मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ८०१ ते ९००
अभंग ८०१:
चहूं शून्याआरुतें महाशून्यापरुतें । सर्वांसी पहातें तेंची तें गा ॥१॥ अर्थ: चारही बाजूंच्या शून्यातून महाशून्यापर्यंत पाहताना तेच दिसते.
दिसे तेंही शून्य पहा तेही शून्य देहामजी निरंतर भिन्न रुप ॥२॥ अर्थ: जो शून्य दिसतो, तोही शून्य असून त्याचे देहामध्ये निरंतर भिन्न रुप आहे.
शून्य निरशून्य दोन्ही हारपलीं । तेथूनी पाहिली निजवस्तु ॥३॥ अर्थ: शून्य आणि निरशून्य हे दोन्ही हरपले आणि तिथे निजवस्तु (स्वस्वरूप) पाहिले.
ध्येय ध्यान ध्याता निरसुनी तिन्ही । झालों निरंजनी अति लीन ॥४॥ अर्थ: ध्येय, ध्यान, आणि ध्याता (ध्येयावर ध्यान करणारा) हे तिन्ही निरसून, मी निरंजन (निर्दोष) मध्ये लीन झालो.
ज्ञानदेव म्हणे अनुभवी तो जाणें । गुरुमुखें खुण सांगितली ॥५॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की अनुभवी व्यक्ती तो जाणतो, गुरुमुखें (गुरुच्या मुखातून) खुण सांगितली आहे.
अभंग ८०२:
शून्य शोधिलें नाहीं जेणें । काय विवरण केले तेणें ॥१॥ अर्थ: ज्याने शून्य शोधले नाही, त्याने काय विवरण केले?
अज्ञानपणें फुगणें । गाढव जीणें पशूचें ॥१॥ अर्थ: अज्ञानाने फुगणं म्हणजे गाढवासारखे जीणं.
वर्णाकृति शून्याचार । हा नाहीं ज्या विचार ॥२॥ अर्थ: वर्णाकृति (रुप) शून्याचा आचार (आचरण) हा विचार नसतो.
न घडे न घडे साक्षात्कार । जाण सर्वथा तया नरा ॥२॥ अर्थ: साक्षात्कार घडत नाही, तसा तो पुरुषाने सर्वथा जाणावा.
आधीं शून्याची शोधणी केली । मग सदवस्तू प्राप्ति झाली ॥३॥ अर्थ: आधी शून्याची शोधणी केली, मग सदवस्तूची प्राप्ति झाली.
अमृत वेळाची बोली । बोलतां नये ॥३॥ अर्थ: अमृताची वेळ आली असता, त्याबद्दल बोलू नये.
आधीं शून्य तें शुभ्रवर्ण । मध्यें श्वेत रचिलें जाण ॥४॥ अर्थ: आधी शून्य शुभ्रवर्ण आहे, आणि मध्यभागी श्वेत रचलेले आहे.
अर्ध्य शून्य तें ताम्रवर्ण प्रत्यक्ष जाण दिसतसे ॥४॥ अर्थ: अर्ध्य शून्य ताम्रवर्णाचे (तांबडे रंगाचे) प्रत्यक्ष दिसते.
महाशून्याचा वर्ण निळा । अव्यक्त तेजाचा ओतिला गोळा ॥५॥ अर्थ: महाशून्याचा वर्ण निळा आहे, आणि अव्यक्त तेजाचा ओतलेला गोळा आहे.
ग्रासूनी ठेला भूगोळा । योगी डोळा पाहती ॥५॥ अर्थ: योगी डोळ्यांनी पाहतात की भूगोळ ग्रासून ओतलेला आहे.
ऐसें शून्याचें नाहीं ज्ञान । तंववरी अवघेंच अज्ञान ॥६॥ अर्थ: असे शून्याचे ज्ञान नाही, ते पूर्णपणे अज्ञान आहे.
जनीं अवघा जनार्दन । अज्ञान सज्ञान काय बोलूं ॥६॥ अर्थ: जनार्दन म्हणतात की अज्ञानाला सज्ञान काय बोलावे?
निवृत्तिराजें बोलाविली बोली । तेंची बोलीं बोलिलों ॥७॥ अर्थ: निवृत्तिराजांनी बोलाविली बोली, ती बोली मी बोललो.
अभंग ८०३:
अव्यक्त मसुराकार पूर्वार्ध संचलें । लक्षा सरीसें झालें लक्षासी पैं ॥१॥ अर्थ: अव्यक्त (अदृश्य) मसुराकार (मसुरीच्या आकाराचे) पूर्वार्ध (अर्ध्यभाग) संचलित झाले, लक्षाच्या सरीसारखे झाले.
अव्यक्त रेखणें देखण्या आलें व्यक्त । पहातां व्यक्तअव्यक्त दोनी नाहीं ॥२॥ अर्थ: अव्यक्त रेखण (रेखाटले) दिसण्यास आले, व्यक्त आणि अव्यक्त हे दोन्ही नाहीसे झाले.
जागृतीच्या ठायी निजतो सहस्त्रदळीं बिंदुच्या समेळीं उच्चार होतो ॥३॥ अर्थ: जागृतीच्या ठिकाणी सहस्त्रदळात बिंदुच्या समेळी उच्चार होतो.
ज्ञानदेव शरण निवृत्तीच्या चरणा । समजुनी खुणा तटस्थ झालें ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेव निवृत्तीच्या चरणांच्या शरण झाले, खुण समजून तटस्थ (निरपेक्ष) झाले.
अभंग ८०४:
सत्रावीचा खेळ लक्षवेना कवणा । ब्रह्मादिकां जाणा अगम्य तें ॥१॥ अर्थ: सत्रावीचा खेळ कोणालाही लक्षात येत नाही, ब्रह्मादिकांना (ब्रह्मदेवांना) अगम्य आहे.
रात्रंदिवस मन चपळत्त्वें धांवतें । तेंही सत्रावीतें नपवेची ॥२॥ अर्थ: रात्रंदिवस मन चपळत्वाने धावते, तरीही सत्रावीत (सहस्त्रारमध्ये) न पाहिलेले आहे.
सत्रावी अगम्य विधि हरिहरां । लक्षूं पहातां वरा गोविंदु गे ॥३॥ अर्थ: सत्रावीचा अगम्य विधि हरिहरांना (हरि आणि हरांना) कळत नाही, लक्षपूर्वक पाहताना वरा गोविंद जातो.
ज्ञानदेव दर्शन सत्रावीचें घेतां । उन्मनी ठसवी निवृत्तिराज ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेव सत्रावीचे दर्शन घेतात आणि उन्मनी ठसवितात निवृत्तिराज.
अभंग ८०५:
आकाशासी गुंफा अंत नाहीं जिचा । शोध करा तिचा सर्वभावें ॥१॥ अर्थ: आकाशाशी गुंफा (गुंफण) आहे, ज्याचा अंत नाही. तिचा शोध सर्वभावाने करा.
अनंत ब्रह्मांडाचा खेळ जिच्या योगें चाले । चांग्यासी मिनलें तयां ठायीं ॥२॥ अर्थ: अनंत ब्रह्मांडाचा खेळ जिच्या योगाने चालतो, तिथे चांगल्यांनी मिनले पाहिजे.
गुंफेच्या आधारें चंद्र सूर्य चालती । विश्रांतिसी येती तये जवळी ॥३॥ अर्थ: गुंफेच्या आधाराने चंद्र आणि सूर्य चालतात, तिथे विश्रांतीसाठी येतात.
ज्ञानदेव नयन धरितां समभावें । सोहं स्वरुप भावें लाधलेंसें ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेव नयन समभावाने धरतात आणि सोहं स्वरूप (आत्मस्वरूप) भावनेने लाधतात.
अभंग ८०६:
षटचक्रें बंद निघूनियां गेली । पाहों जो लागलीं तयां गांवा ॥१॥ अर्थ: योगाभ्यासाच्या सिद्धिने आत्मदर्शन झाले असता पूर्वीची ती षट्चक्रे (मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुद्ध, आज्ञा) निघून जातात आणि आत्मज्ञानाचा अनुभव येतो.
निरंजन सभराभरीत वस्तू कोंदली । साक्षत्वासी आली आत्मदशा ॥२॥ अर्थ: निरंजन (निर्दोष) वस्तू सर्वत्र भरलेली आहे, आणि आत्मदशा (आत्मज्ञानाची अवस्था) प्राप्त झाली आहे.
वृत्ति झेंपावली आनंद झाला सैरा । सत्रावी येरझारा करी जेथं ॥३॥ अर्थ: वृत्त (मनाची अवस्था) आनंदाने भरून जाते, आणि सत्रावी (सहस्त्रार) येरझार करते.
ज्ञानदेव म्हणे लक्ष लावीं आकाशीं । ब्रह्म पावसि लौकरी तूं ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की आकाशात लक्ष केंद्रित करा, आणि तुम्हाला ब्रह्म (परमात्मा) लवकरच प्राप्त होईल.
अर्थ: योगाभ्यासाने आत्मदर्शन झाल्यावर षटचक्रे नाहीशी होतात आणि निरंजन वस्तू सर्वत्र भरलेली दिसते. आनंद आणि आत्मदशा प्राप्त होते आणि सहस्त्रार चक्राची अनुभूती होते. ज्ञानदेव सांगतात की आकाशात लक्ष केंद्रित करून ब्रह्म प्राप्त करा.
अभंग ८०७:
नयनाचे शेजारीं दशवें द्बार बापा । एक मार्ग सोपा बोलतसें ॥१॥ अर्थ: डोळ्यांच्या शेजारी दहावे द्वार आहे, आणि एक सोपा मार्ग आहे जो आपल्याला माहित आहे.
आधारीं पवन अपान विराजे । आंगुळें चार साजे तयां ठायीं ॥२॥ अर्थ: आधार चक्राच्या ठिकाणी अपान वायु आहे, जो चार बोटांवर आहे.
मणीपुर चक्र नाभिस्थान कमळ । सहा अंगुळांचा खेळ असे तेथें ॥३॥ अर्थ: मणीपुर चक्र नाभिस्थानात आहे, आणि तेथे सहा अंगुळांचा खेळ (प्रक्रिया) आहे.
वायुचक्र अनुहात ह्रदय असे एक । प्राणासी नि:शंक जेथे नेई ॥४॥ अर्थ: वायुचक्र अनुहात ह्रदयात आहे, जे प्राणाला नि:शंकतेने नेते.
अग्नीचक्र भ्रुवांग शोभतें प्रकाशत्त्व । प्राणासी उलथावें तयावरी ॥५॥ अर्थ: अग्नीचक्र भ्रुवांगात (भ्रूमध्यात) शोभते, तेथे प्रकाश आहे.
सहस्त्रदळीं ब्रह्मरंध्र शोभतसे निळें । प्रकाशाचे उमाळे जेथें असती ॥६॥ अर्थ: सहस्त्रदळ ब्रह्मरंध्रात निळ्या रंगाने शोभते, तेथे प्रकाशाचे उमाळे असतात.
ज्ञानदेव म्हणे ऐका प्राणायाम । या अभंगीं नि:सीम अर्थ झाला ॥७॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की प्राणायाम ऐका, या अभंगात नि:सीम अर्थ आहे.
अर्थ: या अभंगात प्राणायामाच्या प्रक्रिया, चक्रांचे स्थान आणि त्यांचे महत्त्व सांगितले आहे. आधार चक्र, मणीपुर चक्र, वायुचक्र, अग्नीचक्र आणि सहस्त्रदळ ब्रह्मरंध्र यांची प्रक्रिया वर्णन केली आहे.
अभंग ८०८:
औटपीठ डोंगरी गाय एक वसे । क्षीर सेवितसे निजयोगी ॥१॥ अर्थ: औटपीठाच्या डोंगरावर एक गाय वसते, तिचे दूध योगी सेवितात.
धाले पूर्णपदीं समान लक्षिती । क्षुधा चाड चित्तीं नाहीं नाहीं ॥२॥ अर्थ: पूर्णपदी समान लक्ष्यात घेतल्यावर, चित्तात क्षुधा नाहीशी होते.
भ्रुवांतरीं लक्ष लाऊनी बैसा ध्यानीं । ऐक्यासी उन्मनी होऊनी रहा ॥३॥ अर्थ: भ्रुमध्यात लक्ष केंद्रित करून ध्यान करा, आणि उन्मनी दशेत राहा.
ज्ञानदेव नमितो आदी देवी प्रति । नेत्रीं पाहे ज्योती शुध्दरुप ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेव आदिदेवीला वंदन करतात, आणि नेत्रांत शुद्ध ज्योतीचे दर्शन पाहतात.
अर्थ: औटपीठाच्या डोंगरावर गाय वसते आणि योगी तिचे दूध सेवितात. भ्रुमध्यात लक्ष केंद्रित करून ध्यान केल्यावर उन्मनी दशा प्राप्त होते. ज्ञानदेव आदिदेवीला वंदन करून शुद्ध ज्योतीचे दर्शन घेतात.
अभंग ८०९:
सोहंकारीं माया लक्ष आणीं देहीं । निरंजनीं पाहीं मायाकार ॥१॥ अर्थ: सोहं (मी तोच आहे) करणारी माया लक्ष आणते, आणि देहात निरंजनीं मायाकार पाहतो.
निर्गुण सगुण माया तेची खरी । प्रसऊनी निर्धारी वांझ असे ॥२ अर्थ: निर्गुण आणि सगुण माया हीच खरी आहे, ती प्रसवून निर्हिती होऊन वांझ (असत्) होते.
ज्ञानदेव म्हणे मज माया कृपाळु झाली । तिणें उजळली माझी काया ॥३ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की माया कृपाळु झाली, आणि तिने माझी काया उजळली.
अर्थ: सोहं करणारी माया देहात निरंजनीं मायाकार पाहते. निर्गुण आणि सगुण माया हीच खरी असते, पण ती वांझ होते. ज्ञानदेव म्हणतात की माया कृपाळु होऊन त्यांची काया उजळली.
अभंग ८१०:
आकाशीं मळा लाविला बा एक । वांझेचे बाळक शिंपीतसे ॥१॥ अर्थ: आकाशात एक मळा लावला आहे, आणि वांझेचे बाळक शिंपले आहे.
अग्नीकुंड मनें बाळकें निर्मिले । प्रत्ययासी देखिलें मीया लागीं ॥२॥ अर्थ: अग्नीकुंड मनाने बाळके निर्माण केले, आणि प्रत्ययाने ते पाहिले.
ज्ञानदेव म्हणे उफराटें पाहातां । सर्व सौख्यदाता निवृत्ति एक ॥३॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की उलटे पाहिल्यास, सर्व सौख्य (सुख) दाता निवृत्ति एकच आहे.
अर्थ: आकाशात मळा लावला आहे, वांझेचे बाळक शिंपले आहे. अग्नीकुंड मनाने बाळके निर्माण केली आणि प्रत्ययाने पाहिली. ज्ञानदेव सांगतात की उलटे पाहिल्यास, सर्व सुख दाता निवृत्तिनाथ आहेत.
अभंग ८११:
पहा त्रिभुवनीं न दिसे बाइये । नयनांजनीं पाहें आत्मरुप ॥१॥ अर्थ: परमात्मा त्रैलोक्यात भरला असूनही स्थूल दृष्टीने पाहणाऱ्याला तो दिसत नाही. पण जर ज्ञानरूपी अंजन डोळ्यांत घातले तर तो आत्मरूपाने दिसतो.
मन बुध्दि चित्त अंत:करण जाण । या वेगळें निर्वाण ब्रह्म तेंचि ॥२॥ अर्थ: मन, बुध्दि, चित्त, अंतःकरण याहून वेगळा मोक्षरूप परमात्माच आहे.
ज्ञानदेवा ब्रह्म लाधलें अवचटें । उन्मनीचा घांट चढतांची ॥३॥ अर्थ: योगाभ्यास करून उन्मनी अवस्थेचा घाट ओलांडल्यानंतर ज्ञानदेवांना ब्रह्म सहज लाभले.
अभंग ८१२:
आत्मज्ञान जया न देखा निजदृष्टी । तया नरा गोष्टी करुं नये ॥१॥ अर्थ: ज्याला आत्मज्ञान नाही, त्याच्याशी गोष्टी करणे टाळावे.
तूर्यारुपें जाण प्रभा हे नि:सिम । तया परत राम असे बापा ॥२॥ अर्थ: ओंकाराच्या ध्यानाने मिळणाऱ्या तुरीयावस्थेत देखील द्वैत असते, त्याही पलीकडे आत्मा आहे.
ज्ञानदेवा गुज दाविलें गुरुनें । मनें अनन्यें कल्पीतांची ॥३॥ अर्थ: गुरूकृपेने ज्ञानदेवांना आत्मज्ञानाचे गुह्य ज्ञान मिळाले आहे.
अभंग ८१३:
आत्मा एक बाई स्थिरचरव्यापक । सृष्टी तैसी देख एकलीच ॥१॥ अर्थ: चराचर जगतात आत्मा व्यापक आहे आणि सृष्टी त्याच्यापासून निर्माण झाली आहे.
पचंमहाभूतें व्यापूनी निराळा । सौंदर्य पुतळा काळाबाई ॥२॥ अर्थ: पंचमहाभूतांत आत्मा व्यापलेला असून, निराळा आहे. त्याचा सुंदर रूप काळा आहे.
ज्ञानदेव ध्यान धरिले पुढती । त्रैलोक्याची वस्ती असे जेथें ॥३॥ अर्थ: ज्ञानदेवांनी त्या शामसुंदर परमात्म्याचे ध्यान धरले आहे, ज्याच्या सत्तेवर त्रैलोक्य आहे.
अभंग ८१४:
अकारी अर्धामात्रा कवण रीति दिसे । उकारीही घसे कवणे परी ॥१॥ अर्थ: ओंकाराच्या अकारी (अ) मध्ये अर्धमात्रा कसे दिसते? उकारी (उ) मध्ये कसे आहे?
मकारी संयुक्त झाली कैशापरी । अर्धमात्रेवरी अर्धमात्रा ॥२॥ अर्थ: मकारी (म) मध्ये कसे संयुक्त आहे? अर्धमात्रा मध्ये अर्धमात्रा कसे आहे?
अर्धमात्रेचा अर्थ अवचटची दिसे । गुरुगम्य सोय जाणती पैं ॥३॥ अर्थ: अर्धमात्रा चा अर्थ गुरूकृपेने सहज दिसतो.
ज्ञानदेवें अर्थ शोधुनी घेतला । महाशून्यीं संचला निवृत्तीराज ॥४॥ अर्थ: निवृत्तिनाथांच्या कृपेने ज्ञानदेवांनी महाशून्यातील परमात्म्याचा अर्थ शोधून घेतला.
अभंग ८१५:
शून्य हे चार महा शून्य दिसतसें । निजरंग वसे सर्व त्यांत ॥१॥ अर्थ: शून्यात चार महाशून्य दिसतात, ज्यात निजरंग (स्वत:चा रंग) आहे.
ऐसा रंग जया लाधतांचि पाही । मनाची ही सोइ हारपली ॥२ अर्थ: ज्या रंगाने प्राप्त होताच मनाची सर्व सोइ (आशा) हरपली.
ज्ञानदेवाचा बोल बोलण्याचें रुप । निवृत्तिस्वरुप सर्वत्र हें ॥३ अर्थ: ज्ञानदेवांचा बोल म्हणजे निवृत्तिनाथांचे स्वरुप सर्वत्र आहे.
अभंग ८१६:
शून्याचें जें बीज योगीयांचें गुज । स्वानंदाचें निज ब्रह्म रया ॥१॥ अर्थ: शून्याचे बीज हे योगीयांचे गुप्त धन आहे, जे स्वानंदाचे निज ब्रह्म आहे.
त्रिगुण त्रिविध तो सच्चिदानंद । शब्दाचा अनुवाद नसे जेथें ॥२॥ अर्थ: त्रिगुण (सत्त्व, रज, तम) त्रिविध (तीन प्रकारचे) सच्चिदानंद (सत्य, चित, आनंद) आहेत, जे शब्दांनी व्यक्त होत नाहीत.
ज्ञानदेव म्हणे सदगुरु जाणती । इतरांची वृत्ति चालेचीना ॥३॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की सदगुरूंनी हे ज्ञान प्राप्त केले आहे, परंतु इतर लोकांच्या वृत्तीला ते आकलन होत नाही.
अभंग ८१७:
ऐसा योगीराज देखिता अवचट । उन्मनी लंपट रात्रंदिवस ॥१॥ अर्थ: असा योगीराज नजरेस पडल्यावर उन्मनी दशा लंपट होऊन रात्रंदिवस सोडीत नाही.
सत्रावीची शिव टाकुनी राहिला । पहाण्यातील झाला सर्वाठायीं ॥२॥ अर्थ: सत्रावीचे (सहस्त्रार) अमृतपान न करता, तो सर्वत्र त्याच्यात तद्रूप झाला आहे.
असिपदीं आनंद प्रियरुप जाण । ध्यानाचें कारण जेथें नाहीं ॥३॥ अर्थ: असि पदाच्या बोधाने आनंद, प्रियरूप जाण, आणि ध्यानाची गरज नाहीशी होते.
ज्ञानदेव म्हणे ऐसा योगीराणा । तयाचीया चरणा प्रणिपात ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की अशा सिद्ध योगीराजांना माझा प्रणिपात असो.
अभंग ८१८:
एका एक गुज बोलतों निर्वाण । निवृत्ति चरण आठऊनी ॥१॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की श्रीगुरू निवृत्तिनाथांच्या चरणांचे स्मरण करून मी मोक्षाचे गुह्य ज्ञान सांगतो.
अर्धमात्राक्षरीं अक्षरें पाहाती । अनाक्षरा परती बाईयानो ॥२॥ अर्थ: अर्धमात्राक्षरी (मोक्षरूप) अक्षरे वाच्य नसल्यामुळे ते अक्षरांच्या पलीकडे आहे.
रज तम सत्त्व याहुनी निराळी । लक्षाही वेगळी निवृत्ति जाणे ॥३॥ अर्थ: सत्त्व, रज आणि तम गुणांच्या पलीकडे आहे, निवृत्तिनाथांनी हे जाणले आहे.
ध्येय ध्याता ध्यान परता जिचा खेळ । ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान याची साक्ष ॥४॥ अर्थ: ध्येय, ध्याता आणि ध्यान, ज्ञेय, ज्ञाता आणि ज्ञान यांच्या त्रिपुटींची लाग लागत नाही.
सतचितआनंद ब्रह्मा हरी हर । तेही जिचा पार नेणविती ॥५॥ अर्थ: सतचितआनंद ब्रह्म, विष्णु, महेश यांनाही तिचा पार कळत नाही.
सलोकता मुक्ती आदी तिन्ही वर । वसतें जें घर योगीयांचें ॥६॥ अर्थ: सलोकता, समीपता आणि स्वरूपता मुक्तिच्या वर जे योग्यांचे घर आहे.
त्त्वंपद तत्पद असिपदाचा रंग । त्याचा अंतरंग देखा बाईयानो ॥७॥ अर्थ: त्वम्, तत् आणि असि पदांच्या लक्ष्याने त्याचा अंतरंग (अंतःकरण) पहा.
निवृत्ति सोपान मुक्ताबाईची खुण । ज्ञानदेव साधन बोलीले हे ॥८॥ अर्थ: निवृत्तिनाथ, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई यांची खुण आहे, ती ज्ञानदेव सांगतात.
अभंग ८१९:
उन्मनी संयोगें गोसावी विराजे । चहूं देहाचें ओझें निवारोनी ॥१॥ अर्थ: उन्मनी संयोगाने गोसावी (योगी) विराजमान होतो, चार देहांचे (स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण) ओझे निवारून.
सोहमस्मीचे छंदे परिपूर्ण । विज्ञान हे खुण जेथें नाहीं ॥२ अर्थ: सोहमस्मी (सच्चिदानंद ब्रह्म मी आहे) च्या छंदाने परिपूर्ण होते, विज्ञान खुण नाही.
चंद्रसूर्याहुनी तेज तें आगळें । अव्यक्तें व्यापिलें अनुभवें ॥३ अर्थ: चंद्र आणि सूर्याहून तेजस्वी ते ब्रह्म आहे, अव्यक्तात व्यापलेले अनुभवले जाते.
अनुभवाची खुण गुरुगम्य जाणती । ज्ञानदेवें विनंति हेचि केली ॥४ अर्थ: अनुभवाची खुण गुरुगम्य (गुरूच्या कृपेने) कळते, ज्ञानदेवांनी ही विनंति केली आहे.
अभंग ८२०:
नयनाचें अंजन मनाचें रंजन । ठसा हा साधन बाईयानो ॥१ अर्थ: नयनाचें अंजन (डोळ्यांचे औषध) आणि मनाचे रंजन (आनंद) ही साधनाची खूण आहे.
ॐकार अक्षर अक्षरीं हारपे । अनुभवाच्या मापें मोजूं बापा ॥२ अर्थ: ॐकार अक्षर शब्दांच्या पलीकडे आहे, अनुभवाच्या मापाने मोजा.
बिंदूचें जें मूळ प्रणवाचें फळ । योगियाचें खेळ तेच ठायीं ॥३ अर्थ: बिंदूचे मूळ प्रणवाचे (ॐकाराचे) फळ आहे, तेच योगियांचे खेळ आहे.
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तिप्रसादें । स्वरुपाच्या विनोदें बोलिलें हें ॥४ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की निवृत्तिनाथांच्या कृपेने हे स्वरूपाच्या विनोदाने बोलले आहे.
अभंग ८२१:
गगनमंडळीं नारी सुकुमार दिसे । तिन्ही लोक वसे तिचे उदरीं ॥१॥ अर्थ: ब्रह्मरंधातील चिदाकाशामध्ये सुकुमार तुर्यावस्थारूप नारी आहे, जिच्या उदरांत तिन्ही लोक सामावलेले आहेत.
परादी वाचा तन्मय ते झाली । साक्षीत्त्वासी आली ब्रह्मरंध्री ॥२॥ अर्थ: परा, पश्यंती, मध्यमा आणि वैखरी या चारी वाणी तद्रूप झाल्यामुळे वर्णन करू शकत नाहीत, पण ती साक्षी म्हणून ब्रह्मरंध्रात आहे.
ज्ञानदेव म्हणे नयनांतील ज्योती । पाहातां वृत्ति हरे विषयांचीं ॥३॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की नयनांतील ज्योती अनुभवली की, विषयांतील धांव थांबते.
अभंग ८२२:
वर मुळें शेंडा खालीं दिसे बानो । प्रपंची रानोरान वृक्ष बारे ॥१॥ अर्थ: ज्याचे मूळ माया आणि ब्रह्मावर आहे, असा संसारवृक्ष उर्ध्वमूळ आहे आणि शेंडा खाली आहे.
त्रिगुणाच्या शाखा उपशाखा बहुत । नाना याती येत पत्रें ज्यास ॥२॥ अर्थ: त्रिगुणांच्या (सत्त्व, रज, तम) शाखा आणि उपशाखा पुष्कळ आहेत, त्याला विविध जातीची पाने येतात.
पक्व फळ अहं सोहं गोडी त्याची । सेवितां जीवाची आस पूरे ॥३॥ अर्थ: अहंकाराचे पक्व फळ म्हणजे सोहं ज्ञान आहे, ज्याची गोडी जीवाच्या सर्व इच्छा पूर्ण करते.
ज्ञानदेव म्हणे वृक्ष परिपूर्ण झाला । बीज रुढला जाणीवेचा ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की संसारवृक्ष परिपूर्ण वाढला आणि त्याला जाणीवेचे बीज आले.
अभंग ८२३:
धांवत धांवत आलों नयनांजनीं । प्रकाश दिनमणी उणा वाटे ॥१॥ अर्थ: धावत धावत नयनांजनीत (डोळ्यांच्या दिव्यात) आलो आणि प्रकाश उणा वाटला.
निशी दिवस दोन्हीं नाहीं जेथ बारे । अर्धमात्रेवरी लक्ष ठेवीं ॥२॥ अर्थ: जेथे रात्र आणि दिवस दोन्ही नाहीत, तिथे अर्धमात्रेवर लक्ष केंद्रित करतो.
अक्षय अक्षर क्षरविरंहीत साजे । ज्ञानाचे जें ओझें चालेचीना ॥३॥ अर्थ: अक्षय (अनंत) अक्षर (ब्रह्म) क्षरविरहित (क्षयशून्य) आहे, ज्ञानाचे ओझे चालत नाही.
ज्ञानदेव चक्षु झाला परेवरी । यापरती बरोबरी नाहीं बापा ॥४॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर चक्षु (दृष्टी) परेवरी (पार) झाले आहेत, त्यापलीकडे काहीही नाही.
अभंग ८२४:
अंजनाचें अंजन सदोदीत पाहिलें । पाहाणें होऊनी ठेलें सर्वाठायीं ॥१॥ अर्थ: दिव्यदृष्टीचे अंजन सदोदित पाहिले आणि ते सर्वत्र पसरले.
आतां बोलाबोली नको बा आणिक । बिंदु तो नि:शंक ब्रह्म रया ॥२॥ अर्थ: आता आणखी बोलण्याची गरज नाही, बिंदुच नि:शंक ब्रह्म आहे.
अनुहात उन्मनी म्हणोनी व्यर्थ काय । मुखीं धरी सोय ब्रह्मरंध्री ॥३॥ अर्थ: अनुहत उन्मनी अशी योगाभ्यासातील शब्दांची नुसती उच्चार करून काय उपयोग, ब्रह्मरंध्रात बिंदु पहा.
ज्ञानदेव म्हणे न बोले आणिक । डोळीयांची वाल पाहतांची ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की आणखी काही बोलू नका, डोळ्यांची तेज पाहा.
अभंग ८२५:
अकार उकार मकार ओंकार । प्रणव हा साकार सुरेख रे ॥१ अर्थ: अकार, उकार, मकार म्हणजेच ओंकार (प्रणव) साकार (प्रत्यक्ष) सुरेख आहे.
सुरामात्र मसार योगी ध्याती देहीं । निरंजन पाहीं ब्रह्म तेची ॥२ अर्थ: योगी आपल्या देहात सुरामात्र मसार (प्रणवाचे स्वरूप) ध्याते, आणि निरंजन ब्रह्म पाहतो.
ज्ञानदेव म्हणे देह झालें देव । प्रणवची शिव अनुभवें ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की देह देव बनला आहे आणि प्रणव (ओंकार) म्हणजे शिवाचा अनुभव घेतो.
अभंग ८२६:
पाणियाचें मोतीं ज्योती वसे जेथ । महाकारण साद्यंत पाहा तुह्मीं ॥१॥ अर्थ: ज्या महाकारण देहामध्ये पाणीदार मोत्याप्रमाणे तेजस्वी ज्योत आहे, त्याचा अनुभव घ्या.
जागृति स्वप्न सुषुप्ति जेथें उध्दव तीचा । योगी राम ज्याचा अधिकारी ॥२॥ अर्थ: जागृती, स्वप्न, सुषुप्ती या अवस्थांचा उद्भव महाकारण देहात होतो, आणि त्या ज्योतीचा अनुभव घेण्यास योगी पुरुषच अधिकारी आहे.
गोल्हाटाचे मुळीं ज्ञानदेव बैसला । सहस्त्रदळीं शोभला काळा बाई ॥३॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की ते महाकारणाच्या गोल्हाट स्थळावर बसले आणि ब्रह्मरंध्रातील सहस्त्रदळ कमळांत काळ्या ज्योतीचे दर्शन घेतले.
अभंग ८२७:
सकार हकारीं नाडी दिसती कैशा । उलटल्या दशदिशा अमुपचि ॥१॥ अर्थ: सोऽहं जपामध्ये 'स' म्हणजे सकार नाडी आणि 'हं' म्हणजे हकार नाडी आहे, ज्याच्या उलटल्या दशदिशा दिसतात.
सूक्ष मूळ सर्व बीजाचा उध्दव । हाची अनुभव देहामध्यें ॥२॥ अर्थ: सूक्ष्म मूळ सर्व बीजांचा उद्भव आहे, ज्याचा अनुभव देहामध्ये घेता येतो.
समान जैसा अर्क स्थिरचर एकला । आत्मा हा संचला तैशा परि ॥३॥ अर्थ: जसा एकच सूर्य स्थिरचर (चल स्थिर) सृष्टीला प्रकाश देतो, तसाच आत्मा सर्वत्र व्याप्त आहे.
ज्ञानदेव म्हणे याहुनी आणिक । बोलाचें कवतुक जेथ नाहीं ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की याहून अधिक ब्रह्मस्वरूपाच्या विषयी बोलणे शक्य नाही.
अभंग ८२८:
दिव्यरुप चक्षु कैशापरि झाला । ठसा हा उमटला कवण्यापरी ॥१॥ अर्थ: दिव्यदृष्टी (ज्ञानरूपी दृष्टी) कशी प्राप्त झाली आणि अंतःकरणावर स्वानुभवाचा ठसा कसा उमटला.
चहुं देहांचा वर्ण अवर्ण देखिलें । विश्व म्यां पाहिलें तयामध्यें ॥२॥ अर्थ: चारी देहांच्या (स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण) पलीकडचे तत्त्व आणि विश्व त्यामध्ये पाहिले.
ज्ञानदेव म्हणे सर्वाचे जें मूळ । सत्रावी केवळ शुध्दरुप ॥३॥ अर्थ: सर्व विश्वाभासाचे मूळ शुद्ध स्वरूप आहे, जे सत्रावी (सहस्त्रार) मध्ये आहे.
अभंग ८२९:
काळा पुरुष तो हा गगनांत जो नांदे । अनुभवाच्या भेदें भेदला जो ॥१॥ अर्थ: गगनांत भरून उरलेला काळा पुरुष म्हणजे ब्रह्म होय, जो अनुभवाच्या भेदांमुळे भासतो.
भेदून अभेद अभेदूनी भेद । सच्चिदानंद जेथ नाहीं ॥२ अर्थ: भेदून अभेद, अभेदून भेद असे असून सच्चिदानंद तत्त्व तेथे नाही.
ज्ञानदेव म्हणे तेथें अक्षय राहिला । आत्मा म्यां पाहिला या दृष्टिसी ॥३ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की तेथे अक्षय आत्मा पाहिला.
अभंग ८३०:
विश्व ब्रह्म भासे ऐक्य येतां देहीं । अनुहातीं पाहीं अपार नाद ॥१॥ अर्थ: देहात ऐक्य आल्यावर विश्व ब्रह्म भासते, आणि अनुहत नाद अपार (अनंत) दिसतो.
देखिला परी संयोगें व्यापला । विश्व तरीच झाला बाईयानो ॥२ अर्थ: परी संयोगाने व्यापलेला विश्व तेव्हा दिसतो.
पिंड ब्रह्मांडाचा विस्तार विस्तारला । माझा मीच झाला कोणकरी ॥३ अर्थ: पिंड (शरीर) आणि ब्रह्मांडाचा विस्तार, मीच माझा झालो.
ज्ञानदेव म्हणे या अर्थाची सोय । धरी माझी माय मुक्ताबाई ॥४ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की या अर्थाची सोय माझी माय मुक्ताबाई धरीते.
अभंग ८३१:
गुजगुजीत रुप सावळे सगुण । अनुभवितां मन वेडें होय ॥१॥ अर्थ: भगवान श्रीकृष्णाचे शामसुंदर सुकुमार रूप पाहून मन वेडं होऊन जाते.
भ्रमर गुंफा ब्रह्मरंध्र तें सुरेख । पाहतां कवतुक त्रैलोकीं ॥२॥ अर्थ: हे रूप योग्यांना ब्रह्मरंध्रातील भ्रमर गुंफेत दिसते, आणि त्रैलोक्यात आनंद निर्माण करते.
आनंद स्वरुप प्रसिध्द देखिलें । निजरुप संचलें सर्वा ठायीं ॥३॥ अर्थ: हे आनंद स्वरुप प्रसिद्ध आहे आणि निजरुप सर्वत्र भरले आहे.
ज्ञानदेव म्हणे या सुखाची गोडी । अनुभवाची आवडी सेवीं रया ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की या सुखाची गोडी अनुभवानेच सेवन करावी.
अभंग ८३२:
सहस्त्र दळ बिंदु त्यांत तेज दिसे । तें हो काय ऐसें सांगा मज ॥१॥ अर्थ: सहस्रदळ बिंदुत योगी लोकांना जे तेज दिसते, ते काय आहे हे मला सांगा.
जेथ नाम रुप वर्ण नाहीं बारे । तें हें रुप बारे चैतन्य बा ॥२॥ अर्थ: ज्याला नाम, रुप आणि वर्ण नाही असे ते ब्रह्मस्वरुप चैतन्य आहे.
ज्ञानदेव म्हणे अनुभवाची खूण । जाणे तो सुजाण अनुभविया ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की जो सुजाण अनुभव घेतो, तोच अनुभव घेतलेल्या योगी लोकांमध्ये शहाणा आहे.
अभंग ८३३:
कोणाचे हें रुप देह हा कोणाचा । आत्माराम साचा सर्व जाणे ॥१॥ अर्थ: माझ्या ठिकाणी दिसणारे रुप कोणाचे आणि देह कोणाचा आहे हे सर्व आत्मारामाला कळते.
मीतूं हा विचार विवेकें शोधावा । गोविंद हा ध्यावा याच देहीं ॥२॥ अर्थ: मी कोण, तू कोण याचा विचार विवेकाने करून या देहात गोविंद आहे, त्याचे ध्यान करावे.
ध्येये ध्याता ध्यान त्रिपुटीं वेगळां । सहस्त्रदळीं उगवला सूर्य जैसा ॥३॥ अर्थ: परमात्मा ध्येय, ध्याता आणि ध्यान या त्रिपुटींहून वेगळा आहे, जणू सहस्त्रदळात सूर्य उगवला आहे.
ज्ञानदेव म्हणे नयनातींल रुप । या नांव चितपद तुम्ही जाणा ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की नेत्रात दिसणारे रुप चित्स्वरुप आहे, हे जाणावे.
अभंग ८३४:
डोळियांत डोळा काळियांत काळा । देखण्या निराळा निळारुप ॥१॥ अर्थ: प्रत्येक पाहणाऱ्याला ब्रह्मतत्त्व वेगवेगळ्या प्रकारे दिसते, कोणाला डोळ्याचा डोळा, कोणाला काळा, आणि कोणाला निळा रुप.
ब्रह्म तत्त्व जाणे ज्योतिरुपें सगळा । ज्योतीही वेगळा ज्योती वसे ॥२॥ अर्थ: ब्रह्मतत्त्व ज्योतिरुपाने सर्वत्र व्यापलेले आहे, पण ज्योतीहून वेगळे असून, सर्व ज्योतीना तेज देणारे आहे.
ज्ञानदेव म्हणे देवा ऐसी ज्योती । अर्थमात्रा उत्पत्ति सर्वाजीवां ॥३॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ही अर्धमात्रा ज्योती असून सर्व जीवांची उत्पत्ति हिच्यापासून झाली आहे.
अभंग ८३५:
सदगुरु निवृत्ति दिसतो घनदाट । सुषुप्तीचा घांट वेधतांची ॥१ अर्थ: सदगुरु निवृत्तिनाथ घनदाट (घन) दिसतात आणि सुषुप्ती (गाढ निद्रा) चा घांट (अवस्था) वेधतात.
आत्मामाया शिव शक्तीचे हें रुप । दिसतें चिद्रुप अविनाश ॥२ अर्थ: आत्मामाया (आत्मा आणि माया), शिव आणि शक्तीचे हे रुप चिद्रुप (चित्तस्वरुप) आणि अविनाशी आहे.
ज्ञानदेव चढे ऐसी वाट देख । आकाशीं असे मुख तिचें कैसें ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की त्यांनी अशी वाट चढली आहे, जिथे आकाशाच्या मुखाची (मुखवट्याची) दिसते.
अभंग ८३६:
परेचे शिखरावरी वस्ती माझी झाली । समरसें विराली मज माजी ॥१॥ अर्थ: योगाभ्यास करीत असता परावाणीच्या शिखरावर बसलो आणि मी ब्रह्मस्वरूपाशी समरस झाल्यामुळे परावाणीही माझ्यामध्ये विरली.
आत्मदशे योगी लक्ष लाविती देहीं । ब्रह्मरंध्रु पाहीं सतपद तें ॥२॥ अर्थ: आत्मदशा प्राप्त व्हावी म्हणून योगी ब्रह्मरंध्राच्या ठिकाणी असलेल्या 'सत्' स्वरुपाकडे लक्ष लावून ध्यान करतात.
अणुरेणु शून्य गगना तेजें दिसे । निरंतर वसे निरंतर ॥३॥ अर्थ: त्यांना अणुपेक्षाही अणु आणि आकाशाहूनही मोठी तेजस्वी वस्तू दिसते, जी निरंतर वसती.
ज्ञानदेव म्हणे वृत्ति सहस्त्रदळीं लावा । मसुरा मात्रा बरवा ध्यायी जाई ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ब्रह्मरंध्रातील सहस्रदळ कमळातील 'सत्' पदाकडे वृत्ति लावून मसुराकार ध्येयाचे ध्यान करावे.
अभंग ८३७:
नासिकाचा प्राण कोणीं मार्गी येत । नाद दुमदुमित अनुहातीं ॥१॥ अर्थ: प्राणवायु नाकावाटे आंत येतो, त्यामुळे अनुहत ध्वनी ऐकू येतो.
इडे पिंगळेचा ओघ सैरां दिसतसे । त्यावरी प्रकाशे आत्मतेज ॥२॥ अर्थ: इडा आणि पिंगला नाड्यांचा ओघ आंत संचार करीत असतो, आणि त्यावर आत्मतेज प्रकाशते.
ज्ञानदेव म्हणे अष्टांग योगीया । साधितो उपाया याची मार्गे ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की अष्टांग योगाचा अभ्यास करणारे योगी याच मार्गाने परमात्मप्राप्ती साधतात.
अभंग ८३८:
प्रणवाचे भेद उकलावें देहांत । चंद्राची मी मात सांगतसें ॥१॥ अर्थ: प्रणवाच्या (ओंकाराच्या) ध्यानाने शरीरातील निरनिराळ्या चक्रांचे भेद समजावे, आणि चंद्राच्या तेजाचे वर्णन करतो.
सहस्त्र दळावरी तेज शुध्द असे । त्या तेजे प्रकाशे चंद्र बापा ॥२ अर्थ: सहस्रदळ कमळातील शुद्ध तेजामुळे चंद्र प्रकाशीत होतो.
उन्मनीचे ध्यासें सहस्त्रदळ गाजे । पश्चिम मार्गी बीजें दोन असती ॥३ अर्थ: उन्मनी अवस्थेत सहस्रदळ कमळा वरून दोन मार्ग फुटतात, त्यापैकी पश्चिम मार्गाने ब्रह्मलिंग आहे.
लक्ष लावी ज्ञानदेव एकलाची । शुध्द ज्योती तोचि जाणे एक ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर लक्ष लावून शुद्ध ज्योतीची ओळख करून घेतात.
अभंग ८३९:
मन हें लावा हें सालयीं निरुतें । सहस्त्रदळा वरुतें परे जवळी ॥१॥ अर्थ: मन परावाणीच्या जवळ असलेल्या सहस्रदळ कमळातील नीलबिंदुच्या ठिकाणी निश्चयाने लावा.
अनुहात नाद ब्रह्मस्थानीं असे । तेथें रुप कैसें सांगा मज ॥२ अर्थ: ब्रह्मस्थानात अनुहत ध्वनी ऐकू येतो, तेथील रूप कसे आहे ते मला सांगा.
ज्ञानदेव म्हणे स्वरुप जो जाणे । त्यासी शरण होणें अनन्य भावें ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की जे स्वरुप जाणतात, त्यांना अनन्यभावाने शरण जावे.
अभंग ८४०:
महावाक्यार्थ तें शून्य कैसें बापा । सत्त्वर नयनीं पहा आत्मप्रभा ॥१ अर्थ: महावाक्यांचा अर्थ स्पष्ट करणारे शून्य कसे आहे, ते आत्मप्रभेने नयनी पहा.
प्रभा शीत उष्ण दोहीचेही सार । प्रणव हा सारासार आरुता रया ॥२ अर्थ: प्रभा (प्रकाश) शीत आणि उष्ण या दोन्हीचे सार आहे, प्रणव (ओंकार) हे सारासार आहे.
ज्ञानदेव म्हणे सोपानातें ऐसें । निराकार असे अकारेसी ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की सोपानदेवांनी याची अशी शिकवण दिली आहे, की अकार निराकार आहे.
अभंग ८४१:
दशमद्वार अग्रशून्य सूक्ष्म गगनीं । जेथ आसे उन्मनी निखिल रुपे ॥१॥ अर्थ: दशम द्वार म्हणजे ब्रह्मरंध्र, त्याच्या अग्रभागी एक तेजोमय बिंदु आहे, जिथे मनाचा मनपणा विरून गेल्यामुळे उन्मनी अवस्था प्राप्त होते.
द्विविध भाग पिंडी द्विविध ब्रह्मांडी । या तीं पडीपाडीं ब्रह्मरंध्रीं ॥२॥ अर्थ: त्या ब्रह्मरंध्रातील तेजोमय बिंदुचा अर्धा भाग पिंडाचा (शरीराचा) आणि अर्धा भाग ब्रह्मांडाचा असतो.
ज्ञानदेव म्हणे शून्यांतील रुप । अनंत ब्रह्मांणे जेथ आहाती ॥३॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की त्या तेजोमय पिंडीत सर्व ब्रह्मांड साठवलेले आहे.
अभंग ८४२:
जडांतील शुध्दांश कौतुकें रिघाला । निवृत्तीने दाविला कृपा करुनी ॥१॥ अर्थ: निवृत्तीनाथांनी जड वस्तुतील शुद्धांश ब्रह्मस्वरूप दाखविल्यामुळे आनंद वाटला.
अनुहात भेद दाविला कृपनें । सर्व हें चैतन्य गमलें तेव्हां ॥२॥ अर्थ: निवृत्तीनाथांनी अनुहत ध्वनीचा परिचय करून दिल्यावर जड पदार्थ चैतन्यरूप आहेत हे कळले.
ज्ञानदेव नमनीं निवृत्तीचे पदीं । आनंद ब्रह्मपदीं एक झाला ॥३॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर निवृत्तीनाथांच्या चरणी नमन करून ब्रह्मपदातील आनंद एकच ब्रह्मानंद झाला.
अभंग ८४३:
नवा आंत ओवरी औठपिठा जवळी । शून्यातीत काळी सुकुमार ॥१॥ अर्थ: भुवयीच्या आत पश्चिम भागाकडे असलेल्या औठपिठा जवळ एक शून्याच्याही पलीकडे सूक्ष्म स्थळ आहे.
अंगुष्ट पर्वार्ध मसुरा मात्र दीर्घ । उन्मनीचा मार्ग तेच ठायीं ॥२ अर्थ: त्याचा आकार मसुरीएवढा आहे, आणि त्याठिकाणी प्राण स्थीर केला म्हणजे उन्मनी अवस्था प्राप्त होते.
ज्ञानदेव म्हणे पर्वार्धातील नीर । सर्व हें साचार विश्व दिसे ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की वृत्तीची स्थिरता केल्यानंतर सर्व जगाचा लय होऊन एक बिंदुमात्र दिसतो.
अभंग ८४४:
भ्रुवामध्यें तेज चंद्रसूर्यविरहित । आदी मध्य अंत संचलेंसे ॥१ अर्थ: दोन भुवयांमध्ये अग्नीचक्राच्या ठिकाणी चंद्रसूर्याखेरीज जे तेज आहे, ते आदीमध्यांत पसरले आहे.
तुर्यारुपें ते सुषुम्ना प्रकाशली । नवविध अमृतजळीं तया तेजा ॥२ अर्थ: ते नऊ प्रकारच्या अमृतमय जलामध्ये तुर्यारूपाने सुषुम्ना नाडी प्रकाश करते.
ज्ञानदेव वदे अष्टांग योग साध । पावाल ब्रह्मपद याचा भेद ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की अष्टांग योग साधा म्हणजे ब्रह्मपद प्राप्त होईल.
अभंग ८४५:
पश्चिम मार्गी खूण बीजें दोन साजिरीं । अविनाश ओवरी योगीयांची ॥१ अर्थ: पश्चिम मार्गाने ब्रह्मलिंग आहे, आणि ती अविनाशी ओवरी योगीयांची आहे.
त्रिकूट श्रीहाट चंद्रसूर्य जाणा । पश्चिम मार्गी खूण याची की रे ॥२ अर्थ: त्रिकूट (तिन्ही विश्व), श्रीहाट (सुंदरता), चंद्रसूर्य हे पश्चिम मार्गाची खूण दर्शवतात.
ज्ञानदेव म्हणे बीजे दोन बापा । पाहें आत्मरुपा तेथे बा रे ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ब्रह्मलिंगाच्या बीजांनी आत्मरुपा पाहतो.
अभंग ८४६:
इडा वाम दक्षिणे पिंगला । दोहींत या कळा ब्रह्मस्थानीं ॥१॥ अर्थ: उजव्या नाकपुटीत इडा आणि डाव्या नाकपुटीत पिंगला असून या दोन्ही नाड्यांत ब्रह्मस्थानाचे तेज आहे.
प्रणव सैरा बापा धांवे अवघड वाटे । रीघा नवपाटे जीव जीवना ॥२॥ अर्थ: प्राणवायु सैरावैरा होऊन अवघड मार्गाने धांवतो, आणि प्रणवरुप ओंकाराचे ध्येय गाठतो.
ज्ञानदेव म्हणे स्वरुप जो जाणे । त्यासी शरण होणें अनन्य भावें ॥३॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की जे प्रणवाचे स्वरूप जाणतात, त्यांना अनन्यभावाने शरण जावे.
अभंग ८४७:
प्रणवासी रुप नाहीं कांही छाया । दशवे द्वारीं मूळमाया असे कीं रे ॥१॥ अर्थ: प्रणवाला रूप किंवा छाया नाही, ब्रह्मरंध हे दहावे द्वार आहे आणि तेच मायेचे स्थान आहे.
सहस्त्रद्ळीं वृत्ति लावितां नि:शंक । मनासीं भवासी ऐक्यता तेथें ॥२ अर्थ: सहस्रदळ कमळावर वृत्ति स्थिर केली असता मनाचे आणि संसाराचे ऐक्य होते.
ज्ञानदेव म्हणे या परतें नाहीं । बोलण्याची सोयी अनुभव जाणे ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की यापेक्षा अधिक काही वर्णन करता येणे शक्य नाही, हे अनुभवी लोकच जाणतात.
अभंग ८४८:
प्रणवच देह देह हा प्रणव । कल्पनेचा भाव कल्पूं नये ॥१ अर्थ: ओंकाररुप प्रणवच देह आहे आणि देह प्रणवच आहे, त्यात भेदाची भावना करू नये.
अंजनाचें सार तेंच देह बा रे । आत्मा परिपूर्ण सारे पाहती ज्ञानी ॥२ अर्थ: ज्ञानी ज्ञानाच्या अंजनाने आत्मा सर्वत्र भरला आहे असे पाहतात, आणि देहही त्याचाच भाग आहे.
ज्ञानदेव म्हणे प्रणव माझा पिता । अक्षर तेच माता याच भेदें ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की प्रणव माझा पिता आहे आणि अक्षर माझी माता आहे.
अभंग ८४९:
पश्चिममार्ग बापा प्रणव कीं दे सांग । जेथें असे महालिंग तेजोमय ॥१ अर्थ: पश्चिम मार्गाने प्रणवाचे ध्यान करून योगी पुरुष महालिंग रूप ज्योतीचे दर्शन घेतो.
चंद्रांतील जल ते सत्रावी केवळ । नादबिंदा कल्होळ गर्भी झाला ॥२ अर्थ: सत्रावीच्या सरोवरातील चंद्रामृताचे पान घडून अनुहत ध्वनीचा आवाज ऐकू येतो.
ज्ञानदेव म्हणे देह हा दुर्लभ । त्रैलोकीं सुलभ भजनाचा ही ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की दुर्लभ मनुष्य देहामध्ये भगवत्प्राप्ती करणे सुलभ आहे.
अभंग ८५०:
प्रणवाचें आकाश असे सर्वावरी । आकाशीं भरोवरी प्रणवाची ॥१ अर्थ: प्रणवाचे आकाश सर्वत्र आहे आणि आकाशात भरलेले आहे.
प्रणव जें गुह्य ऋषि योगीयांचे । सर्वावरिष्टा साचें वेद आज्ञा ॥२ अर्थ: प्रणव हे ऋषी आणि योगीयांचे गुप्त ज्ञान आहे, आणि वेदांमध्ये सर्वश्रेष्ठ मानले जाते.
एक वेदांत सिध्दांती प्रणव तो तत्त्वता । ज्ञानदेव वक्ता सांगतसे ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर सांगतात की प्रणव हे वेदांतांचे तत्त्व आहे.
अभंग ८५१:
प्रणवाचें रुप कोणें देहें देखिलें । निवृत्तिनें दाविले याच देहीं ॥१॥ अर्थ: प्रणवाचे स्वरूप कोण्या देहधाऱ्याने पाहिले आहे? निवृत्तिनाथांनी मला या देहात त्याचे दर्शन घडविले.
सकार हकार तुर्या उन्मनी भेद । अभेदुनी भेद केले मज ॥२॥ अर्थ: सोहं शब्दातील सकार, हकार, तूर्या, आणि उन्मनी भेदांचा अनुभव घेतला.
ज्ञानदेव म्हणे प्रणवाची खोली । अक्षरीची बोली देह सार ॥३ अर्थ: प्रणवाची सूक्ष्मता वर्णन करणारी अक्षरे आणि देह हे सारभूत आहेत.
अभंग ८५२:
अमृताची क्षीर ब्रह्मांडभुवनीं । पाहाती त्रिभुवनीं नवल झालें ॥१॥ अर्थ: सर्व ब्रह्मांडात अमृताच्या क्षीराच्या रूपाने ब्रह्म भरलेले आहे, हे पाहून त्रिभुवनातील सर्व व्यक्तींना नवल वाटते.
नाद विंदा भेटी झाली कवण्या रीती । शुध्द ब्रह्म ज्योती संचलीसे ॥२ अर्थ: जीवब्रह्माचे ऐक्य कसे झाले असेल, आणि शुद्ध ब्रह्म ज्योतीचे अनुभव कसे आले असतील.
प्रकृति पुरुष शिव शक्ती भेद । त्याचे शरीरीं द्वंद देह जाणा ॥३ अर्थ: ज्याच्या अंतःकरणात प्रकृति, पुरुष, शिव, शक्ती वगैरे द्वैत आहे, त्याला हे कळणार नाही.
ज्ञानदेव म्हणे पिंडी शोध घ्यावा । ब्रह्मांडी पाहावा ब्रह्म ठसा ॥४ अर्थ: प्रथम आपला आत्मरूप आणि जगत ब्रह्मरूप आहे हा अनुभव घ्यावा.
अभंग ८५३:
प्रणवाची शक्ती शिव प्रणवची । क्षर अक्षर साची प्रणव ते ॥१ अर्थ: प्रणवाची शक्ती शिव आहे, आणि प्रणव हे क्षर आणि अक्षर तत्त्व आहे.
त्रिकूट श्रीहाट गोल्हाट ब्रह्मरंध्र । प्रणव निरंतर ऐक्य झाला ॥२ अर्थ: त्रिकूट, श्रीहाट, गोल्हाट, आणि ब्रह्मरंध्र हे सर्व प्रणवरूप आहेत.
ज्ञानदेव आपण प्रणव झाला आधीं । ध्याता ब्रह्मपदीं प्रणवची ॥३ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की ध्याता ब्रह्मपदात प्रणवरूप झाले आहे.
अभंग ८५४:
स्थावर जंगम प्रणव प्रसवला । आत्मा स्वय संचला प्रणवा ठायीं ॥१ अर्थ: प्रणवरूप ब्रह्मापासून स्थावर-जंगम जगत उत्पन्न झाले आणि आत्मा प्रणवरूप आहे.
अवस्था भुक्ती मुक्ती प्रणवची जन्मता । अर्धमातृके परता प्रणवची ॥२ अर्थ: होणाऱ्या भुक्ती-मुक्ती या अवस्थाही प्रणवच आहेत, आणि तो अर्धमातृकेच्या पलिकडचा आहे.
ज्ञानदेव म्हणे प्रणवाचे ठायीं । प्रणवीं प्रणव पाहीं निराळा तो ॥३ अर्थ: प्रणवाच्या ठिकाणी प्रणवच आहे, आणि निराकार रूपाने प्रणव निराळा आहे.
अभंग ८५५:
शिवशक्तीचा भेद अर्धनारी पुरुष । याचा हा सौरस आणा चित्ता ॥१ अर्थ: शिव-शक्तीचा भेद अर्धनारीपुरुष आहे, हे मनात आणा.
जागृति स्थूळ तुर्या महाकारण । हेचि कीर खुण तेझे ठायीं ॥२ अर्थ: जागृति, स्थूल, तुर्या, आणि महाकारण हे सर्व खुणा त्याच्या ठिकाणी आहेत.
ज्ञानदेव म्हणे कैसे हें जाणिजे । देही नाद गाजे परेवरी ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की हे कसे जाणावे, जे देहात नाद गाजतो आणि परेवरी आहे.
अभंग ८५६:
निळावर्ण ब्रह्मरंध्र येकनिकें । पाहा माझे सखे भाविक हो ॥१॥ अर्थ: ब्रह्मरंध्रातील नील बिंदूकडे लक्ष ठेवा. उन्मनी अवस्थेत होईल, चित्त त्याच्याकडे लावा.
उन्मनि सदैव वसे अक्षय पंथें । लाउनियां चित्त तया ठायीं ॥२॥ अर्थ: उन्मनी अवस्थेत सदैव अक्षय मार्गाने चित्त तिकडे लावा.
ज्ञानदेव म्हणे यापरती खूण । नाहीं ऐसी आण वाहातसें ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की या मार्गाची आणखी कोणतीही खूण नाही आहे.
अभंग ८५७:
आकाश हें असें माझें शिर बापा । कर्ण दिशा चिद्रूपा नाद उठती ॥१॥ अर्थ: आकाश हे माझे मस्तक आहे, दिशा माझे कान आहेत, त्या दिशारूपी आकाशांत ज्ञानाचा नाद (ध्वनी) उठतो.
आधारापासूनी सहस्त्रदळावरी । नि:शब्द निरंतरी नारी एक ॥२ अर्थ: आधार चक्रापासून सहस्रदळापर्यंत एक कुंडलिनी नाडी आहे.
ज्ञानदेव म्हणे अनुभव ऐसा जेथें । तोचि जीवन्मुक्त संत योगी ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ज्याला असा अनुभव आहे, तोच जीवन्मुक्त, संत योगी आहे.
अभंग ८५८:
अग्नीचे पोटीं पुरुष उध्दवला अवचट । सत्रावी लंपट निशिदिनीं ॥१ अर्थ: शरीरातील अग्नीपासून एक शक्ती उत्पन्न होऊन ती कुंडलिनी नाडी जागृत होते, आणि अमृत स्राव होऊ लागतो.
आधार नाहीं जेथ निराधार वर्तती । निराधार न म्हणती आपणा लागीं ॥२ अर्थ: योग साध्य झालेल्या पुरुषाला जमीनीपासून अधांतरी राहता येते, पण ते स्वतःला निराधार समजत नाहीत.
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीने दाविलें । या नयनीं पाहिलें अविनाश ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की निवृत्तीनाथांच्या कृपेने त्यांनी अविनाशी आत्म्याचे प्रत्यक्ष दर्शन घेतले.
अभंग ८५९:
सत्रावीचे गांवी शून्याचा विस्तार । प्रणव निराकार सदैव असे ॥१ अर्थ: सत्रावी जीवन कलेच्या स्थानीच शून्याचा विस्तार दिसतो, तोच प्रणवाचे निराकार रूप आहे.
पश्चिम पूर्व असे शुक्ल कृष्ण नारी । दैवी आणि आसुरी वेगें शोधा ॥२ अर्थ: पश्चिम आणि पूर्व दिशांना शुक्ल (पांढरा) आणि कृष्ण (काळा) नारी आहेत, दैवी आणि आसुरी संपत्तीचे मार्ग आहेत.
ज्ञानदेव म्हणे अर्धमात्र कोणती । मसुरा मात्रा आहे ती दोन्ही भाव ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की अर्धमात्रच ब्रह्मरूप आहे, जी मसुरी प्रमाणे असते.
अभंग ८६०:
सहस्त्रदळ साजिरें नयनाचे शेजारी । अर्ध मातृका अंतरी चिन्मय वस्तू ॥१ अर्थ: सहस्रदळ कमळ नयनाच्या शेजारी असते, अंतर्मनात अर्धमातृका चिन्मय वस्तू आहे.
ॐकार नादीं कीं नाद ॐकारीं । दैवीं निरंतर प्रणवीं पहा ॥२ अर्थ: ओंकार नादी आहे की नाद ओंकार आहे, दैवी निरंतर प्रणव आहे.
मकार अर्धमात्रा शून्याचा निश्चय । आत्मा एक असे स्वयें रया ॥३ अर्थ: मकार अर्धमात्रच शून्याचा निश्चय आहे, आत्मा एकच असतो.
ज्ञानदेव म्हणे कैवल्याचा दाता । कोण पत्री हे कविता नाहीं ऐसी ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की कैवल्याचा दाता कोण पत्री आहे, ही कविता नाही आहे.
अभंग ८६१:
स्थूलदेह सूक्ष कारण तिसरा देह । चौथा महाकारण देह ऐक बापा ॥१॥ अर्थ: तुला स्थूल, सूक्ष्म, कारण हे देह माहित आहेत आता महाकारण देहाची चार स्थाने आहेत. त्यापैकी औटपीठ हे एक होय.
औट पीठाचे दरीं कर्पूर वर्णावरी । शामाचे अंतरी महाकारण ॥२॥ अर्थ: बाहेरून पांढरा सूक्ष्म देह, त्याच्या आतून काळा कारण देह आणि त्याच्या आत महाकारण देह आहे.
महाकारणीं आतुला लक्षाचा पुतळा । उन्मनी हे कळा दैवी वरी ॥३॥ अर्थ: महाकारण देहांत योगाचे लक्षरूप तेजस्वी ज्योत आहे, जी उन्मनी अवस्थेतच दिसते.
सहस्त्रदळ तेंच कीं आन नाहीं ऐसें । महा तेज वसे ज्याचे आंत ॥४॥ अर्थ: तेच सहस्रदळ कमळ आहे आणि त्यात ती तेजोमय ज्योत असते.
पश्चिम मार्ग तेथुनी ऊर्ध्व उंच गगनी । जेथें एक कामिनी एकलीच ॥५ अर्थ: पश्चिम मार्गाने उंच गेल्यावर एक कामिनी सुषुम्ना नाडी आहे.
मार्ग नहीं तेथ कोणे रीती जावें । सुषम्नेवरी वळघावें सामर्थेसी ॥६ अर्थ: तिकडे जाण्याला लवकर रस्ता सापडला नाही, पुढे सामर्थ्य करून सुषुम्ना नाडीवर जावे.
तेथूनी ऊर्ध्व छिद्र मुंगी नेत्रातुल्य । त्यांतून उडणें भले चपलत्त्वेंसी ॥७ अर्थ: पुढे मुंगीच्या डोळ्यापेक्षा सूक्ष्म छिद्र आहे, त्यातून मोठ्या चपळाईने बाहेर पडावे.
जडतां वळंघितां बरी नारी आपण एक । रनानारी नपुंसक एक रुप ॥८ अर्थ: तेथे पुरुष, स्त्री आणि नपुंसक रूपे आहेत.
ज्ञानदेव म्हणे जो उडनी जाय तेथ । परब्रह्मीचि मात तोचि जाणे ॥९ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की जो योगाभ्यासाने उडी मारून जातो, तोच परब्रह्माचे स्वरूप जाणतो.
अभंग ८६२:
सहस्त्रदळ ब्रह्मरंध्र एके नेत्री देखे । देखणा पारुखे ते ठायीं बा ॥१ अर्थ: योगी पुरुषाने सहस्रदळ कमळातील ब्रह्मरंध्रातील नीळी ज्योती पाहिली की त्याचा पाहिलेपणा निघून जातो.
नादीं नाद भेद भेदुनी अभेद । पश्चिम मार्गी आनंद देखुनी राहे ॥२ अर्थ: नादाच्या ठिकाणी असणारा नादधर्म जगात द्वैत भासत असणारा भेद, अधिष्ठान चैतन्याच्या ज्ञानाने नाहीसा करून दैवी संपत्ती रुप पश्चिम मार्गाने आनंद प्राप्त होते.
मन पवन निगम आगम सुरेख । आधार सहस्त्रदळ देख देहीं नयनीं ॥३ अर्थ: मन, प्राण, वेद, शास्त्र निरनिराळे पदार्थ सहस्रदळातील ज्योतीच्या ज्ञानाने ब्रह्मरूप आहेत असे प्रतीत होते.
ज्ञानदेव म्हणे डोळां हा प्रणव । निवृत्तीनें अनुभव मज दिधला ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की योगाभ्यासातील प्रणवरूप ध्यानाच्या डोळ्यांनी निवृत्तीनाथांच्या कृपेने आत्मसुखाचा अनुभव केला.
अभंग ८६३:
सगुण देह बापा निर्गुण माझें शीर । हा तो भेदाकार कैशापरी ॥१ अर्थ: जसे एका देहाच्या ठिकाणी धड व शीर असे दोन भाग असतात, त्याप्रमाणे आत्म्याचे सगुणरुप हा देह व निर्गुणरुप शीर आहे.
दैवी आसुरी पूर्व पश्चिम मार्ग किरे । शून्यांतील सारे चराचर हें ॥२ अर्थ: दैवी संपत्ती किंवा आसुरी संपत्तीचे पुरुष हे दोन्ही माया कार्यच आहेत, शून्यांतील सारे चराचर आहे.
ज्ञानदेव म्हणे भेद ऐक गुरुपुत्रा । नयनीं अर्धमात्रा सर्व जन ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की हे गुरुपुत्रा, सर्व लोकांच्या डोळ्यात अर्धमात्रारुप एक ब्रह्मच आहे.
अभंग ८६४:
अनुहत ध्वनी वरि चंद्रमा वर्तुळ । तेजाचे उमाळे अनंत तेथें ॥१ अर्थ: योगाभ्यासामध्ये अनुहत ध्वनी ऐकू येतो आणि चंद्राप्रमाणे शीतल तेजाचे उमाळे दिसतात.
ब्रह्मशिखरीं निराळ्या मार्गावरी । अविनाश कर्णकुमारी एकलीच ॥२ अर्थ: ब्रह्मशिखराच्या निराळ्या मार्गावर अविनाशी सुषुम्ना नाडी एकटीच असते.
तेथुनी महाद्वार उन्मनीचें वर्ता । त्यावरी चढता रीग नसें ॥३ अर्थ: तेथे उन्मनीच्या द्वाराची कल्पना येते आणि त्यावर चढताना रीग (मार्ग) नसतो.
अणुचें जै अग्र ऐसा तेथ मार्ग । औटपीठीं सवेग जावें वरी ॥४ अर्थ: अणुच्या अग्रावर जाण्यासारखा कठीण मार्ग आहे, औटपीठावर वेगाने जावे.
**पंचदेव तेथें एकरुपां देखती । औटपीठीं वसती आरुते तेही ** अर्थ: औटपीठावर पंचदेव एकरुपाने असतात, आणि तेथून पुढे शुद्ध ब्रह्माची वस्ती आहे.
तयाचेही वर रश्मिअग्रामधुनी । शुध्द ब्रह्म निर्वाण असे तेथ ॥६ अर्थ: तेथून पुढे शुद्ध ब्रह्म निर्वाण आहे.
ज्ञानदेव म्हणे ब्रह्मांडींचा अंत । नाही ऐसी मात बोलतसे ॥७ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की या सर्व सूक्ष्म गोष्टींचा विचार करून ब्रह्मांडाला अंत नाही असे वाटते.
अभंग ८६५:
आत्माराम देखे सहस्त्रदळावरी । उन्मनी हे पाहीं आरुते तेहीं ॥१ अर्थ: आत्माराम सहस्रदळावर पाहतो, आणि उन्मनी अवस्था पाहतो.
चक्षुचे अंतरी चक्षु देखे पूर्ण । हेचि कीरे खुण तुझें ठायीं ॥२ अर्थ: चक्षुच्या अंतरी चक्षु पूर्ण पाहतो, हीच तुझ्या ठिकाणी खुण आहे.
मी ब्रह्म सोई ज्ञानपद तें साजिरें । ते ठायीं निर्धारें तुझा तूंचि ॥३ अर्थ: मी ब्रह्म आहे हे ज्ञानपद साजिरें आहे, तेथे निर्धाराने तुझाच तूच आहेस.
बाप रखुमादेवीवरा तुझा तूं आपण । सर्व हें चैतन्य तुझे ठायीं ॥४ अर्थ: बाप रखुमादेवीवरा, तुझाच तूच आहेस, सर्व चैतन्य तुझे ठिकाणी आहे.
अभंग ८६६:
शून्याचें भुवनी स्वरुप अविनाश । प्रणवीं पुरुष दिसतसे ॥१॥ अर्थ: शून्याचे अविनाशी स्वरूप आहे, आणि प्रणव रूप पुरुष दिसतो.
निळा रंग देखें सर्वाचे देखणीं । चैतन्य भुवनीं समरस ॥२॥ अर्थ: निळा रंग सर्वाच्या दृष्टीला दिसतो आणि चैतन्य (प्रकाश) भुवनीं (जगात) पसरलेले आहे.
ज्ञानदेवा ध्यान सच्चिदानंदाचें । सर्व ब्रह्म साचे येणें येथें ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ध्यानामुळे सच्चिदानंद ब्रह्माचा अनुभव येतो.
अभंग ८६८:
सत्त्व रज तम शुध्द सत्त्व चौथा । निर्गुणी गुणापरता बाईयानो ॥१ अर्थ: सत्त्व, रज, तम आणि चौथा शुद्ध सत्त्व हे गुण निर्गुण (गुणातीत) आहेत.
स्थूळ देह सूक्ष्म कारणाचे वरी । महाकारण सरी चौथा देह ॥२ अर्थ: स्थूल देह, सूक्ष्म देह, कारण देह यांच्यापलीकडचा महाकारण देह आहे.
कैवल्य देह तो ज्ञानदेवें पाहिला । पहाणें होऊनी ठेला चराचरी ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वरांनी कैवल्य (मोक्ष) देह पाहिला आणि तो सर्व चराचरांत भरलेला आहे.
अभंग ८६९:
आत्मा पूर्णपणीं लक्ष सोहं स्मरणीं । लक्षासी उन्मनी आणा बारे ॥१ अर्थ: आत्मा पूर्णपणे लक्ष सोहं (सच्चिदानंद) स्मरणात ठेवावा आणि उन्मनी (समाधी) अवस्थेत जायचे प्रयत्न करावे.
नरदेहाचें सार्थक सदगुरुचरणीं । महाकारणासरी चौथा देह ॥२ अर्थ: नरदेहाचे सार्थक सद्गुरु चरणांत आहे आणि महाकारण देह हा चौथा देह आहे.
ज्ञानदेव म्हणे सदगुरुकृपेचें । नित्यानित्य क्रृपें शोध करा ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की सद्गुरुंच्या कृपेने नित्यानित्य (शाश्वत) वस्तुचा शोध घ्यावा.
अभंग ८७०:
स्वरुपाचें ध्यानीं निरंजन पाहिलें । डोळ्यानें दाविलें चराचर ॥१ अर्थ: निरंजन (निर्दोष) स्वरूप ध्यानात पाहिले आणि डोळ्यांनी चराचरात त्याचे दर्शन घेतले.
आतां माझें नयन नयनीं रिघों पाहे । नयना नयनीं राहे नयनची ॥२ अर्थ: आता माझे नयन (डोळे) नयनांत (डोळ्यांत) रिघतात आणि नयन (दृष्टी) नयनी राहते.
ज्ञानदेवा नयन निवृत्तिने दाविला । सर्वा ठायीं झाला डोळा एक ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की निवृत्तिनाथांनी नयन (दृष्टी) दाखविली आणि सर्व ठिकाणी एकच डोळा झाला.
अभंग ८७१:
नयनांतील रुप जो हें देखे पुरुष । त्याचे चरणीं वास असे माझा ॥१॥ अर्थ: जो पुरुष ध्यान योगाने डोळ्यातील हे तेज पाहतो, त्याच्या चरणांवर माझा वास असो.
नयनांतील ज्योती देखे गुह्यभावें । त्याचें स्वरुप भावें वंदावें गा ॥२॥ अर्थ: जो डोळ्यातील दिव्य ज्योतीचे दर्शन घेतो, त्याच स्वरुपाला भावनेने वंदन करावे.
ज्ञानदेव म्हणे नयनांतील शून्य । देखे तोची धन्य भाग्यवंत ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की जो नयनांतील शून्य पाहतो, तोच धन्य व भाग्यवान आहे.
अभंग ८७२:
डोळा माझा बाप त्रिभुवना परता । जो देखे मुक्तता तोचि लाहे ॥१ अर्थ: त्रिभुवनाहूनही पलिकडे असणारा डोळा म्हणजे परमात्मा, तो माझा बाप आहे. जो पाहतो त्याला मोक्ष प्राप्त होतो.
जीव जंतु कृमी मुंगी नेत्रामध्यें । वास्तव्य गोविंदे केलें पाहा ॥२ अर्थ: जंतु, कृमी, वगैरे सर्व जीवांच्या डोळ्यामध्ये गोविंदानेच वास्तव्य केले आहे.
ज्ञानदेवाचें बोल उघड निर्मळ । जान्हवीचें जळ स्थिर वाहे ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वरांचे बोलणे उघड, निर्मळ आहे आणि गंगेच्या पाण्याप्रमाणे स्थिर वाहते.
अभंग ८७३:
नयनाचे आंगणीं तुर्येचा प्रकाश । उन्मनी उल्हास तयावरी ॥१ अर्थ: योगींना 'तुर्या' नामक चौथी अवस्था प्राप्त झाली की त्यांच्या डोळ्यात एक प्रकारचे तेज येते आणि उन्मनी अवस्थेत मन उल्हासित होते.
श्वेत शाम कळा प्रकाश आगळा । स्वयंज्योति बाळा लक्ष लांवी ॥२ अर्थ: जिच्या ठिकाणी काळा, पांढरा वगैरे रंग आहेत अशी आत्मज्योती दिसते, तिकडे लक्ष ठेवावे.
ज्ञानदेव म्हणे कैसे हे नयन । चैतन्याची शून्य आन नाहीं ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की हे डोळ्यांतील तेज चैतन्याचे असून दुसरे काही नाही.
अभंग ८७४:
रक्तवर्ण स्थूळ श्वेत हें सूक्ष्म । कारण तें श्याम ऐसें देखा ॥१ अर्थ: स्थूल देह तांबडी पाकळी, सूक्ष्म देह पांढरी पाकळी, कारण देह काळी पाकळी आहे.
निळावर्ण देह महाकारण साजिरा । ज्योतीचा मोहरा अलक्ष लक्ष्मी ॥२ अर्थ: महाकारण देहरूप पाकळीचा रंग निळा आहे आणि त्यामध्ये ब्रह्मज्योतीरूप लक्ष्मी आहे.
ज्ञानदेव म्हणे सर्व हें चैतन्य । मन हेंची धन्य धन्याचेनी ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की दृश्य पदार्थ चैतन्यरूप आहे, आणि सदगुरूच्या कृपेने ज्याच्या मनाला हे दिसते तो पुरुष धन्य आहे.
अभंग ८७५:
औट पिठावरी निरंतर देश । तेथ मी जगदीश असे बाई ॥१ अर्थ: औटपीठाच्या स्थानी निरंतर वास आहे आणि तेथे मी जगदीश आहे.
त्रिकुटाचा फेरा टाकीला माघारा । अर्धमात्रेवरा वरी गेलों ॥२ अर्थ: त्रिकूटाचा फेरा टाकून अर्धमात्रा वरी गेलो.
अर्धनारी पुरुष एकरुप दीसे । तेची ब्रह्म ऐसें जाण बाई ॥३ अर्थ: अर्धनारीपुरुष एकरुप दिसतो, तोच ब्रह्म आहे हे जाण.
ज्ञानदेवी शून्य नयनी देखिलें । सर्वत्रीं संचलें शून्य एक ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वरांनी शून्य नयनांनी पाहिले, आणि सर्वत्र एकच शून्य व्याप्त आहे.
अभंग ८७६:
ब्रह्मज्ञानी पुरुष तोचि ओळखावा । नयनांजनीं पाहावा ब्रह्मठसा ॥१॥ अर्थ: ज्याच्या डोळ्यातील तेजांत ब्रह्मप्राप्तीची खूण दिसते, त्यालाच ब्रह्मज्ञानी समजावे.
देखतसे देहीं द्वैत भेदातीत । तोची धन्य संत माझे मनीं ॥२॥ अर्थ: जो देहात असूनही द्वैत भेदाच्या पलीकडील परमात्म्याचे दर्शन घेतो, तोच खरा संत आहे असे माझ्या मनात येते.
त्याचे चरणोदकीं जान्हवी पवित्र । सहस्त्रदळावर लक्ष ज्याचें ॥३॥ अर्थ: ज्या पुरुषाचे लक्ष ब्रह्मरंध्रातील सहस्रदळावर आहे, त्याचे पायातील तीर्थ जान्हवीच्या पाण्यासारखे पवित्र आहे.
ज्ञानदेव म्हणे ऐशा योगीयाला । देखतां तयाला नमन माझें ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की अशा योगी पुरुषाला पाहिल्यावर त्याला माझे नमन असो.
अभंग ८७७:
निशी दिवस दोघे लोपलें तें ठायीं । निरंजन ते ठायीं लक्षुनी पाहा ॥१ अर्थ: जिथे रात्र आणि दिवस दोन्ही लोपले आहेत, तेथे निरंजन (निर्दोष) ब्रह्म आहे, ते लक्ष देऊन पाहा.
रवी शशी ज्याचें तेजें प्रकाशले । नवल म्यां देखिलें एक तेथें ॥२ अर्थ: ज्याच्या प्रकाशाने रवी (सूर्य) आणि शशी (चंद्र) प्रकाशले आहेत, तेथे मला एक नवल (आश्चर्य) वाटते.
नारी पुरुष दोघे एक रुपें दिसती । देखणें पारुखे तया ठायी ॥३ अर्थ: त्या ठिकाणी नारी आणि पुरुष दोघेही एक रूप दिसतात आणि पाहणारेही तिथे नाहीसे होतात.
ज्ञानदेव म्हणे शि तेचि शक्ती । पाहातां व्यक्तीं व्यक्त नाहीं ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की शिव आणि शक्ती एकरूप आहेत, त्यांच्यामध्ये व्यक्त-अव्यक्त असा भेद नाही.
अभंग ८७८:
चैतन्य तें दिसें उघडेया डोळां । नयनाचा सोहळा निवृत्ति जाणे ॥१ अर्थ: चैतन्य वस्तु उघड्या डोळ्यांनी दिसते आणि नयनाचा सोहळा निवृत्तीनाथांनी अनुभविला.
मसुरांतील सूक्ष्म अनुभवें दिसे । तेथ तेज असे कवण्या रीती ॥२ अर्थ: ब्रह्मरंध्रातील मसुरी एवढ्या बिंदूचे तेज अत्यंत सूक्ष्म असले तरी योगी लोकांना त्याचा अनुभव घेता येतो.
ज्ञानदेव म्हणे ऐसे तेथे तेज । असे गुजगुजीत निर्मळ तें ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की हे तेज मोहक आणि निर्मळ असले तरी त्याचे गूढ परमात्मा निवृत्तीनाथांनाच माहित आहे.
अभंग ८७९:
आकाशाचे ठायीं चंद्र सूर्य तारा । सूक्ष्माचा फेरा सर्वा ठायीं ॥१ अर्थ: आकाशात चंद्र, सूर्य आणि तारे फिरत असतात, पण आकाश मात्र सर्वत्र आहे.
बिंदुस्थान तेथें ब्रह्मरंध्र ज्योती । तेथे योगी वसती दिवस रात्र ॥२ अर्थ: योगी पुरुष ब्रह्मरंध्राच्या ठिकाणी असणाऱ्या ज्योतीवर लक्ष ठेवून दिवसरात्र तेथे वसती करतात.
ज्ञानदेव म्हणे सर्वची हें शून्य । वस्तु परी पूर्णं सर्वाठायीं ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ब्रह्मदृष्टीने सर्व वस्तु एकदेशी आहेत, ते ब्रह्म मात्र सर्व व्यापी आहे.
अभंग ८८०:
अखंड तमासा डोळा देख निका । काळा निळा परिवा बाईयानो ॥१ अर्थ: अखंड तमासा (खळबळ) डोळ्यांनी पाहू नका, काळा आणि निळा रंग आहे.
सदोदीत नयनीं नयन हारपे । निळ्याचे स्वरुपें मनीं वसो ॥२ अर्थ: डोळ्यांतील निळ्या रंगाचे स्वरूप मनात ठेवा.
अकरा वेगळें नाहीं बा आणिक । माझे नेत्रीं देख शुध्द ज्योती ॥३ अर्थ: डोळ्यात वेगळा काही नाही, माझे नेत्र शुद्ध ज्योती पाहतात.
ज्ञानोबाची वाणी पूर्ण रुपी घ्यावी । देहींच पाहावी आत्मज्योती ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की माझी वाणी पूर्ण रुपाने घ्यावी आणि देहात आत्मज्योती पाहावी.
अभंग ८८१:
शून्याचा उदभव सांगतों या बोला । औटापिठीं वहिला सूक्ष्म मार्ग ॥१॥ अर्थ: योग्यांना ध्यान करत असता जो नीलबिंदु दिसतो त्याला शून्य म्हणतात. त्या शून्याची उत्पत्ति कशी होईल, याचा मार्ग औटपीठातील सूक्ष्म मार्गातून सांगतात.
मनपुराचे वरी द्वादश आंगुळें । तयावरी गेले अव्हाटेने ॥२॥ अर्थ: मनपुराच्या पुढे बारा बोटांची लांबीचा मार्ग आहे, जो अव्हाटेने (खडतर) आहे.
आतां तया सदनीं उफराटें मार्गे । वळंघिता सवेग पश्चिम पंथीं ॥३॥ अर्थ: त्या सदनी (ठिकाणी) उलट्या मार्गाने जाऊन वळण घेत पश्चिमेच्या मार्गाने जावे.
पश्चिमपंथीं नाडी घोष वाहे जीचा । तेथुन ध्वनीचा विस्तार गा ॥४॥ अर्थ: पश्चिमेच्या मार्गावर एक प्रकारचा आवाज ऐकू येतो, आणि तेथून ध्वनीचा विस्तार होतो.
ध्वनीचेंही वरी शुध्द तेज असे । चंद्रमा प्रकाशे तेच ठायीं ॥५॥ अर्थ: ध्वनीच्या वर शुद्ध तेज आहे, जे चंद्रप्रकाशाने उजळलेले आहे.
चंद्राचे वरी एक निराळाच मध्य । स्त्रियेचें निजबोधें निजरुप ॥६॥ अर्थ: चंद्राच्या वर एक निराळाच मध्य आहे, जो स्त्रीच्या आत्मबोधाने आत्मरूप आहे.
निखिल जें तेज ज्याचेनी अमृत । जीववी देहींत देह दैव ॥७॥ अर्थ: निखिल तेजामुळे अमृत उत्पन्न होते, ज्यामुळे देहाला जीववायू मिळतो.
औटापिठातळीं सर्व तें दीसे । सूर्य हा प्रकाशे तेच ठायीं ॥८॥ अर्थ: औटपीठाच्या तळाशी सर्व काही दिसते, जसे सूर्य प्रकाशतो तिथेच.
ज्ञानदेव म्हणे मज त्रिकुटाची गोडी । धरितां आवडी ब्रह्म लाभे ॥९॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की त्रिकुटाची गोडी धरून ब्रह्मप्राप्ती होते.
अभंग ८८२:
आतां औटपिठींचा मार्ग एक बाई । निशिदिनीं पाहीं शोध करा ॥१ अर्थ: महाकारण स्थानातील औटपीठाचा मार्ग शोधा, रात्रंदिवस प्रयत्न करा.
औटहात प्रमाण सत्य कीं हे जाण । त्यांतील जें स्थान ऐकें एक ॥२ अर्थ: साडेतीन हाताचा स्थूल देह आहे, त्यात महालिंग स्थान आहे, ते टाळूजवळ आहे.
महालिंग स्थान टाळू एके संधीं । तेथें एक सिध्दि तेजोमय ॥३ अर्थ: महालिंग स्थान टाळूजवळ आहे, त्यात एक तेजोमय सिद्धी आहे.
मार्ग तेथ परतले दोहीं भागीं । पश्चिमीं महालिंगी मार्ग ऐसा ॥४ अर्थ: तेथून दोन रस्ते फुटतात, एक पश्चिमेकडचा महालिंगाकडे जाणारा आहे.
सत्रावीचे शिखरीं मार्ग एक गेला । तो म्यां देखियेला याच देहीं ॥५ अर्थ: सत्रावीचे शिखरीं जाणारा मार्ग आहे, तो मी याच देहात पाहिला आहे.
महालिंगीं मार्ग अंत नाहीं ज्याचा । शोध करितां वाचा कुंठीतची ॥६ अर्थ: महालिंगाचा मार्ग अंतहीन आहे, शोध घेताना वाचा (वर्णन) कुंठीत होते.
ज्ञानदेव म्हणे हा विचार पाहा । जाणता दाविता विरळा एक ॥७ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की हा विचार करा, जाणता विरळाच असतो.
अभंग ८८३:
आकाशाचें अंतीं प्रणवाचें गुज । निरंजन बीज साधूं पाहाती ॥१ अर्थ: योगाभ्यासी पुरुष सहस्रदळ कमळातील अर्धमात्रारूप आकाशात प्रणवाचे बीज पाहतात.
सद्रूप चिद्रूप अद्वय एक कळा । संसारीं वाहिला निर्विकार ॥२ अर्थ: सत्, चित्, अद्वय निर्विकार ब्रह्माचा संसारात राहून लाभ घेतात.
प्रणवीं बीज अणुरेणु आंत । दशमद्वाराची मात अपूर्व बा रे ॥३ अर्थ: प्रणवाचे बीज अणुरेणुत भरलेले आहे, आणि दशमद्वाराच्या (ब्रह्मरंध्राच्या) ठिकाणी चित्त ठेवल्याने त्याचा चमत्कार कळतो.
बापरखुमादेवी प्रणवे निखिळ । शब्दाचें पाल्हाळ प्रणवीं रीघे ॥४ अर्थ: माझे पिता श्री विठ्ठल सर्वत्र प्रणवरूप ब्रह्म आहेत, आणि वेदातील शब्द पाल्हाळही ब्रह्मस्वरूपच आहे.
अभंग ८८४:
आत्माराम नयनीं निरखुनी देखिला । निळा रंग ओतीला आदी अंती ॥१ अर्थ: आत्माराम नील रंगाने आरंभापासून शेवटपर्यंत सर्वत्र भरलेला आहे.
गोल्हाट त्रिकूट ब्रह्मरंध्रीं वस्तु । तुर्येची ऐसी मातु याच ज्ञानें ॥२ अर्थ: आत्मज्ञानाने त्रिकूट, गोल्हाट, आणि ब्रह्मरंध्रातील वस्तु तुर्येची अवस्थेने जाणली जाते.
ज्ञानदेव म्हणे सर्वा अंतरीं तुर्या । निवृत्ती योगी वेगीं गुज बोले ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की निवृत्तीनाथांनी तुर्येच्या गुह्य ज्ञानाचा वेगाने सांगितला आहे.
अभंग ८८५:
तुर्येमध्यें माझा अखंड रहीवास । निवृत्ति म्हणे अविनाश तूर्या करी ॥१ अर्थ: माझा अखंड रहीवास तुर्ये (चतुर्थी अवस्थे) मध्ये आहे, निवृत्तीनाथ म्हणतात की अविनाशी तू तुर्या आहे.
स्थुळदेह निमतां सूक्ष्म उरतां । कारणीं हारपतां कैसें झाले ॥२ अर्थ: स्थूल देह नष्ट झाला, सूक्ष्म देह राहिला, कारण देह हारपला तर काय झाले?
ज्ञानदेव म्हणे महाकारणीं नांदे । निवृत्तीने आनंदे दाखविलें तें ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की महाकारणात वस्ती आहे, आणि निवृत्तीनाथांनी आनंदाने दाखविले आहे.
अभंग ८८६:
शास्त्रार्थाची वाणी निरंजणी दीसे । औटपिठीं वसे निर्विकार ॥१॥ अर्थ: शास्त्रार्थानुसार वर्णन केलेले ब्रह्म औटपीठात निर्विकार स्वरूपात दिसते.
अहं सोहं मग ॐकाराचे देठीं । अहंतेचे शेवटीं सोहं वस्तू ॥२॥ अर्थ: अहंकार (अहं) आणि सोहं (मी तोच आहे) असा जप ॐकाराच्या स्वरूपात दिसतो, आणि शेवटी अहंकाराचा निरास होतो.
सोहं वस्तु निळी अहं गेलीया । आनंद झालीया महाकरणीं ॥३ अर्थ: अहंकाराचा निरास झाल्यावर आनंदरूप तेजोमय नीलबिंदु (सोहं) दिसतो, आणि महाकारणात आनंद होतो.
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीची आण । या वेगळी खूण आणिक नाहीं ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की निवृत्तीनाथांच्या शपथ घेऊन सांगतो की या नीलबिंदु शिवाय दुसरी ज्ञानप्राप्तीची खूण नाही.
अभंग ८८७:
मीच माझा डोळा मीच शून्यांत निळा । माझा मी वेगळा तयामध्यें ॥१ अर्थ: मी माझा आत्मरूप डोळा असून नीलवर्ण ज्योतीत दिसणारे शून्यही मीच आहे, पण मी त्याच्यात वेगळा आहे.
उफराटी दृष्टी लावितां नयनीं । ते दृष्टीची वाणी किंचित ऐका ॥२ अर्थ: बाह्य विषयाकडे धावणारी तुमची दृष्टी जर उफराटी वळवून अंतर्मुख केली, तर काय होईल ते ऐका.
उफराटी दृष्टि देखे उन्मनीवरी । तेव्हां निर्विकारी मीच मग ॥३ अर्थ: उफराटी दृष्टीने उन्मनी अवस्था प्राप्त होऊन मीच सर्वत्र आहे असे दिसेल.
ज्ञानदेव म्हणे देहा डोळां दिठी । पाहातां सर्व सृष्टि निवृत्ती एका ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की अंतर्मुख देह डोळा दृष्टीने पाहाल तर सर्व सृष्टीची निवृत्ती म्हणजे मिथ्यात्व होईल.
अभंग ८८८:
सत्त्व रज तम त्रिगुण तें ब्रह्म । अर्धमात्रा नि:सीम ॐकार हा ॥१ अर्थ: ते ब्रह्मच सत्त्व, रज, तम असे त्रिगुणात्मक जगत बनते. अर्धमात्रा ॐकार स्वरूप आहे.
सहज हा प्रणव सर्वातीत साजे । मीपणास तेथ ठाव नाहीं ॥२ अर्थ: प्रणवरूप ॐकार सहजच सर्व वस्तुहून पलीकडचा आहे, आणि तेथे अहंकार ठाव घेऊ शकत नाही.
अक्षर कूटस्थ सर्वातीत असे । अक्षर अविनाश ऐसें जाणा ॥३ अर्थ: ॐकारालाच नाश नसल्यामुळे अक्षर (अविनाशी) म्हणतात, आणि त्यालाच कूटस्थ व सर्वातीत (गुणातीत) म्हणतात.
ज्ञानदेव म्हणे सर्वाचे शेवटीं । अविनाश दृष्टी असे कीं रे ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की सर्वांचे शेवटी आत्मस्वरूप पाहणे ही अविनाश दृष्टी आहे.
अभंग ८८९:
तूर्या तें महाकारण नाहीं नाहीं जेथें । दर्शनाचे मतें माझा मीच ॥१ अर्थ: ज्या अवस्थेत तुर्या (चतुर्थी अवस्था) आणि महाकारण देह नाहीसे होतात, तिथे आत्मवस्तुच राहते.
गोल्हाट त्रिकूट श्रीहाटातीत । महाकारणाची मात जेथ नाहीं ॥२ अर्थ: गोल्हाट, त्रिकूट, श्रीहाट आणि महाकारण देह तिथे नाहीसे होतात.
क्षर अक्षर अनाक्षर नाहीं । कूटस्थ सर्वही प्रसवला ॥३ अर्थ: क्षर, अक्षर आणि अनाक्षर (शब्दातीत) भाव तिथे नाहीसे होतात, आणि सर्व मिथ्या प्रतीती कूटस्थावरच येते.
ज्ञानदेव म्हणे ऐसें हें पाहातां । निवृत्तीनें तत्त्वता कथनी केली ॥४ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की निवृत्तीनाथांनी हे तत्त्वज्ञान आम्हाला सांगितले आहे.
अभंग ८९०:
सुनीळ जें ब्रह्म बिंब सत्रावीचें । विश्वरुप चैतन्य महाकारणीं ॥१ अर्थ: सुनील (नीळ) ब्रह्म बिंब (प्रतिमा) सत्रावीचे (सहस्रदळ) आहे, विश्वरुप चैतन्य महाकारणात आहे.
ब्रह्मज्योतीचिये प्रकाशें करुनी । देखे त्रिभुवनीं एक वस्तु ॥२ अर्थ: ब्रह्मज्योतीच्या प्रकाशाने त्रिभुवनात एकच वस्तु (ब्रह्म) दिसते.
ज्ञानदेव म्हणे ज्यीतीची जे ज्योती । ब्रह्मरंध्री वस्ती परमात्मयाची ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ज्योतीची ज्योती म्हणजे ब्रह्मरंध्रात परमात्म्याची वस्ती आहे.
अभंग ८९१:
महा तेजा आंत बिंदू कोणे परी । उष्ण तेजा माझारीं साक्ष पाहा ॥१॥ अर्थ: ब्रह्मरंध्रातील तेजोमय नीलवर्ण ज्योतीतील तेजाचा अनुभव घ्या.
कुंडलनी उर्ध्वमुखें अग्नी सोडी । तयाची हे जोडी संत जना ॥२ अर्थ: प्राणायामाच्या योगाने योगी पुरुषांची कुंडलिनी नाडी जागृत होऊन वर तोंड करून अग्नी सोडते, आणि संत लोकांना तेजोमय ज्योतीचा अनुभव येतो.
ज्ञानेश्वर म्हणे आत्मयातें जाणे । सुनिळ अनुभवणें निवृत्ती पाहा ॥३ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की या तेजाला मी आत्मा समजतो, आणि त्याचा अनुभव घ्यायचा असेल तर निवृत्तीनाथांना शरण जा.
अभंग ८९२:
ऐका हा शेवट अभंगमाळा झाली । तूर्या हेच आली प्रत्यया गा ॥१ अर्थ: योग प्रकरणातील हा शेवटचा अभंग आहे, आणि या अभंगमालेमुळे चतुर्थी अवस्थेचा अनुभव आला.
तूर्या तेचि उन्मनी क्षर तें अक्षर । निर्गुण साकार ऐसें देखा ॥२ अर्थ: चतुर्थी अवस्था उन्मनी (समाधी), क्षर (नाशवंत) तें अक्षर (अविनाशी) आणि निर्गुण साकार आहेत.
देह तें विदेह महाकारण ब्रह्म । हें निश्चयाचें वर्म ऐसें जाणा ॥३ अर्थ: देह विदेह (अशरीरी) आणि महाकारण ब्रह्म होतो, हे निश्चयाचे रहस्य आहे असे जाणा.
कनक तेंची नग समुद्र तरंगीं । देह हा सर्वागीं ब्रह्म जाणा ॥४ अर्थ: जसे सोने नग (गांठ) आणि समुद्राचे तरंग आहेत, तसे देह सर्वांगाने ब्रह्म आहे.
अभंगा शेवट जाणे निवृत्ति एक । त्यानें मज देख कृपा केली ॥५ अर्थ: या अभंगाचा शेवट निवृत्तीनाथांच्या कृपेने झाला, आणि त्यांनी माझ्यावर कृपा केली.
मूर्खासी हा बोध सांगों नये बापा । अभंग कृत्याचा लेश नसो हातीं ॥६ अर्थ: मूर्खांना हा बोध सांगू नका, आणि अभंगाचे ज्ञान त्यांच्या हाती लागू नका.
ज्ञानदेव म्हणे हें कृत्य हातां नये । माय देऊं नये कोणासही ॥७ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की हे कृत्य (ज्ञान) हातांनी घेऊ नका, आणि माय (प्रेम) कोणालाही देऊ नका.
अभंग ८९३:
होय सौरी आतां उघडा घाली माथा । परपुरुषीं रमल्या बाई त्याची पतिव्रता ॥१ अर्थ: सौरी (स्वैर वागणारी स्त्री) म्हणते, डोक्यावरचा पदर टाकून माथा उघडा कर, ज्या भगवंताशी रमल्या त्या पतिव्रता होतात.
कर्मेवीण सौरी झाले आले संतापाशी । ज्ञान डौर घेऊनि करीं लिंग देह नाशी ॥२ अर्थ: सकाम कर्माचा त्याग करून सौरी झाले, संतांच्या जवळ जाऊन ज्ञान डौर घेऊन लिंग देहाचा नाश केला.
रांडव राहूं नका बाई पाहुनि करा वर । तेचि तुम्ही सुखी व्हाल आह्यव मरण बर ॥३ अर्थ: नवऱ्याशिवाय राहू नका, चांगला पति पाहून करा, त्यामुळे तुम्ही सुखी व्हाल, सौभाग्य असतानाच मरण येणे चांगले.
रांडवा ज्या ज्या मरती बाई त्यासी नाना योनी । स्वामी करुनि सूखी होई खुंटती येणीं जाणीं ॥४ अर्थ: विधवा होऊन मरतील त्यांना नाना योनीतून पुनर्जन्म घ्यावा लागेल, पण स्वामी करून सुखी झाल्यास जन्ममरणाची येरझार नाहीशी होईल.
निवृत्तीप्रसादें ज्ञानदेव बोले । स्वामी करुनी सुखी होई निजानंदीं डोले ॥५ अर्थ: निवृत्तिनाथांच्या कृपेने ज्ञानदेव सांगतात की स्वामी करून सुखी झाल्यास निजानंदात डोलत राहील.
अभंग ८९४:
कैसे बोटानें दाखवूं तुला । पाहे अनुभव गुरुच्या मुला ॥१ अर्थ: तुला परमात्मा बोटाने कसा दाखवावा, तो अनुभवानेच कळणारा आहे.
नको सोडूं देठीच्यां मुळा । सोडी अंजुळी आपुल्या कुलारे ॥२ अर्थ: तुझे मूळचे स्वरूप विसरू नकोस, आणि देहात्मबुद्धीने मानलेले कुल नाम रूपादिक तिलांजली दे.
ज्या ठायीं चळना ढळ । विश्व जयाचें सत्तेनें खेळ ॥३ अर्थ: जिथे क्रिया नाही, त्याचे सत्तेने विश्व खेळते, अणूरेणूपेक्षाही सूक्ष्म व व्यापक आहे.
जेथें डोळिया दृष्टि पुरेना । तेथें वृत्तीचें कांही चालेना ॥४ अर्थ: जेथे डोळ्यांची दृष्टी पोचत नाही, वृत्तीचे काही चालत नाही, बुद्धिचा प्रवेश नाही.
काय पहाशी तूं भोंवतें । येतां जातां जवळी असते ॥४ अर्थ: तू भोवती काय पाहतोस, येता जाता ते तुझ्याजवळच असते.
तुझ्या पायाखालीं तुडवतें । तुझ्या डोळ्यामध्यें दिसतें गा ॥५ अर्थ: तुझ्या पायाखाली तुडवले जाते, तुझ्या डोळ्यात दिसते.
ही खुण त्त्वां ओळखुनी घ्यावी । गुरुपुत्रा जाउनी पुसावी ॥६ अर्थ: ही खुण ओळखून घे, गुरुपुत्रा, शरण जाऊन विचार कर.
तो नेऊनी तुला दाखवी । सोय सांगितली ज्ञानदेवी गा ॥७ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर सांगतात की तो गुरू तुला यथार्थ बोध करील.
अभंग ८९५:
जोहार माय बाप जोहार । मी कृष्णाजी घरंचा पाडेवार ॥१ अर्थ: जोहार माय बाप जोहार, मी कृष्णाच्या घराचा पाडेवार आहे.
त्याचे घरांतला सर्व कारभार । माझे शिरावर की जी माय बाप ॥२ अर्थ: त्याच्या घरातील सर्व कारभार माझ्या शिरावर आहे.
कामाजी बाजी हुद्देदार । तेणें रयतेचा केला मार ॥३ अर्थ: कामाजी बाजी हुद्देदार होऊन रयतेचा मार केला.
क्रोधाजी बाबा शेखदार झाले । त्याजकडे हुजूरचें काम आलें ॥४ अर्थ: क्रोधाजी बाबा शेखदार होऊन हुजूरचे काम केले.
मनाजी बखेडा झाला । गांव सगळा नाशिला की जी मायबाप ॥५ अर्थ: मनाजी बखेडा होऊन संपूर्ण गाव नष्ट केले.
बुधाजी पाटील कायापूरचे । ममताईचे हाताखालचे ॥६ अर्थ: बुधाजी पाटील कायापूरचे, ममताईच्या हाताखालचे होते.
त्यांत जीवाजी भुलले की जी माय बाप ॥६ अर्थ: त्यांत जीवाजी भुलले.
सदगुरुचा मी पाडेवार । निवृत्तीशीं असे माझा जोहार ॥७ अर्थ: मी सद्गुरुचा पाडेवार आहे, निवृत्तीनाथांना माझा जोहार.
ज्ञानदेवा सफळ संसार झाला की जी माय बाप ॥८ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की माझा संसार सफळ झाला.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान, योगाभ्यास, आणि ब्रह्मस्वरूपाचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸
अभंग ८९६:
काय सांगू तूतें बाई । काय सांगू तूतें ॥ध्रु०॥ जात होते यमुने पाणिया वातत भेतला सावला । दोईवल तोपी मयुल पुछाची खांद्यावरी कांबला ॥१॥ तेणें माझी केली तवाली मग मी तिथुन पलाली । पलतां पलतां घसलून पलली । दोईची घागल फुतली ॥२॥ माझे गुलघे फुतले मग मी ललत बथले । तिकुन आले शालंगपानी मला पोताशीं धलिलें ॥३॥ मला पोताशीं धलिलें माझें समाधान केलें । निवृत्तीचे कृपें सुख हें ज्ञानदेवा लाधले ॥४॥ अर्थ: एक लहान बोबडी गौळण म्हणते, "बाई, तुला मी सांगू. मी यमुनेच्या पाण्यासाठी जात असताना वाटेत मला सावळा श्रीकृष्ण भेटला. त्याच्या डोक्यावर मोर पिसाची टोपी आणि खांद्यावर कांबळी होती. त्याने माझी थट्टा केली, मग मी पळत असताना अडखळून पडल्यामुळे माझ्या डोक्यावरची घागर फुटली. माझे गुडघे फुटले आणि मी रडत बसले. मग कुठून तरी श्रीकृष्ण आला आणि मला पोटाशी धरले, माझे समाधान केले. तसेच मला निवृत्तीनाथांच्या कृपेने हे सुख लाभले." असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.
अभंग ८९७:
मन हें धालें मन हें धालें पूर्ण विठ्ठलचि झालें । अंतरबाह्य रंगुनि गेलें विठ्ठलची ॥१॥ विठ्ठल म्हणतां हरलें पाप पदरीं आलें पुण्य माप । धाला दिनाचा मायबाप विठ्ठलची ॥२॥ विठ्ठल जळीं स्थळीं भरला ठाव कोठें नाहीं उरला । आज म्या दृष्टीनें पाहिला विठ्ठलची ॥३॥ ऐसा भाव धरुनी मनीं विठ्ठल आणिला निजध्यानीं । अखंड वदो माझी वाणी विठ्ठलची ॥४॥ तो हा चंद्रभागे तीरा पुंडलिकें दिधला थारा । बापरखुमादेवीवरा जडले पायीं विठ्ठलची ॥५॥ अर्थ: त्या भगवन्नामस्मरणात माझे मन तृप्त झाले आणि ते विठ्ठल स्वरूपच झाले. विठ्ठल नामस्मरणाने पापाची निवृत्ति होऊन पुण्य पदरी पडले. श्रीविठ्ठल जळी स्थळी सर्वत्र भरला आहे. अशा त्या श्रीविठ्ठलाला मी माझ्या डोळ्यांनी पाहिला. श्रद्धेने विठ्ठलाला ध्यान केले. मला वाटते की माझी वाणी सतत विठ्ठलनामाचा उच्चार करेल. श्रीविठ्ठल चंद्रभागेच्या तीरी पुंडलिकरायांनी थारा दिल्यामुळे विटेवर उभा राहिला आहे. माझे मन पंढरीरायाच्या चरणांमध्ये तल्लीन झाले आहे. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.
अभंग ८९८:
हरिभक्त संत झाले हो अनेक । त्यामाजी निष्टंक कांही ऐक ॥१॥ शुक वामदेव शौनक नारद । अजामेळ प्रल्हाद बिभीषण ॥२॥ ध्रुव पराशर व्यास पुंडलिक । अर्जुन वाल्मिक अंबरीष ॥३॥ रुक्मांगद भीष्म बगदालभ्यसूत । सिभ्री हनुमंत परिक्षिती ॥४॥ कश्यपादि अत्री गौतम वशिष्ठ । भारव्दाज श्रेष्ठ मार्कंडेयो ॥५॥ बळी कृपाचार्य इंद्र सूर्य चंद्र । ब्रह्माआदि रुद्र पूर्ण भक्त ॥६॥ सर्वांचा एक आहे मी किंकर । म्हणे ज्ञानेश्वर वैष्णवांसी ॥७॥ अर्थ: भारतभूमीत अनेक भगवत् भक्त झाले. त्यामध्ये शुक, वामदेव, शौनक, नारद, अजामेळ, प्रल्हाद, बिभीषण, ध्रुव, पराशर, व्यास, पुंडलीक, अर्जुन, वाल्मिकी, अंबरीष, रूक्मांगद, भीष्म, बकदालभ्यसूत, शबरी, हनुमंत, परिक्षिती, कश्यप, अत्रि, गौतम, वशिष्ठ, भारद्वाज, मार्कंडेय, बळी, कृपाचार्य, इंद्र, सूर्य, चंद्र, ब्रह्मदेव हे श्रेष्ट भगवद्भक्त होते. मी या सगळ्या वैष्णवांचा दास आहे. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.
अभंग ८९९:
तूं विटेवरी सखये बाई हो करी कृपा । माझें मन लागो तुझ्या पायीं हो करी कृपा ॥१॥ पंढरपुरीं राहिली । डोळा पाहिली । संतें देखिली । वरुनी विठाई वरुनी विठाई । सच्चिदानंद अंबाबाई हो करी कृपा । उजळकुळ दीपा । बोध करी सोपा । येउनी लवलाही येउनी लवलाही ॥ध्रु०॥ तुझा देव्हारा मांडिला हो करी कृपा । चौक आसनीं कळस ठेविला हो करी कृपा ॥२॥ शुक सनकादिक गोंधळी हो करी कृपा । नाचताती प्रेम कल्लोळीहो करी कृपा । पुढें पुंडलिक दिवटा हो करी कृपा ॥३॥ अर्थ: हे विटेवर उभ्या विठाबाई, कृपा कर की माझे मन तुझ्या चरणांत असू दे. तुझे मेघकांतीप्रमाणे शामवर्ण सुंदर रूप पाहून मला आनंद होतो. तुझ्या कृपेने मला बोध कर. तुझा देव्हारा मांडून चौकोनी आसन आणि कलश ठेवला आहे. शुक, सनक, नारद वगैरे तुझ्या नामाचा गजर करणारे तुझ्यापुढे आनंदाने नाचतात. त्यांनी तुझी थोरवी गायिली. पुंडलिकाने ज्ञानदिवटी हाती घेऊन सोपा भक्तिमार्ग दाखविला. सर्वसुख देणारे माझे पिता आणि रखुमाईचे पती श्रीविठ्ठल सुखाचा सागर आहेत. त्यांना नमस्कार करतो. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.
अभंग ९००:
भगवदीता हेचि थोर । येणें चुके जन्म वेरझार । वैकुंठवासी निरंतर । भवसागर उतरेल ॥१॥ राम नाम सार धरी । तूंचि तारक सृष्टीवरी । त्याचेनि संगें निरंतर । भवसागर तरसील ॥२॥ व्यर्थ प्रंपच टवाळ । येणें साधिली काळवेळ । नाम तुझें जन्म मूळ । हें केवळ परिसावें ॥३॥ विक्राळ साधिलें नाम । दूर होतील विघ्न कर्म । साधितील धर्म नेम । हे पुरुषोत्तम बोलियले ॥४॥ तंव अनुष्ठान सुगम । साधिले सर्व सिध्दि नेम । क्षेम असेल सर्व धर्म । सर्वकाळ फळले ॥५॥ ज्ञानदेव कर्म अकर्ता । पावन झाला श्रीअनंता ॥६॥ अर्थ: भगवद्भक्ती हेच थोर आहे. त्यामुळे जन्ममरणाची वेरझार (चक्र) संपते. वैकुंठवास निरंतर होतो. राम नाम सार आहे. तूच सृष्टीवरी तारक आहेस. तुझ्या संगतीने भवसागर पार होतो. व्यर्थ प्रपंच आणि टवाळ (विनोद) यात काळवेळ जाऊ नये. तुझे नाम जन्ममूळ आहे. हे परिसा. विक्राळ साधिलेले नाम, दूर होतात विघ्न कर्म. धर्म नेम साधितात. हे पुरुषोत्तम म्हणतात. अनुष्ठान सुगम होते. सर्व सिध्दी नेम साधतात. सर्व धर्म क्षेम फळतो. ज्ञानदेव कर्म अकर्ता पावन झाला श्रीअनंताने.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान, भक्तिमार्ग, विठ्ठल भक्ती, आणि ब्रह्मस्वरूपाचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸
आपल्याला आणखी काही अभंगांचा अर्थ जाणून घ्यायचा आहे का? 📜✨