मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

    संत ज्ञानेश्वर गाथा

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ५०१ ते ६००

    अभंग ५०१

    उपजलें देह बाळपणें गेलें तुझें
    तुजचि देखतां तारुण्यपण मत्सरें
    आटलें आतां वृध्दपणीं
    कायिसि अवगणी रया॥१॥

    कवण्यागुणें चुकी साठीं पडली
    कासया श्रमलेंसि गव्हारा।
    सिध्दिचि सांडूनी आनेआन जल्पसी
    तरी न चुकती तुझ्या येरझारा रया॥२॥

    अजागळाचे अजस्तन।
    तेथें कैचें अमृतपान।
    तैसें काय करिसी वाउगें
    चिंतन परपीडा जागृती कारण।
    तरी तयाचिये चरणीं स्थिर
    ठेवीं मन रया॥३॥

    जीवनजळीं ब्रह्मकमळ विकाशलें।
    आतां पाहे पां तयाचा मेळुरे।
    ऐसी जीवीं चिंता।
    तुजवांचूनिया कवण करील
    आमुचा सांभाळु रया॥४॥

    जीवनजळीं ब्रह्म कमळ विवळे
    तैसे वाट पाहतां
    सिणले माझे डोळें।
    नको नागवे हा संसार नको
    तूं तंव निवांत निराळा रया॥५॥

    ऐसा जगाचा जीवनु अमूर्त
    मूर्ति लेईलों डोळां।
    बापरखुमादेविवराविठ्ठला
    वांचूनि कोण पुरविल
    सोहळा रया॥६॥

    अर्थ:
    जन्माला आलेल्या देहाने बालपण गमावले, तरुणपणाला पाहताना मत्सर आलाय, आता वृद्धपणात काय बघायचं आहे? गुणांच्या चुका असताना श्रम करूनही काही साधता येत नाही. जीवनाच्या अमृताच्या ठिकाणी थांबायचं आहे, तरी चित्त स्थिर ठेवा. ब्रह्मकमळ यामध्ये वाढतं आहे, पण त्याच्याबद्दल चिंता आहे. कोण तुमचं सांभाळणार? जीवनाच्या मार्गावर बरेच पातळ उलगडले गेले आहेत, त्यामुळे संसाराला गाळा, तुझं अस्तित्व निवांत ठेवा. जगाची ही जीवनशैली अमूर्त आहे, त्यामुळे देवापासून दूर राहणं अशक्य आहे.

    अभंग ५०२
    चौर्‍यांसि लक्ष योनि क्रमुनि सायासीं
    नरदेहा ऐसें भांडवल पावलासी।
    जतन करीरे गव्हारा।
    भजे न भजे या संसारा।
    बीज सांडूनि असारा वायां झोंबतोसी॥१॥

    हातींचिया लागीं भूमि चाळितासी
    आप नेणतां तूं पर काय
    चिंतिसी मन एक स्वाधीन
    तरी खुंटलें साधन।
    सर्व सुखाचें निधानहरि पावसी रया॥२॥

    तृणें पशु झकविले ते क्षीरातें।
    तैसा विषय पाल्हाळें निज चुकलासी।
    कोटि युगें जन्मवरी।
    येतां जातां येरझारीं।
    दु:ख भोगिसी दुर्धर रया॥३॥

    पुत्रकलत्र भवविभव विचित्र।
    होय जाय सूत्र तूं
    आप न म्हण।
    तुझा तूंचि नाहीं ऐसें
    विचारुनि पाहीं।
    चेतवी चोरलासी वेगीं
    सावध होई रया॥४॥

    तुज नाथिलाचि धिवसा।
    आस्तिकपणाच्या आशा।
    असते सांडूनि आकाशा।
    वायां झोंबतोसी।
    दिवस आहे तो धांवावे।
    नाहीं तरी फ़ुटोनि मरावे।
    मृगजळ हें अघवे पाहे रया॥५॥

    स्वप्नीं साचचि जोडे।
    थोडें ना बहुत हातां सांपडे।
    तुटले प्रीतीचे कुवाडे।
    ऐसें जाणोनिया शरण जाई निवृत्ति।
    तो सोडविल संसृति।
    बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाचे
    भक्ति रया॥६॥

    अर्थ:
    जीवनात अनेक जन्म आणि योन्यांचा अनुभव घेतल्यावर, या देहाचं भांडवल कशाला? तुझं कर्म जतन करणं आवश्यक आहे. विषयांमध्ये हरवून न जाता, सुखाचं स्थान हरिविषयी आहे. माणसाने भौतिक जीवनात चालणाऱ्या विषयांचं दुर्लक्ष करून, स्वतःच्या सुखाकडे लक्ष द्यायला हवं. जगाच्या भोगांमध्ये फसणं म्हणजे दु:ख भोगणं, हे लक्षात ठेवणं आवश्यक आहे. पुत्र, पत्नी, आणि भौतिक संपत्तीवर असलेल्या आधिकाऱ्यात चुकू नका. आस्तिकपणाच्या आशा असूनही, मृगजळाच्या सारखे यथार्थाला गाळा. स्वप्नातच सुख सापडतं, वास्तविकतेत तुटणारे संबंध हळूहळू संपूर्ण होऊ शकतात. अंतिमतः, भक्तीच्या मार्गानेच संसारी जीवनाला पार करायला हवं.

    अभंग ५०३
    सुढाळ ढाळाचें मोतीं।
    अष्टै अंगे लवे ज्योती।
    जया होय प्राप्ति।
    तोचि लाभे॥१॥

    हातींचें निधान जाय।
    मग तूं करिसी काय।
    पोळलियावरी हाय।
    निवऊं पाहे॥२॥

    अमृतें भोजन घडे।
    कांजियानें चूळ जोडे।
    मग तये चरफ़डे।
    निती नाहीं॥३॥

    अंगा आला नाहीं घावो।
    तंव ठाकी येंक ठावो।
    बापरखुमादेविवरा-विठ्ठलु नाहीं॥४॥

    अर्थ:
    या अभंगात जीवनातील गूढता आणि अमृताप्रमाणे मूल्यवान अनुभव याबद्दल बोललं आहे. अष्टांगांमध्ये ज्योतीचा अनुभव घेणं म्हणजे योग्य मार्ग मिळवणं. जीवनात जे मिळालं आहे, त्याचं महत्त्व लक्षात ठेवणं आवश्यक आहे. हाती असलेल्या संधींचा अपव्यय होऊ नये, अन्यथा आपल्याला गमावलेलं वाटू शकतं. योग्य आहार आणि आचारधर्मावर जोर देण्यात येत आहे. जीवनाच्या प्रत्येक क्षणाची किंमत आहे आणि यामध्ये सदैव सदगुरूची गरज आहे, ज्याचं सहाय्य घेऊन सर्व काही साधता येईल.

    अभंग ५०४
    सकुमार साकत कापुरें घोळिली।
    गोडी परिमळु दोन्ही उरली॥१॥

    मित्रत्त्व करा जीवनाहुनि वेगळें।
    पढियंते आगळें प्रेम जाण॥२॥

    तरुमाजी जैसा एक चंदनु।
    राहिला वेधूनु वनस्पती॥३॥

    बापरखुमादेविवरु जीवींचा जिव्हाळा।
    कांहीं केलिया वेगळा
    नव्हेगे माये॥४॥

    अर्थ:
    या अभंगात जीवनातील गोडी आणि सुगंध यांचे प्रतीक म्हणून साखर आणि कापुर यांचा उल्लेख केला आहे. मित्रत्व आणि प्रेम यांमध्ये एक वेगळा अनुभव आहे, जो जीवनाच्या गोडीपेक्षा अधिक महत्त्वाचा आहे. चंदनाच्या झाडाने आपल्या आसपासच्या वनस्पतींना सुगंधित करण्याचे उदाहरण देत, संत सांगतात की त्यांच्या बाबांच्या आणि भगवानाच्या संगतीने त्यांचा जीव एका सजीव प्रेमात गुंतला आहे, त्यामुळे त्यांच्यातील भेद जाणवत नाही.

    अभंग ५०५
    असे तें न दिसें।
    दिसे तें नाहीं होत॥१॥

    यापरि दिसें जुगें जाती परंपार।
    ऐसें जाणत जाणत तुझें
    चित्त कां भ्रमित॥२॥

    सांडीं माया मोह द्वंद्व दुराशा।
    ज्यालागी शिणसीतें
    तुजसी उदासा॥३॥

    स्वप्नींचे धन तें धनचि नव्हे।
    मृग जळींचे जळ तें जळचि नव्हे।
    अभ्रींची छाया तें छायाचि नव्हे।
    तैसें विषय सुख नव्हे नव्हे रया॥४॥

    स्पर्शे मातंग दीप्तीं पतंग नादें।
    मृग घ्राणें भृंग रसनें मीन या
    पांचाही विषयीं पांचही मारिलें सेखीं
    निर्धारुनि पाहातां पांचही तुज पाशीं
    तुज केवीं निकें होईल रया॥५॥

    कापुराचिये मसी माखीन म्हणसी।
    कापुर कां वायां जाळितोसी।
    क्षण एका तेथें कापुर नामसी
    उफ़का सिण कोठे पाहसी रया॥६॥

    उपजतांचि देह मृत्युच्या तोंडी मी
    माझें म्हणतां न लाजसी।
    शरण जाई त्या निवृत्ति।
    तो तारील संसृति
    बापरखुमादेविवराविठ्ठलाचिये रया॥७॥

    अर्थ:
    या अभंगात संत कवि जीवनाच्या भ्रामकतेवर आणि विषयांच्या क्षणिक सुखांवर विचार करतात. माया, मोह, आणि द्वंद्व यांमुळे मन भ्रमित होते, आणि खरे सुख त्यांच्या पलीकडे आहे, जे स्वप्नासारखे आणि असत्य आहे. शरीराच्या उपजण्यावर आणि मृत्यूवर चर्चा करत, संत सांगतात की स्वाधीनता मिळवण्याचा मार्ग निवृत्तीत आहे, जेव्हा एकटा बापरखुमादेविवरुविठ्ठलाच्या चरणात शरण जातो.

    अभंग ५०६
    उपजोनि संसारी आपुला आपण वैरी।
    मी माझे शरीरीं घेऊनि ठेला॥१॥

    या देहातें म्हणे मी
    पुत्र दारा धन माझें।
    परि काळाचें हें खाजें
    ऐसें नेणतु गेला॥२॥

    कामक्रोधमदमत्सराचेनि गुणें।
    बांधला आपण नेणे भ्रमितु जैसा।
    मिथ्या मोह फ़ांसा शुक नळिके जैसा।
    मुक्त परि अपैसा पळों नेणें॥३॥

    जळचर आमिष गिळी।
    जैसा का लागलासे गळीं।
    आपआपणापें तळमळीं।
    सुटिका नाहीं॥
    तैसें आरंभी विषयसुख गोड
    वाटे इंद्रियां फ़ळपाकीं
    पापिया दु:ख भोगी॥४॥

    राखोंडी फ़ुंकिता दीप न
    लगे जयापरी।
    तैसा शब्द ब्रह्मकुसरी
    ज्ञान न पवे।
    व्रत तप दान वेचिलें पोटा
    दंभाच्या खटपटा सिणतु गेला॥५॥

    मृगजळाची नदी दुरुनि देखोनि।
    धांवे परी गंगोदक न पवे
    तान्हेला जैसा तैसें
    विषयसुख नव्हेचि हित।
    दु:ख भोगितो beaucoup।
    परि सावधान नव्हे॥६॥

    परतोनि न पाहे धांवतो सैरा।
    करितो येरझारा संसारींच्या।
    ज्ञानदेव म्हणे बहुतां
    जन्मांचा अभ्यासु।
    तरीच होय सौरसु परब्रह्मीं॥७॥

    अर्थ:
    या अभंगात संत कवि मानवाच्या जीवनातील भ्रामकतेवर प्रकाश टाकतात. आपल्याला आपल्या देहात आणि संपत्तीत अडकलेल्या जीवनाची साक्षात्कार होतो, परंतु कालाच्या ओझ्याखाली सर्व काही नष्ट होत जाते. काम, क्रोध, मद आणि मत्सर यांच्या गुणधर्मांनी भ्रमित झालेले जीव मिथ्येमध्ये अडकलेले आहेत. विषयसुखाच्या भ्रामकतेत असलेल्या आनंदाचे तात्कालिक भास आहेत. ज्ञान, व्रत, तप यांची खरी महत्ता समजून घेतल्याशिवाय, आत्मज्ञानाची प्राप्ती होत नाही. जीवनातील दुःख आणि विषयासक्तीच्या ओझ्याखाली ज्ञान मिळवण्याची गरज व्यक्त केली आहे.

    अभंग ५०७
    दुजेपणाचा भावो वायां वाढविसी गव्हारा।
    उतराई या देहा कैसा होसील।
    दुजेपणें पाहसी तरि देहीं देवो पाही।
    सेखीं दुजेपणे नाहीं तूंची येकला॥१॥

    भ्रांति पडलिया मना नेणसी
    सुख ब्रह्म चुकलासि वर्म अरे मुढा॥२॥

    ते कल्पिलिया नकळे गुरुकृपे वेगळें।
    वायांविण उगलें कां धांवतोसि सैरा॥३॥

    बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु जन्मोजन्मीं
    वोळगिला अससी तरि ते
    खुण पावसी निभ्रांतरया॥४॥

    अर्थ:
    या अभंगात संत कवि दुसऱ्या भावनेच्या फसवेपणावर भाष्य करतात. देहाच्या भ्रामकतेत अडकलेला माणूस दुसऱ्या व्यक्तींच्या प्रेमात वावरतो, पण आत्मा एकटा आहे. भ्रामक विचारांमुळे माणसाला ब्रह्मसुखाचे ज्ञान मिळवण्यात अडथळा येतो. गुरुच्या कृपेचा अभाव असल्यास, योग्य मार्ग शोधणे कठीण होईल. संत कबीर यांचा उपदेश असा आहे की, बापरखुमादेविवरुविठ्ठलाची ओळख आपल्याला जन्मानुजन्मी व्हावी लागेल, आणि ती ओळख मिळवण्यासाठी निरंतर प्रयत्न आवश्यक आहे.

    अभंग ५०८
    आउट हात आपुले आपण होतासी।
    येर तें सांडितासी कवणावरी।
    ऐसेंनि सांडिसी तरी
    थोडें तें सांडी।
    कां सकळैक मांडी तेणें
    सुखिया होसी रया॥१॥

    कळिकाळ ते आपण।
    प्रभा अनु कोण।
    करितां दीपें लाजिजे।
    घरामाजी घरकुल करुं पाहासी
    तें दैन्यचि वाउगें येर
    सकळैक तूं आहासी रया॥२॥

    पृथ्वी येवढा घडु लाघे यावा।
    मा गगन भरुं जावें अनाठायां।
    अस्ति नास्ति दोन्ही येकेचि पदीं।
    आकाशाची भरोवरी घटे
    केविं कीजे रया॥३॥

    धावतां धावतां वेगें।
    तुजचि तूं आड रिगे पाय
    खोंवितु खोंवितु मार्ग ठाके
    काई जासलट ज्या वाही
    त्याचि सवा पाहीं।
    वायां तूं हावे जासी रया॥४॥

    जागणेंन काय जन्मलासी निजेलेनि
    निमालासी।
    स्वप्नें कय केलासि तडातोडी।
    ऐसा जाणत नेणत तेथींचा तेथें
    आभासत असे तूंचि तूं भल तेथें रया॥५॥

    आपला आरोहणीं लाऊ पाहातोसि निशाणी।
    तरी सांगेन ते वाणी लाविजेसु।
    श्रीगुरुनिवृत्तिनाथा चरणकमळीं।
    पाखोवीण होय अलिया
    म्हणे ज्ञानदेव॥६॥

    अर्थ:
    या अभंगात संत कवि ज्ञानदेव जीवनाच्या सार्थकतेवर विचार करतात. मनुष्याच्या हातातच आपला भाग्य असतो, त्यामुळे त्याला स्वतःच्या कर्मांचा विचार करावा लागतो. देवाच्या कडे न पाहता, संसारात घडणाऱ्या घटनांमध्येही त्याचं सुख दडलेलं असतं. पृथ्वी व आकाशाचे उदाहरण देऊन संत जीवनाच्या वास्तवतेचा ठाव घेतात. स्वप्नांच्या मागे धावण्यापेक्षा वास्तवात काय घडते यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. अंततः ज्ञानदेव गुरुंच्या चरणांमध्ये आश्रय घेऊन जीवनात शांति आणि समाधान मिळविण्याचा संदेश देतात.

    अभंग ५०९
    ये सातें आलिया वोळंगा सारंगधरु।
    नाहीं तरि संसारु वायां जाईल रया॥१॥

    कवणाचे मायबाप कवणाचे गणगोत।
    मृगजळवत जाईल रया॥२॥

    विषयाचें सम सुख बेगडाची बाहुली।
    अभ्राची सावुली वायां जाईल रया॥३॥

    ज्ञानदेव म्हणे पाहातां पाहलें।
    स्वप्नींचे चेईलें तैसें होईल रया॥४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव संसाराच्या क्षणभंगुरतेवर प्रकाश टाकतात. संसारात जे काही आहे, ते सर्व अस्थायी आहे; याची जाणीव ठेवून जीवनातील वास्तविकता ओळखावी लागते. मायबाप किंवा मित्रसंबंधींचे संबंधदेखील कितीही महत्त्वाचे असले तरी, तेही एक क्षणभंगुर स्वप्नासमान आहेत. विषयांच्या सुखांमध्ये काहीही स्थिर नाही; ते फक्त भासवत असतात. ज्ञानदेव स्वप्नातील भासांना आपल्या वास्तवातील अनुभवासमान ठरवतात, हे दर्शवून, जीवनाच्या मूळ सत्याकडे लक्ष देण्याचा सल्ला देतात.

    अभंग ५१०
    स्वप्नींचा घाई विवळें साचें।
    चेईलिया वरी म्हणे मी न वाचें॥ १॥

    जन कैसें माया भुलले।
    आपलें हित चुकले॥ २॥

    आपींआप देखिलें।
    परतोन पाहे तों येकलें॥ ३॥

    आपींआप असे।
    मी काय जालोंसे लोकां पुसे॥ ४॥

    सकळहि शास्त्र पढिनले।
    नुगवेचि प्रपंची गुंतले।
    बापरखुमादेवीवरा विठठलें।
    कैसें गुरुमुखें खूणा उगविलें॥ ५॥

    अर्थ:
    या अभंगात स्वप्नांतील धावपळ आणि भ्रामकतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे. जीवनाच्या धाव्यात माणसाने आपले खरे हित विसरले आहे. माया लोकांना भ्रमित करते आणि सत्याच्या पथावरून दूर नेते. आत्मज्ञानाच्या शोधात परत येण्याची गरज आहे, कारण आपणच आपल्या जीवनातील वाईट परिस्थितीवर विजय मिळवू शकतो. शास्त्रांची वाचन, ज्ञानाचे संशोधन आणि गुरूच्या मार्गदर्शनामुळे आत्मा स्पष्टतेचा अनुभव घेतो. यामध्ये जीवनाच्या वास्तवतेवर, अंतर्मुखतेवर आणि आध्यात्मिक साधनेवर विचार केला आहे.

    अभंग ५११
    वहिलिया येईरे सौरभ्य घेऊनि जाईरे।
    तिया इया जिवित्वाच्या लाह्यारे भ्रमरा॥ १॥

    सुमनाचे जीवन विरुळेविपाये।
    वियोगु जालिया केहीं न साहेरे भ्रमरा॥ २॥

    येर सकळिक पाल्हाळरे।
    बापरखुमादेविवरु सुखाचें निधान
    रे भ्रमरा॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात जीवनातील भ्रामकता आणि वेदना यांचे वर्णन केले आहे. 'वहिलिया येईरे सौरभ्य घेऊनि जाईरे' याचा अर्थ जीवनात सुमनासारखे सुंदर क्षण येत असले तरी, 'वियोगु जालिया' म्हणजे ते क्षण नष्ट होतात, आणि जीवनातील दुःख सहन करणे कठीण होते.

    तिसऱ्या श्लोकात बापरखुमादेविवरु सुखाचें निधान असल्याचे सांगितले आहे, म्हणजे सत्य आणि आध्यात्मिक सुख हाच अंतिम आधार आहे. या अभंगात जीवनाच्या अनुभवांच्या गहनतेवर आणि आत्मिक शांततेच्या शोधावर विचार केले आहे.

    अभंग ५१२
    सुखाचिया गोठी आतां किती हो।
    करणें सुखें सुख अनुभवणें ऐसें करी॥ १॥

    पढियंते बाईये गुणेविण हातां नये।
    साचेविण सये तेथें आवडी कैची॥ २॥

    कैसेनि कीजे मनासी रक्षण।
    भावासी बंधन केवीं घडे॥ ३॥

    बापरखुमादेविवरुविठ्ठलुचि पुरे।
    सुखीं सुख मुरें ऐसें करी वो बाईये॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात सुखाची अनुभूती आणि त्याचे महत्त्व याबद्दल विचारले आहे. 'सुखाचिया गोठी आतां किती हो' यामध्ये सुखाची गहनता आणि वास्तविकतेचा अनुभव घेण्याची महत्त्वाची गरज व्यक्त केली आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात 'पढियंते बाईये गुणेविण हातां नये' याचा अर्थ आहे की गुणांची अनुपस्थिती आपल्याला सुख अनुभवण्यापासून दूर ठेवते.

    तिसऱ्या श्लोकात 'कैसेनि कीजे मनासी रक्षण' म्हणजे मनाचे रक्षण कसे करावे हे विचारले आहे, कारण मनाचे बंधन आणि भावनांचे नियंत्रण महत्वाचे आहे.

    आखरी श्लोकात बापरखुमादेविवरु सुखाचे निधान आहे, म्हणजे आत्मिक सुख प्राप्त करण्याची प्रक्रिया हे सर्व विचारात घेतल्यास खरे सुख मिळवता येते. यामध्ये सुखाची वास्तविकता आणि आध्यात्मिक अनुभवावर गहन विचार केला आहे.
    अभंग ५१३

    त्रिभुवना परतें दाविसी दुरी।
    आधीं तूं आपुली शुध्दी करी॥ १॥

    उदयो अस्तु कवणिये घरीं।
    पिंडा माझारीं सांग बापा॥ २॥

    जाग्रतीमध्यें कवण जागत।
    सुषुप्ती मध्यें कवण निद्रिस्त।
    दोघे भ्रमलिया स्वप्न देखत।
    जीव कीं मन सांग पा रे॥ २॥

    जाग्रति वरुन काढीं चेतना।
    सुषुप्ति मध्यें रिघता ज्ञाना।
    दोन्ही चेईलिया स्वप्ना।
    मग अनुवादती कवण॥ ३॥

    इंद्रीयें सूत्रें दारें दाटली।
    जागत होती तें काय झालीं।
    सांग पा कवणें ठाई लपालीं।
    मग मिळाली कवणे ठाई॥ ४॥

    शब्दातें नाइकती श्रवण।
    पहात पहात डोळे जाले हीन।
    नासाग्रीं ठेवूनियां सुमन।
    परि नेणिजे परिमळ॥ ५॥

    पाहेंपां येथें अनुवादु काईचा।
    मी माजी हरपली खुंट्ली वाचा।
    ज्ञानदेव ह्मणे सदगुरु साचा।
    अढळपदीं बैसविले॥ ६॥

    अर्थ:
    या अभंगात जीवनाचे तत्त्वज्ञान, जागरण, स्वप्न, आणि आत्मा यांवर विचार केले आहे.

    पहिल्या श्लोकात त्रिभुवनाच्या परिप्रेक्ष्यात आपल्याला आधी स्वतःची शुद्धता साधण्याची गरज आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात जाग्रती आणि सुषुप्तीच्या अवस्थांमध्ये मनाच्या गडबडीत स्वप्नांचा अनुभव घेतल्याचे दर्शवले आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात जागरूकतेमुळे चेतना आणि सुषुप्तीत ज्ञानाची स्थिती यांचा विचार केला आहे.

    चौथ्या श्लोकात इंद्रियांचा आणि जाग्रत अवस्थेतील मनाची गोंधळात टाकणारी स्थिती सांगितली आहे.

    पाचव्या श्लोकात श्रवणाच्या प्रक्रियेत सुमनाचा सुगंध अनुभवण्याची गहनता आहे.

    आखरी श्लोकात ज्ञानदेवांनी सदगुरुच्या मार्गदर्शनाने अढळ स्थिती साधण्याचे वर्णन केले आहे.

    या अभंगात आत्मज्ञान, जागरूकता, आणि गुरुंच्या मार्गदर्शनाचे महत्व व्यक्त केले आहे.

    अभंग ५१४
    परियेसी गव्हारा सादर।
    कर्मे निर्वश झाले सगर।
    भिल्लें विंधिले शारंगधर।
    झाला पुरंदर सहस्त्र नयन॥ १॥

    कर्मे मन्मथ झालासे राख।
    कर्मे चंद्रासि घडला दोष।
    कर्मे भार वाहती कुर्मशेष।
    कर्मे खरमुख ब्रह्मा देखा॥ २॥

    कर्मे वासुकी लंके दिवटा।
    कर्मे हनुमंता उदरीं कांसोटा।
    कर्मे शुकदेव गर्भी कष्टा।
    पाताळवाटा बळी गेला॥ ३॥

    कर्मे दशरथ वियोगें मेला।
    कर्मे श्रीराम वनवासा गेला।
    कर्मे रावण क्षयो पावला।
    वियोग घडला सीतादेवी॥ ४॥

    कर्मे दुर्योधनादि रणीं नासले।
    कर्मे पांडव महापंथें गेले।
    कर्मे सिंधुजळ शोषिलें।
    नहुष जाला सर्प देखा॥ ५॥

    कर्मातें शंभु मानी आपण।
    किती पळसि कर्माभेण।
    बापरखुमादेविवरविठ्ठला शरण।
    केलीं कर्मे निवारी नारायण॥ ६॥

    अर्थ:
    या अभंगात कर्माचा प्रभाव आणि त्याचे परिणाम स्पष्ट केले आहेत.

    पहिल्या श्लोकात गव्हारा सादर करताना कर्मामुळे निर्बंधित झाल्याचे दाखवले आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात कर्माचे विविध परिणाम सांगितले आहेत, जसे मन्मथाचा नाश, चंद्रावर दोष आणि ब्रह्माच्या दृष्टिकोनातून कर्माचे महत्त्व.

    तिसऱ्या श्लोकात वासुकी, हनुमान, आणि शुकदेव यांच्यावर कर्माचा प्रभाव स्पष्ट केला आहे.

    चौथ्या श्लोकात दशरथ आणि श्रीराम यांचा वियोग, तसेच सीतादेवीच्या दुःखाचा उल्लेख आहे.

    पाचव्या श्लोकात दुर्योधनाच्या पराभवामुळे पांडवांचा विजय आणि नहुषाच्या परिस्थितीवर विचार केला आहे.

    आखरी श्लोकात शंभु म्हणजे शिवाची महत्ता आणि कर्मामुळे होणारे परिणाम यांवर चिंतन केले आहे, ज्यामुळे भक्ती मार्गाने कर्मे निवाऱ्याचा उल्लेख आहे.

    कर्माच्या प्रभावाचा हे अभंग गहन विचार करतो आणि आध्यात्मिकतेच्या मार्गावर विचार करतो.

    अभंग ५१५
    वृंदावनीं वनमाळी।
    खेळे गोपींसी धुमाळी।
    मदनमेचुची नवाळी।
    रसाकाळीं मनोहर॥ १॥

    तयाचे करी पा स्मरण।
    आळसु न करी अंत:करण।
    भीतरलीया सुमनपण।
    निहारण होईल॥ २॥

    बरवेपणाचेनि मिसें देवातें
    वाणि या सौरसे।
    जडत्त्व फिटेल तया सरिसें।
    रसनें ऐसें चुकों नको॥ ३॥

    तरी हा देवो तूं न्याहाळीपां।
    पिसाटपण फिटेल बापा।
    पावन होसी परमस्वरुपा।
    नेत्री ऐसा चुकों नको॥ ४॥

    वेगीं क्षेम देऊनिया निविजे।
    ऐसें दैव कैं लाहिजे।
    जरी तो ह्र्दयीं ध्याईजे।
    तै पाविजे अंगसुखा॥ ५॥

    मन भ्रमर येकी हेळा।
    झेपावे पदकमळा।
    बापरखुमादेविवरा विठ्ठला।
    होईल जवळा सौरसु॥ ६॥

    अर्थ:
    या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि आत्मा यांच्या गहन संबंधाचा विचार केले आहे.

    पहिल्या श्लोकात वृंदावनीतील गोप्यांच्या आनंदाचा उल्लेख आहे, जिथे प्रेम आणि नृत्य एकत्र येतात.

    दुसऱ्या श्लोकात देवाच्या स्मरणाची आवश्यकता आहे, ज्यामुळे अंत:करणातील सुमनांचा नाश होईल आणि मन शुद्ध होईल.

    तिसऱ्या श्लोकात देवाच्या वाणीत आणि प्रेमात जडत्व न येण्याचा विचार केला आहे.

    चौथ्या श्लोकात देवाकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे, कारण त्याच्यात पवित्रता आणि प्रेम आहे.

    पाचव्या श्लोकात हृदयात ध्यान करण्याची महत्त्वाची गरज आहे, कारण त्याने अंगसुख साधता येतो.

    आखरी श्लोकात भक्तीच्या मार्गावर मनाच्या भ्रमरीला पदकमळावर झेप घेण्याचे आवाहन आहे, जिथे विठोबाच्या प्रेमात एकता साधता येते.

    या अभंगात भक्तीच्या गहन अनुभवाची चर्चा असून, आत्मिक शुद्धता आणि प्रेमाचा मार्ग दाखवला आहे.

    अभंग ५१६

    रुणुझुणु रुणुझुणुरे भ्रमरा।
    सांडीं तूं अवगुणुरे भ्रमरा॥ १॥

    चरणकमळदळरे भ्रमरा।
    भोगी तूं निश्चळरे भ्रमरा॥ २॥

    सुमनसुगंधुरे भ्रमरा।
    परिमळ विद्वदुरें भ्रमरा॥ ३॥

    सौभाग्य सुंदरुरे भ्रमरा।
    बापरखुमादेविवरुरे भ्रमरा॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात भ्रमराचे स्वरूप आणि त्याच्या गुणधर्मांचा उल्लेख आहे.

    पहिल्या श्लोकात 'रुणुझुणु रुणुझुणुरे' च्या माध्यमातून भ्रमराच्या गूंजणाऱ्या आवाजाचे महत्त्व दर्शवले आहे, जे मनाच्या अवगुणांपासून दूर नेण्यास मदत करते.

    दुसऱ्या श्लोकात 'चरणकमळदळरे' म्हणजे देवाच्या चरणांचे महत्त्व आणि निश्चलतेचा विचार आहे, जो आत्मिक शांतीचा प्रतीक आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात 'सुमनसुगंधुरे' याचा अर्थ आहे की प्रेम आणि सुंदरता यांचा अनुभव घेणारे सुमन हे बुद्धिमत्तेच्या वासनेने युक्त आहे.

    चौथ्या श्लोकात 'सौभाग्य सुंदरुरे' म्हणजे सौंदर्य आणि भाग्य यांचे एकत्रित रूप, जे भक्तीच्या आधारे प्राप्त होते.

    या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि आत्मा यांचे गहन अनुभव व्यक्त केले आहेत, ज्यामुळे भक्तांना शांती आणि आनंद मिळवता येतो.

    अभंग ५१७
    परदींपींहुनि सूक्ष्म मार्गे।
    आलासी पवन वेगें।
    विंदुनिया।
    नवमासवरि पेणें केलें मातापुरीं।
    सोहं सोहं परी।
    परतेसिना॥ १॥

    निर्लज्जारे तुज शिकवूं किती।
    न गमे दिनराती बळिया देवो॥ २॥

    त्या येउनियां वाटा तुज ऐसें गमलें।
    कोहं कोहं ठेले प्रकाशत।
    पुसुनीयां तळ वरी सूदलासी मळ घोरीं।
    क्षुधा आड उरीं आदळली॥ ३॥

    ऐशीं बाळपणीं सांकडीं।
    बहु ठेली झडाडी।
    सडाडां वोसंडी।
    शांति सैरा।
    तरुण्याचेंनि भरें वित्तविषयचोरें।
    बांधिलासि संसारें।
    हालों नेदिती॥ ४॥

    ऐसा वोस मार्ग पुढें अवघा वेळु पाहला।
    वारितां वारिता निघाला मारिजसी।
    पुढें पडलिसे वाट।
    ते ऐकरे बोभाट।
    परतले घायवट अर्धजीवें॥ ५॥

    ऐसे पायळ पुढें गेले।
    पांगूळ मागें ठेले पैल तीर।
    पावले परम तत्त्वेंसी।
    बापरखुमादेविवरु।
    विठ्ठ्लु सैरारे सावधु।
    ज्ञानिया प्रसिध्दु उपदेशितु॥ ६॥

    अर्थ:
    या अभंगात जीवनातील मार्गदर्शन, आत्मा, आणि भक्तीचा विचार केला आहे.

    पहिल्या श्लोकात सूक्ष्म मार्गावर प्रवास करताना आलसी पवनाच्या वेगाने जीवनाची गती समजावली आहे. मातापुरीत नवमासातून केलेली साधना 'सोहं' म्हणजे आत्मसाक्षात्काराचे प्रतीक आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात 'निर्लज्जारे तुज शिकवूं किती' यावर जोर देण्यात आले आहे की जरी शिकवले तरी लक्षात घेतले जात नाही, कारण देवाचे स्मरण कमी होते.

    तिसऱ्या श्लोकात वाटा गमवणे आणि अंधकारातून प्रकाशात येण्याचा विचार आहे, जिथे क्षुधा म्हणजे आत्मिक भुकेची भावना व्यक्त केली आहे.

    चौथ्या श्लोकात बाळपणाच्या अनुभवांचा उल्लेख आहे, जिथे तरुणपणातील मोह आणि संसाराच्या गुंतागुंतीवर विचार केला आहे.

    पाचव्या श्लोकात जीवनातील मार्गाच्या अनिश्चिततेचा उल्लेख आहे, जिथे समर्पणाची भावना व्यक्त केली आहे.

    आखरी श्लोकात परम तत्त्वांकडे जाण्याचा मार्ग आणि ज्ञानाचा उपदेश व्यक्त केला आहे. यामध्ये भक्ती, साधना, आणि आत्मज्ञानाची गहनता आहे.

    अभंग ५१८
    वायुनें वळावें धूमें मिळावें अभ्रें
    पाणिये गळावें।
    आकाश पोकळ म्हणौनि क्षोभा
    जाऊं नये।
    निज चेईलया केउतें पळावे रया॥ १॥

    निराळ निराळ सहज तें निराळ।
    तें क्षीरचातका दुभे।
    एक धरुनियेरे सकळिक वावो।
    मा काय काय तेथें नलभे रया॥ २॥

    स्तन ना वाहे जयाचिये माये।
    तें बाळक केहीं न धायेरेरे।
    दृष्टी वोळलें तेंचि क्षीर जालें।
    कासाविचें गोत्र पाहेरेरे॥ ३॥

    केळि पोकळ ह्मणोनि सांडिसील झणें।
    तरी फळवरी निवांत राहेरेरे।
    नाहीं नाहीं म्हणोनि थरारिसि
    झणें नाहीं तें तेथेंचि पाहीरेरे॥ ४॥

    रत्नाचिया आशा घात जाला
    तया राजहंसा।
    झणें भुलों नको ते सारेरे।
    द्रोणाचेनि नावें मातिये सळ चढे।
    होई त्या कोळिया ऐसारेरे॥ ५॥

    बापरखुमादेविवरु ह्रदयींचा जागता।
    सांडुनि अनु सुखाची कायसी चाड।
    सिध्दचि सांडुनी अनेआन जल्पसी
    तरि सहजचि पडिलेंसी द्वार रया॥ ६॥

    अर्थ:
    या अभंगात आत्मिक गहराई, जीवनाच्या अनिश्चिततेची आणि भक्तीच्या मार्गाची चर्चा केलेली आहे.

    पहिल्या श्लोकात वायू आणि आकाशाच्या वळणांचे उदाहरण देऊन, जीवनाच्या अकारण निराशेपासून दूर राहण्याचे आवाहन केले आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात निराळेपणावर चर्चा केली आहे, जिथे प्रत्येक गोष्ट आपापल्या ठिकाणी अद्वितीय आहे, आणि तिथे एकत्र येण्याची गोष्ट सांगितली आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात मातृप्रेमाचा उल्लेख आहे, जिथे बाळाला सुरक्षित ठेवण्यासाठी मातेला सावध राहण्याची गरज आहे.

    चौथ्या श्लोकात केळीच्या पोकळपणाबद्दल आणि फळांच्या शांततेवर विचार आहे, जिथे असत्यता आणि भासाचे फेकणारे विचार आहेत.

    पाचव्या श्लोकात रत्नांच्या आशांची चर्चा असून, राजहंसाने साधलेल्या आनंदावर चिंतन केले आहे.

    आखरी श्लोकात बापरखुमादेविवरु हृदयात जागृत राहण्याचे आणि सुखाच्या मार्गाला वळण्याचे महत्व व्यक्त केले आहे.

    या अभंगात भक्तीच्या गहनतेसह जीवनाच्या विविध पैलूंवर विचार करण्यात आले आहे, ज्यामुळे आत्मिक शांती मिळवता येते.

    अभंग ५१९
    शब्द निर्गुणें भावावें।
    थितिया सगुणासि मुकावें।
    वेदद्रोही व्हावें।
    कां ऐसें किजे।
    कर्म उच्छेदु करुन।
    अहंब्रह्म म्हणतां तिथिया
    सुखासी आंचविजे।
    कर्मचि ब्रह्म ऐसें जाणोनि दातारा।
    ह्रदयीं सगुण धरुनि राहिजे रया॥ १॥

    जवळी असतां सांडी मांडी करिसि।
    वायां सिणसी तुझा तूंचि रया॥ २॥

    मुळी विचारितां मन देह तंव।
    कर्माधीन तेथिचें संचित क्रियमाण
    प्रारब्ध पाहीं।
    तें ठेऊनि जडाचिया माथां।
    कीं वेगळें होऊनि पाहातां
    हें तव तुज नातळे कांहीं।
    ऐसें निरखूनी पाहातां
    सगुण धरुनि आतां।
    मग तुज विचारितां भय नाहीं॥ ३॥

    हा तंव कल्पनेचा उभारा।
    मनाचा संशय दुसरा।
    जेणें घडे येरझारा जन्मांतर।
    म्हणोनि ऐसें कां सोसावें।
    एकचि धरुनि राहावें।
    जेणें चुकती येरझारा।
    तेचि प्रीति जागृति
    स्वप्न आणि सुषूप्ति।
    ऐसाचि हो कां थारा।
    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु
    चिंतितां।
    सुख अंतरीं जोडेल सोयरा॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात आत्मा, भक्ती, आणि कर्माच्या महत्त्वावर विचार केला आहे.

    पहिल्या श्लोकात निर्गुण व सगुण यांचा विचार आहे, जिथे व्यक्तीला कर्माचे महत्त्व समजून घेण्याची आवश्यकता आहे. "अहंब्रह्म" या विचाराने सुखाच्या अनुभवाकडे वळण्याचे सूचन आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात जवळ असताना आपल्या स्वरूपाचे निरीक्षण करणे, आणि आत्म्याचे स्वरूप समजून घेणे याबद्दल चर्चा केली आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात मनाचे विचार, देह आणि कर्म यांवर विचार केला आहे. कर्माच्या धारणामुळे मन जडते आणि वेगळे होण्याची गरज आहे, जेव्हा सगुणाचे धारणा केल्याने भय कमी होते.

    चौथ्या श्लोकात कल्पना आणि मनाच्या संदेहांचा उल्लेख आहे, जिथे येरझाराच्या जीवनाच्या चुकांवर विचार केला आहे. एकच धारण करण्याचा आणि आध्यात्मिक प्रेमाचा अनुभव घेण्याचा आवाहन केले आहे.

    या अभंगात जीवनाचे गहन अनुभव, भक्तीच्या मार्गातील संघर्ष आणि आत्मिक शांती प्राप्त करण्याच्या प्रक्रियेवर प्रकाश टाकला आहे.

    अभंग ५२०
    बरवें पाउलें पाउलें।
    सुंदर सकुमार पाउलें॥ १॥

    शीतळ हरिचीं पाउलें।
    गोमटें हरिचीं पाउलें॥ २॥

    ध्रुवासि उपदेशिले।
    तेंचि प्रल्हादें स्मरिलें॥ ३॥

    उपमन्या प्रसन्न जालें।
    तेंचि गजेंन्द्रें चिंतिलें॥ ४॥

    अहल्येसि उध्दरिलें।
    तेंचि द्रौपदिये धांविन्नलें॥ ५॥

    यशोदेनें वोवाळिलें।
    तेंचि गोवर्धनी रंगलें॥ ६॥

    शकटा अंगीं जें उमटलें।
    तेंचि बळिपृष्ठीं शोभलें॥ ७॥

    शिवें शक्तिप्रती कथिलें।
    धर्मराजें तें पुजिलें॥ ८॥

    बापरखुमादेविवरा विठ्ठलें।
    ते विटेवरी दाविलें॥ ९॥

    अर्थ:
    या अभंगात भगवान विठोबाच्या चरणांचे वर्णन आणि त्यांच्या लीलांचा उल्लेख केलेला आहे.

    पहिल्या श्लोकात सुंदर आणि सकुमार पायांचा गौरव केला आहे, जे भक्तांच्या मनाला सुख देतात.

    दुसऱ्या श्लोकात 'शीतळ' आणि 'गोमट' हे गुण वापरून भक्ती आणि प्रेमाची भावना व्यक्त केली आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात ध्रुवाच्या उपदेशाचा उल्लेख आहे, जिथे प्रल्हादाचे स्मरण केले आहे, जे भक्तीच्या स्थिरतेचे प्रतीक आहे.

    चौथ्या श्लोकात उपमन्याच्या प्रसन्नतेचा आणि गजेंद्राच्या चिंतेचा उल्लेख आहे, जे आत्मिक शांती दर्शवतात.

    पाचव्या श्लोकात अहल्याच्या उद्धारणाचा आणि द्रौपदीच्या धावण्याचा उल्लेख आहे, जो भक्तीच्या कथेतील महत्वाचा भाग आहे.

    यशोदाच्या संदर्भात गोवर्धन पर्वताच्या रक्षणाचे महत्त्व छायाचित्रित केले आहे, जिथे भक्तांचा आनंद व्यक्त केला आहे.

    शकटा म्हणजे शुद्धतेचा, बळिपृष्ठीवर भक्तीचा प्रदीप्त स्वरूप असतो.

    शिव आणि शक्तीच्या संदर्भात धर्मराजाच्या पूजा यांचा उल्लेख करून भक्तीचा गहन अर्थ व्यक्त केला आहे.

    आखरी श्लोकात विठोबाच्या रूपाचे महत्त्व आहे, जिथे विठोबाचे वत्सल रूप भक्तांना आश्रय देते.

    या अभंगात विठोबाच्या चरणांचा गूढ अर्थ आणि भक्तीचा मार्ग प्रदर्शित केला आहे.

    अभंग ५२१
    बहुतादां वर्‍हाडा आलेसी बाळा।
    हांसती लोक परी न संडी चाळा॥ १॥

    एकाचें खाये एकासि गाये।
    लाज नाहीं तिसी सांगावे काये॥ २॥

    वर्‍हाडियांच्या भुलली सुखा।
    सुख भोगितां पावली दु:खा॥ ३॥

    नाथिलें पुसे भलत्यासि रुसे।
    जयाचें लेणें लेऊनि थोर संतोषें॥ ४॥

    क्षणाचा सोहळा मानिलें हित।
    आपस्तुति परनिंदेचें गीत॥ ५॥

    कवणाचें वर्‍हाड भुललीस वायां।
    शरण रिघें रखुमादेविवरा नाह्या॥ ६॥

    अर्थ:
    या अभंगात वर्‍हाडातील जीवनातील सुख-दु:ख आणि संतोषाची चर्चा केली आहे.

    पहिल्या श्लोकात लोकांच्या हसण्याची आणि आनंदाची गोष्ट सांगितली आहे, जिथे वेगळेपण न दाखवता सर्वजण एकत्रितपणे आनंदित आहेत.

    दुसऱ्या श्लोकात एकाच गोष्टीसाठी सहकार्य करणाऱ्या व्यक्तींचा उल्लेख आहे, जिथे लाज किंवा संकोच न करता आनंद व्यक्त केला जातो.

    तिसऱ्या श्लोकात वर्‍हाडीयांचा सुखात असताना दु:खाच्या पायऱ्या चढण्याचा अनुभव आहे, जिथे सुख भोगताना दु:खाची जाणीव होते.

    चौथ्या श्लोकात नाथांच्या भक्तांची प्रामाणिकता आणि संतोषाची महत्त्वता दर्शवली आहे, जिथे दुसऱ्या लोकांच्या भलत्यावरून संतोष मिळवण्याचा उल्लेख आहे.

    पाचव्या श्लोकात क्षणिक आनंदाचे महत्त्व आहे, जिथे आपस्तुती आणि परनिंदेचे गाणे यात समाविष्ट आहे.

    आखरी श्लोकात वर्‍हाडाच्या भुलण्यात शरणागतीच्या विचारांचे महत्त्व आहे, जिथे रखुमादेवाचा आश्रय घेतला जातो.

    या अभंगात भक्ती, समाजातील संबंध, आणि जीवनाच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकला आहे.

    अभंग ५२२
    लक्ष लावुनि त्रिपुटी ठाण त्रिभंगी चोखडें।
    सगुण सांवळें म्हणोनि प्रीति मना॥ १॥

    तें देखतांचि पडे मिठी दृश्यातें निवटी।
    मना गांठी विरोनि ठेली॥ २॥

    जवळिल निधान सांडूनि
    सिणसील बापा।
    तरि जन्मांतर न चुकेविजें रया॥ ३॥

    कल्पना काळीमा वेगळी त्यागी।
    अहंभावाचा मोडी थारा।
    आशा दासी करुन नातळे कोठें।
    नावेक मनकरी स्थिर।
    सगुणीं धरुनि प्रीती।
    मना हेचि अवस्था।
    तरि उणीव नये संसारी रया॥ ४॥

    मन हे मूर्तिमंत कीं
    निर्गुण भासत।
    पाहतां नाहीं भेदर्थ इंद्रियासी।
    आपलें म्हणोनि एके वृत्ति भजतां।
    बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु ध्यातां
    ह्रदयीं सुखें रया॥ ५॥

    अर्थ:
    या अभंगात भक्ती, मनाचे स्वरूप, आणि सगुण व निर्गुण यांचे सम्यक वर्णन केले आहे.

    पहिल्या श्लोकात त्रिपुटी ठाण आणि त्रिभंगी चोखड्याचे लक्ष केंद्रित करणे, आणि प्रीतिपूर्ण प्रेमाने मनाची स्थिती दर्शवली आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात निधानाच्या जवळ येण्याच्या प्रक्रियेत सुख आणि संतोषाचा अनुभव व्यक्त केला आहे, जिथे जन्मांतरात साधलेले ज्ञान महत्त्वाचे ठरते.

    तिसऱ्या श्लोकात अहंभावाच्या त्यागाने वेगळी कल्पना प्रकट केली आहे, जिथे आशा दासी बनून स्थिरता साधण्याचा प्रयत्न केला जातो.

    चौथ्या श्लोकात मनाचे मूर्तिमंत आणि निर्गुण स्वरूप दर्शवले आहे, जिथे इंद्रियांच्या सीमिततेत भेदभाव नसतो.

    आखरी श्लोकात बापरखुमादेविवरु विठोबाचे ध्यान करून ह्रदयात सुखाचा अनुभव घेण्याचा संदेश आहे.

    या अभंगात भक्तीच्या मार्गातील अंतर्दृष्टी आणि आत्मिक शांती साधण्याची प्रक्रिया स्पष्ट केली आहे.

    अभंग ५२३
    षडचक्रीं कुंभार घडीतसे मातीं।
    तैसें मज कीती चाळविसी॥ १॥

    रातीचा दिवसु कीं दिवसाची राती।
    वावधणी वाती लावितोसी॥ २॥

    ज्ञानदेव म्हणे अवघेंचि मृगजळ।
    सांडूनि पाल्हाळ नित्य ध्याई॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात जीवनाच्या नश्वरतेवर आणि वास्तविकतेवर प्रकाश टाकला आहे.

    पहिल्या श्लोकात कुंभार मातीच्या घडीत कशाप्रकारे आकार देतो, तसेच जीवनात चाळवण करून घेण्याची प्रक्रिया दर्शवली आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात रात्रीच्या दिवसात किंवा दिवसाच्या रात्रीचा खेळ सांगितला आहे, जिथे जीवनातल्या उलटफेरांचा उल्लेख आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात ज्ञानदेव मृगजळाचा उदाहरण देत जीवनाच्या अपर्णतेवर चर्चा करतात, जिथे शाश्वत सुखाची जाणीव ठेवणे आवश्यक आहे.

    या अभंगात जीवनाच्या भ्रामकतेचा आणि आत्मज्ञानाचा संदेश दिला आहे, ज्यामुळे भौतिक सुखांपेक्षा आत्मिक अनुभवाला प्राधान्य दिले जाते.

    अभंग ५२४
    मलयानिळ शीतळु पालवी नये गाळूं।
    सुमनाचा परिमळु गुंफिता नये॥ १॥

    तैसा जाणा सर्वेश्वरु म्हणों
    नये सान थोरु।
    याच्या स्वरुपाचा निर्धारु
    कवण जाणें॥ २॥

    मोतियाचें पाणी भरुं
    नये वो रांजणीं।
    गगनासी गवसणी घालितां नये॥ ३॥

    कापुराचें कांडण काढितां
    नये आड कण।
    साखरेचे गोडपण पाखडतां नये॥ ४॥

    डोळियांतील बाहुली करुं नये वेगळी।
    धांवोनि अचळीं धरितां नये॥ ५॥

    विठ्ठलरखुमाईचे भांडणीं
    कोण करी बुझावणी।
    तया विठ्ठल चरणीं
    शरण ज्ञानदेवो॥ ६॥

    अर्थ:
    या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि आत्मज्ञानाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे.

    पहिल्या श्लोकात शीतल वाऱ्याची आणि सुमनाच्या गंधाची चर्चा केली आहे, जिथे जीवनात साधेपणाचे महत्त्व आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात सर्वेश्वराच्या स्वरूपाचा निर्धार करण्याची आवाहन आहे, जिथे ज्ञानी व्यक्तीला हे स्वरूप समजणे आवश्यक आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात मोतियांच्या पाण्याचे भरतांना कृत्रिमता न येऊ देण्याचा विचार आहे, आणि गगनात गवसणी घालण्याचे उदाहरण दिले आहे.

    चौथ्या श्लोकात कापुराच्या कांडणाची तुलना करताना स्पष्टता आणि गोडपण यावर भर दिला आहे.

    पाचव्या श्लोकात डोळ्यातील बाहुली जशी आहे तशीच ठेवण्याचे महत्त्व सांगितले आहे, म्हणजे आत्मिक स्थिरता राखणे आवश्यक आहे.

    आखरी श्लोकात विठोबाच्या चरणी शरणागतीची महत्त्वता दर्शवली आहे, जिथे ज्ञानदेव विठोबाच्या चरणांत शरण जातात.

    या अभंगात भक्तीच्या गहनतेचा आणि आत्मज्ञानाच्या महत्त्वाचा विचार केला आहे.

    अभंग ५२५
    चातकाचे जिवन घनु तरि तो
    सये एका धिनु।
    आला वेळु भुलावणु जैसा
    नळुनि सिना नाहीं भानु॥ १॥

    चंद्रासवें चकोर मिळोनियां
    पूर्णिमेसि विरोधु मांडिला।
    तो योगु निमिळे म्हणोनि तो
    प्रसंग विपाईला वेगळा रया॥ २॥

    तैसें माणुसपण सहज तनुवरी
    देवाचा वारा।
    स्वाधिनु तैसा
    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु न
    विसंबावा एकक्षणु॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात भक्तीच्या जीवनातील गहनतेचा विचार करण्यात आलेला आहे.

    पहिल्या श्लोकात चातक पक्ष्याचे उदाहरण देत, तो आपल्या इच्छेनुसार एकाच धीनात जीवन व्यतीत करतो, जिथे जीवनाच्या अज्ञाततेच्या अगदी जवळ जाण्याचा विचार केला आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात चंद्र आणि चकोर यांच्यातील संबंधाचे उदाहरण दिले आहे, जिथे पूर्णिमा येताना तो योग आहे, परंतु त्यातले विरोध आणि त्याच्याशी संबंधित प्रसंग वेगळा आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात मानवाच्या जीवनात सहजतेने देवाची उपस्थिती आणि स्वाधीनता दर्शवली आहे. बापरखुमादेविवरु विठोबाचे ध्यान ठेवून त्याच्या चरणांमध्ये राहण्याची महत्त्वता सांगितली आहे.

    या अभंगात भक्तीचा गहन अनुभव आणि देवाच्या निरंतर उपस्थितीची जाणीव व्यक्त केली आहे.

    अभंग ५२६
    संसारा येऊनी लागले फ़ांसे।
    गुंतला आशा मायामोहें॥ १॥

    न खंडे न तुटे कर्माची बेडी।
    अनुभवेंविण तोडी तो योगिया॥ २॥

    कर्माची सांखळी पडली असे पायीं।
    गुरुमुखें खुणें उगउ पाहीं॥ ३॥

    ज्ञानदेवो म्हणे तुझे कृपेवीण
    न तुटे फ़ांसा।
    निवृत्तीनें कैसा उगविला॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात संसाराच्या बंधनांपासून मुक्ती मिळविण्यासाठी भक्ती आणि ज्ञानाच्या महत्त्वावर विचार करण्यात आलेला आहे.

    पहिल्या श्लोकात संसाराचे जाळे आणि मायामोहात गुंतल्याचा उल्लेख आहे, जिथे आशा आणि मोहाचा प्रभाव अनुभवला जातो.

    दुसऱ्या श्लोकात कर्माची बेडी तुटण्यासाठी अनुभवाची आवश्यकता आहे, ज्यामुळे योगी व्यक्ती कर्मातून मुक्त होऊ शकतो.

    तिसऱ्या श्लोकात कर्माची सांखळी जाणीवपूर्वक ठेवताना, गुरुमुखाच्या मार्गदर्शनाने योग्य दिशा मिळवली जाऊ शकते, जिथे आंतरिक खुणा महत्त्वाच्या ठरतात.

    आखरी श्लोकात ज्ञानदेव स्पष्ट करतात की, देवाच्या कृपेविना या बंधनातून मुक्ती मिळणे अशक्य आहे, आणि निवृत्तीने आत्मज्ञान मिळविल्याची महत्त्वता दर्शवली आहे.

    या अभंगात आत्मज्ञान आणि गुरुकृपेचा संदेश आहे, जो भक्तांना त्यांच्या प्रवासात मार्गदर्शन करतो.

    अभंग ५२७
    द्वीपोद्वीपींचे पक्षी मेरुतळवटीं उतरले।
    रत्न म्हणोनी त्या स्फ़टिका झेपावले॥ १॥

    राजहंस ते भ्रमलें हो पाषाण चुंबिती।
    आडकलिया चाचू
    मग मागिल आठविती॥ २॥

    एक श्रीकृष्ण तें विसरलें ऐसें
    ज्ञानदेव बोलें।
    मूर्खेसी संगती करितां
    शाहणे सिंतरलें॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञान, भ्रम आणि संगतीच्या महत्त्वावर चर्चा केली आहे.

    पहिल्या श्लोकात द्वीपोद्वीपींच्या पक्ष्यांचे उदाहरण देत, त्यांनी मेरुतळावर उतरून रत्नांच्या भ्रामकतेची चर्चा केली आहे, जिथे वास्तव आणि भ्रांतिमध्ये फरक करण्याचा विचार आहे.

    दुसऱ्या श्लोकात राजहंसांच्या भ्रमणामुळे पाषाणाच्या आकर्षणाचे वर्णन केले आहे, जिथे चाचणी घेतल्यावर मागील अनुभव लक्षात येतात.

    आखरी श्लोकात ज्ञानदेव एक महत्वाचा संदेश देतात: एकदा श्रीकृष्णाच्या अस्तित्वाची जाणीव गमावली की, मूर्खांची संगती केल्यामुळे त्या व्यक्तीचे ज्ञान लोप पावते.

    या अभंगात जीवनातील भ्रम आणि संगतीची महत्त्वता स्पष्ट केली आहे, जिथे शुद्ध ज्ञानाची जाणीव आवश्यक आहे.

    अभंग ५२८
    संसारयात्रा भरली थोर।
    अहंभावे चळे हाट बाजार।
    कामक्रोध विवेक मद मत्सर।
    धर्म लोपे अधर्मे वेव्हार॥ १॥

    यात्रा भरली जरिं देविं विन्मुख प्राणी।
    विषयाची भ्रांतिं आडरे॥ २॥

    एकीं मीपणाच्या मांडिल्या मोटा।
    अहंभावाच्या गोणिया सांडिल्या चोहाटा।
    एकीं गाढवावरी भरली प्रतिष्ठा।
    तर्‍हि तृप्ती नव्हे दुर्भरा पोटा॥ ३॥

    एक पंडितपण मिरविती श्रेष्ठ।
    एक ज्ञान विकुनि भरिती पोट।
    हिंसेलागी वेद करिताती पाठ।
    चौर्‍यांशीं जिवांभोंवतसे आट॥ ४॥

    अज्ञानभ्रांतीचीं भरलीं पोतीं।
    सुवस्तु सांडूनि कुवस्तु घेती।
    सुखाचेनि चाडे सुखाचि प्रीती।
    अमृत सांडुनि विष सेविती॥ ५॥

    शांति क्षमा दया न धरवे चित्तीं।
    विषयावरी थोर वाढविली भक्ति।
    जवळी देवो आणि दाही दिशा धावती।
    स्वधर्म सांडुनि परधर्मी रति॥ ६॥

    ऐसें जन विगुंतले ठायीं
    आत्महिताचि शुध्दिचि नाहीं।
    नाशिवंत देह मानिला जिंहीं।
    तया तृप्ति जालि
    मृगजळडोहीं रया॥ ७॥

    अर्थ:
    या अभंगात संसारातील भ्रम आणि अज्ञानाची चर्चा करण्यात आली आहे.

    पहिल्या श्लोकात संसाराची यात्रा आणि अहंभावाच्या विकारांची चर्चा केली आहे. काम, क्रोध, विवेक, मद, आणि मत्सर यामुळे धर्म लोप पावतो.

    दुसऱ्या श्लोकात देवाकडे दुर्लक्ष करणाऱ्या प्राण्यांची चर्चा आहे, जे विषयांच्या भ्रांतीत अडकलेले आहेत.

    तिसऱ्या श्लोकात मीपणाची मांडणी करून अहंभावाच्या गोण्या सांडणाऱ्यांचा उल्लेख आहे. प्रतिष्ठा मिळविण्यासाठी गाढवांवर अवलंबून राहणारे आहेत, तरीही तृप्ती नाही.

    चौथ्या श्लोकात ज्ञान विकणारे पंडित आणि हिंसक वेदांचा उल्लेख आहे, जिथे जीवनामध्ये आध्यात्मिकता आणि अहिंसेची महत्त्वता लोप पावते.

    पाचव्या श्लोकात अज्ञानभ्रांतीच्या वस्त्रांची चर्चा आहे, जिथे योग्य आणि योग्यतेच्या गोष्टी सांडल्या जातात.

    सहाव्या श्लोकात शांति, क्षमा आणि दयेमुळे चित्ताची शुद्धता महत्त्वाची आहे, जिथे स्वधर्म आणि परधर्म यांचे संतुलन साधले पाहिजे.

    आखरी श्लोकात ज्ञान, आत्महित आणि नाशिवंत देहाची चर्चा केली आहे, जिथे लोक मृगजळात भासतात.

    या अभंगात आंतरिक जागरूकता आणि आत्मज्ञान मिळविण्याची गरज व्यक्त केली आहे, जे अंततः भगवान विठोबा आणि गुरु निवृत्तीनंतर साधता येते.

    अभंग ५२९
    सुख श्रृंगार सुहावा।
    मिरवितो हरि समाधान बोधुरे॥ १॥

    हारिचे सुख गिति गातां।
    समाधान बोधुरे॥ २॥

    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुरे।
    आठवितां समाधान बोधुरे॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात आनंद, सौंदर्य, आणि ईश्वराच्या प्रेमाची चर्चा आहे.

    पहिल्या श्लोकात "सुख श्रृंगार" म्हणजेच प्रेम आणि आनंदाचे वर्णन आहे, ज्यामध्ये भगवान हरि समाधान देतात.

    दुसऱ्या श्लोकात, हरिच्या सुखाचा अनुभव करताना, तो आनंद गाण्याद्वारे व्यक्त केला जातो, जिथे संतांचा बोध होता.

    आखरी श्लोकात विठोबा यांच्या आठवणींमध्ये समाधानाचा अनुभव घेतला जातो, ज्यामुळे भक्ती आणि आस्था यांचा संबंध अधिक दृढ होतो.

    एकूणच, हा अभंग भक्तिरस आणि आत्मशांतीच्या अनुभवाची महत्त्वता दर्शवतो.


    अभंग ५३०
    सकुमार साकार परिमळें आगळें ।
    कर्पुर परिमळें घोळीयेला ॥१॥
    मित्रपणें करा मधुर आळुमाळा ।
    मधुकर गोपाळा ह्रदयीं धरा ॥२॥
    भवतरु भवमूळीं भवमूळ छेदन ।
    तेंचि अंगीं चंदन लाविजेसु ॥३॥
    बापरखुमादेविवरु सुकुमारु आगळा ।
    वेदश्रुती बाळा वेधिलिया ॥४॥

    अर्थ:-

    सुकुमार साकार कापुर जणुकाही कापराच्या सुगंधात घोळला आहे. अशा मधुकर गोपाळाशी मधुर बोलुन त्याच्याशी मित्रपण प्रस्थापित करा. भवतरु भवमुळ यांचे छेदन करणारा श्रीकृष्ण चंदनाप्रमाणे सर्वांगास लावावे. माझे पिता व रखुमाईचे पती श्री विठ्ठल यांनी वेदश्रुतींना तरुण मुलींना भुरळ पाडावी तसे वेधले आहे असे माऊली सांगतात.

    अभंग ५३१
    सुकुमार सुरस परिमळें अगाध।
    तयाचा सुखबोध सेवी आधीं॥ १॥

    मन मारी सुबुध्दि तल्लीन मकरंदीं।
    विषय उपाधी टाकी रया॥ २॥

    रखुमादेविवरु गुणाचा सुरवाडु।
    मन बुध्दि निवाडु राजहंसु॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात संतांनी ईश्वराच्या प्रेमाच्या गोड वासाचा उल्लेख केला आहे.

    पहिल्या श्लोकात "सुकुमार सुरस परिमळ" म्हणजेच ईश्वराच्या प्रेमाचा गोड अनुभव, ज्यामुळे सुखाची अनुभूती होते.

    दुसऱ्या श्लोकात, मनाने सुबुद्धी साधून, भौतिक आवड आणि विषयांपासून दूर जावे लागेल, ज्यामुळे आत्मिक शांती साधता येईल.

    आखरी श्लोकात, संतांनी विठोबाच्या गुणांचा उल्लेख केला आहे, ज्यामुळे मन आणि बुद्धीचे शुद्धीकरण होते, जसे राजहंस स्वच्छ जलात राहतो.

    एकूणच, हा अभंग प्रेम, भक्ति आणि आत्मिक जागरूकतेचा संदेश देतो.

    अभंग ५३२
    बोलतां बोलु मावळला तो मावळोनि उरला।
    तरि हा भावों केंवि गमलारे बापा॥

    कीं इंद्रियांचा भोगु खुंटला कीं
    समंधि याचा ठावो निमाला।
    कीं वर्णावर्णु भला विचारु नाहीं।
    तैसे आपुलेंचि करणें
    आपुलेंचि नवल।
    खेळ्या होउनि दावी रया॥ १॥

    तपें अनेक विधी करावीं
    हे मनाची आधी।
    करितां करणें सिध्दि नव्हे नाहीं।
    म्हणोनि वाउगाचि वळसा पडे
    या धाडिवसा।
    तैसा कल्पनेचा फांसा मायाबंधु॥ २॥

    ऐसी याचा पाठी कां होसी हिंपुटी।
    नलगे तुज सुखाचा स्वादु
    या गोष्टी येणें ऐसेंचि विचारी।
    एकुचि धीर धरी न लगे
    या द्वैतासाठी रया॥ ३॥

    म्हणोनि डोळियांचे देखणें
    लाघव तो देखणा जाणे।
    तेथें आपपर पिसुणें
    न देखे कांहीं।
    तें शब्देविणे बोलतां
    निशुद्वे ये हातां।
    ऐसा उपावो करी कांहीं।
    जोडिलिया धना वाढी बहु असें।
    तेथें वेचलें न दिसे कांहीं॥

    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु चिंतितां
    सुखाचेनि सुखें राही।
    निवृत्तिरायें खुणा दाउनियां
    सकळ पुनरपि येणें नाहीं॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात संतांनी अनुभव आणि ध्यान यांचे महत्त्व व्यक्त केले आहे.

    पहिल्या श्लोकात, इंद्रियांच्या भोगांपासून माघारी येणारे भाव व्यक्त केले आहेत. इंद्रियांचे भोग सोडल्यास, ज्ञानाच्या ठिकाणी जाणे शक्य होते.

    दुसऱ्या श्लोकात तप आणि साधना यांचे महत्त्व सांगितले आहे, परंतु फक्त बाह्य क्रिया करून साधना साधता येत नाही, तर मनाची शुद्धता आवश्यक आहे.

    तिसऱ्या श्लोकात, सुखाचा अनुभव घेण्यासाठी आत्मविश्वासाची आवश्यकता असल्याचे सांगितले आहे. द्वैताच्या विचारांमध्ये स्वतःला लपविण्याचा प्रयत्न करणे निरर्थक आहे.

    आखरी श्लोकात, बापरखुमादेविवरु विठ्ठलाच्या चिंतनात सुख मिळविण्याचा संदेश आहे, जो एकाग्रतेने साधता येतो.

    एकूणच, हा अभंग आत्मविकास, साधना आणि अंतर्मुखतेवर जोर देतो.

    अभंग ५३३
    जंववरी जाड नव्हे उजाड नाहीं
    काढावया प्राण।
    मग मूढा पडसी संसार सांकडा।
    कांहीं कटी आपुला उवेडा रया॥ १॥

    जाडरे जाडरे सेवटीचा धंदा।
    पडियेलेंसि भवकुंडा।
    एकीकडे जन्म एकीकडे मरण
    न निमेचि धंदा कुवाडा रया॥ २॥

    थिल्लरीचें जळ मपितरे मिना
    जंव न तपे आतपु हा परिमळु।
    जंव हा आयुष्य वोघू
    न सरे तंव ठाकी अगाधु॥ ३॥

    भाड्याचे घर किती वाढविसी रे गव्हारा।
    दिनु गेलिया काय पंथु आहे।
    ऐसें जाणोनियां वेगी ठाकी लवलाहे।
    बापरखुमादेविवरा
    विठ्ठलाचे पाय रया॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात संतांनी जीवनाचे तत्त्वज्ञान स्पष्ट केले आहे.

    पहिल्या श्लोकात, जीवनात कोणत्याही क्षणाची महत्त्वता अधोरेखित केली आहे. जेंव्हा जीवनाच्या गडबडीत मूढपणा येतो, तेंव्हा वास्तवाचा सामना करावा लागतो.

    दुसऱ्या श्लोकात, जन्म आणि मरण यांच्यातील चक्राचे वर्णन केले आहे. जीवनात संतुलन साधणे आवश्यक आहे, कारण एकीकडे जन्म आहे तर दुसरीकडे मरण.

    तिसऱ्या श्लोकात, जीवनाच्या गोडीचा अनुभव घेण्याची गरज आहे, कारण याच्यातील वेदना आणि संघर्ष समजून घेतल्यास जीवनाची गहनता अधिक चांगली समजली जाईल.

    आखरी श्लोकात, भाड्याच्या घरासारख्या अस्थिरतेचा संदर्भ देत, संतांनी विठ्ठलाच्या पायांचा आश्रय घेण्याचा सल्ला दिला आहे. हे दर्शवते की, जीवनात स्थिरता आणि आश्रय शोधण्यासाठी आध्यात्मिक मार्गाने चलन आवश्यक आहे.

    एकूणच, हा अभंग जीवनाच्या यथार्थतेवर प्रकाश टाकतो आणि संतांच्या शिकवणीवर आधारीत आहे.
    ​
    अभंग ५३४
     जव या वायूचा प्रकाश तंवया भंडियाचा विश्वासु ।वायो निघोनियां गेलाठाईहुनि जाला उदासु रया ॥१॥काळाचें भतुकें श्रृंगारिलें कौतुकें ।जातसे तें देखे परी न चले कांहीं ॥२॥ठाईचेचि जाणार कीं नव्हे राहणार यासीजतन ते काई ।जेथील तेथें निमोनियां गेलें उपचारनचलेचि कांहीं ॥३॥हें काळाचें भांडें कीं अवघेंचि लटिकेंजैसें आहे तैसें सांगेन पुढती ।बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुचिसकळ जीवांचा सांगाती रया ॥४॥
    अर्थ:
    या अभंगात संतांनी जीवनाच्या अस्थिरतेचे आणि काळाच्या अनिश्चिततेचे विवेचन केले आहे. वायूच्या प्रकाशाने या भंड्यातील विश्वासाचे प्रतीक आहे, पण वायू निघून गेल्यावर जीवनात उदासी येते.

    मुख्य विचार:

    1. वायू आणि प्रकाश:वायूचा प्रकाश म्हणजे जीवनातील ऊर्जा आणि आनंद. पण तो निघून गेला की जीवन उदास होते.

    2. काळाचा महत्व:काळाचे स्वरूप अनिश्चित आहे; आपण याच्या सौंदर्यात बुडालो तरी काहीही स्थायी नाही. त्याचे कौतुक केले तरी ते केवळ क्षणिक आहे.

    3. जीवनाचा अर्थ:जीवनात आपले स्थान निश्चित नाही. जेव्हा काळ आपल्या आयुष्याला एक वळण देतो, तेव्हा काहीही स्थिरता राहत नाही.

    4. संतांचे संदेश:जीवनाच्या सर्व समस्यांचा सामना करायला लागतो. संत ज्ञानेश्वरी किंवा विठोबाच्या चरणी शरण जाण्याची प्रेरणा देतात, कारण तेच सर्व जीवांचे मार्गदर्शन करतात.

    या अभंगातून संतांचे तत्त्वज्ञान स्पष्टपणे व्यक्त होते, जिथे त्यांनी मानवाला आत्मज्ञानाच्या वळणावर चालण्याची आणि जीवनाचे गूढ समजून घेण्याची प्रेरणा दिली आहे.

    अभंग ५३५
    स्वप्नींचेनी धनें भरोनियां लाहे।
    भला वेव्हार करुं पाहासी॥ १॥

    मुद्दलाची नाहीं तेथें कळांतर कैचें
    धरणें अधरणें घेतासी॥ २॥

    लटिकिया साठीं संसार दवडोनी।
    ठकूनी ठकलासी रया॥ ३॥

    कवण नागवितो कां न गवसी।
    वेडावलेपणें ठकसील तूंची॥ ४॥

    चोरोनी तुझें त्त्वांची नेलें।
    आतां गार्‍हाणें कवणा देसी रया॥ ५॥

    पृथ्वी आप तेज वायु आकाश।
    हे सहज परम गुण अंशांशा आले॥ ६॥

    येणेंची कष्टें व्यवहार करितां कोठें
    काय सांठविले॥ ७॥

    विचारुनि पाहें तुझें त्वांचि नेलें
    आतां तुजमाजी हारपले रया॥ ८॥

    पुत्र कळत्र संपत्ती देखोनी संतोष मानिसी।
    घडि येकामाजी नासोनी जाईल जैसे॥ ९॥

    कां अभ्र आकाशीं।
    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुची
    ह्रदयीं असतां का नाडलासी रया॥ १०॥

    अर्थ:
    या अभंगात संतांनी जीवनातील तात्त्विकतेचा विचार केला आहे. स्वप्नांमध्ये धनाची अपेक्षा ठेवणारा माणूस वास्तविकतेत किती अस्थिर आहे हे सांगितले आहे. वास्तविकतेत धन किंवा यश असले तरी ते तात्पुरतेच असते.

    संसाराच्या धुंदीत माणूस स्वतःला विसरतो आणि या जीवनाच्या अस्थिरतेकडे दुर्लक्ष करतो. पृथ्वी, आकाश, वायु यांचे गुण अगदी सहज आहेत, पण या भौतिक गोष्टींमध्ये समाधान मिळवणे म्हणजे आत्मा हरवणे होय.

    माणसाने कुटुंब, धन यावर समाधानी राहून एकाच क्षणी जीवनाची तात्पुरती निसर्ग आहे, हे लक्षात घेतले पाहिजे. विठोबाची कृपा ह्रदयात असल्यास, या भौतिक जगात अडकण्याचे कारण नाही, आणि आत्मा प्रत्येक क्षणी शांती आणि संतोष अनुभवू शकतो.


    मुमुक्षूंस उपदेश – अभंग ५३६ ते ५९७

    अभंग ५३६
    सुख सोज्वळ मोतियाचें लेणें।
    दिधलें जाई जेणें बाईये वो॥ १॥

    ​

    देशीं नाहीं देशा उरी नाहीं।
    हाटणी नाहीं तें पाटणी नाहीं॥ २॥

    लक्षाचेनि लाभें जोडलें निधान।
    बापरखुमादेविवरा विठ्ठलु जाण॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात संतांनी सुखाचे वरण केले आहे, जे मोत्यांप्रमाणे असते. हे सुख आपल्या जीवनात कसे प्रकट होते, हे सांगितले आहे.

    "देशीं नाहीं देशा उरी नाहीं" यामध्ये संतांनी जगाच्या अस्थिरतेचा उल्लेख केला आहे, म्हणजेच जिथे हाटणी नाही तिथे पाटणीही नाही. म्हणजेच, जीवनात स्थिरता आणि समाधान नाही.

    अखेरच्या श्लोकात संत म्हणतात की लक्ष्मीच्या लाभाला योग्य ठिकाणी जोडल्यास, विठोबाची कृपा मिळते. विठोबाच्या उपस्थितीने जीवनात खरे सुख आणि समृद्धी येते, म्हणून त्याला अनुभवणे महत्त्वाचे आहे.

    अभंग ५३७
    अनुभव रहणीविण कायसें श्रवण।
    गर्भ अंधु नेंणें रत्नाकिरण॥ १॥

    गेले मेले काय सांगाल गोष्टीं।
    स्वयें आत्मज्ञानी घाली परमात्मीं मिठी॥ २॥

    जीवा जीवन अंतरी बाहेजु निर्धारी।
    सर्व निरंतरी पूर्ण भरित॥ ३॥

    बाह्यजु प्रवृत्ति अंतरी निवृत्ति।
    उभयतां गति एक आहे॥ ४॥

    प्रसूतिकाळीं व्याली वांझ आपत्यजवळी।
    वांझ क्रीडा विनोदें रळि खेळतसे॥ ५॥

    अनुभव रहणीविण जाला भगवा दिगांबरु।
    जैसा नग्नवरु हिंडे हाटाबिदीं॥ ६॥

    तीर्थक्षेत्र व्रत दान यागादिक साधन।
    सगुण निर्गुण पाहीं या दोहोमाजि
    होऊनि राही।
    तरी निवसि ठाईच ठायीं अरे जना॥ ८॥

    सगुण निर्गुण पाहीं जया पासोनि।
    ते राहे अनुभउनि येर वाउगेचि रया॥ ९॥

    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलेंसि एकांतु।
    द्वैताद्वैताची मातु उरेचिना॥ १०॥

    अर्थ:
    या अभंगात संत अनुभवाचे महत्त्व सांगतात. अनुभवाशिवाय श्रवणाचे काही अर्थ नाही, कारण ज्ञान मिळवण्याचा खरा मार्ग अनुभवातूनच जातो. जीवनाच्या प्रत्येक गोष्टीत गूढता आहे, परंतु आत्मज्ञानी व्यक्ती परमात्म्याच्या मिठीत हरवते.

    सर्व आत्मे एकत्रित होऊन जीवनाचा अनुभव घेतात. बाह्य जगाची क्रियाशीलता आणि अंतर्मनाची निवृत्ती एकाच दिशेला जातात.

    प्रसूतीच्या काळात वांझ असलेल्या लोकांची क्रीडा दर्शवली आहे, जे खरे जीवन नसून फक्त खेळ आहे.

    अनुभव न घेता जीवन जगणे म्हणजे भगव्याच्या लंगड्या वासात हिंडणे. तीर्थक्षेत्र, व्रत, दान यासारख्या साधनांमध्ये सगुण आणि निर्गुणाची जोडी आहे, परंतु तरीही जीवनात जागतिकता आहे.

    सगुण निर्गुण पहाणारे अनुभवाने एकत्रित होतात. अंततः विठोबा एकांतात राहतो, जिथे द्वैत आणि अद्वैताचे अस्तित्व आहे.

    अभंग ५३८
    स्वरुपावबोधु बोधु कां फ़ावला।
    इंद्रियीं डवरिला प्रेमभावो॥ १॥

    जाणते निवाले नेणते गुंतले।
    भजनेंचि गोविले विसरे जावो॥ २॥

    शांतता समता निवृत्ति उदारु।
    वर्षो न उध्दारु देतु असे॥ ३॥

    ज्ञानदेवा धीर घटमठीं सामा।
    अधउर्ध्व व्योमा हरि दिसे॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात आत्मज्ञानाचा महत्त्व आणि प्रेमभावाची गूढता व्यक्त केली आहे. इंद्रियांनी गोंधळ घालणे हे प्रेमाच्या अनुभवात अडथळा ठरते, कारण ते भजन व ध्यानाच्या मार्गाला विसरवतात.

    शांतता, समता आणि निवृत्ती यांचे महत्त्व सांगितले आहे. या गुणांचा अभ्यास केल्याने उद्धार होतो, जो स्वाभाविकपणे साधला जातो.

    ज्ञानदेव शांती व धैर्य यांचे प्रतीक आहेत. वेदना आणि संघर्षांच्या दरम्यान, हरि सदैव आपल्याला दिसतो, जो आध्यात्मिक उन्नतीच्या दिशेने मार्गदर्शन करतो.

    अभंग ५३९
    सायुज्यसदनीं ज्ञानाचा उद्वार।
    विज्ञानें अमर पावताहे॥ १॥

    साधनबाधन धन गोत वित्त।
    हरिविण वित्त मनीं नाहीं॥ २॥

    मार्गींचा कापडी धरुनिया वोढी।
    ईश्वरीं उघडी उडी घाली॥ ३॥

    ज्ञानदेवा सिध्दी साधन सपूर।
    कलेवर कापूर मुरालासे॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानाचा महत्व आणि विज्ञानाचे अमरत्व याबद्दल चर्चा केली आहे. ज्ञान आणि विज्ञान हे आध्यात्मिक साधनांचे भांडवल बनले आहेत.

    धन आणि संपत्तीचे मूल्य हरि या ईश्वरावर असते, अन्यथा ते अंतर्गत संपत्तीवर अवलंबून नाही.

    मार्गदर्शकांचा मार्ग समजून घेतल्यास, ईश्वराच्या कडून सकारात्मक बदल घडवता येतो.

    ज्ञानदेव यांचा संदेश स्पष्ट आहे: साधन आणि सिद्धी या कलेवर अवलंबून असतात, ज्यामुळे आत्मज्ञानाची प्राप्ती होते.

    अभंग ५४०
    काळें ना सावळें।
    श्वेत ना पिंवळें।
    नादबिंदाहुन वेगळें।
    तें कवणरे चांगया॥ १॥

    ज्ञानदेव म्हणे जाण कां
    माझे उमाणे॥ २॥

    गोडापरिस गोड गगनाहुनि वाड।
    चौदाभुवना ज्याची चाड।
    तें कवणरे चांगया॥ ३॥

    ज्ञानदेवो मानवलें।
    माझें मज सांगितलें।
    दोहीचे मिळोनि एक जालें।
    भलें केलें चांगया॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव विविध रंगांची चर्चा करत आहेत. काळा, पांढरा, आणि पिवळा यांचा उल्लेख करून, त्यांना वेगळा करणारं काही सांगितलं जात आहे.

    गोडतेची एक विशेषता विचारली आहे, ज्यात गोड गगनाचे प्रमाण विचारात घेतलं आहे.

    ज्ञानदेव स्वतःच्या अनुभवांवर बोलत असून, मानवी अनुभव आणि आत्मज्ञानाची एकता यावर जोर देत आहेत.

    दोन्ही गोडता एकत्रित केल्यास, त्यांनी चांगले कार्य केले आहे, असे स्पष्ट केले आहे.

    अभंग ५४१
    आवो कमळनयनीं चांदिणें भासिलें।
    तयामाजी एक निराकार देखिलें॥ १॥

    हेंही नव्हे तेंहि नव्हे
    कांही नव्हे तोचि पैं होय॥ २॥

    बापरखुमादेविवरु नव्हताचि पैं जाला।
    होऊनियां फ़ावला फ़ावो सरला॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात कमळनयनी आणि चंद्र यांचा उल्लेख केला आहे, जे एकमेकांमध्ये सुंदरता दर्शवितात. परंतु, यामध्ये निराकारताही पहायला मिळते, म्हणजे एकता आणि अद्वितीयतेचा अनुभव आहे.

    सर्व काही अज्ञात असल्याचे सांगून, ज्ञानदेव सांगतात की या सर्वांत एक अद्वितीयता आहे.

    ते शेवटी बापरखुमादेविवरु नव्हताच हेही सांगतात, म्हणजे आध्यात्मिक अनुभव आणि ज्ञानाच्या गहराईत जाऊन एकता आणि शांती साधण्याचा संदेश देतात.

    अभंग ५४२
    मेरुपरतें एक व्योम आहे।
    तेथें एकु पाहे तेज:पुंजु॥ १॥

    तेज नव्हे तेज:पुंजू नव्हे॥ २॥

    शितळ नव्हे शांतही नव्हे॥ ३॥

    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलही नव्हे।
    नव्हे तो होये चतुर्देहेंविण॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात मेरुप्रदेशातील व्योम म्हणजे आकाशातले तेज आणि प्रकाशाचे वर्णन केले आहे. तथापि, ज्ञानदेव सांगतात की हे तेज किंवा प्रकाश त्याच्या स्वरूपात निश्चित नाही.

    शांतता आणि थंडपणाचेही वर्णन करून, ते दर्शवतात की हे अनुभव सुद्धा त्या आकाशात नाहीत.

    शेवटी, विठ्ठलासही या निराकार स्वरूपात परिभाषित केले जात नाही, म्हणजे तो चतुर्देह (चार दिशांच्या रूपात) नसून केवळ निराकार आहे, जो सर्व अनुभवांमधून वेगळा आहे.

    अभंग ५४३
    पाहातां पाहाणें दृश्याही वेगळें।
    तें कैसें आकळे म्हणतोसि॥ १॥

    आहे तें पाहीं नाहीं तें होई।
    ठायींच्या ठायीं तुंची होसी॥ २॥

    स्वरुपीं समता ह्रदयस्था आप।
    तयाचें स्वरुप आदि मध्यें॥ ३॥

    बापरखुमादेविवरु सगुणी समाये।
    निर्गुण दिसताहे जनीं रया॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेवांनी दर्शनाच्या अनुभवावर चर्चा केली आहे. पाहताना जो दृश्य आहे, तो आपल्याला वेगळा अनुभव देतो.

    पण वास्तवात जो काही आहे, तो पाहण्यात येत नाही; प्रत्येक ठिकाणी तुच असतो.

    स्वरूपात समता आणि अंतःकरणात स्थिरता यावर भाष्य करताना ते सांगतात की तत्त्वज्ञानाचे स्वरूप याच मध्यात आहे.

    अखेर, बापरखुमादेविवरु विठ्ठल हा सगुण आणि निर्गुण, म्हणजेच एकाच वेळी व्यक्त आणि अप्रत्यक्ष आहे, जो सर्व जीवांमध्ये अस्तित्वात आहे.

    अभंग ५४३

    पाहातां पाहाणें दृश्याही वेगळें।
    तें कैसें आकळे म्हणतोसि॥ १॥

    आहे तें पाहीं नाहीं तें होई।
    ठायींच्या ठायीं तुंची होसी॥ २॥

    स्वरुपीं समता ह्रदयस्था आप।
    तयाचें स्वरुप आदि मध्यें॥ ३॥

    बापरखुमादेविवरु सगुणी समाये।
    निर्गुण दिसताहे जनीं रया॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेवांनी दृश्य आणि पाहण्याच्या अनुभवावर चर्चा केली आहे. जे काही पाहतो, ते वास्तवात वेगळं आहे आणि त्यामुळे ते समजण्यात अडचणी येतात.

    सत्य हे एकच आहे, पण त्याचे अनुभव वेगवेगळे आहेत; प्रत्येक ठिकाणी तुच असतो.

    स्वरूपात समता आणि अंतःकरणात शांति यावर भर देताना ते म्हणतात की तत्त्वज्ञानाचे स्वरूप याच मध्यात आहे.

    अखेर, बापरखुमादेविवरु विठ्ठल हा सगुण आणि निर्गुण आहे, म्हणजेच सर्वत्र अस्तित्वात आहे, जे सर्व जीवांमध्ये दिसते.


    अभंग ५४४

    त्रिपुटी उलटु निर्गुणि अरुता।
    पाहातां दृष्टांता भेदु नाहीं॥ १॥

    भेदु अभेदु अवघाचि गोविंदु।
    बिंबे बिंब छंदु हरि लीळा॥ २॥

    नाहीं आला गेला शब्द पैं दृष्टांतें।
    दृश्यादृश्य भूतें एकतत्त्वीं॥ ३॥

    बापरखुमादेविवरु अर्ध उर्ध्व शेज।
    वेंगीं तूं उमज अरे रया॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव त्रिपुटी (जसे की त्रिवर्ग, जगत, जीव आणि ईश्वर) यांचे वर्णन करत आहेत. निर्गुण किंवा निराकार वास्तव पाहताना भेदाचा अनुभव नाही.

    सर्व काही गोविंद आहे; यामध्ये भेद आणि अभेद दोन्ही समाहित आहेत.

    शब्दाचा आलाप कसाही असला तरी दृष्य आणि अदृष्य वस्तूंमध्ये एकता आहे.

    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलाचा अर्ध उर्ध्व शेज यावर विचार करताना, त्यांनी भक्तांना तेथील गूढता समजावण्याचा प्रयत्न केला आहे.

    अभंग ५४५
    व्यक्ताचे अव्यक्ती पाहतां पैं
    न दिसे आपीआप रसे व्यक्त हरि॥ १॥

    बाहेजु भीतरी आदिमध्यउर्ध्व।
    ह्रदयीं सन्नद्व बिंबलासे॥ २॥

    ऐसीये दशे ते अव्यक्त भुंजसी।
    मी माझे मोहासी सांडी रया॥ ३॥

    बापरखुमादेविवर अव्यक्त व्यक्ती अव्यक्त।
    अवघे संचित हरि आहे॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव व्यक्त आणि अव्यक्त यांच्यातील संबंध स्पष्ट करतात. जेव्हा आपण व्यक्त असलेल्या हर्याचे अव्यक्त स्वरूप पाहतो, तेव्हा आपल्या अस्तित्वाचे खरे स्वरूप दिसत नाही.

    अव्यक्त हे बाह्य जगाच्या भीतीच्या पलिकडे आहे, आणि ते अंतर्मध्ये एकाग्रतेने भासते.

    ही दशा म्हणजे आपल्या मोहांना पार करून अव्यक्त तत्व भुजायला लागले आहे.

    बापरखुमादेविवरु, म्हणजे विठ्ठल, अव्यक्त आणि व्यक्त या दोन्ही रूपात संचित आहेत.

    अभंग ५४६
    नित्यता समाधी असोनि पै साधी।
    मायेची शुध्दि पुसे रया॥ १॥

    साधन विधान पुजा अनुष्ठान।
    नित्यता कीर्तन सोहंभावे॥ २॥

    स्मरण विलास तत्त्वीं तत्त्व हाला।
    उपदेशु बोला बोलों नये॥ ३॥

    ज्ञानदेवा सिध्दि नित्यता समृध्दि।
    जीवशिवबुध्दि समाधि त्याची॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेवांनी नित्यतेवर जोर दिला आहे. साधना, पूजा आणि अनुष्ठान यांमध्ये नित्यतेची आवश्यकता आहे, कारण साधनांद्वारे मायेची शुद्धता साधता येते.

    कीर्तनात "सोहं" भावाने एकत्व साधले पाहिजे. स्मरण आणि तत्त्वाचा आनंद घेऊन उपदेश देताना बोलणे आवश्यक नाही.

    ज्ञानदेव म्हणतात की सिद्धी आणि समृद्धी नित्यतेवर आधारित आहे, आणि जीव, शिव आणि बुद्धी या त्रयीमध्ये समाधी साधता येते.

    अभंग ५४७
    पाहोनिया दिठी नवजाय भूली।
    मायेची घरकुली खेळतुसे॥ १॥

    माया मन पाही मायेसीही पर।
    परते सत्त्वर निमिष्य नाहीं॥ २॥

    खेळतां बाहुली स्वप्नचि वर्तवी।
    रावोरंक दावी भेदबुध्दी॥ ३॥

    बापरखुमादेविवर अभेदुनि अभिन्न।
    हरिरुपीं लीन जिवशिवीं॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेवांनी माया आणि तिच्या फसव्या स्वरूपाबद्दल चर्चा केली आहे. पाहताना माया मनाला भुलवते, आणि तिच्या खेळात आपण आपले अस्तित्व विसरतो.

    माया आणि तिला पाहणारा मन यामध्ये भेद असल्याची भावना असते, पण ही भेदबुध्दी भ्रमात टाकणारी आहे.

    खरं म्हणजे, माया एक स्वप्न आहे, ज्यात आपण खेळत असलेल्या बाहुलीच्या मानाने भ्रमित झालो आहोत.

    ज्ञानदेव अंततः सांगतात की, आपण हरिरूपात लीन झाल्यावर जिव आणि शिव यांच्यामध्ये भेद नाही, सर्वत्र एकता आहे.

    अभंग ५४८
    अहंते न पाहे नाहीं तेची पाहे।
    भुलिसवें जाय काय करुं॥ १॥

    सोहंभावें सोकरी कोहं
    भावें हो जरी।
    पाहे दुरीच्या दुरी एकतत्त्वीं॥ २॥

    आदि हें माजिठें रुपीं रुप पैठें।
    असोनियां द्रष्टे न पाहे भुली॥ ३॥

    बापरखुमादेविवर भुलिभुररेंहरि।
    माजिठा श्रीहरि आपरुपें॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेवांनी आत्मज्ञान आणि माया यांतील भ्रमाबद्दल बोलले आहे. "अहं" (मी) या भावनेमुळे आपण खरे वास्तविकता पाहत नाही. माया आपल्याला भुलवते, त्यामुळे आपण विचार करतो की काय करावे.

    "सोहंभाव" म्हणजे "मी तो आहे" हा अनुभव घेतल्यावर आपण आपल्यामध्ये एकता अनुभवू शकतो, पण भेदगुणांच्या प्रभावाने तो अनुभव लपलेला असतो.

    आपल्या वास्तविक स्वरूपात, आपण अदृश्य असतो आणि भुलीच्या खेळात गढलेले असतो. ज्ञानदेवांचा संदेश असा आहे की, श्रीहरि आपल्यामध्ये आहे आणि आपण या भुलीच्या पार पार जाऊ शकतो.

    अभंग ५४९

    जनवन हरि न पाहतां भासे।
    घटमठीं दिसे तदाकारु॥ १॥

    फ़िटती भुररे धुम उठी तेजा।
    अक्षरीं उमजा गुरुकृपें॥ २॥

    खुंटलिया मुक्ति राहिले अव्यक्तीं।
    एकरुप ज्योती तदाकार॥ ३॥

    ज्ञानदेव क्षर अक्षर उमजे।
    बापरखुमादेवीवर ह्रदयीं विराजे॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेवांनी भक्तीत हरि पाहण्याच्या महत्त्वाबद्दल विचारले आहे. "जनवन हरि न पाहतां भासे" म्हणजे ज्या वेळी आपण हरिला पाहत नाही, त्या वेळी आपल्याला फक्त घटातले स्वरूप दिसते, जे क्षणिक आहे.

    गुरूंच्या कृपेने अक्षरात ज्ञान मिळवले जाते. "खुंटलिया मुक्ति राहिले अव्यक्तीं" याचा अर्थ आहे की, ज्या मुक्ति आणि ज्ञानाच्या अवस्थेचा अनुभव अव्यक्त आहे, ती एकरुप ज्योतीमध्ये आहे.

    ज्ञानदेवांनी "क्षर अक्षर उमजे" म्हटले आहे, म्हणजे क्षणभंगुर आणि शाश्वत दोन्ही रूपे एकत्रित होतात. बापरखुमादेविवर हृदयात हरि विराजमान आहे, हे आपल्याला नेहमी लक्षात ठेवायला हवे.

    अभंग ५५०
    दिव्य औषधीची वार्ता ऐकोनियां
    कानीं व्याधी टाकी तनु॥ १॥

    धालियाचे सुख भूकेला जेवि जाणे
    कैसे निवे त्याचे मनु रया॥ २॥

    सुखाचा अनुभव कैसेनि जाणावा।
    भेटिचें आर्त सकळांसही
    सारिखें होईजे देखा॥ ३॥

    आपण झालिया जागा
    नलगे सांगावें।
    बापरखुमादेविवरविठ्ठल भेटलिया।
    तरि तुझीं तुटतील सकळिक
    विंदाने रया॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव दिव्य औषधाची चर्चा करतात. "दिव्य औषधीची वार्ता ऐकोनियां" म्हणजे दिव्य ज्ञानाचे श्रवण केल्याने शरीरातील व्याधी दूर होतात. जेव्हा भुकेलेला व्यक्ती अन्न मिळवतो, तेव्हा त्याच्या मनातील आनंदाचे वर्णन केले आहे.

    सुखाचा अनुभव कसा घेतला जावा, याची माहिती देते. "भेटिचें आर्त सकळांसही" म्हणजे सर्वांना सुखाच्या भेटी मिळाव्यात आणि त्यात समानता असावी.

    आपण आपल्या जागेवर आधीच आलो असल्यास, "नलगे सांगावें" याचा अर्थ आपल्याला खरे ज्ञान मिळवण्यासाठी इतरांना सांगण्याची आवश्यकता नाही. बापरखुमादेविवर विठ्ठल भेटल्यास, सर्व दु:ख दूर होईल, असे संकेत आहेत.

    अभंग ५५२
    संसारकथा प्रपंच चळथा।
    मनाचा उलथा विरुळा जाणे॥ १॥

    होतें तें पाहीं नव्हे तें घेई।
    द्वैतबुध्दि ठायीं गुंफ़ों नको॥ २॥

    चित्तवृत्ति ध्यानीं मनाची निशाणी।
    भ्रमभेद कानीं ऐकों नको॥ ३॥

    ज्ञानदेव गंगा नि:संगाच्या संगा।
    वेगीं श्रीरंगा शरण जाई॥ ४॥

    अर्थ:
    संसाराची कथा आणि प्रपंचाच्या उलथापालथींचा अनुभव घेताना, मनाचे उलटसुलट विचार एकत्र केले जातात. जे काही होत आहे ते पाहून मनात द्वैत बुद्धीने गोंधळ करणे टाळावे. ध्यानाच्या अवस्थेत चित्ताच्या वृत्तिंचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे, त्यामुळे भ्रमाचे भेद समजून येतील. ज्ञानदेव म्हणतात, गंगा आपल्या नि:संग प्रवाहात एकत्र होऊन श्रीरंगाच्या शरणात जावे.

    अभंग ५५३
    ऐके तूं ज्ञान सुख विश्रांति रुपा।
    हरिरुप दीपा पाहे ऐसा॥ १॥

    चित्तवृत्तिचिया आदिमध्य अंतीं।
    रुपींरुप आनंदीं समरसें॥ २॥

    निवृत्ति सांगे ज्ञाना योगाचि धारणा।
    जीवशिव करणा चक्षु दृष करी॥ ३॥

    अर्थ:
    तू ऐक, ज्ञानाचे सुख आणि विश्रांतीचे स्वरूप आहेस. हरिचा प्रकाश असा पाहा. चित्ताच्या वृत्तीत, प्रारंभात आणि अंतात, एकाच रूपात आनंदी स्थिती आहे. निवृत्तीत ज्ञानाने योगाची धारणा सांगितली आहे, ज्यामुळे जीव आणि शिव यांचा एकत्रित दृष्टिकोन प्राप्त होतो.

    अभंग ५५४
    येथें तेथें दुरि तो नांदी मंदिरीं।
    आत्मा चराचरीं एकपणें॥ १॥

    ऐसा पाहे दृष्टि चैतन्याची सृष्टि।
    तरि सुदर्शन घरटीं आपेआप॥ २॥

    जातजात येणें प्रपंच साधणे।
    गाळूनियां गगन हंस घेई॥ ३॥

    ज्ञानदेव संधी साधूनिया सिध्दि।
    छपनाची संधी टाकुनि गेला॥ ४॥

    अर्थ:
    जिथे कुणीही नांदी आहे, तिथे आत्मा सर्वत्र, चराचरात एकरूप आहे. चैतन्याची सृष्टि असे पाहणे म्हणजे सुदर्शनचं आपल्या घरात असणे. प्रपंचात जाताना, हंसाने गगनातून मुक्तता गाठावी लागते. ज्ञानदेव यांनी संधी साधून सिद्धी प्राप्त केली आणि छपनाची संधी सोडून गेला.

    अभंग ५५५
    सार सप्तमीसि हारपली निशी।
    दशवे द्वारेसीं उभा राहे॥ १॥

    तेथें तूं सावध अवघाचि गोविंद।
    देहीं देहाभेद करुं नको॥ २॥

    इंद्रियांच्या वृत्ति दशवे द्वारीं गति।
    देहागेहउपरति होईल तुज॥ ३॥

    विस्तारी विस्तार गुण गुह्य सार।
    एकाएकीं पार सार साधी॥ ४॥

    विकृति विवर प्रकृति साचार।
    तत्त्वाचा निर्धार समरसीं॥ ५॥

    निवृत्ति सांगे ज्ञाना एक तूं करी।
    तरी तुतें कामारी होईल चित्तें॥ ६॥

    अर्थ:
    सप्तमी तिथीच्या रात्री सर्वांत महत्त्वाचा क्षण येतो, जेव्हा दशवे द्वारावर उभे राहून सावध राहावे लागते. तिथे तू, गोविंद, देहाचा भेद करु नकोस. इंद्रियांची वृत्तियाँ दशवे द्वारावर असतात; त्याच्यावर तुझी स्थिती असते. विस्तारातील सर्व गुण एकत्रित होतात, आणि एका क्षणात सार साधता येतो. विकृती आणि प्रकृती यांची गहराईतून सांगणे हे तत्त्वाचा निर्धार करते. निवृत्तीत असताना ज्ञान सांगते की तू एकटा करतोस, परंतु यामुळे तुझं चित्त कार्यरत होईल.

    अभंग ५५६
    शांतिक्षमादया निवती निर्विग।
    होउनी सर्वांग आत्मभोगी॥ १॥

    नाहीं अंतरुप सर्वही चैतन्य।
    चिदानंदघन बिंबलेंसे॥ २॥

    मायीकवृत्तीचा झणी धरिसी संग।
    इंद्रियाचा पांग सांडी रया॥ ३॥

    ज्ञानदेव म्हणे कल्पना काजळी।
    दिपीं दीपमेळीं पाजळी वो जगीं॥ ४॥

    अर्थ:
    शांतता आणि क्षमा यांमुळे आत्मा निर्विग्न होतो आणि सर्वांग भोगतो. अंतर्मध्ये सर्व चैतन्य अस्तित्वात आहे; हे चिदानंदात लपलेले आहे. मायिक वृत्तीचा झरा जरी धरला, तरी इंद्रियांचा परिणाम पाहिजेच असतो. ज्ञानदेव म्हणतात की कल्पना ही काजळी आहे, ज्या दीपांमध्ये एकत्रित झालेल्या दीपांचे प्रकाश जगभर पसरते.

    अभंग ५५७
    असार घेईजे सार परखुनियां विचार।
    जेणें तुटे येरझार मरणजन्मीं॥ १॥

    तें रुपस रुपडे पहा न संपडे।
    ह्रदयीं सांपडे ज्ञान गोष्टी॥ २॥

    सांगता अनुमान अद्वैत सार पूर्ण।
    ज्ञानाज्ञानीं सज्ञान विरुळा जाणे॥ ३॥

    ज्ञानदेव सोपान सांगितलिया संपन्न।
    हरितत्त्व अनुप्रमाण लाधे पूर्वपुण्यें॥ ४॥

    अर्थ:
    सत्याचा विचार करतांना असार तत्व समजून घेणे आवश्यक आहे, जे मरण आणि जन्माच्या चक्रातून मुक्त होण्यास मदत करेल. जे रुपे सदैव अदृश्य असतात, ती हृदयात ज्ञानाने प्रकट होतात. अद्वैताचा पूर्ण सार सांगताना, ज्ञान आणि अज्ञान यामध्ये फरक करणे आवश्यक आहे. ज्ञानदेव यांनी सांगितले की, ज्ञानाच्या सोपानावर चढून संपन्नता प्राप्त होते, आणि हे हरितत्त्व पूर्वजन्मांच्या पुण्यांच्या आधारे मिळवले जाते.

    अभंग ५५७
    असार घेईजे सार परखुनियां विचार।
    जेणें तुटे येरझार मरणजन्मीं॥ १॥

    तें रुपस रुपडे पहा न संपडे।
    ह्रदयीं सांपडे ज्ञान गोष्टी॥ २॥

    सांगता अनुमान अद्वैत सार पूर्ण।
    ज्ञानाज्ञानीं सज्ञान विरुळा जाणे॥ ३॥

    ज्ञानदेव सोपान सांगितलिया संपन्न।
    हरितत्त्व अनुप्रमाण लाधे पूर्वपुण्यें॥ ४॥

    अर्थ:
    सत्याचे विश्लेषण करताना असार तत्वांचा विचार करा, कारण ते जन्म आणि मृत्यूच्या चक्रातून मुक्तता देतात. जे रूपे सदैव अस्तित्वात आहेत, ती हृदयात ज्ञानाने प्रकट होतात. अद्वैताचे पूर्ण सार सांगताना, ज्ञान आणि अज्ञान यामध्ये भेद करणे आवश्यक आहे. ज्ञानदेवांनी सांगितले की, ज्ञानाच्या सोपानावर चढून संपन्नता प्राप्त होते, आणि हे हरितत्त्व पूर्वजन्मांच्या पुण्यांच्या आधारे मिळवले जाते.

    अभंग ५५९
    सज्ञानीं पाहातां अज्ञान तत्त्वतां।
    अज्ञानीं अमृता सदगुरु जाणे॥ १॥

    गुरुगम्य सत्ता शिष्य होय सरता।
    पूर्णी पूर्ण हातां ब्रह्म येत॥ २॥

    आदि मध्य घर हरीचा शेजार।
    हरिविण थार नाहीं कोठें॥ ३॥

    ज्ञानदेवीं चित्त गुरु धर्म वित्त।
    अवघें जीवित हरि केला॥ ४॥

    अर्थ:
    ज्ञानी लोक अज्ञानाच्या तत्त्वांचा अभ्यास करतात, तर अज्ञानी लोक सदगुरूला अमृत मानतात. गुरुच्या मार्गदर्शनाने शिष्य साध्य होतो, आणि त्याच्या हातात पूर्ण ब्रह्म येतो. आदिमध्ये आणि मध्यामध्ये हरीचं स्थान आहे, त्याशिवाय अन्य कुठेही थारा नाही. ज्ञानदेव म्हणतात की, गुरु आणि धर्म यामध्ये चित्ताचे ज्ञान जीवनात हरियाला प्रकट करते.

    अभंग ५६०मनाची सृष्टि स्वप्न वर्तवी दृष्टी।

    अळंकारलें उठी गंधर्वनगर।
    तेथेंचिये राणिवेसाठीं कां
    भ्रमु धरितासि पोटीं॥ १॥

    जेथें जेथें पाहातां पाहणें
    नुठी तोचि होई।
    म्हणोनि देखणीया जवळीके कीं
    दृष्टिविण सुके तैसें स्वानुभवें
    स्वानुभव मावळे ज्याच्या ठायीं।
    ते अवस्थेविण दृष्टि गोचर होई
    वेगीं तें देखणेंचि दृष्टि विठ्ठल रया॥ २॥

    तुझें तूंचि विंदान जाणोनि पाहीं।
    आपेंआपवीण विचारु नाहीं॥ ३॥

    म्हणौनि एकमेका मज आठवे
    आठवेचि विसरोनि फ़ावे।
    पैं देहद्वयभाव विरोनि जाय
    तेथें पदत्रयाची मांडणी कीं
    तत्त्वत्रयाची वाणि या
    पांचांते जेथ न फ़ावे।
    कर्मेद्रिया ज्ञानेंसी ज्ञानेंद्रियें जो
    नेमेसी तंव ते विस्मो करुनि
    पाहे सुखस्वानुभवादु:ख प्रकाशले
    ते सुख केवि फ़ावे॥ ४॥

    याचिया गुणागुण न गुंजिजे ह्र्दयीं
    सुखावोनि तेंचि तूं राहे रया॥ ५॥

    मग आंग शेजबाज कीं हे बाह्येंद्रियांचे
    उपभोग मानवीं साच।
    जरी सोंग स्वप्नींचें असे ऐसें
    जाणतां निदसुरा होसी दातारा
    या स्वप्नींच्या वोरबारा
    बापा वोथरसि कांपा॥ ६॥

    म्हणोनि बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु
    उघडे डोळांचि निधान देखिजे
    तवं मार्ग सोपा।
    म्हणोनि तेथींच्या तेथें पाहतां
    याविण नाहीं दुजें।
    वाया खटपट करिसी बापा रया॥ ७॥

    अर्थ:
    मनाने तयार केलेली सृष्टी स्वप्नासारखी असते, जिथे सृष्टीचा अनुभव घेतला जातो. या अनुभवात एकाच ठिकाणी सर्वत्र तोच अनुभव मिळतो. स्वानुभव म्हणजे आपल्या अनुभवांच्या गाभ्यात प्रवेश करणे. आपण अनुभवताना त्या स्थितीत ती दृष्टि दिसते, पण त्या दृष्टिच्या बाहेरच्या वस्तू विसरून जातात. तत्त्वांचा अभ्यास करून या भेदांमधून गोडी लुटली जाते. बाह्यइंद्रिये आनंद घेत असतानाही, हे सर्व स्वप्नात आहे की नाही हे लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे. ज्ञानदेव सांगतात की, या सृष्टीतून बाहेर पडणे म्हणजे सहजपणे ज्ञान प्राप्त करणे आहे.

    अभंग ५६१
    शून्याशून्य धार शून्यशेजे हरी।
    शून्यामाजि घरीं बिंबलासे॥ १॥

    आधीं आप पाही शून्या शून्य देहीं।
    मज उमजोनी ठायीं घेईजे सुख॥ २॥

    शून्य ते कांई शून्याशून्य पुशिलें।
    ह्रदयस्था जालें कोण्या गुणें॥ ३॥

    बापरखुमादेविवर विठ्ठल अवघा।
    शून्याशून्य वेगा ज्ञानघन॥ ४॥

    अर्थ:
    स्वयं शून्य असणारा हरी, जो शून्याशून्य आहे, तिथेच त्याची उपस्थिती असते. शून्यातील अस्तित्वाच्या ठिकाणी, एक प्रकारचा अनुभव घेतला जातो. आपल्याला आधी शून्याचा अनुभव घ्यावा लागतो, आणि त्यातून सुख प्राप्त होते. शून्य म्हणजे काय, याची व्याख्या शून्याशून्यपणात आहे. हृदयात काही गुण आहेत, जे शून्यात दिसतात. बापरखुमादेविवर विठ्ठल सर्वत्र आहे आणि ज्ञानाच्या गहनतेत शून्याशून्य आहे.

    अभंग ५६२
    शांति दिसे ओहं पर दिसे सोहं।
    क्षमा हे कोहं कारुण्य सदां॥ १॥

    स्नेहाची दिवाळी फ़ेडूनी काजळी।
    या दीपें वोंवाळी जीवशिवीं॥ २॥

    ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान दृश्याद्रष्टा दीप्ती।
    रुपीं रुपस्थिति अंकुरलासे॥ ३॥

    बापरखुमादेवीवर विठ्ठल साच।
    मी माझें आहाच वांयावीण॥ ४॥

    अर्थ:
    शांतीचा अनुभव ओहं (मी) मध्ये दिसतो, आणि तोच सोहं (तू) आहे. क्षमा आणि करुणा सदैव उपस्थित आहेत. स्नेहाची दिवाळी जळवून काजळीतून तेज उत्पन्न होते, जो जीव आणि शिव यांना एकत्र आणतो. ज्ञेय (ज्याचे ज्ञान घेतले जाते), ज्ञाता (ज्ञान घेणारा) आणि ज्ञान (ज्ञानाचा अनुभव) हे सर्व एकत्र येतात, ज्यामुळे रूपांच्या स्थितीचा अंकुर होतो. बापरखुमादेविवर विठ्ठल सर्वत्र आहे; मी माझा अस्तित्व अनुभवतो, आणि ते वांयावीण (संपूर्ण) आहे.

    अभंग ५६३साउमा जंव जाये तंव ह्रदयींचा आहे।

    चित्त विकासु पाहे चित्तामाजी॥ १॥

    तंव चतुर्भुज हरि ह्रदयमंदिरीं।
    तया नमन करी विज्ञानेसी॥ २॥

    शांति धरुनि बाही आपेंआप पाही।
    मननीं निर्वाही न्याहाळिला॥ ३॥

    ज्ञानदेवा रुप बिंबोनी।
    समीप प्रपंचदु:ख सुख जालें॥ ४॥

    अर्थ:
    जेव्हा साउमा (आनंद) जातो, तेव्हा हृदयातील चैतन्य उभारीत येते आणि चित्ताचा विकास होतो. त्या वेळी चतुर्भुज हरि हृदयाच्या मंदीरात विराजमान आहे, आणि ज्ञानाने त्यास नमस्कार केला जातो. शांतता धरून, मन स्वयंपूर्णतेने निरीक्षण करतो. ज्ञानदेवाच्या रुपात, प्रपंचातील दु:ख आणि सुख एकत्र जालेल्या स्थितीची ओळख होते.
    अभंग ५६४

    औट हात चर्म देह बांदवडी।
    त्रिगुणाची घडी नुगवे रया॥ १॥

    सोकरितां धाया काय करिल माया।
    श्रीगुरुच्या थायां विरुळा जाणे॥ २॥

    सोहंकारा सोहंकारा हरी पोकारा।
    वायांच मायेचा वारा भरुं नका॥ ३॥

    सप्तद्वीप पृथ्वी नव खंडें देव।
    स्वर्गभोगभाव राणिव व्यर्थ॥ ४॥

    ज्ञानदेवीं सार हरिपंथ पार।
    एकतत्त्व उच्चार तिहीं लोकीं॥ ५॥

    अर्थ:
    देह हा एक औट आहे, जो त्रिगुणांनी बांधलेला आहे. मायेला काय करायचे, हे विचारणारे गुरुंच्या आशीर्वादाने आत्मज्ञानात प्रवेश करावा लागतो. "सोहं" या मंत्राचा जप करावा, मात्र माया म्हणजेच वायाच्या आकर्षणाने भुलत जाऊ नका. सप्तद्वीप व नव खंडांत देवता आहेत, परंतु स्वर्गातील भोगांची इच्छा व्यर्थ आहे. ज्ञानदेवांचा मार्ग हरिपंथावर चालतो, आणि तिथे एकतत्त्वाचा उच्चार सर्वत्र होतो.

    अभंग ५६५
    दीपकेमाजि दीपक दीप्तीसि सतेज।
    बिंबोनिसहज बिंबीं मिळे॥ १॥

    बिंब नाहीं पाहासील काई।
    ठायींच्या ठायीं होऊनि राही॥ २॥

    सर्वा सर्वरस समरसोनी आहे।
    उभारुनि बाहे वेद सांगे॥ ३॥

    ज्ञानदेव निजीं निजोनि सहज।
    देहींचा निर्लज्ज रुसला सये॥ ४॥

    अर्थ:
    दीपकाच्या प्रकाशात एक तेज आहे, ज्यामुळे सहज बिंब बनते. बिंबाचे अस्तित्व नाही, तरीही ते प्रत्येक ठिकाणी उपस्थित आहे. सर्व रसांचा अनुभव एकत्रित आहे, जो वेदांच्या शब्दांमध्ये व्यक्त झाला आहे. ज्ञानदेव हे आत्मज्ञानात सहज असून, देहाची निर्लज्जता अद्वितीय आहे.

    अभंग ५६६
    जिणें देउनि देहीं नि:शंक होईजे।
    मां मरणें तयासि म्हणिजे॥ १॥

    जिणें तें काई मरणें तें काई।
    जिणें मरणें दोन्ही चोजवेना॥ २॥

    सिंधु बुडबुडा क्षणामाजि आटे।
    सिंधु बुडबुडा कांहीं ते नाटे॥ ३॥

    बापरखुमादेविवराच्या पायीं।
    ज्ञानदेवो पाही मरण जाणें॥ ४॥

    अर्थ:
    जीवन देऊन देह नि:शंक होतो, म्हणून मरणाला त्या अर्थाने स्वीकारले जाते. जीवन आणि मरण यांचा खरा अर्थ एकत्रित आहे, कारण दोन्ही गोष्टी एकमेकांत गुंतलेल्या आहेत. सिंधूतील बुडबुड्याप्रमाणे, क्षणिक अनुभव हे किती महत्वाचे आहेत. ज्ञानदेव बापरखुमादेवाच्या पायाशी मरणाच्या जाणिवेचा अभ्यास करतात.

    अभंग ५६७
    सायखडियाचें बिक।
    अचेत परि करी पाक।
    जनदृष्टीचें कवतुक।
    स्फ़ुरे वेगीं॥ १॥

    तैसें हें देहरुप जालें।
    न होतेंचि होणें आलें।
    तंव सदगुरु जाणितलें।
    येथींचें रया॥ २॥

    सतधनि म्हणे गुरु।
    जत सांभाळी विवरु।
    ऐसेंनि तुज वोगरु।
    वाढिला ब्रह्मीं॥ ३॥

    निराकार अलिप्त वसे।
    शरीरीं असोनि तूं नसे।
    एकत्त्व मनोद्देशें ह्रदयीं ध्यायें॥ ४॥

    सोडी रसाची रससोये नको
    भुलों माया मोहें।
    सत्रावी दोहतु जाये।
    जीवन भातें॥ ५॥

    ज्ञानदेव म्हणे श्रीगुरु।
    ऐसा सांगति विचारु।
    मग ब्रह्मीं चित्तानुसारु।
    निरोपिला सर्व॥ ६॥

    अर्थ:
    जीवनाच्या प्रवासात अनेक अज्ञता आणि भ्रम असतात, पण सदगुरूंच्या मार्गदर्शनानेच खरी सच्चाई समजते. देहाची अस्थिरता आणि निराकारतेचा विचार करताना, आत्मा एकत्वाचा अनुभव घेतो. माया आणि मोहापासून दूर राहून, जीवनाचे गूढ समजून घेतले पाहिजे. ज्ञानदेव गुरुंच्या उपदेशानुसार, ब्रह्मात विलीन होण्यासाठी मनाची शुद्धता आवश्यक आहे.

    अभंग ५६८
    आप आपीं माये तेजी तेज समाये।
    पवनगे माये पृथ्वी जाये॥ १॥

    हंस कोठें गेला तूं
    पाहो विसरला।
    भ्रमेंचि भुलला कोई शब्दें॥ २॥

    सांडी तू रे जाती होई रे विजाती।
    येणें रुपें समाप्ती प्रपंचाची॥ ३॥

    ज्ञानदेवा घर विठ्ठल आचार।
    वेगीं परंपार हंसपावे॥ ४॥

    अर्थ:
    आत्मा आणि मायाच्या अद्वितीय एकात्मतेचा अनुभव घेताना, पृथ्वीवरची माया ही क्षणिक आहे. 'हंस' म्हणजे आत्मा, जो जाणीवेशिवाय काही शब्द आणि विचार विसरतो. जीवनाच्या प्रवासात, शरीराची समाप्ती होते, परंतु आत्मा अजूनही अस्तित्वात राहतो. ज्ञानदेव विठोबाच्या चरणांमध्ये स्थिर राहून, आत्मिक ज्ञान आणि परंपरेच्या मार्गावर चालताना, जीवनाचे गूढ समजून घेतात.

    अभंग ५६९
    अनंतीं अनंत तत्त्वता तंव एक।
    विरुळा जाणे एक बिंबताहे॥ १॥

    एका तेजी बहु बहुतेज घृष्टी।
    एकतत्त्व सृष्टी मेळु शिवीं॥ २॥

    तर्काचाही तर्क विवेक सकळ।
    तेणेंविण गोपाळ आकळेना॥ ३॥

    ज्ञानदेव म्हणे जाणे प्रसाद निवृत्ति।
    मौनाची मुक्ति वाट आहे॥ ४॥

    अर्थ:
    अनंत तत्त्वांची एकता अनुभवताना, एकच सत्य अस्तित्वात आहे. विविधता असूनही, सर्व काही एकत्र येते. तर्काचे विवेचन म्हणजे ज्ञानाची गहराई, ज्यामुळे गूढता समजली जाते. ज्ञानदेव म्हणतात की, आत्मज्ञानाची प्राप्ती म्हणजे मौनात निवृत्ती साधणे, जिथे वास्तविकता प्रकट होते.

    अभंग ५७०
    स्वभावें विचरतां महीं।
    सम ब्रह्म दिशा दाही॥ १॥

    एकु एकला आस पाही।
    सर्वाघटीं बाईये वो॥ २॥

    दुजें द्वैत हेतु सांडी।
    एकतत्त्वसार मांडी।
    हरिविण इये पिंडी नाहीं।
    वो माये॥ ३॥

    काय सांगो याच्या गोष्टी।
    अवघा दिसे हाचि सृष्टि।
    विश्वरुप किरीटी।
    अर्जुना दिठीं दावियलें॥ ४॥

    ज्ञानदेव दीप उघड।
    उजळुनी केलासे वाड।
    माय देवीं आम्हां नाही चाड।
    अवघा गोड हरि आमुचा॥ ५॥

    अर्थ:
    स्वभावाने विचार करत असताना, सर्वत्र एकच ब्रह्म आहे. एकता आणि द्वैत यांचा अभ्यास करताना, सृष्टीतील विविधता ही मायाच आहे. प्रत्येक गोष्ट एकाच तत्त्वाच्या आधारावर अस्तित्वात आहे. ज्ञानदेव म्हणतात की, ज्ञानाचा दीप उघडल्याने सत्य स्पष्ट होते, आणि मायादेवीच्या मार्गदर्शनामुळे सर्वकाही गोड आहे.

    अभंग ५७१
    बाहिजु भीतरी भीतरलेपणा ऊरी।
    ऊरी ऊरैल साचारी जेणें निवविजे॥ १॥

    तेथचिया सारा मुसें मुसल्या आकारा।
    सोय सांडु नको येरझारा चुकतील॥ २॥

    सहज भक्तिसुख पावसील।
    जाणु असतां काम नेणु होतासी।
    मागिली ये तुटी साठीं।
    लाभु ये खेपेचा मनुष्यपणाचेनि
    मापें घेइजेसु रया॥ ३॥

    येकवटु वटवटाच्या पोटीं।
    बिजीं बिजा आंतवटु आपण पैं।
    तिहीं रजीं रजु सरे
    सरोनियां जें उरे।
    तैसें एकसरां धुरें तूं अनुसरे पां॥ ४॥

    रविरश्मीचिया तेजा कवण
    बैसविलिया वोजा।
    कैशा सांगताति गुजा सामवलेपणें॥
    जळीं तरंगु तैसा परमात्मा परमानंदु।
    ऐसा सांडूनि गोविंदु झणें
    विलया जासी॥ ५॥

    जळें जळ पियींजे तेथें
    काय उरे दुजें।
    ओघें ओघुचि गिळिजे बाप
    सागरा पोटीं।
    सिंधु नेणे अव्हांटा नदीचिया वाटा
    तैसा करीलरे हरि सांठा
    तुज आपणामाजी॥ ६॥

    तेथे जगचि परतलें जग
    जगपणा मुकलें।
    मोहो अभावीं उरलें उरतां ठायीं।
    तेथें सिंधुचि अवघा
    अवघेपणें नये मागा।
    यापरी लागवेगी हरि पावसी रया॥ ७॥

    ऐसे सुखाचे सोहळे माजी
    सुख प्रेमवोळे।
    कवण सुख बोले सुख
    सुकाळे मातलें तें॥
    तेथें मीतूं सरे सेखीं
    भक्त तोही नुरे।
    शिवीं शिव विरे मोहरे
    जालया रया॥ ८॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव स्वाभाविक भक्तिसुख आणि आध्यात्मिक अनुभवांची चर्चा करतात. बाह्य आणि आंतरिक दोन्ही स्थितींमध्ये एकता आणि प्रेमाची भावना व्यक्त करतात. जिथे सृष्टी आणि सृष्टीचे स्वरूप एकमेकांत विलीन झाले आहे, तिथेच परमात्मा आणि त्याची आनंदाची अनुभूती होते. हे सर्व अनुभव एकत्रितपणे एक अद्वितीय साधना बनवतात, जिथे सृष्टीच्या सीमांचे ओलांडून एक गहन अनुभव साधता येतो.

    अभंग ५७२
    दृष्टीचें सुख अंतरी देख।
    ओंकार अरुष बोलताती॥ १॥

    नादुले ऐकसी बिंदुले ते देखसी
    कोंदलें चौपासी सांवरेना॥ २॥

    तें आतु न बाहेरी
    आणि अभ्यंतरी।
    एकलेंचि निर्धारी वर्ततसे॥ ३॥

    उफ़राटिये दृष्टी निवृत्तीच्या
    शेवटीं ज्ञानदेवा भेटी
    होऊनि ठेली॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव अंतर्मुखता आणि आत्मसाक्षात्काराचा उल्लेख करतात. "दृष्टीचें सुख" म्हणजे मनाच्या गाभ्यातील गूढता, जिथे ओंकार (अहम्) चा अनुभव घेतला जातो. नादाचा ऐकण्याचा अनुभव साधकाला गहन अंतर्दृष्टी प्रदान करतो. बाह्य आणि आंतरिक स्थितींचा समन्वय साधत, ज्ञानदेव निष्कर्ष काढतात की अंतिम ज्ञानाची भेट निवृत्तीच्या अवस्थेतच साधता येते. हे सर्व अनुभव एकत्रितपणे ज्ञानाच्या गहनतेकडे नेऊन ठेवतात.

    अभंग ५७३
    सांगेन तें ऐक दाविन तें पाहे।
    या मनाचि मूळ सोय आठवी पां॥ १॥

    आठवितां तूं तया ठकसिल कैसा।
    सांजवेळें लाहासि उदो कां जैसा॥ २॥

    बुडोनिया राही आनंदसागरीं।
    आठवितां असें जन्मवरी रया॥ ३॥

    पडतासि दृष्टी निवृत्तीच्या चरणीं।
    ज्ञानदेवो मनीं धरुनि ठेला॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव मनाच्या गूढतेवर आणि आत्मसाक्षात्काराच्या अनुभवावर प्रकाश टाकतात. "सांगेन तें ऐक" म्हणजे आपल्याला आंतरिक आवाज ऐकता येतो. जन्मभराच्या अनुभवांची आठवण येते आणि ते आनंदसागरीत बुडून जातात. "दृष्टी निवृत्तीच्या चरणीं" हे सांगते की ज्ञान प्राप्तीची गती आत्मा व हृदयाच्या निवृत्तीच्या अवस्थेत येते. ज्ञानदेव इथे मनाची गहनता आणि ध्यानाच्या महत्त्वावर जोर देतात.

    अभंग ५७४
    जिता जिणें लागे गोड
    परत्रि तें अवघड।
    आवघियाहुनि तनु
    वाड मरण भलें॥ १॥

    जिता मरिजे मरोनिया उरिजे।
    इतुजे जाणिजे तरि
    जपणेचि नलगे॥ २॥

    बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाच्या
    पायीं।
    ज्ञानदेव पाहीं मरण सांगे॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव जीवनाच्या गोडवट अनुभवाबद्दल बोलतात, परंतु मरणाच्या कठीण वास्तवाचीही आठवण करतात. "जिता जिणें लागे गोड" म्हणजे जीवनात आनंद मिळवणे सोपे असले तरी मरणाचे वास्तव स्वीकारणे कठीण आहे. "जपणेचि नलगे" याचा अर्थ मरणाचा विचार करणे आवश्यक आहे, कारण ते जीवनाचा अनिवार्य भाग आहे. ज्ञानदेव विठ्ठलाच्या चरणांमध्ये साक्षात्कार शोधतात, जिथे मरणाला सामोरे जाणे हे ज्ञान प्राप्तीचे साधन आहे.

    अभंग ५७५

    देखणें देखाल तरी हरे मन।
    सामावलें जीवनमुक्तरत्न रया॥ १॥

    भला भला तूं भलारे ज्ञाना।
    निवृत्ति आपणा दावियेलें॥ २॥

    गुरुमुखें ज्ञान पाविजे निर्वाण।
    तें निवृत्ति म्हणे ज्ञाना पावसील॥ ३॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव जीवनमुक्तीच्या अनमोल अनुभवाबद्दल बोलतात. "देखणें देखाल तरी हरे मन" म्हणजे मनाने त्या अनुभवाला पाहा, तो जीवनातले रत्न आहे. "भला भला तूं भलारे ज्ञाना" याचा अर्थ म्हणजे ज्ञानात भलतेपणा आहे आणि "निवृत्ति आपणा दावियेलें" म्हणजे निवृत्तीचा अनुभव स्वतःकडे आणा. गुरुमुखी ज्ञान मिळवणे म्हणजे निर्वाणाच्या मार्गावर जाणे, आणि तिथे निवृत्ती साधता येते, असे ज्ञानदेव सांगतात.

    अभंग ५७६सकळहि कळा बिंबोनि निराळें।
    तें तूं घेउनि उगले राहे रया॥ १॥

    तें तत्त्वता तत्त्व घेईका एकत्त्व।
    या मना महत्त्व देउनीया॥ २॥

    निराळ निराकार पाहे तें आपरंपार।
    तें तूं परात्पर होउनि राहें॥ ३॥

    बापरखुमादेविवरु विठठलु
    सकळहि कळा प्रकाशकु।
    तोचि सर्व व्यापकु
    जाणौनि राही॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव सर्व ज्ञानाची आणि तत्त्वाची चर्चा करतात. "सकळहि कळा बिंबोनि निराळें" म्हणजे सर्व प्रकारची ज्ञानाची समज निराळी आहे, आणि आपण ती घेऊन वाढतो. "तत्त्वता तत्त्व घेईका एकत्त्व" याचा अर्थ म्हणजे तत्त्वाचा एकत्त्वात अनुभव घेतो, मनाला महत्त्व देतो. "निराळ निराकार पाहे तें आपरंपार" याचा अर्थ निराकार अनुभव हा आपल्याला परात्पर बनवतो.

    आखिरीत, "सकळहि कळा प्रकाशकु" म्हणजे ज्ञानाचा स्रोत तोच सर्वत्र व्यापलेला आहे, ज्याला जाणून राहणे आवश्यक आहे.

    अभंग ५७७
    जगत्र धांवताहे सैरा
    म्हणौनि धांवसी।
    थोर कष्टलासी वायाविण॥
    धांवोनि जावोनि काय करिसी॥ १॥

    जीव जाणवेना जीव जाणवेना।
    जिवाचें वर्म तें चोजवेना॥ २॥

    जिवाशिवा दोन्हि भिन्न भेदु नाहीं।
    विचारुनि पाहि ह्रदयामाजी॥
    जिउ सर्वाठायीं असे
    योगिया न दिसे।
    कुडी सांडूनि वसे
    कवणे ठायीं॥ ३॥

    जिउ जैसाचि आला तैसाचि गेला।
    तो कोठें सामावला जाणतेनो।
    ज्ञानदेवो म्हणे जिउ कोठें गेला।
    जिवा जन्म जाला कवणे ठाई॥ ४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव जगाच्या धावपळीचा उल्लेख करतात. "जगत्र धांवताहे सैरा" म्हणजे जगात सर्वत्र धावपळ सुरू आहे, परंतु "सहज अहिर्निशी भेटी नाहीं" म्हणजे सच्च्या अनुभवासाठी साधे जीवन जगणे कठीण आहे.

    "जीव जाणवेना जीव जाणवेना" याचा अर्थ जीवाची खरी ओळख समजून घेणे कठीण आहे. "जिवाशिवा दोन्हि भिन्न भेदु नाहीं" याचा संकेत आहे की जीव आणि शिव एकच आहेत, परंतु त्याला पाहणे आवश्यक आहे.

    शेवटी, "जिउ जैसाचि आला तैसाचि गेला" याचा अर्थ म्हणजे आपण जसे जन्माला आलो तसाच जाणार आहोत, परंतु "तो कोठें सामावला जाणतेनो" ह्या विचाराने जीवाची स्थानिकता आणि अनंतता याबद्दल विचार करतो.

    अभंग ५७८भलें बोलोनि दाविलें मज।आत्मज्ञान सांगेन तुज॥१॥

    मनाचा प्रकाशु थोरु।
    मनेंचि ब्रह्म उजियेडु॥२॥

    निवृत्ति सेवियेला सुघडु।
    तेणें मज जाहला
    ब्रह्माचा पाडू॥३॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव आत्मज्ञानाची महत्ता दर्शवतात. त्यांनी आत्मज्ञान मिळवण्यासाठी योग्य मार्गदर्शन केले, ज्यामुळे मनाचा प्रकाश वाढतो आणि ब्रह्माच्या उजळलेल्या स्वरूपाची अनुभूती होते. निवृत्तीसाठी योग्य सेवा आणि साधना केली की ब्रह्माच्या अद्वितीय पांडित्याचा अनुभव घेतला जातो, हेही त्यांनी सांगितले आहे.

    अभंग ५७९
    आपणासि आपण उपदेशु कीजे।
    गुरुमुखें बुझिजे तेंचि तूं॥१॥

    मी तें कवण हें तूं जाण।
    बुझें निर्वाण तेंचि तूं॥२॥

    सिध्दचि सांडूनि निघसी अनानीं ठाई।
    तूं रिघेपां सोई संताचिये॥३॥

    जें तपाव्रतांचे ठायीं ते
    येथेंचि पाही।
    परि ते ठाईच्या ठाई
    म्हणे ज्ञानदेवो॥४॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानदेव स्वतःला स्वतःचे उपदेश देण्याची गरज व्यक्त करतात. गुरुच्या मार्गदर्शनाने आत्मज्ञान मिळवण्याचा मार्ग स्पष्ट आहे. निर्वाण म्हणजे मुक्तता कशी प्राप्त करावी हे सांगितले आहे. सिद्धजनांची स्थिती वेगळी असली तरी संतांच्या सहवासात शांति आणि समर्पण असावे लागते, हे देखील त्यांनी व्यक्त केले आहे.

    अभंग ५८०
    पिंड निर्माण जीवकळा सरिसी।
    गति प्रवेशीं कैसी जाली॥१॥

    तेथीची रचना न कळे हो देवा।
    अनुभवाचा ठेवा काढुनी पाहे॥२॥

    वारपंगाचें लेणें लेवविसी
    जाई जेणें।
    परी घरांतील ठेवणें नुमगसी॥३॥

    अणुचें प्रमाण न साहे डोळां।
    कैसा मुक्तीचा सोहळा
    घेवो पाहसी॥४॥

    जळीं नांदला तो तरंगीं उमटला।
    मिळोनियां गेला सागरासी॥५॥

    बापरखुमादेविवरा विठ्ठला उदारा।
    ज्ञानाचा वेव्हारा होई बापा॥६॥

    अर्थ:
    या अभंगात पिंड (शरीर) आणि आत्म्याच्या संबंधाचे विवेचन केले आहे. आत्मा आणि जीवाची रचना आणि त्याच्या अनुभवाची गहराई शोधली जाते. मुक्तीच्या अनुभवाला सागरी तरंगांप्रमाणे बिंबित केले आहे, जिथे व्यक्ती सागरात विलीन होतो. ज्ञानदेव बापरखुमादेव आणि विठोबाच्या उदारतेचा उल्लेख करतात, ज्यामुळे ज्ञानाची लहरी फुलतात.

    अभंग ५८१

    पहाणें पाहाते सांडुनि निरुते।
    पाहिलिया त्यातें तूंचि होसी॥१॥

    तेंचि तें आपण तत्त्व तें तूं जाण।
    नलगे साधन आन कांहीं॥२॥

    भानुबिंबेवीण भासलें तम।
    ज्ञानदेव वर्म अनुवादला॥३॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञान आणि तत्त्वज्ञानाच्या अद्वितीयतेचा उल्लेख आहे. पहाणे आणि अनुभवणे या प्रक्रियेत आत्मा स्वतःला शोधतो. तत्त्व जाणण्यास साधनांची आवश्यकता नाही, कारण ज्ञान आपल्यामध्येच विद्यमान आहे. भानुबिंब म्हणजे सूर्याच्या प्रकाशाने जगातील अंधाराचा नाश होतो, यावर ज्ञानदेव विचार करतात.

    अभंग ५८२
    तूं तो माझें मी तो तुझें।
    ऐक्य जालें तेथें कैचें दुजें॥१॥

    तूं तो मी गा मी तो तूं गा।
    अज्ञानें बापुडीं नेणती पैं गा॥२॥

    निर्गुण होतें तें गुणासि आलें।
    अज्ञान निरसूनि एकचि जालें॥३॥

    ज्ञानदेव म्हणे परतूनि पाही।
    जीवाचा जीवनु कवणें ठायीं॥४॥

    अर्थ:
    या अभंगात आत्मसंयम आणि एकत्वाची भावना व्यक्त केली आहे. "तूं तो माझें मी तो तुझें" या विचाराने आपल्यातील अद्वितीय संबंध स्पष्ट होतो. अज्ञानामुळे मानव वेगळा वाटतो, परंतु ज्ञानाच्या प्रकाशात सर्व एक आहे. ज्ञानदेव जीवनाचे गूढ विचारतात, तेव्हा जीवाचा अस्तित्व आणि त्याचे स्थान यावर चिंतन करतात.

    अभंग ५८३
    अमोलिक रत्नें जोडलेंरे तुज।
    कारे ब्रह्मबीज नोळखसी॥१॥

    न बुडे न कळे न भीये चोरा।
    ते वस्तु चतुरा सेविजेसु॥२॥

    ज्ञानदेवो म्हणे अविनाश जोडलें।
    आणुनि ठेविलें गुरुमुखीं॥३॥

    अर्थ:
    या अभंगात ज्ञानाच्या अमोल वस्तूंवर विचार केला आहे. "अमोलिक रत्नें" म्हणजे ज्ञान आणि सत्य, जे "ब्रह्मबीज" म्हणजे ईश्वराच्या स्वरूपाशी संबंधित आहे. हे ज्ञान चुरचुरीत आणि चतुर असलेले आहे, ज्यामुळे चोरांपासून सुरक्षित राहते. ज्ञानदेव अविनाश तत्त्वाची महत्ता सांगतात, जे गुरुमुखी ठेवलेले आहे, म्हणजे ज्ञान मिळवणे हे जीवनाचा अमोल भाग आहे.

    अभंग ५८४
    पढियंते कीं सिंह दुरी जाणसी
    तरि तो ठावो दृष्टीसी दुरी॥१॥

    मोकारेविण प्रतिबिंबासी चेतना
    लाहे ऐसें कीजे रया॥२॥

    आवडी वेचुनियां डोळिया
    पुढें रितां कां रिगतासी॥
    तूंचि सर्वाभूति ऐसें जरि
    जाणसी तरि साचे भेटी
    केउता जासी रया॥३॥

    अर्थ:
    या अभंगात दृष्टी आणि ज्ञानाच्या गहनतेवर विचार केला आहे. "सिंह दुरी" म्हणजे एक मोठा अंतर, जो पाहण्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे. "मोकारेविण प्रतिबिंबासी" या विचाराने ज्ञानाची ओळख होते, जे निसर्गातील सर्व घटकांमध्ये आहे. येथे ज्ञानाचा शोध घेण्याची महत्त्वता आणि "तूंचि सर्वाभूति" हे लक्षात आणण्यात आले आहे, ज्यामुळे आपल्याला सत्य आणि वास्तविकतेची ओळख होते. ज्ञानदेव हरियाशी संबंधित असलेल्या या विचारांतून "जाणणें" म्हणजे ज्ञान मिळवणे हे जीवनातील मुख्य उद्दिष्ट आहे.

    अभंग ५८५
    मन मुरे मग जें उरे
    तं तूं कारे सेवीसिना॥१॥

    दिसतें परि न धरवें हातें
    तें संतातें पुसावें॥२॥

    तेथींची खुण विरळा जाणे
    निवृत्ति प्रसादें ज्ञानदेवो म्हणे॥३॥

    अर्थ:
    या अभंगात मनाच्या स्थितीवर विचार केला आहे. "मन मुरे" म्हणजे मनाच्या भटकंतीचा उल्लेख आहे, ज्यामध्ये आपले विचार व भावनांचे भ्रमण सुरू असते. "दिसतें परि न धरवें हातें" याचा अर्थ असा आहे की, आपल्याला जे दिसत आहे, ते हातात धरता येत नाही, त्यामुळे अनुभवांचे महत्त्व अधिक आहे. "तेथींची खुण विरळा जाणे" हे निवृत्तिच्या प्रसादाने आपल्याला ज्ञान मिळवायला मदत करते, ज्यामुळे आपल्याला आत्मा आणि सच्चाईच्या दिशेने जाण्याचा मार्ग मिळतो. ज्ञानदेवाने या विचारांद्वारे आध्यात्मिकतेच्या गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे.

    अभंग ५८६
    व्रतें तपें तीर्थे तवचि वरी गर्जती
    जंव देखिलें नाहीं तुवा तूंतें ॥

    जेथें वेदा मौन पडे श्रुति
    नेति नेति म्हणोनि बहुडे ॥
    तें सुख वाडेकोडें भोगिजेसु ॥१॥

    नाहीं आपण पै सौरसु कां
    करिसी हव्यासु ॥
    लटिकाचि मायाभासु मिथ्या भ्रमु ॥
    सिध्दचि असतां करिसी साधनाची चाड ॥
    सुख सांडुनी दु:ख वाड भोगितासी रया ॥२॥

    या विश्वायेवढा जगडंबरु पसारा
    देखोनियां सैरा मन धांवें तुझें ॥
    मृगजळ देखोनि मृगें आलीं टाकोनि ॥
    जीवन म्हणौनि तान्हा फ़ुटोनि मेलीं ॥३॥

    आतां तुज नलगे कष्टावें जें असेल स्वभावें
    नेमिलें देवें तें न चुकें ब्रह्मादिकां ॥
    उमप सांडूनि करिसी दैन्याचे डोहळे ॥
    निधान देखोनि डोळे
    वायां झांकूं नको ॥४॥

    थोडें हें सांडी परौते बहुत
    तें घेई अरौतें ॥
    जें चाळितें तूंतें आणि
    विश्वातें मागें ॥
    जें केलें तें अवघे यांतुनि निमाले ॥
    आतां पाहतां तुझियेनि
    बोलें बंधमुक्त रया ॥५॥

    पुत्र कळत्र वित्त हा तो
    मिथ्या मोहो ॥
    तो आपुलासाचि चावो
    मानेल तुज ॥
    नखापासूनि शिखा व्यापूनिया आहे ॥
    बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु ह्रदयींचा
    ध्यायि सुखें रया ॥६॥

    अर्थ:
    या अभंगात आध्यात्मिक शोधाचा विचार केला आहे. "व्रतें तपें तीर्थे" म्हणजे तपस्या आणि श्रद्धा यांचा महत्व असतो, परंतु त्यात देखील तत्त्वज्ञान आहे की, स्वतःला ज्ञानी बनवायचे असल्यास बाह्य साधनांपेक्षा अंतर्मुखी विचार अधिक आवश्यक आहे. "नहींं आपण पै सौरसु" या वचनाने दर्शविले आहे की, भौतिक जगातील सुखांची मागणी म्हणजे मोह आणि भ्रम आहे.

    जगातील अनेक गोष्टींवर "मृगजळ"सारखे, म्हणजे खोट्या व अस्थायी आहेत, त्यामुळे जीवनाचा ध्यास खरे आत्मज्ञान मिळवण्यात असावा लागतो.

    उपरांत, "पुत्र कळत्र वित्त हा तो मिथ्या मोहो" या वचनांनी सांगितले आहे की, जगात भोगलेले सर्व बंधनं आणि संबंध हे मूळत: मोह आहेत आणि खरा सुख तो आहे जो "बापरखुमादेविवरुविठ्ठल"च्या ध्यानात आहे. ज्ञान आणि भक्तीच्याच माध्यमातून आत्मशुद्धी साधता येते.

    अभंग ५८७

    नाहीं तें तूं काय गिळिसि
    आत्मा वोळखोनि होय तत्त्वमसि ॥१॥

    सांडी सांडी सगुणाची भ्रांति
    तूंचि निर्गुण आहासि तत्त्वमसि ॥२॥

    रखुमादेविवरु विठ्ठलु पंढरियेसी
    कांहीं न व्हावा आवघा होसी ॥३॥

    अर्थ:

    या अभंगात आत्मा आणि तत्त्वाच्या गहनतेवर विचार केला आहे.

    1. "नाहीं तें तूं काय गिळिसि"– येथे आत्म्याचे स्वरूप आणि त्याची खरी ओळख सांगितली आहे. तत्त्व म्हणजे "तत्त्वमसि" म्हणजे "तूच तेच आहेस."

    2. "सांडी सांडी सगुणाची भ्रांति"– विविध रूपांनी किंवा सगुण स्वरूपाने भासणाऱ्या भ्रांत्या आहेत, पण अंततः तू निर्गुण, म्हणजे अकारण आणि अनंत आहेस.

    3. "रखुमादेविवरु विठ्ठलु पंढरियेसी"– भक्तीच्या संदर्भात विठोबाच्या स्वरूपात आणि त्यांच्या कृपेमुळे आपल्याला या भ्रामकतेतून बाहेर पडण्याची प्रेरणा मिळते.

    या अभंगात आत्मा, तत्त्व आणि भक्तीच्या गहराईत जाण्याचा संदेश आहे, जिथे सर्व भ्रम दूर करणे आवश्यक आहे.

    अभंग ५८८

    पाहाणेंचि पाहासी काय पाहणें
    तेथें नाहीं ॥
    पाहाणेंचि पाही पाहाणें रया ॥१॥

    खुंटलें बोलणें बोलीं बोला
    बोलुचि मौन्य ठेला मौन्यामाजि ॥२॥

    बापरखुमादेविवराविठ्ठलाचिये खुणें
    अनुभविया बोलणें पारुषलें ॥३॥

    अर्थ:

    या अभंगात अनुभव, दृष्टिकोन, आणि मौनाच्या गूढतेवर विचार केला आहे.

    1. "पाहाणेंचि पाहासी काय पाहणें"– येथे प्रश्न उपस्थित केला आहे की, वास्तवात पाहणं म्हणजे काय? जेव्हा पाहणे म्हणजे केवळ बाह्य दृश्य आहे, तेव्हा त्यात खरी जाणीव नाही.

    2. "खुंटलें बोलणें बोलीं बोला"– शब्दांची आणि बोलण्याची किंमत कमी केली आहे. मौनातही एक विशेषता आहे, जी बोलण्यात नाही. मौनामध्ये गहराई, शांती, आणि आंतरिक संवाद आहे.

    3. "बापरखुमादेविवराविठ्ठलाचिये खुणें"– विठोबाच्या कृपेने अनुभवी व्यक्तीच योग्य संवाद साधू शकतात, कारण अनुभवित बोलणे खरे आणि गहन असते.

    या अभंगात विद्यमानतेच्या गहराईत शिरण्याचा, मौनाची महत्त्वता दर्शविण्याचा आणि अनुभवाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकण्याचा संदेश आहे

    अभंग ५८९

    कापुरा अग्नि स्नेह जाला
    मी नाहीं तेथें काय उरला ॥१॥

    मी नाहीं तेथें कवणिये ठायीं
    देखत देखन पाहीं भुललासी ॥२॥

    बापरखुमादेविवरा विठ्ठलीं खुण
    जणते जाणती ते अनुभविये ॥३॥

    अर्थ:

    या अभंगात आत्मिक अनुभव, भ्रम आणि वास्तविकतेच्या आंतरात्म्यातील गूढतेवर चर्चा केली आहे.

    1. "कापुरा अग्नि स्नेह जाला"– कापूर जसा अग्नीत जळतो, तसा मीही या जगात, या स्थितीत विरले आहे. मी नाही, म्हणजे आत्म्याचं स्वरूप हरविलं आहे.

    2. "मी नाहीं तेथें कवणिये ठायीं"– मी कुठेही नाही, कारण पाहण्याच्या दृष्टीतच भ्रम आहे. या जगात पाहण्याच्या चक्रात हरवून जात आहे.

    3. "बापरखुमादेविवरा विठ्ठलीं खुण"– विठोबाच्या मार्गदर्शनाने आणि कृपेने, अनुभवी व्यक्तीच खरी ज्ञान मिळवतात. अनुभवाच्या गूढतेतच ज्ञान आहे.

    या अभंगात आत्म्याच्या अस्तित्वाच्या गूढतेत आणि जीवनाच्या वास्तवतेत अनुभवणाऱ्या तत्वावर विचार केला आहे.

    अभंग ५९०

    स्वप्नींचेनि भ्रमें धरिसी स्थुलाकृति
    परि सिध्द नव्हे सत्य त्याच्या पायीं ॥
    कारण महाकारण लिंग आणि चतुष्टय
    हे शाब्दिक उपाय बोलों ठाती ॥१॥

    येक नाहीं तेथें दुजें कायिसें
    देहद्वय पाहातां दुजें न दिसें ॥२॥

    तेचि ते संकल्प स्थूळ नैश्वर्याचें भान
    त्या म्हणती कारण नवल पाहीं ॥
    महाकारण लिंगदेह शाब्दिकीं धरिला
    तो शास्त्रज्ञीं पाहिलां अर्थी साही ॥३॥

    बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुचि देहीं
    अवस्थातीत पाही तोचि एक ॥
    निवृत्तिरायें अंजन लेऊनि
    पायाळ निजसदन तें विश्व जालें ॥४॥

    अर्थ:

    या अभंगात स्वप्न आणि वास्तविकतेच्या गूढतेवर चर्चा केली आहे.

    1. "स्वप्नींचेनि भ्रमें धरिसी स्थुलाकृति"– स्वप्नात जर आपण स्थूल स्वरूप धरतो, तर ते सत्य असं नाही. हे स्थूल जग आपल्या गूढतेच्या मागे आहे.

    2. "येक नाहीं तेथें दुजें कायिसें"– खरेतर, एकच अस्तित्व आहे, त्यामुळे दुसऱ्या गोष्टीचा काय अर्थ? देहाच्या स्वरूपात जे दिसतं, ते अदृश्य आहे.

    3. "तेचि ते संकल्प स्थूळ नैश्वर्याचें भान"– या संकल्पाने स्थूल व नैश्वर्याच्या भानात आपण गुंतलेले आहोत. महाकारण आणि लिंगाचा विचार शाब्दिक भाषेत आहे, जो शास्त्रज्ञांनी अर्थ लावला आहे.

    4. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुचि देहीं"– विठोबा एकाच स्थितीत आहे, त्याची निवृत्तीसाठीची अवस्था ही आपल्या संसाराचे रूप दर्शवते.

    या अभंगात जीवनाच्या गूढतेचा आणि सत्याचा शोध घेण्याबद्दलचा विचार केला आहे.

    अभंग ५९१

    बोधलिया अंजनासी पायाळू हा काय
    निधान जरी आहे परि शब्द नेणें ॥
    परादिकां वाचां मौन पडिलें जाण
    तेथें पायाळाची खुण कोण लेखी ॥१॥

    सुखाचा संवाद आपण्यामाजी पाही
    देहींचा देही विदेह होऊनि ठेला ॥२॥

    अविकल्पवृत्ति भानु संकल्पें हा नातळे
    कर्म तया न मिळे करिजे कोणे ॥
    बापरखुमादेविवरु कर्ता
    कर्म न पडे कांहीं दृष्टि ॥
    वायांचि भ्रमें बांधलासी
    दृष्टि रया ॥३॥

    अर्थ:

    या अभंगात ज्ञान आणि संवादाच्या गूढतेचा विचार केला आहे.

    1. "बोधलिया अंजनासी पायाळू हा काय"– जरी ज्ञानाचं किंवा सत्याचं निधान अस्तित्वात असलं तरी त्याचं शब्दात व्यक्त करणं कठीण आहे.

    2. "परादिकां वाचां मौन पडिलें जाण"– इतरांशी संवाद साधताना, अनेक वेळा मौनातच मोठं ज्ञान असतं. पायाळाची खुण, म्हणजे गूढता, कुणीच स्पष्टपणे व्यक्त केली नाही.

    3. "सुखाचा संवाद आपण्यामाजी पाही"– आपल्यात सुखाचा संवाद अनुभवावा लागतो. देहातून विदेहात जाण्याचा अनुभव घ्यावा लागतो.

    4. "अविकल्पवृत्ति भानु संकल्पें हा नातळे"– अविकल्पवृत्तीत, म्हणजे विचारांमागील गूढतेत, कर्माचं महत्त्व नाही.

    5. "बापरखुमादेविवरु कर्ता"– विठोबा सर्वाचा कर्ता आहे, त्याचं कर्म पाहण्याची दृष्टि कशाला आवश्यक आहे?

    या अभंगात ज्ञानाच्या गूढतेवर आणि अनुभवावर प्रकाश टाकण्यात आले आहे, जे आपल्या विचारांची आणि कर्माची गूढता दर्शवते.

    अभंग ५९२

    पाहातां पाहाणें दृष्टिही वेगळें
    तें कैसें आकळे ब्रह्मतेसी ॥१॥

    पाहातेंचि पाही नाहीं
    तेंचि काई ॥
    गयनिच्या पायीं तूंचि होसी ॥२॥

    स्वरुपीं रमतां ह्रदयस्थ आपण
    तयाचें स्वरुप आदिमध्य ॥३॥

    बापरखुमादेविवर सगुणीं न माय
    निर्गुणीं दिसताहे जनीं रया ॥४॥

    अर्थ:

    1. "पाहातां पाहाणें दृष्टिही वेगळें"– पाहण्याची आणि दृष्टिकोनाची भिन्नता असते. म्हणजे एकच वस्तू पाहताना विविध दृष्टिकोनातून ती वेगळी दिसते.

    2. "तें कैसें आकळे ब्रह्मतेसी"– त्यामुळे ब्रह्माचा (सत्याचा) अनुभव कसा होतो? या गूढतेला समजून घेणे अवघड आहे.

    3. "पाहातेंचि पाही नाहीं तेंचि काई"– आपल्याला बाहेरच्या जगात दिसणारे काहीही वास्तविकतेचा अनुभव देत नाही.

    4. "गयनिच्या पायीं तूंचि होसी"– गायनाच्या पायावर, म्हणजे आत्मा किंवा अंतःकरणाच्या गहराईत, आपणच असतो.

    5. "स्वरुपीं रमतां ह्रदयस्थ आपण"– हृदयात स्थिर असताना, आपलं स्वरूप हे त्या गहराईत रमलेलं असतं.

    6. "बापरखुमादेविवर सगुणीं न माय"– विठोबा सगुण रूपात नाही, त्याला मायबाप म्हणून मानलं जातं.

    7. "निर्गुणीं दिसताहे जनीं रया"– जनतेच्या दृष्टीत तो निर्गुण रूपात दिसतो, म्हणजे तो अज्ञात आणि अदृश्य आहे.

    या अभंगात ज्ञानाच्या गूढतेवर आणि आत्मज्ञानाच्या अनुभवावर प्रकाश टाकण्यात आला आहे, ज्यामुळे ब्रह्माचा अनुभव आणि त्याच्या स्वरूपाची जाणीव स्पष्ट होते.


    अभंग ५९३

    ​

    श्रुतीं सांगितलें उपनिषदीं अनुवादलें
    आम्हा लाधलें निरुतें वर्म ॥
    अनुभवे गोविंदु करितां अनुवादु
    परब्रह्म अनुवादु तरि तें नव्हे ॥१॥

    बोलिजे तें नव्हे दाविजे तें नव्हे
    गुरुमुखी पाहावें परमानंदीं ॥२॥

    अरुप परि बरवे दिसें
    भीतरी कैसें निववीतुसे ॥
    अनुभविया प्रति
    बोलिजे लक्षण ॥
    ज्ञानदेवें खुण सांगितली ॥३॥

    अर्थ:

    1. "श्रुतीं सांगितलें उपनिषदीं अनुवादलें"– उपनिषदांमध्ये जे ज्ञान सांगितले आहे, ते श्रुतीद्वारे प्रसारित केले गेले आहे.

    2. "आम्हा लाधलें निरुतें वर्म"– आम्हाला निरुत्तरीत ज्ञान मिळाले आहे, ज्यामध्ये सखोल सत्य आहे.

    3. "अनुभवे गोविंदु करितां अनुवादु"– गोविंदाचा अनुभव घेतल्याने ज्ञानाचा अनुवाद होतो, म्हणजे अनुभवामुळे आपल्याला तत्त्वज्ञान समजते.

    4. "परब्रह्म अनुवादु तरि तें नव्हे"– परब्रह्माचे ज्ञान थेट शब्दांत व्यक्त होऊ शकत नाही, कारण ते अद्वितीय आहे.

    5. "बोलिजे तें नव्हे दाविजे तें नव्हे"– जे बोलले जाते, ते पूर्णपणे व्यक्त होत नाही; अनुभवातूनच वास्तविकता समजते.

    6. "गुरुमुखी पाहावें परमानंदीं"– गुरूच्या मुखातून प्राप्त झालेल्या ज्ञानामुळे परमानंद अनुभवता येतो.

    7. "अरुप परि बरवे दिसें"– अरुप (आकार रहित) असले तरी, ते अनुभवात स्पष्टपणे प्रकट होते.

    8. "भीतरी कैसें निववीतुसे"– आतल्या आत्म्यात हा अनुभव कसा निववावा, याबद्दल शंका असते.

    9. "अनुभविया प्रति बोलिजे लक्षण"– अनुभवातून मिळालेल्या ज्ञानाचे लक्षण म्हणजे त्याचे प्रतीक.

    10. "ज्ञानदेवें खुण सांगितली"– ज्ञानदेवाने या अनुभवाच्या खुणा सांगितल्या आहेत.

    या अभंगात ज्ञान आणि अनुभवाचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे, ज्यामुळे परब्रह्माचे स्वरूप आणि अनुभूती स्पष्ट होते.

    अभंग ५९४

    निर्गुणाची वार्ता सगुणीं मांडीली
    सगुण निर्गुण दोन्ही एकरुपा आली ॥१॥

    सगुण नव्हे तें निर्गुण नव्हे
    गुरुमुखें चोजवे जाणितलें बापा ॥२॥

    रखुमादेविवरु साकारु निराकारु नव्हे
    कांही नहोनि होये तो
    बाईये वो ॥३॥

    अर्थ:

    1. "निर्गुणाची वार्ता सगुणीं मांडीली"– निर्गुण (आकाररहित) तत्वाची माहिती सगुण (आकारयुक्त) रूपात व्यक्त केली गेली आहे.

    2. "सगुण निर्गुण दोन्ही एकरुपा आली"– सगुण आणि निर्गुण हे दोन्ही एकाच तत्त्वाचे रूप आहेत, ते एकरूप आहे.

    3. "सगुण नव्हे तें निर्गुण नव्हे"– सगुण म्हणजेच निर्गुण नाही, आणि निर्गुण म्हणजेच सगुण नाही; हे द्वैत समजून घेतले पाहिजे.

    4. "गुरुमुखें चोजवे जाणितलें बापा"– गुरूच्या मुखातून या साक्षात्काराचे ज्ञान मिळाले आहे, ज्यामुळे हे सर्व समजते.

    5. "रखुमादेविवरु साकारु निराकारु नव्हे"– रखुमादेवी आणि विठोबा साकार आणि निराकार नाहीत, तर त्या एकत्र आहेत.

    6. "कांही नहोनि होये तो बाईये वो"– जर काही नसेल तर तेच साकार किंवा निराकार म्हणून समजले जाते; हे एक गूढ सत्य आहे.

    या अभंगात सगुण आणि निर्गुण तत्त्वांचे एकरूपता, तसेच ज्ञान प्राप्तीचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. गुरूच्या ज्ञानामुळे या द्वैताचे भेद समजतात.

    अभंग ५९५

    प्रकाशें देखिलें त्याहूनि वेगळें
    नाहीं तें धरिलें सोहं मार्ग ॥१॥

    या मार्गापंथीं तूं तुझें नाहीं
    बिंब हारपलें तें तत्त्व पाहीं ॥२॥

    बीजाचा प्रकाश तुझा तूं नेणसी
    हारपलें मन हें दाही दिशी रया ॥३॥

    पुराणप्रसिध्द निवृत्ति लाधलें
    गुरुमुखें लक्षीं चोजवलें रया ॥४॥

    अर्थ:

    1. "प्रकाशें देखिलें त्याहूनि वेगळें"– प्रकाश देखील सत्यापासून वेगळा आहे, म्हणजेच जो वास्तविकतेच्या आत आहे.

    2. "नाहीं तें धरिलें सोहं मार्ग"– जो मार्ग सोहं म्हणजे "तो आहे" (मी तो आहे) असं सांगत नाही, तो मार्ग योग्य नाही.

    3. "या मार्गापंथीं तूं तुझें नाहीं"– या मार्गात तुझं खरे स्वरूप नाही; तू तुझ्या सत्यतेपासून दूर आहेस.

    4. "बिंब हारपलें तें तत्त्व पाहीं"– बिंब म्हणजे प्रतिबिंब; हारपलें तत्त्व पाहण्याची गरज आहे, म्हणजे खरे ज्ञान मिळवणे आवश्यक आहे.

    5. "बीजाचा प्रकाश तुझा तूं नेणसी"– बीजाचा प्रकाश म्हणजे ज्ञानाचा प्रकाश; तु त्याला ओळखत नाहीस, कारण मन सर्वत्र भटकत आहे.

    6. "हारपलें मन हें दाही दिशी रया"– मन हे सर्व दिशांना भटकत आहे, त्यामुळे ते वास्तविकतेचा अनुभव घेत नाही.

    7. "पुराणप्रसिध्द निवृत्ति लाधलें"– पुराणांत प्रसिद्ध निवृत्ती (निर्वाण) हे ज्ञान प्राप्त झाले.

    8. "गुरुमुखें लक्षीं चोजवलें रया"– गुरूच्या मुखातून लक्ष (सत्य) प्राप्त करून ते चांगले समजले आहे.

    या अभंगात ज्ञान, मार्ग, आणि गुरुच्या शिक्षणाचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. आपले खरे स्वरूप ओळखणे आणि मनाची गती थांबवणे आवश्यक आहे.

    अभंग ५९६

    आलाडु आडु पालाडु आडु
    मध्यें वाहे पाणी.
    तिही संधी खेळु मांडिला
    सितादेवि राणी.

    सुखाति चांदिणें राती
    बहुतें खेळती येकु देखे.

    खेळतां खेळतां नवल पाहे
    देखणा खीर खाये.
    सांपडे ते कोण्हा न संगे
    भोग्या शिवोन राहे.

    भोगिया सिवोन उतरला डायीं
    ज्ञानदेव सांगे निवृत्तीच्या पायीं.

    अर्थ:

    आलाडु आडु म्हणजे जीवनाच्या खेळात विविधता आहे, आणि मध्यभागी पाण्याचा प्रवाह आहे.

    सुखाची देवी सितादेवी एक सुंदर संधी निर्माण करते.

    चांदण्यात सुखात रात्रीचा आनंद आहे, जिथे अनेकजण एकत्र येऊन खेळताना दिसतात.

    खेळत असताना नव्याचे अनुभव घेत आहेत, आणि आनंददायक वातावरणात खीर चाखत आहेत.

    ज्यांच्याकडे भोगांची संगत नाही, ते अपूर्ण आहेत.

    भोग्याने खाली उतरल्याने संसारिक सुखाच्या मागे धावणारे नष्ट होतात.

    ज्ञानदेव म्हणतात की निवृत्तीतच खरे समाधान आहे, जिथे सर्व भोगांचे विघटन होते.

    या अभंगात जीवनाच्या खेळाची, सुखाच्या क्षणांची आणि निवृत्तीतल्या सत्याची चर्चा आहे. जीवनाच्या सौंदर्याचा अनुभव घेणं महत्त्वाचं आहे, परंतु भोगांच्या मागे धावणे हे तात्पुरतेच असते.

    अभंग ५९७

    एक पाहातां दुजें गेलें
    शेखीं पाहातां सर्व शून्य जालें.

    पाहातां तयाचा विचारु
    निवृत्ति जाणे तो श्रीगुरु.

    एक मूळ एक आदि
    शून्य मांडिली उपाधी.

    निवृत्ति दासाचें बोलणें
    जाणे मीपणा उमाणें.

    अर्थ:

    या अभंगात एकतेचा आणि शून्यतेचा अनुभव सांगितला आहे.

    पहिल्या ओळीत एक गोष्ट पाहताना दुसरी गहिऱ्या जाते, आणि त्या प्रक्रियेत सर्व काही शून्य होत असल्याची जाणीव होते.

    ज्यावेळी आपण दुसऱ्याबद्दल विचार करतो, तेव्हा निवृत्तीची जाण श्रीगुरुच्या मार्गाने येते.

    एकच मूळ आहे, एकच प्रारंभ आहे, आणि उपाध्या किंवा भेद शून्यात वितळतात.

    निवृत्ती म्हणजे दासाच्या बोलण्यात आपल्या मीपणाचा विसर, ज्यामुळे आत्मज्ञानाची अनुभूती होते.

    या अभंगातून आत्म्याच्या एकतेचा आणि भौतिक जगाच्या अपर्णतेचा विचार केला आहे.

    अभंग ५९८

    एकत्त्व बाही उतरला भक्त
    द्वैताद्वेषा विरक्त पाहोनि ठेली.

    द्वैताची काजळी क्रोधु दशा पाजळी
    नाहीं ते उजळी तमदृष्टी.

    जंववरी कामना आसक्ती मोहो
    तंववरी ग्रहो कल्पनेचा.

    ज्ञानदेवा चित्तीं आनंदमय हरी
    द्वैताची कामारी नाईके कानीं.

    अर्थ:

    या अभंगात भक्ताच्या एकतेचा अनुभव आणि द्वैताचे त्याग सांगितले आहे.

    पहिल्या ओळीत भक्त एकत्वाच्या स्थितीत जातो, ज्यामुळे द्वैताच्या द्वेषाची भावना विरते.

    द्वैताची काजळी म्हणजे क्रोध, ज्यामुळे सत्याचा प्रकाश लपतो, आणि म्हणून ती अंधाराची दृष्टी असते.

    जेव्हा इच्छा आणि आसक्ती वाढतात, तेव्हा कल्पनेचा ग्रह मनाला वेढतो.

    शेवटी, ज्ञानदेव सांगतात की चित्तामध्ये आनंदमय हरि आहे, आणि द्वैताची चिंता त्याच्या कानावर येत नाही.

    या अभंगात भक्ती, एकत्व आणि ज्ञानाची महत्त्वपूर्णता स्पष्ट केली आहे.

    अभंग ५९९

    आत्मरुपीं रुप रंगलें सहज
    रिगोनि निजगुज सतेजीलें.

    तेज बीज बिवडा पेरिलेंनि वाडें
    उगवलें चोखडें ब्रह्मरुप.

    शांतिची गोफ़ण उडविला प्रपंच
    धारणा आहाच स्थिर केली.

    वेटाळिलें धान्य खळे दान दिठी
    दिधलें शेवटीं भोक्तियासी.

    देते घेते जीवें नुरेचि शेखीं
    शिवमेव खोपी समरसीं.

    ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति उदारा
    ऐसा एकसरा तुष्टलासी.

    अर्थ:

    या अभंगात आत्मरूपाची महिमा आणि शांतता यांचे दर्शन घडवले आहे.

    पहिल्या ओळीत आत्मा सहजतेने रंगून जातो, म्हणजेच त्याची अंतर्निहित शक्ती प्रकट होते.

    तेज म्हणजे ब्रह्माचे बीज, जे पेरल्यावर ब्रह्मरूप उगवते.

    प्रपंचाची गोंधळ शांत करणे, म्हणजे स्थिरता आणणे हे महत्त्वाचे आहे.

    खळ्यातून धान्य वेटाळले जाते, जे शेवटी भोक्त्याला दिले जाते—हे जीवनाचे चक्र दर्शवते.

    जीवते घेणे देणे हाच चक्र आहे, जे शिवात समरस होते.

    शेवटी, ज्ञानदेव निवृत्तीत उदारता दर्शवतात, जे एकसारखे तुष्ट देते.

    या अभंगात आत्मज्ञान, शांतता आणि जीवनाचा समर्पण यांचे स्वरूप स्पष्ट केले आहे.

    अभंग ६००

    आदि मध्य आंत टाकोनि अवसान
    करुं हरिध्यान सोहंभावें.

    दिवसा कामान रात्रीचा बडिवारु
    हरिसपरिवारु हरि आम्हां.

    जातीची विजाती नाहीं पैं कुळधर्म
    कुळींचा कुळधर्म हरी आम्हां.

    ज्ञानदेव सांगे वेदशास्त्र थोर
    सांगतसे विचार आम्हां तुम्हां.

    अर्थ:

    या अभंगात आधी, मध्य आणि अंत या सर्वांचा एकत्र विचार केला आहे, ज्यात हरिध्यान म्हणजे हरिचा ध्यान करणे महत्त्वाचे आहे.

    दिवसात काम आणि रात्रीची बडवार यांचा विचार करताना, हरिचा परिवार आणि हरिसमवेत राहण्याचा उल्लेख आहे.

    जातीय विभाजनाची चर्चा करताना, प्रत्येक जातीचा कुळधर्म नसला तरी, हरि हा सर्वांचा क protector आहे.

    शेवटी, ज्ञानदेव वेद आणि शास्त्रांचे महत्त्व सांगतात, ज्यात विचारांची माहिती मिळवणे आवश्यक आहे.

    या अभंगात सर्वांचा एकत्र विचार, हरिची उपासना आणि ज्ञान मिळवण्याचे महत्त्व सांगितले आहे.

    संत ज्ञानेश्वर गाथा

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या १ ते १००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या १०१ ते २००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या २०१ ते ३००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ३०१ ते ४००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ४०१ ते ५००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ५०१ ते ६००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ६०१ ते ७००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ७०१ ते ८००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ८०१ ते ९००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ९०१ ते १०००

    संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या १००१ ते १०३९

    महत्वाचे संग्रह

    पोथी आणि पुराण

    आणखी वाचा

    आरती संग्रह

    आणखी वाचा

    श्लोक संग्रह

    आणखी वाचा

    सर्व स्तोत्र संग्रह

    आणखी वाचा

    सर्व ग्रंथ संग्रह

    आणखी वाचा

    महत्वाचे विडिओ

    आणखी वाचा
    Loading...