव आणि भक्त तूं एकमेकांत एक झाले आहेत. तेथे मीपणाची मात कोण कोणांत मिरवावी?

ओवी १३

ऐशिया पदीं वाऊनि तत्त्वतां । करवितोसी ग्रंथकथा । तेव्हां माझेनि नांवें कवि कर्ता । तूंचि वस्तुतां सद्गुरुराया ॥१३॥अर्थ: तत्त्वता पदीं वावरून ग्रंथकथा करताना माझ्या नावाने कवि कर्ता होतो. वस्तुत: तूच सद्गुरुराया आहेस.

ओवी १४

माझें नामरुप आघवें एक । तेंही जनार्दनु झाला देख । ऐसें एकपणाचें कौतुक । आत्यंतिक श्रीजनार्दना ॥१४॥अर्थ: माझं नामरुप एक होतं, तेही जनार्दन झालं. ऐसें एकपणाचं कौतुक आत्यंतिक श्रीजनार्दनाच्या कराव्याचं आहे.

ओवी १५

तेणें कौतुकेंचि आतां । माझेनि नांवें कवि कर्ता । होऊनि स्वयें रची ग्रंथा । यथार्थता निजबोधें ॥१५॥अर्थ: तेणें कौतुकांमध्ये माझ्या नावाने कवि कर्ता होऊन स्वतः ग्रंथ रचला. यथार्थता निजबोधाने आहे.

ओवी १६

तेथें द्वितीयाध्यायाचे अंतीं । दुस्तर माया उत्तम-भक्तीं । निरसोनियां भजनस्थिती । भगवत्प्राप्ती पावले ॥१६॥अर्थ: द्वितीयाध्यायाच्या अंती, दुस्तर माया उत्तम भक्तांना भजनस्थितीने निरस करून भगवत्प्राप्ती होते.

ओवी १७

कैशी दुस्तर हरीची माया । पुसावया सादरता झाली राया । अत्यादरेंकरोनियां । म्हणे मुनिवर्या अवधारीं ॥१७॥

अर्थ: कैशी दुस्तर हरीची माया आहे, ते पुसण्यासाठी सादरता झाली. राजा अत्यादराने विचारतो आणि मुनिवर्या अवधारीं म्हणतो.

ओवी १८
तृतीयाध्यायीं निरुपण । राजा करील चारी प्रश्न ।
’माया’ आणि तिचें ’तरण’ । ’ब्रह्म’ तें कोण, ’कर्म’ तें कैसें ॥
अर्थ:
तृतीय अध्यायाचे निरूपण करीत राजा चार प्रश्न विचारेल. 'माया' म्हणजे काय आणि तिचे 'तरण' म्हणजे काय? 'ब्रह्म' कोण आहे आणि 'कर्म' कसे असते?

ओवी १९
तेथें प्रथम मायेचा प्रश्न । रायें पुशिला आपण ।
तेचि अर्थीचें निरुपण । मायेचें लक्षण राजा बोले ॥
अर्थ:
राजा पहिले माया विषयी प्रश्न विचारेल, आणि त्याच प्रश्नाचे निरूपण समजावून सांगेल. माया ह्या शब्दाचे लक्षण राजा सांगेल.

ओवी २०
सुरांमाजीं श्रेष्ठ हृषीकेशी । ब्रह्मादि शिवु वंदिती ज्यासी ।
त्या श्रीविष्णूची माया कैसी । जे मायिकांसी व्यामोही ॥
अर्थ:
सुरांमध्ये श्रेष्ठ हृषीकेश म्हणजे श्रीविष्णू यांच्या माया विषयी बोलले जाते. जे लोक मायिक आहेत, त्यांना ती माया अंधकाराने गुंतवून ठेवते.

ओवी २१
कैशी मायिकां माया मोही येथें । ब्रह्मा शिवु मानिती चित्तें ।
आम्ही पूर्ण मायेचे नियंते । शेखीं माया तयांतें निजमोहें मोही ॥
अर्थ:
माया केवळ मायिक लोकांना मोहित करते. ब्रह्मा आणि शिव यांचे चित्त माया स्वीकारते. आम्ही पूर्णपणे माया नियंता आहोत, आणि शेखीं ह्या माया मध्ये स्वतःचे मोह जोडतो.

ओवी २२
ब्रह्मा मोहिला शिवाचे लग्नीं । वीर्य द्रवे पार्वती देखोनी ।
महादेवो महाज्ञानी । देखतांचि मोहिनी निजवीर्य द्रवलें ॥
अर्थ:
ब्रह्मा मोहित झाला शिवाच्या विवाहामुळे. वीर्याच्या द्रव्यांनी पार्वतीला आकर्षित केलं. महादेव हे सर्वज्ञानी असून त्यांच्या स्वंयच्या वीर्याचे प्रभाव त्याच्या द्रवाने मोहीत झाले.

ओवी २३
जे सज्ञाना छळी लवलाह्या । जीतें श्रुति म्हणती ’अजया’ ।
ते हरीची दुर्धर माया । विवंचूनियां मज सांगा ॥
अर्थ:
जे सज्ञाना आणि छळ करणारे लोक आहेत, त्यांना श्रुतीत 'अजय' असे म्हटले जाते. हरीची माया दुर्धर आहे आणि ती संपूर्ण विश्वाला मोहित करून ठेवते.

ओवी २४
म्हणाल दुर्धर मायेची बाधकता । ते बाधूं न शके अनन्य भक्तां ।
तुवांही भजावें भगवंता । मिथ्या मायेची कथा कां पुसशी ॥
अर्थ:
दुर्धर माया ती अशी आहे, जी अनन्य भक्तांना बाधित करू शकत नाही. तरीही तुम्ही भगवंताची उपासना करा, मिथ्या माया चे कधीही नाकारू नका.

ओवी २५
तेचि अर्थीचें निरुपण । राजा साक्षेपेंसीं आपण ।
मुनींचें ऐकावया गुह्य ज्ञान । विदग्ध प्रश्न आदरें पुसतु ॥
अर्थ:
राजा आपल्या प्रश्नाचे निरूपण साक्षेपाने करेल. मुनींना गुह्य ज्ञान ऐकवण्यासाठी आदरपूर्वक विचारले जाईल.

ओवी २६
सेवितां तुमचें वचनामृत । पुरे न म्हणे माझें ’चित्त’ ।
आस्वादितां शब्दीं शब्दार्थ । ’श्रवण’ क्षुधार्त अधिक जाहले ॥
अर्थ:
तुमच्या वचनांच्या अमृतासारख्या शब्दांची सेवा केली, त्यामुळे माझं चित्त कधीही पुरणारं नाही. शब्दांचा आस्वाद घेताना त्यांचे अर्थ देखील अधिक चांगले समजले. 'श्रवण' म्हणजे श्रवणाची आसक्ती जास्त वाढली आहे.

ओवी २७
अद्भुत कथा अतिसुरस । श्रवणीं श्रवणा अधिक सोस ।
’रसना’ म्हणे हा अतिगोड रस । ’डोळ्यां’ उल्हास हें अपूर्व रुप ॥
अर्थ:
तुमची कथा खूप सुंदर आणि अद्भुत आहे. श्रवणाची आसक्ती अधिक वाढली आहे. 'रसना' म्हणजे अत्यंत गोड रस, आणि 'डोळ्यां' मध्ये उल्हास आणि अप्रतिम रूप आहे.

ओवी २८
’घ्राण’ म्हणे हा निजगंधु । सुमनीं सुमना अतिसुगंधु ।
’वाचा’ म्हणे हा शब्दु । परमानंदु अनुवादे ॥
अर्थ:
'घ्राण' म्हणजे हा अत्यंत सुंदर गंध, आणि 'सुमनीं' म्हणजे सुगंधाच्या रूपात एक विलक्षण प्रभाव आहे. 'वाचा' म्हणजे शब्द, आणि ते परमानंदाच्या अनुभव देणारे आहेत.

ओवी २९
नवल निरुपणाचा यावा । ’भुजां’ स्फुरण ये द्यावया खेवा ।
आलिंगन जीवींच्या जीवा । निजसद्भावा होतसे ॥
अर्थ:
नवीन निरूपणाचं आगमन होत आहे. 'भुजां' म्हणजे हात, आणि त्यातून स्फुरण येते. आलिंगन म्हणजे जीवाच्या सजीवतेसाठी एक अनमोल रूप, आणि ते आत्मसन्मान निर्माण करते.

ओवी ३०
तुमच्या कथा निश्चितच दिव्य औषध म्हणून काम करतात. त्या भवरोग (जन्म-मृत्यूचे दुःख) नष्ट करणाऱ्या आहेत. त्रिविध तापांची (शारीरिक, मानसिक, आणि आत्मिक) निवृत्ती त्यामध्ये आहे. जड आणि मूढ प्राकृती (अस्मान्यतेची स्थिती) ऐकताना भावनांचा उत्कर्ष होतो.

ओवी ३१
राजा परमार्थामध्ये साक्षात्कार करीत असतो. तेव्हा सार्थक कथेचे लक्ष देऊन तो सत्य बोलतो. 'हरीधाकुटा' म्हणजे हरीचा तेजस्वी मुकूट, आणि 'अंतरिक्ष' म्हणजे आकाश (अदृश्य रूपात). निरूपण करतांना राजा अत्यंत दक्षपणे बोलत असतो.

ओवी ३२

अंतरिक्ष म्हणे राया । तुंवा पुशिली हरीची माया । तो प्रश्नचि गेला वायां । बोलणें न ये आया बोलक्याचे ॥३२॥अर्थ: अंतरिक्ष म्हणे, "राजा, तू हरीची माया विचारलीस. तो प्रश्न फक्त वायां गेला. बोलणार्याचे बोलणेही बंद झाले."

ओवी ३३

बंध्यापुत्राचा जन्मकाल । रायें आणविला तत्काल । राशिनक्षत्र जाति-कुल । सांगों जातां विकल वाचा होय ॥३३॥अर्थ: बंध्यापुत्राचा जन्मकाल, राजा तात्काळ आणतो. राशिनक्षत्र आणि जाति-कुल सांगताना वाचा विकल होते.

ओवी ३४

मृगजळाची पव्हे बरवी । गंधर्वनगरीं घालावी । वारा वळूनि सूत्रस्वभावीं । वाती लावावी खद्योततेजें ॥३४॥अर्थ: मृगजळाची पाण्याची बरवी असते. गंधर्वनगरीत घालावी. वारा वळून सूत्रस्वभावाने वाती खद्योततेजाने लावावी.

ओवी ३५

निजच्छायेचें शिर फोडा । आकाशाची त्वचा काढा । शिंपीं आंधारु खरवडा । बागुलाचा रांडवडा निजशस्त्रें कीजे ॥३५॥अर्थ: निजच्छायेचे शिर फोडा, आकाशाची त्वचा काढा. शिंपीं आंधार खरवडा आणि बागुलाची रांडवडा निजशस्त्राने करा.

ओवी ३६

वांझेचे सुने पुत्र झाला । तेथ भीष्मस्त्रियेसी पान्हा आला । तेणें पयःनानें तो मातला । घरभंगु केला दिगंबराचा ॥३६||

अर्थ: वांझेच्या सूनाला पुत्र झाला. तेथे भीष्मस्त्रियेला पान्हा आला. त्याने पायःनाने ती माणूस फसवला आणि दिगंबराचे घर भंग केले.

ओवी ३७

जातिं लहान दळावा वारा । अश्वशृंगें आकाश चिरा । नपुंसकाचीं नातोंडें घरा । सूर्योदयीं अंधारा लपों आलीं ॥३७||

​अर्थ: जातिं लहान दळावा वारा. अश्वशृंगाने आकाश चिरा. नपुंसकाच्या नातवांनी घरातील नातवांचा सूर्योदयावर अंधारा लपवला.

ओवी ३८

गुंजेचे निजतेजें दिवी । हनुमंतलग्नीं लावावी । या सोहळियालागीं विकावी । वोसगांवीं निजच्छाया ॥३८||

अर्थ: गुंजेचे निजतेज दिव्यात हनुमंतलग्नीने लावावे. या सोहळ्याला विकावी. वाळवांत निजच्छाया विकावी.

ओवी ३९

आकाशाचीं सुमनें । सुवासें कीं वासहीनें । हें विवंचिती जे देखणे । ते मायेचें सांगणें सांगोत सुखें ॥३९||

अर्थ: आकाशाची सुमनं सुवासित असतात किंवा वासहीन असतात. ह्या विवंचनांचे देखणे हे मायेचे सांगणे सांगण्याचे सुख आहे.

ओवी ४०

एवं मायेचें जें बोलणें । तें सांगतांचि लाजिरवाणें । नुपजत्याचें श्राद्ध करणें । तैशी सांगणें महामाया ॥४०||

अर्थ: मायेचं जे बोलणं आहे, ते सांगताच लाजिरवाणं होतं. नुपजत्याचं श्राद्ध करणं, तशीच महामाया सांगणं आहे.

ओवी ४१

’माया’ म्हणवी येणें भावें । जे मी कदा विद्यमान नव्हें । यालागीं ’अविद्या’ येणें नांवें । वेदानुभवें गर्जती शास्त्रें ॥४१||

अर्थ: 'माया' म्हणवायला येणे भाव आहे, जो कधीही विद्यमान नाही. म्हणून 'अविद्या' म्हणवणे आहे, यालागीने वेदानुभवाने शास्त्र गर्जते.

ओवी ४२

भ्रम तो मायेचें निजमूळ । भ्रांति हेंचि फूल सोज्ज्वळ । भुली तें इचें साजुक फळ । विषय रसाळ सदा फळित ॥४२||

अर्थ: भ्रम मायेचं निजमूल आहे. भ्रांति हे त्याचं सोज्ज्वळ फूल आहे. भुली हे त्याचं साजुक फळ आहे. विषय रसाळ नेहमी फळतात.

ओवी ४३

हे नसतेनि रुपें रुपा आली । सत्यासत्यें गरोदर जाहली । तेथें असत्याचीं पिलीं । स्वयें व्याली असंख्य ॥४३**अर्थ: हे नसतानाही रूपं रूपाला आली. सत्यासत्य गरोदर झाली. तेथे असत्याची पिल्ले स्वतः व्याली असंख्य.

ओवी ४४

वासनाविषयगुणीं । गुंफिली मिरवे वेणी । मीपणाच्या तरुणपणीं । मदनमोहिनी चमके ॥४४||

अर्थ: वासनाविषयगुणांनी गुंफिलेली वेणी मिरवते. मीपणाच्या तरुणपणात मदनमोहिनी चमकते.

ओवी ४५

मृगजळींच्या मुक्ताफळीं । मस्तकीं वाणली जाळी । गगनाच्या चांपेकळीं । मिरवे वेल्हाळी अतिसौंदर्यें ॥४५||

अर्थ: मृगजळाच्या मुक्ताफळांनी मस्तकावर वाणलेली जाळी, गगनाच्या चांपेकळीने मिरवणारी वेल्हाळी अतिसौंदर्याने.

ओवी ४६

रज्जुसर्पमाथ्याचा मणी । काढूनि लेइली ते लेणीं । शुक्तिकारजत-पैंजणीं । चाले रुणझुणी खळखळत ॥४६**अर्थ: रज्जुसर्पमाथ्याचा मणी काढून लेण्यात घेतला. शुक्तिकारजत-पैंजणांनी चालताना रुणझुण करत चालते.

ओवी ४७

शशविषाणपादुका । लेऊनि ते चाले देखा । तिसी तो ’अहंकारु’ सखा । अतिनेटका ज्येष्ठपुत्र ॥४७||

अर्थ: शशविषाणपादुका लेऊन चालते. त्याचा 'अहंकार' सखा आहे, अतिनेटका ज्येष्ठपुत्र.

ओवी ४८

कुळविस्तारालागीं पाहीं । ’ममता’ व्याली ठायीं ठायीं । ’मोहो’ उपजवूनि देहीं । घरजांवयी त्या केला ॥४८**अर्थ: कुळविस्तारासाठी 'ममता' जागोजागी व्याली. 'मोहो' उपजवून देहात घरजांवई केला.

ओवी ४९

अहंमोहममतायोगें । जग विस्तारलें अंगें । स्थूळ सबळ प्रयोगें । ममता निजअंगें वाढवी ॥४९||

अर्थ: अहं, मोह आणि ममता यांच्या योगे जग विस्तारलं. स्थूल सबळ प्रयोगांनी ममता स्वतःच्या अंगाने वाढवली.

ओवी ५०

संकल्पविकल्पांचीं कांकणें । बाणोनि ’मन’ दिधलें आंदणें । घालोनि त्रिगुणाचें ठाणें । माया पूर्णपणें थोरावे ॥५०||

अर्थ: संकल्पविकल्पांच्या कांकणांनी मनाला आंदणं दिलं. त्रिगुणांच्या ठाणांनी माया पूर्णपणे थोरवली.

ओवी ५१
ऐशी मिथ्या मूळमाया । वाढली दिसे राया ।
ते कैसेनि ये आया । सांगावया अनिरुप्य ॥
अर्थ:
ही मिथ्या मूळ माया अशी आहे की, ती राजासारखी वाढलेली दिसते. पण ती कशी आली, हे सांगणं अत्यंत कठीण आहे, कारण तिचं स्वरूप अनिर्वचनीय आहे.

ओवी ५२
’संत’ म्हणों तरी ते नासे । ’असंत’ म्हणों तरी आभासे ।
आधीं असे पाठीं नासे । अशीही नसे निजांगें ॥
अर्थ:
संत असे म्हणाले तरी ती नष्ट होत नाही, आणि असंत म्हणाले तरी तिचा आभास होतो. आधी ती नष्ट झाल्यासारखी दिसत असली तरी ती असत्य आहे आणि त्याचं वास्तविक अस्तित्व नाही.

ओवी ५३
जैसें मृगजळाचें ज्ञान । दिसे तरी तें मिथ्या पूर्ण ।
तैसें आभासे भवभान । ते माया जाण नृपनाथा ॥
अर्थ:
जसं मृगजळ (मृगाला दिसणारं पाणी) जाणकारांनी पाहिलं तरी ते पूर्णपणे मिथ्या आहे, तसं भवभान (जगातील भ्रम) देखील आभास आहे. माया म्हणजे जगाचा भ्रम, हे नृपनाथा (राजा) यांनी समजून घेतलं पाहिजे.

ओवी ५४
श्रुतिशास्त्रां मायामाग । पुसतां आरोगिती मूग ।
मायेसी साचाचें अंग । पाहतां चांग दिसेना ॥
अर्थ:
श्रुतिशास्त्रात माया कशी दिसते हे सांगितले आहे, परंतु त्याची सुस्पष्टता शोधताना, ती मूग (गंभीरतेने न विचारलेली) झाली आहे. माया चांगली दिसत असली तरी तिचं स्वरूप दिसत नाही.

ओवी ५५
मृगजळाची महानदी । कोण गिरिवर उद्बोधी ।
हें सांगावया नाकळे बुद्धी । तेवीं मायासिद्धी अनिर्वाच्य ॥
अर्थ:
मृगजळासारखी महानदी आणि गिरिवर उद्बोधक असलेल्या माया या एक अदृश्य आणि अनिर्वचनीय सत्त्व आहेत. त्यांचे स्वरूप बुद्धीला थोडंही समजत नाही.

ओवी ५६
आरसां काय प्रतिबिंब असे । जो पाहे तोचि आभासे ।
तेवीं आपुलेनि संकल्पवशें । माया उल्हासे नसतीचि ॥
अर्थ:
आरशात प्रतिबिंब कसं दिसतं, ते पाहणाऱ्याला तसा आभास होतो. तसंच माया देखील आपल्या संकल्पांनी आकार घेत असते, आणि ती उल्हासाची भावना निर्माण करत असते.

ओवी ५७
रज्जुसर्प जीत धरिला । त्याचें कौतुक पाहों चला ।
असे बोलती जे बोला । ते मायेचा सोहळा सांगोत सुखें ॥
अर्थ:
जसं रज्जू (दरीच्या दोरी) मध्ये सर्प धरला जातो, तसं तो न पाहणाऱ्याला कौतुकासारखा दिसतो. परंतु जे जे बोलतात, ते माया आणि तिच्या सोहळ्याचा सुखकारक अनुभव देणारे असतात.

ओवी ५८
उडवों जातां आपुली छाया । सर्वथा न उडवे ज्याची तया ।
तेवीं तरतां दुस्तर माया । जाण राया निश्चितीं ॥
अर्थ:
जसं छाया आपल्या शरीराला पाळत जात असते, परंतु ती खऱ्या अर्थाने न उडता तशीच असते. माया देखील अशी आहे जी नेहमी सोबत असते, पण तिचं स्वरूप न समजता जाऊन ती निश्चितपणे जाणवत नाही.

ओवी ५९
अग्निसंकल्पु सूर्यी नसे । शेखीं सूर्यकांतींही न दिसे ।
तळीं धरिलेनि कापुसें । अग्नि प्रकाशे तद्योगें ॥
अर्थ:
अग्नीचा संकल्प सूर्याच्या कांतिसारखा नाही, आणि शेखांमध्ये सूर्यकांतीही दिसत नाही. जेव्हा तळीत कापूस धरला जातो, तो अग्नीच्या प्रकाशात तडतडायला लागतो.

ओवी ६०
तेवीं शुद्ध ब्रह्मीं संकल्पु नाहीं । शेखीं न दिसे केवळ देहीं ।
माझारीं वासनेच्या ठायीं । देहाभिमानें पाहीं, संसारु भासे ॥
अर्थ:
शुद्ध ब्रह्मामध्ये संकल्प नाही, आणि शेखांमध्ये फक्त देह दिसतो. जर आपण देहाभिमान ठेवला, तर तो संसार भासेल आणि त्याचा अनुभव घेतला जाईल.

ओवी ६१
जागृतिदेहाचा विसरु पडे । सवेंचि स्वप्नदेह दुजें जोडे ।
तेणें मिथ्या प्रपंच वाढे । स्वप्नीं स्वप्न कुडें कदा न मने ॥
अर्थ:
जागृत देहाचा विसर पडला, आणि स्वप्न देहाशी जोडला जातो. यामुळे मिथ्या प्रपंचाचा वाढ होतो, आणि स्वप्नातील स्वप्न कधीही समजलं जात नाही.

ओवी ६२
सुषुप्तीं देहाचा असंभवो । तेथ नाहीं भवभावो ।
जन्ममरण तेंही वावो । संसारसंभवो देहाभिमानें ॥
अर्थ:
सुषुप्ति (निद्रित स्थिती) मध्ये देहाचा अस्तित्व असंभव होतो, आणि तेथे जन्म-मरण नाही. संसार जो देहाभिमानामुळे निर्माण होतो, तो ब्रह्मसाक्षात्काराच्या दिशेने जाण्याची आवश्यकता आहे.

ओवी ६३
तेवीं आत्मत्वाचा विसरु । तेणें मी देह हा अहंकारु ।
तेणें अहंकारें संसारु । अतिदुस्तरु थोरावे ॥
अर्थ:
आत्मत्वाचा विसर पडतो, आणि त्यातून मी या देहाचा अहंकार घेतो. हा अहंकार संसारात फसवणूक करतो, आणि तो अतिदुस्तर आहे.

ओवी ६४
जेवीं मृगजळीं मिथ्या मासे । तेवीं ब्रह्मीं प्रपंचु नसे ।
तो निरसावया कैसें । साधनपिसें पिशाचा ॥
अर्थ:
जसं मृगजळामध्ये मिथ्या मासे आहेत, तसंच ब्रह्मसाक्षात्कार झाल्यावर प्रपंच नष्ट होतो. तो निरसाचं स्वरूप उलगडण्याचं साधन आणि पिशाचाचं वाचवण्याचं उपाय आहे.

ओवी ६५
दोनीच अक्षरें ’माया’ । जंव गेलों सांगावया ।
तंव श्लोकार्थ दुरी ठेला राया । वाढला वायां ग्रंथु सैरा ॥
अर्थ:
माया शब्दाच्या दोन अक्षरांचा उपयोग सांगायला गेलो, त्यावेळी श्लोकाचा अर्थ दूर गेला. या ग्रंथाच्या वाचनामुळे माया चांगली स्पष्ट होईल.

ओवी ६६:
माया पाहों जातां हर्षें । सज्ञानही झाले पिसे । नांवारुपांचिये भडसें । कल्पनावशें माया वाढे ॥
अर्थ: माया पाहताना आनंद वाटतो, सज्ञान होणारे जीव देखील तिच्या आकर्षणात अडकतात, कारण माया कल्पनाशक्तीच्या आधारे वाढते.

ओवी ६७:
मायेचें मुख्य लक्षण । राया तुज मी सांगेन खूण । आपली कल्पना संपूर्ण । ते माया जाण नृपवर्या ॥
अर्थ: माया चे मुख्य लक्षण म्हणजे ती आपल्या कल्पनांवर आधारित आहे. ज्या प्रकारे माणसाच्या मनामध्ये ती आकार घेत असते, तसाच तिचा प्रभाव असतो.

ओवी ६८:
निजहृदयींची निजआशा । तेचि माया गा मुख्य क्षितीशा । जो सर्वथा नित्य निराशा । तों पूज्य जगदीशा पुर्णत्वें ॥
अर्थ: माया आपल्या हृदयातील आशांवर आधारित आहे. जो व्यक्ती नेहमी निराश असतो, त्यालाच जगदीशाच्या पूर्णत्वाची अनुभूती मिळवता येते.

ओवी ६९:
आतां कांहीं एक तुझ्या प्रश्नीं । माया सांगों उपलक्षणीं । सर्गस्थित्यंतकारिणी । त्रिविधगुणीं विभागे ॥
अर्थ: आता मी तुझ्या प्रश्नावर माया सांगतो, जी सृष्टि, स्थिती आणि संहार यांचा विभाग करते.

ओवी ७०:
जेवीं सूर्यासी संकल्पु नसे । तरी नसतां त्याच्या ठायीं दिसे । जेव्हां कां निजकिरणवशें । अग्नि प्रकाशे सूर्यकांतीं ॥
अर्थ: ज्या प्रकारे सूर्याच्या संकल्पाचे अस्तित्व नाही, तरी त्याच्याकडे दिसणारा प्रकाश असतो, त्याप्रमाणे माया देखील प्रत्यक्ष नाही, पण ती आपल्या भासाच्या रूपाने दिसते.

ओवी ७१:
तेवीं शुद्धस्वरुपीं पाहीं । संकल्पमात्र कांहीं नाहीं । नसतचि दिसे ते ठायीं । ते जाण विदेही ’मूळमाया’ ॥
अर्थ: जेव्हा मन पूर्णपणे शुद्ध स्वरूपात असते, तेव्हा त्यात कोणताही संकल्प नाही आणि ते प्रत्यक्ष दिसत नाही, तोच खरा ब्रह्म आणि मूळ माया आहे.

ओवी ७२:
स्वरुप निर्विकल्प पूर्ण । तेथ ’मी’ म्हणावया म्हणतें कोण । ऐसेही ठायीं स्फुरे मीपण । ते मुख्यत्वें जाण ’मूळमाया’ ॥
अर्थ: जेव्हा व्यक्ती पूर्ण निर्विकल्प स्वरूपात असतो, तेव्हा "मी" या संकल्पाचे अस्तित्व नसते, आणि जेव्हा "मी" चा विचार येतो, तेव्हा तो मुख्यत: माया आहे.

ओवी ७३:
तया मीपणाच्या पोटीं । म्हणे मजचि म्यां पहावें दिठीं । मजसीं म्यां सांगाव्या गोठी । अत्यादरें भेटी माझी मज होआवी ॥
अर्थ: जेव्हा "मी" पोटात असतो, तेव्हा तो मला पाहतो, तोच माझ्या अस्तित्वाचा भास आहे.

ओवी ७४:
माझी अतिप्रीती । माझी मज होआवी रती । माझ्याचि म्यां घेऊनि युक्ती । मज माझी प्राप्ति मद्बोधें व्हावी ॥
अर्थ: "मी" च्या मनाने स्वत:च्या मनाला प्रेम करत आहे, आणि त्यातच मला सुख प्राप्त करण्याची युक्ती आहे.

ओवी ७५:
म्हणें मज मियां आलिंगावें । मज मियांचि संभोगावें । मज मियांचि संयोगावें । नियोगावें स्वामिसेवकत्वें सर्वदा ॥
अर्थ: "मी" म्हणजे स्वत:च्या आत्म्याचा किंवा अस्तित्वाचा अनुभव आहे, तोच भास माया आहे.

ओवी ७६

ऐकें आजानुबाहो नृपनाथा । ऐसें आठवलें भगवंता । तो आठवो जाला स्त्रजिता । महाभूतां भौतिकां ॥७६॥अर्थ: ऐक आजानुबाहो नृपनाथा! भगवंताने असे आठवले की, तो स्रष्टा झाला आणि महाभूतांमध्ये प्रकट झाला.

ओवी ७७

चारी वर्ण चारी खाणी । चारी युगें चारी वाणी । चारी पुरुषार्थ चहूं लक्षणीं । मुक्तीची मांडणी मांडली चतुर्धा ॥७७॥अर्थ: भगवंताने चारी वर्ण, चारी खाणी, चारी युगें आणि चारी वाणी निर्माण केली. त्याने चारी पुरुषार्थांच्या लक्षणांनी मुक्तीची मांडणी चार प्रकारे केली.

ओवी ७८

उभारुनि तिन्ही गुण । आठवो रची त्रिभुवन । तेणें मांडूनि त्रिपुटीविंदान । कर्मही संपूर्ण त्रिधा केलें ॥७८॥अर्थ: भगवंताने तीन गुण उभे करून त्रिभुवनाची आठवण केली. त्याने त्रिपुटीविंदान मांडून कर्म तीन प्रकारे संपूर्ण केले.

ओवी ७९

एवं एकपणीं बहुपण । रुपा आणी मूळींची आठवण । परी बहुपणीं एकपण । अखंडत्वें पूर्ण तें कदा न भंगे ॥७९**अर्थ: एक असताना अनेकत्वाची आठवण येते. परंतु अनेकत्वाने एकत्व अखंडपणे पूर्ण होते आणि कधीही तुटत नाही.

ओवी ८०

जीं जीं कुंभार भांडीं करी । आकाश सहजेंचि त्यांभीतरीं । तेवीं महाभूतें भौतिकाकारीं । समन्वयें हरि सर्वदा सर्वी ॥८०**अर्थ: जसे कुंभार भांडीं बनवतो आणि आकाश सहजपणे त्यांच्यात असते, तसेच महाभूतें भौतिकाकारीं हरि सर्वकाळ सर्वांत आहे.

ओवी ८१

राया जाण येचि अर्थी । बोलिलें उपनिषदांप्रती । ’एकाकी न रमते’ या श्रुती । द्वैताची स्फूर्ति भगवंतीं स्फुरली ॥८१**अर्थ: राजा, हे अर्थ जाण. उपनिषदांत सांगितले आहे की, 'एकाकी न रमते.' या श्रुतीने भगवंताला द्वैताची स्फूर्ति झाली.

ओवी ८२

किंबहुना एकपणें समस्तें । रुपा आलीं महाभूतें । तीचि ’हरीची माया ’ येथें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥८२**अर्थ: एकट्याने सर्व काही निर्माण केले. महाभूतांच्या रूपांत आलेली ती 'हरीची माया' आहे, हे राजा, निश्चित जाण.

ओवी ८३

भूत-भौतिक स्फुरे जे स्फूर्ती । ते प्रकाशूं न शके माया स्वशक्तीं । मायाप्रकाशकु चिन्मूर्ती । अखंडत्वें भूताकृतीं प्रवेशला भासे ॥८३**अर्थ: भूत-भौतिक स्फूर्ती माया आपल्या शक्तींनी प्रकाशित करू शकत नाही. मायाप्रकाशकु चिन्मूर्ती अखंडपणे भूताकृतींमध्ये प्रवेश करते.

ओवी ८४

मुख्य मायेचें निजलक्षण । प्रकाशी परमात्मा चिद्धन । तोचि भूतीं भूतात्मा आपण । प्रवेशलेपण नसोनि दावी ॥८४**अर्थ: मुख्य मायेचे निजलक्षण परमात्मा चिद्धन असतो. तोच भूतींमध्ये भूतरूप होतो आणि प्रवेशलेपण नसूनही दाखवतो.

ओवी ८५

एशीं स्त्रजिलीं भूतें महाभूतें । जीं जड मूढ अचेतें । त्यांसी वर्तावया व्यापारार्थें । विभागी आपणातें तत्प्रवेशीं ॥८५॥अर्थ: महाभूतें जड, मूढ, अचेत आहेत. व्यापारांच्या वर्तनासाठी भगवंताने आपला विभाग करून त्यात प्रवेश केला.

ओवी ८६

पंचधा पंचमहाभूतें । तें कार्यक्षम व्हावया येथें । पंचधा विभागें श्रीअनंतें । प्रवेशिजे तेथें तें ऐक राया ॥८६**अर्थ: पंचमहाभूतें पंच प्रकारे विभागली. श्रीअनंताने त्या विभागांत प्रवेश करून त्या कार्यक्षम बनवल्या. हे राजा, ऐक.

ओवी ८७

’गंध’ रुपें पैं पृथ्वीतें । प्रवेशोनि श्रीअनंतें । पूर्ण क्षमा आणोनि तीतें । चराचरभूतें वाहवी स्वयें ॥८७**अर्थ: श्रीअनंताने 'गंध' रुपाने पृथ्वीत प्रवेश केला. त्या प्रवेशाने पूर्ण क्षमा आणली आणि चराचरभूतांना स्वतः वाहते.

ओवी ८८

पृथ्वीं प्रवेशला भगवंतु । यालागीं ते आवरण-जळांतु । उरलीसे न विरतु । जाण निश्चितु मिथिलेशा ॥८८**अर्थ: भगवंताने पृथ्वीत प्रवेश केला. त्यामुळे जळांतु आवरण कायम राहते. ते निश्चित जाण, मिथिलेशा.

ओवी ८९

धरा धरी धराधर । यालागीं विरवूं न शके समुद्र । धराधरें पृथ्वी सधर । भूतभार तेणें वाहे ॥८९**अर्थ: धराधराने धरणी धरी आहे. त्यामुळे समुद्र तुटू शकत नाही. धराधराने पृथ्वीला सधारा दिला आहे आणि भूतभार वाहते.

ओवी ९०

’स्वाद’ रुपें उदकांतें । प्रवेशोनि श्रीअनंतें । द्रवत्वें राहोनियां तेथें । जीवनें भूतें जीववी सदा ॥९०**अर्थ: श्रीअनंताने 'स्वाद' रुपाने उदकांत प्रवेश केला. त्या द्रवतेने जीवनें भूतांना सदा जीवित ठेवते.

ओवी ९१

जीवनीं प्रवेशे जगज्जीवन । याकारणें आवरण तेंचि जाण । न शोषितां उरे जीवन । हें लाघव पूर्ण हरीचें ॥९१**अर्थ: जीवनीं जगज्जीवन प्रवेशते. त्या कारणाने तें आवरण जाण. न शोषितां जीवन राहते. हे लाघव पूर्ण हरीचें आहे.

ओवी ९२

तेजाचे ठायीं होऊनि ’रुप’ । प्रवेशला हरि सद्रूप । यालागीं नयनीं तेज अमूप । जठरीं देदीप्य जठराग्नि जाहला ॥९२**अर्थ: तेजाच्या ठायांत हरि 'रुप' होऊन प्रवेशला. त्यामुळे नयनीं तेज अमूप झाले आणि जठरीं जठराग्नि तेजाने देदीप्य झाला.

ओवी ९३

रुपयोगें लवलाहीं । हरि प्रवेशे तेजाच्या ठायीं । तें आवरण-वायूमाजीं पाहीं । न मावळे कांहीं यालागीं राया ॥९३**अर्थ: रुपयोगाने लवलाहीं हरि तेजाच्या ठायांत प्रवेशतो. आवरण-वायूमाजीं पाहून तें कांहीं मावळत नाही. हे राजा, जाण.

ओवी ९४

वायूमाजीं ’स्पर्श’ योगें । प्रवेशु कीजे श्रीरंगें । यालागीं प्राणयोगें । वर्तती अंगें अनेक जीव ॥९४**अर्थ: वायूमाजीं श्रीरंग 'स्पर्श' योगाने प्रवेश करतो. त्यामुळे प्राणयोगाने अनेक जीवांची अंगे वर्ततात.

ओवी ९५

वायूच्या ठायीं हृषीकेश । स्पर्शरुपें करी प्रवेश । यालागीं वायूचा ग्रास । सर्वथा आकाश करुं न शके ॥९५**अर्थ: हृषीकेश वायूच्या ठायांत 'स्पर्श' रुपाने प्रवेश करतो. त्यामुळे वायूचा ग्रास आकाश करू शकत नाही.

ओवी ९६:
'शब्द' गुणें हृषीकेश । आकाशीं करी प्रवेश । यालागीं भूतांसी अवकाश । सावकाश वर्तावया ॥
अर्थ: हृषीकेश (भगवान श्री कृष्ण) शब्दाच्या गुणांद्वारे आकाशात प्रवेश करतात. यामुळे सर्व भूतांना स्थान मिळते, आणि ते सर्वांना सावधपणे वागवतात.

ओवी ९७:
शब्दगुणें गगनीं । प्रवेशला चक्रपाणी । यालागीं तें निजकारणीं । लीन होऊनि जाऊं न शके ॥
अर्थ: शब्दाचा गुण आकाशात प्रवेश करतो आणि त्या प्रवेशामुळे चक्रपाणी (समय) त्याला पकडते. हा गुण त्याच्या स्वाभाविक कार्यात लीन होतो, आणि त्याला पूर्णपणे लुप्त करणे शक्य नाही.

ओवी ९८:
महाभूतीं निरंतर । स्वाभाविक नित्य वैर । येरांतेम ग्रासावया येर । अतितत्पर सर्वदा ॥
अर्थ: महाभूत किंवा महान शक्ती सतत कार्यरत असतात. त्या शक्तीचे स्वाभाविक रूप म्हणजे नित्य आणि वैराचे अस्तित्व. ती शक्ती सर्वदा अत्यंत जवळून कार्य करते.

ओवी ९९:
जळ विरवूं पाहे पृथ्वीतें । तेज शोषूं पाहे जळातें । वायु प्राशूं धांवे तेजातें । आकाश वायूतें गिळूं पाहे ॥
अर्थ: पृथ्वीवरील जलाची ऊर्जा त्याच्या तेजाने शोषित होते, जलातील तेज वायू मध्ये शोषित होते, आणि वायूचे ऊर्जा आकाशात शोषित होते.

ओवी १००:
तेथ प्रवेशोनि श्रीधर । त्यांतें करोनियां निर्वैर । तेचि येरामाजीं येर । उल्हासें थोर नांदवी ॥
अर्थ: श्रीधर (भगवान श्री कृष्ण) त्या क्षेत्रात प्रवेश करून, निर्वैर होऊन त्यात शांती आणि आनंद निर्माण करतात. सर्व शक्ती त्याच ठिकाणी एकत्रित होऊन महत्त्वपूर्ण कार्य साधतात.