संत ज्ञानेश्वर महाराज,अभंग गाथा संत ज्ञानेश्वर अभंग 

अभंग ६०१

अवघ्या बाहीं म्यां व्योम कवळिलें
अवघां ह्रदयीं अरुप धरिलें.

अवघेपणें मी त्याचीच जालें
तेंचि पावलें तदाकारें.

कांहीं नहोनियां कांहीं एक जाले
अवघाचि शोशिला ब्रह्मरसु.

रखुमादेविवरु अवघाचि धरिला
अवघाचि गिळिला अवघेपणें.

अर्थ:

या अभंगात, सर्व विश्व एकत्र करून ब्रह्माचा अनुभव सांगितला आहे. "अवघ्या बाहीं म्यां व्योम कवळिलें" या वाक्यात, सृष्टीच्या सर्व कर्तृत्वाचे वर्णन आहे.

मनामध्ये सर्वत्र अरूप ब्रह्माची उपस्थिती जाणवते, आणि हेच आपले स्वरूप आहे.

अवघेपणाने ब्रह्मरसाचा अनुभव घेतल्याचे सांगितले आहे, ज्यात सर्व काही एकमेकांमध्ये विलीन झाले आहे.

शेवटी, "रखुमादेविवरु" अर्थात भगवान विठोबाची उपासना करताना, सर्व जग त्यात सामावले आहे.

या अभंगात एकात्मतेचा विचार आणि ब्रह्मरसाच्या गाभ्यात सामील होण्याचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे.

अभंग ६०२

तनु चोरिली कोठें मी पाहों
भूक लागली काय मी खावों.

पाहणें नाहीं काय पाहों
ध्यान नाहीं काय ध्यावों.

भिंत नाहीं काय चित्र लिहों
चित्र सरलिया तया नाहीं
ठावो जी देवा.

निवृत्तिदास म्हणे कैसें हो काई
रखुमादेविवरा विठ्ठला ध्यायीं.

अर्थ:

या अभंगात, आत्म्याच्या शोधात असलेल्या भक्ताची भटकंती दर्शवली आहे. "तनु चोरिली कोठें मी पाहों" या वाक्यात, आपल्या अस्तित्वाची आणि देहाच्या अवस्थेची चिंता व्यक्त केली आहे.

भूक लागली असली तरी वस्तुविश्वातले स्वरूप थोडक्यात सांगितले आहे—पाहणे, ध्यान, किंवा भिंतीवर चित्र काढणे हे सर्व त्याला अदृश्य आहेत.

अखेर, निवृत्तिदास आपल्या गुरू विठोबाची उपासना करून या जीवनातल्या अनिश्चिततेसाठी मार्गदर्शन मागत आहेत.

या अभंगात, ध्यान, साधना, आणि आत्मज्ञानाच्या प्रक्रियेमध्ये असलेल्या अडचणींचा उल्लेख आहे, ज्यामुळे भक्तांना आपल्या आध्यात्मिक स्थितीचा शोध घेण्यास प्रेरित केले जाते.

अभंग ६०३

तुडतालेवांचूनि अवस्था काईसी
दुजे तरी बोलों कवणासिगे माये.

अनुमानालागीं नुरिजे उरी
सांगतां लोकाचारी लाजिजे.

अबोलणेंसी बोलणें विनोदें
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला गुणनिधी.

अर्थ:

या अभंगात, भक्ताची मानसिक स्थिती आणि त्याच्या अनुभवाची गती याबद्दल चर्चा आहे. "तुडतालेवांचूनि अवस्था काईसी" यामध्ये जीवनातील संघर्ष आणि त्या संघर्षातून बाहेर येण्याचा प्रयत्न दर्शविला आहे.

"अनुमानालागीं नुरिजे उरी" या वाक्यात, व्यक्तीच्या अंतर्मनातील विचार आणि भावना प्रकट होतात. लोकांच्या अपेक्षांमध्ये वावरणे आणि त्यांच्याशी संवाद साधताना लागणारी लाज याचा उल्लेख आहे.

अखेर, "अबोलणेंसी बोलणें विनोदें" म्हणजे शांतता आणि तात्त्विक बोलण्याच्या रूपात भक्त एक अनमोल अनुभव मिळवतो, जो बापरखुमादेविवरा विठोबाच्या गुणांमध्ये बुडून जातो.

या अभंगात, भक्तांच्या आतल्या आवाजाची गूढता आणि त्यांची आध्यात्मिकता प्रकट होत आहे, ज्यामुळे त्यांच्या मनाला शांती आणि संतोष मिळतो.

अभंग ६०४

मन सुमन घालूनि माळा
करुनि सकळा कळा गळां
पुर्ण वो माये.

आउट पिठींची दुरुगिळी घातली
तेथें दोघें पुजे बैसविले
पुजे वो माये.

तेथें अद्वैत अंगारु परोपरी वासु
करुनियां सायासु वैराग्य
ज्ञाने वो माये.

ऐसा ह्रदयमंदिरीं दुर्गादेवीअंतरीं
रखुमादेविवरु निर्धारी
वो माये.

अर्थ:

या अभंगात भक्तीचा एक सुंदर चित्रण आहे. "मन सुमन घालूनि माळा" यामध्ये, मनाच्या शुद्धतेने सजवलेले, भक्तिपूर्ण मन व्यक्त केले आहे. यामध्ये सर्व ज्ञान आणि भावना समर्पित केले जातात.

"आउट पिठींची दुरुगिळी घातली" मध्ये, भक्ताच्या आराधनेचा स्थळ आणि तीव्रतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे. तेथे एकत्र येणारे भक्त विविध तऱ्हेने पूजा करतात.

"तेथें अद्वैत अंगारु परोपरी वासु" मध्ये, अद्वितीयता आणि एकात्मतेच्या विचाराला महत्त्व दिले आहे. वैराग्य आणि ज्ञान यांचे गुणधर्म यामध्ये मांडले जातात.

अखेर, "ऐसा ह्रदयमंदिरीं दुर्गादेवीअंतरीं" मध्ये, भक्ताचे हृदय देवीच्या उपस्थितीत एक निर्धार घेतो, जो आध्यात्मिकता आणि भक्तीच्या गूढतेचा प्रतीक आहे.

या अभंगात भक्ती, ज्ञान आणि एकात्मतेचा अनुभव एकत्रितपणे व्यक्त केला आहे.

अभंग ६०५

दुधावरिली साय निवडुनि दिधली
तैसी परी जाली आम्हां तुम्हां.

धालों मी ब्रह्में उदार सब्रह्में
अनुदिनीं प्रेमें डुल्लतसे.

नाठवे आशा देहावरी उदास
मीतूंपण भाष चोजवेना.

रखुमादेविवर विठ्ठलीं मुरोनि राहिला
तो आनंदु देखिला संतजनीं.

अर्थ:

या अभंगात भक्तीचा गूढ अनुभव व्यक्त केला आहे. "दुधावरिली साय निवडुनि दिधली" यामध्ये, परमेश्वरी कृपेचा अनुभव घेतला जातो, ज्यामुळे भक्ताचे जीवन समृद्ध आणि पवित्र होते.

"धालों मी ब्रह्में उदार सब्रह्में" मध्ये, भक्ताने ब्रह्माच्या उदारतेचा अनुभव घेतला आहे, ज्यामुळे प्रेम आणि आनंद यांचा विस्फोट होतो.

"नाठवे आशा देहावरी उदास" यामध्ये, देहाच्या सीमांच्या पार, भक्ताची निराशा व्यक्त केली आहे, ज्यामुळे भाषेचा उपयोगही मर्यादित वाटतो.

अखेर, "रखुमादेविवर विठ्ठलीं मुरोनि राहिला" मध्ये, विठोबाच्या उपस्थितीत भक्त आनंद अनुभवतो. संतांच्या संगतीत असताना, हा आनंद अधिक गहन आणि विशेष आहे.

या अभंगात भक्तीच्या गूढतेच्या आणि परमेश्वरी प्रेमाच्या अनुभवाचा वर्णन केलेला आहे.

अभंग ६०६

जगासि गौसणी ब्रह्मरुपें देखिली
ते मी अंतरीं पांगुरली अंतरामाजि.

अंतरींचे सुख अंतरीं निमालें
अंतर बैसविलें ब्रह्मपदीं.

बापरखुमादेविवर ब्रह्मपदीं देखिला
मजमाजी सामावला अद्वैतपणें.

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने ब्रह्माच्या स्वरूपाचे दर्शन घेतले आहे. "जगासि गौसणी ब्रह्मरुपें देखिली" मध्ये, जगाच्या विविध रूपांत ब्रह्माचा अद्वितीय स्वरूप पाहिला आहे.

"अंतरींचे सुख अंतरीं निमालें" यामध्ये, अंतर्मनातील सुखाची अनुभूती व्यक्त केली आहे, जेव्हा भक्ताने ब्रह्मपद मिळवले आहे.

अखेर, "बापरखुमादेविवर ब्रह्मपदीं देखिला" मध्ये, विठोबा किंवा गुरुच्या आशीर्वादाने भक्त ब्रह्मपदात सामावला आहे, जे अद्वैताच्या गूढतेकडे लक्ष वेधते.

या अभंगात आत्मज्ञानाची आणि अद्वैताची अनुभवात्मकता स्पष्ट केली आहे, ज्यामुळे भक्ताचा मनोभाव शुद्ध आणि एकसारखा बनतो.

अभंग ६०७

आधींच तू ज्ञान वरी जालें
उन्मन हरि हें जीवन ह्रदयीं आलें.

स्थिरावलें ध्यान ज्ञानाचीये वृत्ति
विज्ञानसंपत्ति साधलिया.

अंधकारपट नासला समतेज
रामरुपी पैज दीपज्ञान.

संत शांतशांति उलथिचा ठसा
कृष्णरुपीं दिशा तेजो तेज.

अलक्ष लक्षिते अगोचर पर
तेथेंही गव्हर संचलें.

ज्ञानदेव सुखी जालीसे विश्रांति
परमानंद चित्तीं निरंतर.

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने ज्ञानाची महत्त्वपूर्णता व्यक्त केली आहे. "आधींच तू ज्ञान वरी जालें" मध्ये ज्ञानाने जीवनात स्थान मिळवले आहे, जे भक्ताला अनंत आनंद देत आहे.

"स्थिरावलें ध्यान ज्ञानाचीये वृत्ति" यामध्ये ध्यानाची स्थिरता आणि ज्ञानाची संपत्ति साधल्याचा अनुभव आहे.

"अंधकारपट नासला समतेज" यात अंधकार नष्ट झाल्याचे दाखवते, जेव्हा ज्ञानाची दीपज्योत प्रज्वलित होते.

"संत शांतशांति उलथिचा ठसा" यामध्ये संतांची शांतता आणि ज्ञानाची अनुकंपा व्यक्त केली आहे, ज्यामुळे भक्त कृष्णरूपात तेजस्वी दिसतो.

"अलक्ष लक्षिते अगोचर पर" या वाक्यात अनंत आणि अदृश्य तत्वाचा अनुभव घेतला आहे, जिथे सर्वकाही सुसंगत आहे.

अखेर, "ज्ञानदेव सुखी जालीसे विश्रांति" यामध्ये ज्ञानदेवाची भक्ति आणि शांति व्यक्त केली आहे, ज्यामुळे चित्तात निरंतर परमानंद आहे.

या अभंगात आत्मज्ञान, भक्ती, आणि संतांची महत्त्वता स्पष्टपणे व्यक्त केली आहे.

अभंग ६०८

करीं वो अद्वैत माला केले
इसन्यो सहिंवर.
सिध्दपुरासि गयो,
वोलु नाहीं तया दादुला
भवसागरीं न सरत कीयो.

माह्या वर्‍हाडिणी नवजणी
सांगातिणी सवें बारा सोळा.
अनुहात तुरे वाजोनि गगनीं
जगीं जया सोहळा.

मान्हा पतीपर्यंत त्याले
देखी वो जग जाया आंथला.
बाप दिन्हो ज्या घरीं
त्या लेवो नाहीं.

जाति ना कुळ त्यान्हा
पालऊ धरि गयो तंव
तो सूक्ष्म ना स्थूळ.

बिहति बिहति मी गये तंव
त्यान्हे माले धरे वो हाती.
पाठिमोरा वरु वोलख्या
त्याने मी बैसे पाठी.

निरंजनीं मंडप ध्याल्यावो
लज्ञविण जाया पाणिग्रहण ब्रह्मक्षरीं.
बोलीनें तंव त्यान्हे नेत्रीं
दिन्हीं वो खुण.

पांचजणी सावधान म्हणीयावो
आशा सवती अडधरी.
जननिककरंडिये देहे समाविन
त्यान्हे माल दिन्हे चिर.

त्याचि सखिया मान्हीया
येरि वों चौघीजन्हे.
मिले सुमले येकी करोलीले.
जासो यापरी चालविजे सुघरवासु.

जान्हे सेजे मी पहुडणे तंव
तो नपुंसकू वो.
जया इंद्रियांविण जान्हा विस्तारु तो
पुरुष जगी कैसा वो जाया.

सोहं वो घरदारीं नांदतां बोला
धन्यो येक पुत नाराज तोही योगिया
चालवा व्याईसने मिवो जाया वांझ.

पांच तान्ही वो पांच पारिठि
पांच वो सत्य मान्हा पोटीं.
अझुणी मी करणकुमारी वो
परपुरुवेंसी नाहीं जाया भेटी.

मज चौघे दीर भावे राखती
चौघी नणंदा आटिती.
तेणें लागलें मज पिसें.
बाईये वो तत्त्वमसी
डोळां लेती.

ज्यानें माझें मन सुखी
जाया निरालंबीं निरंतरी.
राणे रखुमाई भ्रतार श्रीकृष्ण तो
म्या दिठी ठो अंतरीं.

दशदिशा दाही जाण दस
वो अकरावें मन.
बारा सोळा मान्हा सखिया
वेचिवोनी निजसजन.

करिं वो कांकण शिरीं बासिंग
दाखडाव्या पंढरपुरासि गयो.
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु
त्यांणें चरणीं समरस गयो.

अर्थ:

या अभंगात भक्तीच्या गूढतेचा आणि अद्वितीयतेचा उल्लेख केला आहे. "अद्वैत माला" म्हणजे एकता आणि समर्पणाची माला.

"सिध्दपुरासि गयो" म्हणजे साधकता प्राप्त करणे. "भवसागरीं न सरत कीयो" यात जीवनाच्या समुद्रात गहिराईत न जाता साक्षात्कार साधण्याचा प्रयास दर्शविला आहे.

विवाहित जीवनात सगुण रूपात सर्वांनी आनंद घेतल्याचे सांगितले आहे. "मान्हा पतीपर्यंत त्याले" यामध्ये प्रेम आणि भक्ति यांच्या बंधनाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे.

"बाप दिन्हो ज्या घरीं त्या लेवो नाहीं" या वाक्यात घरातले आध्यात्मिक मूल्ये दर्शवितात, जिथे जातिवाद आणि कुळाचे महत्त्व नसते.

अखेर, "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु त्यांणें चरणीं समरस गयो" यामध्ये भक्तीच्या गहराईत संपूर्णता साधली आहे. अभंगात प्रेम, भक्ति आणि अद्वैतता या तत्वांचा संगम आहे.

अभंग ६०९

मी माझें मोहित राहिलें निवांत
एकरुप तत्त्व देखिलेंगे माय.

द्वैताच्या गोष्टी हरपल्या शेवटीं
विश्वरुपें मिठि देतु हरी.

छाया माया काया हरिरुपीं ठाया
चिंतीता विलया एक तेजीं.

ज्ञानदेवा पाहा ओहंसोहंभावा
हरिरुपीं दुहा सर्वकाळ.

अर्थ:

या अभंगात आत्मज्ञान आणि अद्वैत तत्त्वाचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. "मी माझें मोहित राहिलें निवांत" म्हणजे आत्म-शोध आणि शांतीच्या अवस्थेत राहणे.

"द्वैताच्या गोष्टी हरपल्या शेवटीं" यात द्वैताचा अंत आणि अद्वैताची अनुभूती दर्शविली आहे, जिथे विश्वरूपाने परमात्म्याची मिठी मिळवली जाते.

"छाया माया काया हरिरुपीं ठाया" या वाक्यात माया, छाया आणि काया यांचे तत्त्व स्पष्ट केले आहे. सर्व काही हरिरूपात एकीकृत आहे.

अखेर "ज्ञानदेवा पाहा ओहंसोहंभावा" यात तत्त्वज्ञानाचे एकत्व आणि परमात्म्याची ओळख दर्शवली आहे. हे सर्व जगभरात अद्वितीयतेच्या अनुभवाकडे नेते.

अभंग ६१०

आत्मतेजें तेज रवि तेज बिंबे
जीवशिवी बिंबे ज्ञान तेजें.

तैसें तुज ज्ञान जालेंरे हें काज
केशवीं विराज चित्त झालें.

समाधिचें रुप रुपासि आलें काह्या
पसरुनी बाह्या देता क्षेम.

प्रवृत्ति निवृत्ति दोहींची तटाक
उतरालासि एक सिंधोदक.

क्षीर नीर हरि जाला असे स्वादु
अवघाचि गोविंद नाना देहीं.

निवृत्तिसंपत्ति आलिया पैं हाता
तत्त्वीं तत्त्व निमथा उलथा तूं.

अर्थ:

या अभंगात आत्मज्ञान आणि अद्वैत तत्त्वांचे दर्शन दिले आहे. "आत्मतेजें तेज रवि तेज बिंबे" म्हणजे आत्मा आणि परमात्मा यांमध्ये असलेले एकत्व दर्शविते.

"जीवशिवी बिंबे ज्ञान तेजें" म्हणजे ज्ञानाने ओतप्रोत असलेली जीवनाची आणि शिवाची रूपे.

"तैसें तुज ज्ञान जालेंरे हें काज" यात ज्ञानाचे महत्त्व सांगितले आहे, जिथे "केशवीं विराज चित्त झालें" म्हणजे केशवाच्या ध्यानात मन एकाग्र झालं.

"समाधिचें रुप रुपासि आलें काह्या" यात समाधीची स्थिती व्यक्त केली आहे, जिथे बाह्य जगाच्या दुःखांपासून क्षेम मिळवला जातो.

"प्रवृत्ति निवृत्ति दोहींची तटाक" यामध्ये प्रवृत्ती आणि निवृत्तीसाठी एक सागराची उपमा दिली आहे.

"क्षीर नीर हरि जाला असे स्वादु" म्हणजे हरितत्त्वाचा अनुभव आणि "अवघाचि गोविंद नाना देहीं" यामध्ये सर्व गोष्टींमध्ये गोविंदाची उपस्थिती आहे.

"निवृत्तिसंपत्ति आलिया पैं हाता" या शेवटी निवृत्तीत सामर्थ्य आणि तत्त्वज्ञानाचे गूढ प्रकट केले आहे.

अभंग ६११

प्रथम नमूं तो गुरुदेवो
जेथें निमाले भावाभावो.
अनादि स्वरुप स्वयमेवो
तो आदि देवो नमियेला.

जे हें मनाचें पैं मूळ
जेथे द्वैताचा दुष्काळ.
स्वरुपीं स्वरुप केवळ
तो अढळ नमियेला.

हें जग जेणेंसि संचलें
परी कोठें नाहीं नाडलें.
जेविं हालिया अंतराळें
तैसा सर्व मेळे असतांही.

ऐसा सर्वांअतीत
परी ऐसा हा जगभरी होत.
कनक कांकणीं रहात
तैसा अविकृती निरंतर.

जो मनबुध्दि अगोचर
तोचि झाला चराचर.
हा आत्मसुखाचा विचार
आपविस्तार केला जेणें.

तो जाणावा ज्ञप्तिरुप
निवृत्तिनाथाचें स्वरुप.
एकदंत नामें ज्ञानदीप
बोध स्वरुप ज्ञान देवा.

अर्थ:

या अभंगात गुरुदेवाला आणि अद्वैत तत्त्वाला नमस्कार केला आहे. "प्रथम नमूं तो गुरुदेवो" म्हणजे आधी गुरुदेवाला नमस्कार.

"जेथें निमाले भावाभावो" यात तत्त्वज्ञानाचे गूढ दर्शविले आहे, जे अनादि स्वरूप आहे.

"जे हें मनाचें पैं मूळ" म्हणजे मनाची मूळ स्थिती दर्शविते, जिथे द्वैताचा दुष्काळ आहे.

"स्वरुपीं स्वरुप केवळ" यामध्ये अढळ स्वरूपाची महत्ता सांगितली आहे.

"हें जग जेणेंसि संचलें" या वचनात जगाच्या संचाराची गूढता प्रकट केली आहे, जिथे कशाचाही थांबा नाही.

"ऐसा सर्वांअतीत" यामध्ये तत्त्वज्ञानाचे कालातीत स्वरूप दर्शवित आहे.

"जो मनबुध्दि अगोचर" यात आत्मसुखाचा विचार केला गेला आहे, जो सर्व विश्वात विस्तारलेला आहे.

"तो जाणावा ज्ञप्तिरुप" म्हणजे ज्ञानाच्या दीपाची उपमा दिली आहे, जिथे निवृत्तिनाथाचे स्वरूप व्यक्त झाले आहे.

अभंग ६१२

मी तूं प्रवृत्तिसी आलें
समग्र गिळिलें वासनेसी.

नाहीं त्यासि मेरु कैसा विवेकु
जनवन लोकु ब्रह्म दिसे.

उजडली शांति मावळली निशी
अवघा ब्रह्मरसीं पाजळलें.

ज्ञानदेवा चित्तीं क्षमाचि उपजली
प्रवृत्ति सामावली निवृत्ति रया.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी जीवनाच्या प्रवृत्तीसंबंधीच्या गूढतेवर विचार करत आहेत. "मी तूं प्रवृत्तिसी आलें" म्हणजे जीव आणि परमात्मा एकत्र आले आहेत, आणि सर्व वासनांचा अंत झाला आहे.

"नाहीं त्यासि मेरु कैसा विवेकु" याचा अर्थ असा आहे की, त्या स्थितीत विवेकाची गरज नाही; सृष्टी एकीच्या स्वरूपात दिसत आहे.

"उजडली शांति मावळली निशी" यामध्ये शांतीचा अनुभव आणि रात्र यांचा संदर्भ आहे, ज्यामुळे ब्रह्मरसाचे अनुभव मांडले आहेत.

"ज्ञानदेवा चित्तीं क्षमाचि उपजली" यात ज्ञानेश्वरीच्या मनात क्षमा आणि तत्त्वज्ञानाचे उदय दाखवले आहे, जिथे प्रवृत्ति आणि निवृत्ति एकत्रित आहेत.

या अभंगातून ज्ञानेश्वरीचा आध्यात्मिक अनुभव आणि अद्वैत तत्त्वाचे वर्णन स्पष्टपणे व्यक्त केले आहे.

अभंग ६१३

दुरि ना जवळी त्रिभुवनमंडळी
ते मनाचा मुळीं बैसलेंसे.

पाहतां न दिसे भानुप्रकाशें
येर्‍हवी तें असे मशकिं रया.

बोलों जातां येणें जिव्हाचि खादली
पाहातां पाहातां नेली चर्मदृष्टी.

दांतेविण जेणें स्थूळदेह खादले
शस्त्रेविण छेदिले लिंगदेह.

त्त्वंपदिं सिध्द निवृत्ति लाधलें
गुरुलक्षीं लक्ष हारपलें.

निवृत्तिदासा तुम्ही बहुत न बोला
रखुमादेविवरा ध्याइजेसु उगला.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी जीवनाच्या गूढतेवर आणि आध्यात्मिक अनुभवांवर विचार करत आहेत.

"दुरि ना जवळी त्रिभुवनमंडळी" म्हणजे सृष्टी दूर नाही, ती आपल्या मनात आहे.

"पाहतां न दिसे भानुप्रकाशें" याचा अर्थ असा आहे की, सूर्यप्रकाशाच्या किरणांतही सत्य जाणवू शकत नाही.

"बोलों जातां येणें जिव्हाचि खादली" यामध्ये बोलताना जिव्हा अदृश्यतेकडे जाते, आणि "चर्मदृष्टी" म्हणजे भौतिक दृष्टिकोनातून पाहणे.

"दांतेविण जेणें स्थूळदेह खादले" म्हणजे ज्याला भौतिक शरीराच्या आधारे अनुभव मिळतो, तो "लिंगदेह" चा अनुभव घेतो.

"त्त्वंपदिं सिध्द निवृत्ति लाधलें" यामध्ये गुरूच्या पदामुळे ज्ञानाची प्राप्ती होते.

"निवृत्तिदासा तुम्ही बहुत न बोला" याचा अर्थ ज्ञानेश्वरी ध्यानी राहून मूकता साधतो.

या अभंगातून संत ज्ञानेश्वरीच्या आध्यात्मिक गूढतेच्या साक्षात्काराची अनुभूती स्पष्टपणे व्यक्त केली आहे.

अभंग ६१४

अधीक देखणें तरी निरंजन पाहाणें
योगराज विनवणें मना आलें वो माये.

देहबळी देउनि साधिलें म्यां साधनीं
यानें समाधान मज जोडलें वो माये.

अनंगपण फ़िटलें मायाछंदा सांठवलें
सकळ देखिलें आत्मस्वरुप वो माये.

चंदन जे जेविं भरला अश्वत्थ फ़ुलला
तैसा म्यां देखिला निराकार वो माये.

पुरे पुरे आतां प्रपंचा पाहाणें
निजानंदीं राहणें स्वरुपीं वो माये.

ऐसा सागरु.
रखुमादेविवरु विठ्ठलु निर्धारु.
म्यां देखिला वो माये.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी निरंजन (अविश्रांत आत्मा) आणि तात्त्विक ज्ञानाच्या अनुभवांवर विचार करत आहेत.

"अधीक देखणें तरी निरंजन पाहाणें" म्हणजे अधिक गहनतेने निरंजनाचा अनुभव घेताना, योगराजाचे आश्रय घेणे.

"देहबळी देउनि साधिलें म्यां साधनीं" याचा अर्थ असा आहे की, शरीराच्या बंधनांपासून मुक्त होऊन साधनेत मन एकाग्र केले.

"अनंगपण फ़िटलें मायाछंदा सांठवलें" म्हणजे सच्चिदानंदाच्या अनुभवात एकरूपता साधली.

"चंदन जे जेविं भरला अश्वत्थ फ़ुलला" यामध्ये चंदनाने सुगंधित झालेल्या अश्वत्थ वृक्षाच्या प्रतीकाद्वारे निराकार अनुभवाची कल्पना केली आहे.

"पुरे पुरे आतां प्रपंचा पाहाणें" म्हणजे आपल्या आतल्या आनंदात स्थिर राहणे.

या अभंगाचा समारोप "रखुमादेविवरु विठ्ठलु निर्धारु" यामध्ये भक्तिपूर्ण विश्वासाने आत्मज्ञान मिळवण्यावर करण्यात आलेला आहे.

अभंग ६१५

पंधरयाची खाणी अनर्घ्यरत्नाचें पाणी
तें निरंजनीं वनीं शोभतसे वो माय.

गुणांची लावणी लाविली गगनीं
निरंजनीं निर्गुणीं आथिले वो माय.

पूर्णानंद सच्चिदानंदकंदु तो निरंजनीं
स्वादु आळवीतो माय.

लक्ष कोटी एकला अनंतगुणी जाहाला
तो अंगें अंगवला निजस्वरुपीं वो माय.

ब्रह्मरसें भरला दाहीं दिशा व्यापिला
आनंदु सच्चिदानंदी वोसंडला वो माय.

ऐसा सुखसंवादु सागर भरला
रखुमादेविवरा विठ्ठला वो माय.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी निरंजनाच्या दिव्यतेचे आणि अनुभवाचे वर्णन करतात.

"पंधरयाची खाणी अनर्घ्यरत्नाचें पाणी" याचा अर्थ आहे की, निरंजनाचे पाणी अनमोल रत्नांच्या खाणीसारखे आहे, ज्याने जीवनात सौंदर्य आणले आहे.

"गुणांची लावणी लाविली गगनीं" म्हणजे गगनात गुणांचा उज्ज्वल चमकदार प्रभाव आहे, जो निरंजनाच्या निर्गुण स्वरूपात दिसतो.

"पूर्णानंद सच्चिदानंदकंदु तो निरंजनीं" यामध्ये निरंजनाची अद्वितीय आनंदाची अवस्था व्यक्त केली आहे, जिथे तो सच्चिदानंदाच्या अनुभवाला आवडतो.

"लक्ष कोटी एकला अनंतगुणी जाहाला" म्हणजे निरंजनाच्या स्वरूपात अनंत गुणांची एकता आहे, जी सर्वत्र व्यापलेली आहे.

"ब्रह्मरसें भरला दाहीं दिशा व्यापिला" याचा अर्थ ब्रह्मरसाने सर्व दिशांना व्यापले आहे, जिथे आनंद सच्चिदानंदात विसर्जित झाला आहे.

या अभंगाचा समारोप "ऐसा सुखसंवादु सागर भरला" यामध्ये निरंजनाच्या आनंदात भरपूर सुखाचे समुद्र व्यक्त करण्यात आले आहे.

अभंग ६१६

पुरे पुरे वो आतां जिणे निमालें
मज निरंजनी आफ़ाविले गोंवळें वो माय.

आणिकाची चाड न लावावो मातें
एकल्या अनंतें मज बरवें केलें वो माय.

तें परदीपीं उसळलें अंधारें फ़ेडिलें
कोडे कवतिकें जोडलें स्वरुप वो माय.

आतां मी वेगळावलें पांचाहुनी जाहालें
परब्रह्म जोडलें किरु वो माय.

ऐसा जगजीवनु जोगावला जगमूर्ति देखिला
तो जगदेश्वरु फ़ळला निरंजनी वो माय.

भुक्तीभरीं निडारला निजानंदु घनावला
रखुमादेविवरु स्थिरावला ह्रदयीं वो माय.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी निरंजनाच्या अद्वितीय अनुभवाचे वर्णन करतात.

"पुरे पुरे वो आतां जिणे निमालें" याचा अर्थ आहे की, जीवनाच्या निरंतरतेने निरंजनाचे गोंवळे उधळले आहेत.

"आणिकाची चाड न लावावो मातें" म्हणजे कोणत्याही भौतिक बंधनांचा प्रभाव न येता, अनंतत्वाची अनुभूती घेण्याची अवस्था आहे.

"तें परदीपीं उसळलें अंधारें फ़ेडिलें" यामध्ये निरंजनाच्या प्रकाशाने अंधकाराला परतवले आहे, जिथे सारे कोडे दूर झाले आहेत.

"आतां मी वेगळावलें पांचाहुनी जाहालें" याचा अर्थ आहे की, मी पाच तत्त्वांपासून वेगळा झाला आहे, ज्यामुळे परब्रह्माचा अनुभव झाला.

"ऐसा जगजीवनु जोगावला जगमूर्ति देखिला" म्हणजे जगाचा आधार असलेली जगमूर्ति निरंजनाच्या रूपात प्रकट झाली आहे.

"भुक्तीभरीं निडारला निजानंदु घनावला" यामध्ये निरंजनाच्या आनंदाने भुक्तीला स्थिरावले आहे, जिथे हृदयात सुखाची घनता आहे.

अभंग ६१७

ठसावलीं देहीं परब्रह्म मूर्ति
सोहं शब्दीं गती प्राप्त जालीवो माय.

सहजीं सहज स्थिति
जाली वो माये.

विरालीं अष्टांगे देखोनि गोमटें
पाहातां प्रेम फ़ुटें पातीं श्रमती वो माय.

अष्टभुजांचिया रिघालिये खेवा
तंव विश्वाचा बाहुवा देखिला वो माय.

नसमाय लेववितां लेविविजे कैसेनि
निरंजन अंजनीं लेईजे वो माय.

हे भुली सांडूनि भुलवी परमबोध बोधवी
तोहा रखुमादेविवरु विठ्ठल वो माय.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी परब्रह्माच्या मूर्तीतिल अनुभवाचे वर्णन करतात.

"ठसावलीं देहीं परब्रह्म मूर्ति" याचा अर्थ आहे की, देहात परब्रह्माची प्रतिमा स्पष्टपणे प्रकट झाली आहे.

"सोहं शब्दीं गती प्राप्त जालीवो माय" म्हणजे 'सोहम' या शब्दाच्या माध्यमातून अद्वितीय गती मिळाली आहे.

"सहजीं सहज स्थिति" याचा अर्थ सहजतेने सहज स्थिती प्राप्त झाली आहे.

"विरालीं अष्टांगे देखोनि गोमटें" यामध्ये अष्टांग योगाची अनुभूती झाल्यावर प्रेमाची फुलं फुलली आहेत.

"अष्टभुजांचिया रिघालिये खेवा" म्हणजे अष्टभुज असलेल्या जगाच्या बाहूंना पाहिलं आहे.

"नसमाय लेववितां लेविविजे कैसेनि" याचा अर्थ आहे की, निरंजनाचं अज्ञान दूर करून अनुभव घेण्यात आले आहे.

"हे भुली सांडूनि भुलवी परमबोध बोधवी" म्हणजे हे भुलावेकरून परम ज्ञान प्राप्त होत आहे, जिथे रखुमादेविवर विठ्ठलची अनुभूती आहे.

अभंग ६१८

अमित सूर्य प्रकाशले तेज उदयो जाहाले
ज्ञानज्योति फ़ांकले दुणावोनि वो माय.

दामोदर नामें मना बांधिलें दावें
निरंजन म्हणावे आपणा वो माय.

गुणचि नाहीं त्यासी काय लाऊं गुण
अतीत निरंजन देखिला वो माय.

डोळा जरी पाहीं तरि पारु
न कळे खेवोवो माय.

आतां असे हव्यासु लागला निजध्यासु
निरंजनीं सौरसु करीतसे वो माय.

आतां आहे तैसा असो
माझ्या ह्रदयींच वसो.
हा रखुमादेविवरु विठ्ठलु वो माय.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी अनुभवाचा गहराईने विश्लेषण करतात.

"अमित सूर्य प्रकाशले तेज उदयो जाहाले" म्हणजे सूर्याच्या अमिट प्रकाशाने ज्ञानाची ज्योती प्रकट झाली आहे.

"ज्ञानज्योति फ़ांकले दुणावोनि वो माय" याचा अर्थ ज्ञानाची ज्योती चमकली आहे.

"दामोदर नामें मना बांधिलें दावें" म्हणजे दामोदराच्या नामाने मनाला बांधले आहे.

"निरंजन म्हणावे आपणा" याचा अर्थ निरंजनाने आपले अस्तित्व स्पष्ट केले आहे.

"गुणचि नाहीं त्यासी काय लाऊं गुण" म्हणजे त्या निरंजनात गुणांची चर्चा करणे निरर्थक आहे.

"अतीत निरंजन देखिला वो माय" म्हणजे त्याने अतीत निरंजनाचा अनुभव घेतला आहे.

"डोळा जरी पाहीं तरि पारु" याचा अर्थ आहे की डोळे पाहात असले तरीही ते अनुभव घेऊ शकत नाहीत.

"आतां असे हव्यासु लागला निजध्यासु" म्हणजे आता आत्मिक हव्यासाने निज स्थितीत प्रवेश केला आहे.

"निरंजनीं सौरसु करीतसे वो माय" म्हणजे निरंजनाने सौरसो लावला आहे.

"आतां आहे तैसा असो" म्हणजे आता हे सर्व हृदयात वास करीत आहे.

"हा रखुमादेविवरु विठ्ठलु वो माय" याचा अर्थ आहे की, हे सर्व अनुभव ठेवणारे रखुमादेविवर विठ्ठल आहेत.

अभंग ६१९

थोकलें याच्या गुणीं तनुमनासहित
त्या निजतत्त्वीं प्रीत निमालें वो माय.

साहीं संवादले चौघे अनुवादले
पुरोनि उरलें म्या देखिले वो माय.

कापुराची भांडुली परिमळें भरली
दीपीं उजळी रुप नासले वो माय.

तेथें नाहीं ल्याया रुप ना छाया
ऐसी ज्योती कर्पूराची उजळल्या वो माय.

तेथें नाहीं उरवणी एकला एकपणीं
देखतांचि नयनी उमळला वो माय.

ऐसी जाली प्राप्ती खुंटली मागिल गती
रखूमादेवीपती जोडला वो माय.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी अनुभवाच्या गहराईने आणि एकतेच्या गूढतेने विचार करतात.

"थोकलें याच्या गुणीं तनुमनासहित" म्हणजे या गुणांमध्ये तन आणि मन एकत्रित झाले आहेत.

"त्या निजतत्त्वीं प्रीत निमालें वो माय" याचा अर्थ आहे की निज तत्त्वाशी प्रेमाने एकरूपता साधली आहे.

"साहीं संवादले चौघे अनुवादले" म्हणजे चार जणांनी संवाद साधला आणि त्याने पूर्वीचे उरलें आहे.

"कापुराची भांडुली परिमळें भरली" म्हणजे कापूराच्या सुवासाने सर्वत्र भरले आहे.

"दीपीं उजळी रुप नासले वो माय" याचा अर्थ दीपाने उजळले तरी रूप नष्ट झाले आहे.

"तेथें नाहीं ल्याया रुप ना छाया" म्हणजे त्या ठिकाणी रूप आणि छाया दोन्ही नाहीत.

"ऐसी ज्योती कर्पूराची उजळल्या वो माय" म्हणजे कर्पूराच्या ज्योतीने सर्वत्र उजळले आहे.

"तेथें नाहीं उरवणी एकला एकपणीं" म्हणजे तिथे एकतेचा अनुभव आहे.

"देखतांचि नयनी उमळला वो माय" याचा अर्थ पाहताना नेत्रांना आनंद मिळाला आहे.

"ऐसी जाली प्राप्ती खुंटली मागिल गती" म्हणजे मागील गती थांबली आहे आणि एक नवीन प्राप्ती झाली आहे.

"रखूमादेवीपती जोडला वो माय" याचा अर्थ रखूमादेवाने आपल्याला जोडले आहे, ज्यामुळे आनंद मिळाला आहे.

अभंग ६२०

ठकपरी धरिला मनोवेगें बांधला
तो ठेंगणाचि जाहाला अनिवाड वो माय.

समाधि ध्यान निजध्यासिं आरुढलें
तंव अवघेंचि पारुषलें अभाव वो माय.

हा असो जैसा तैसा ह्रदयमंदिरीं असा
परपुरुषीं अपैसा अनुसरलें वो माय.

बरवा देखोनि न्याहाळीं दिव्य
कांति झळाळी.
परब्रह्मीं दिवाळी चहुदिशांची
वो माय.

त्यानें निवाला मनु भेटला जगजिवनु
तो आनंद सुख गहनु
उचंबळे वो माय.

हा निरालंब वोळवा भक्ति
भावें मिळाला.
रखुमादेवी दादुला विठ्ठल
राणा वो माय.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी आत्मज्ञानाची गहराई आणि भक्ति व भावनेचा अनुभव याबद्दल बोलतात.

"ठकपरी धरिला मनोवेगें बांधला" म्हणजे मनाचा वेग थांबवला आहे.

"तो ठेंगणाचि जाहाला अनिवाड वो माय" याचा अर्थ त्यामध्ये एक असीम रूप प्रकट झाले आहे.

"समाधि ध्यान निजध्यासिं आरुढलें" म्हणजे ध्यानाच्या स्थितीत असताना एकता साधली आहे.

"तंव अवघेंचि पारुषलें अभाव वो माय" म्हणजे त्या स्थितीत सर्वत्र अभावाची भावना आहे.

"हा असो जैसा तैसा ह्रदयमंदिरीं असा" म्हणजे ह्रदयात असलेला भाव अपर्ण करीत आहे.

"परपुरुषीं अपैसा अनुसरलें वो माय" म्हणजे इतरांना अनुसरून केलेले आहे.

"बरवा देखोनि न्याहाळीं दिव्य" म्हणजे दिव्य प्रकाश पाहून आनंद झाला आहे.

"कांति झळाळी. परब्रह्मीं दिवाळी चहुदिशांची" याचा अर्थ परब्रह्माच्या दिव्यतेने चारही दिशांना उजळून टाकले आहे.

"त्यानें निवाला मनु भेटला जगजिवनु" म्हणजे जगातील सर्व सुखाचा अनुभव घेतला आहे.

"तो आनंद सुख गहनु उचंबळे वो माय" याचा अर्थ आनंदाने मन भरून आले आहे.

"हा निरालंब वोळवा भक्ति भावें मिळाला" म्हणजे निरालंब भक्तीच्या भावनेने जडले आहे.

"रखुमादेवी दादुला विठ्ठल राणा वो माय" याचा अर्थ रखूमादेवाने विठ्ठलाच्या रूपात आनंद दिला आहे.

अभंग ६२१

पाहातां सप्त पाताळें एकविसांवेगळें
तें निरंजन आगळें खुतलें डोळांगे माय.

पांवा वाहे तळालोरी नादु उमटे अंबरीं
तया सुखसागरीं बुडालें वो माय.

सुखसंवादु लागला जिवनी
जिवनु भेटला.
भेटीं देऊनि गुंतला
मनोमंदिरीं वो माय.

आतां न सोडी न राहे
आणिकु न पाहे.
तंव हाचि लवलाहे मिळाला वो माय.

आवडी रिघालें घर आपुलें
सहजीं सामावलें स्वरुपीं वो माय.

वैराग्य-भक्तिज्ञानाची माउली
ते रखुमादेविवरविठ्ठली भेटलीं वो माय.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी ब्रह्माच्या निरंजन स्वरूपाचा अनुभव व्यक्त करतात.

"पाहातां सप्त पाताळें एकविसांवेगळें" म्हणजे विविध स्तरांचे निरंजन स्वरूप दिसत आहे.

"तें निरंजन आगळें खुतलें डोळांगे माय" म्हणजे त्याचे अद्वितीय रूप डोळ्यांद्वारे प्रकट झाले आहे.

"पांवा वाहे तळालोरी नादु उमटे अंबरीं" म्हणजे अद्भुत आवाज आकाशात उमठतो.

"तया सुखसागरीं बुडालें वो माय" याचा अर्थ सुखाच्या सागरात लीन झाले आहेत.

"सुखसंवादु लागला जिवनी जिवनु भेटला" म्हणजे जीवनात आनंदाची गती लागली आहे.

"भेटीं देऊनि गुंतला मनोमंदिरीं वो माय" म्हणजे भेटीने मनाच्या मंदीरात प्रेमाने गुंतला आहे.

"आतां न सोडी न राहे आणिकु न पाहे" म्हणजे आता काही सोडणार नाही, इतरकडे लक्ष नाही.

"तंव हाचि लवलाहे मिळाला वो माय" याचा अर्थ तो एकतेचा अनुभव मिळाला आहे.

"आवडी रिघालें घर आपुलें" म्हणजे मनाचे स्थान स्वदेशी ठरले आहे.

"सहजीं सामावलें स्वरुपीं वो माय" याचा अर्थ सहजतेने स्वरूपात सामावले आहे.

"वैराग्य-भक्तिज्ञानाची माउली" म्हणजे वैराग्य, भक्ति, आणि ज्ञानाची देवी.

"ते रखुमादेविवरविठ्ठली भेटलीं वो माय" याचा अर्थ रखूमादेवीच्या रूपात विठ्ठलाची भेट झाली आहे.

अभंग ६२२

जनीं वनी हरी आहे निरंतरी
बोलिलीं वैखरीं व्यासमुखें.

जगजीवईंश्वर क्षरला चराचर
लक्षालक्ष पार अलिप्तपणें.

चहूं देहां ग्रासी व्याला
तत्त्वें तत्त्वेसी.
हरि वैराटेसी एक वृक्ष.

ज्ञानदेवो म्हणे वृक्षही वृक्ष न होणें
असोनि नसणें सुमनीं जैसें.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा हरीच्या निरंतरतेचा अनुभव व्यक्त करतात.

"जनीं वनी हरी आहे निरंतरी" याचा अर्थ हरी म्हणजे जीवनाच्या सर्वांत अंतर्भूत आहे.

"बोलिलीं वैखरीं व्यासमुखें" म्हणजे व्यासाच्या मुखातून याचे स्पष्ट केले आहे.

"जगजीवईंश्वर क्षरला चराचर" म्हणजे जगातील सर्व जीव आणि निर्जीव हे क्षणभंगूर आहेत.

"लक्षालक्ष पार अलिप्तपणें" याचा अर्थ अनेक स्तरांवर निरंतरतेने पार करणारा आहे.

"चहूं देहां ग्रासी व्याला" याचा अर्थ चारही देहात तत्त्वाची गती आहे.

"तत्त्वें तत्त्वेसी" म्हणजे तत्त्व एकमेकांमध्ये गुंफलेले आहेत.

"हरि वैराटेसी एक वृक्ष" म्हणजे हरीचे स्वरूप एक विशाल वृक्षासारखे आहे.

"ज्ञानदेवो म्हणे वृक्षही वृक्ष न होणें" याचा अर्थ वृक्षाचे स्वरूप असले तरी ते वृक्ष आहे का, हे महत्त्वाचे नाही.

"असोनि नसणें सुमनीं जैसें" याचा अर्थ अस्तित्वात नसणे म्हणजे एक अदृश्यता आहे, जी सच्चिदानंद स्वरूप आहे.

अभंग ६२३

संसारसातें आलों मी पाहुणा
दिसे दोन्ही आनंदा पाहवयासी.

तव त्याचे तेजें झडपिलें मज
मजमाजि काज होऊनि ठेलें.

चित्त जव निवडी तव आपणहि पळे
अवचितें जवळ येतु असे.

जाऊं पाहे परता तव नेतु असे पंथा
वैकुंठीच्या कथा आपण सांगे.

एकरुप दिसे तव सभोंवता आपण
अवघा नारायण अवघा नारायण ज्ञानदेवा.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा संसारात येण्याचा अनुभव आणि त्या अनुभवातून मिळालेल्या आनंदाचा उल्लेख करतात.

"संसारसातें आलों मी पाहुणा" म्हणजे संत या संसारात पाहुण्या सारखे आले आहेत.

"दिसे दोन्ही आनंदा पाहवयासी" याचा अर्थ येथे जीवनात दोन्ही आनंदांचा अनुभव घेत आहे.

"तव त्याचे तेजें झडपिलें मज" म्हणजे तुझ्या तेजाने मला झपाटले आहे.

"मजमाजि काज होऊनि ठेलें" म्हणजे तुझे तेज मला माझ्या कार्यात प्रगती करण्यास प्रेरित करते.

"चित्त जव निवडी तव आपणहि पळे" म्हणजे माझे चित्त तुझ्या निवडीच्या दिशेने धावते.

"अवचितें जवळ येतु असे" म्हणजे अविचाराने मी तुझ्या जवळ येतो.

"जाऊं पाहे परता तव नेतु असे पंथा" म्हणजे तुझ्या मार्गाने जाण्यासाठी परत जाईन.

"वैकुंठीच्या कथा आपण सांगे" म्हणजे वैकुंठातील कथा आम्ही एकत्रितपणे बोलू.

"एकरुप दिसे तव सभोंवता आपण" म्हणजे तुझ्या सभेत एकरूपतेने दिसते.

"अवघा नारायण अवघा नारायण ज्ञानदेवा" याचा अर्थ प्रत्येक व्यक्तीत नारायण आहे, हा विचार ज्ञानेश्वरा स्पष्ट करतात.

अभंग ६२४

आदिमध्यअंत तुजमाजि बिंबे
ब्रह्मीं ब्रह्म थांबे लवण जळीं.

तैसें झालें ज्ञाना उन्मनी उलथा
प्रपंच चळथा उडालिया.

रिगु निगु काज जालें तुझे घर
अवघाचि संसार कळला आम्हां.

गोप्य गुजराज उमजलासे हरि
दिसे अभ्यंतरीं आत्माराम.

न दिससि ज्ञाना देहीं तुझ्या राम
घेतला विश्राम असे दिसे.

निवृत्ति निवांत समरसें पाहात
अवघाचि दीसत देहीं विदेही.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा ब्रह्माच्या अनुभूतीचा आणि आत्मा-परमात्मा यामध्ये असलेल्या एकतेचा उल्लेख करतात.

"आदिमध्यअंत तुजमाजि बिंबे" म्हणजे तुजमध्ये आदिमध्ये आणि अंतात एकरूपता आहे.

"ब्रह्मीं ब्रह्म थांबे लवण जळीं" याचा अर्थ तुजमध्ये ब्रह्म साक्षात्काराची स्थिती आहे.

"तैसें झालें ज्ञाना उन्मनी उलथा" म्हणजे ज्ञानामुळे एक नवीन अनुभव प्रकट झाला आहे.

"प्रपंच चळथा उडालिया" म्हणजे संसाराच्या गतिशीलतेचा अनुभव उडाल्यासारखा आहे.

"रिगु निगु काज जालें तुझे घर" याचा अर्थ तुझ्या घरात ज्ञानाचा आधार आहे.

"अवघाचि संसार कळला आम्हां" म्हणजे संपूर्ण संसाराचे ज्ञान मिळवले आहे.

"गोप्य गुजराज उमजलासे हरि" म्हणजे हरि आत्मारामाच्या अनुभवात गुंतलेला आहे.

"दिसे अभ्यंतरीं आत्माराम" म्हणजे आत्मा आणि परमात्मा यांचे एकत्व दिसत आहे.

"न दिससि ज्ञाना देहीं तुझ्या राम" म्हणजे तुझ्या देहात ज्ञानाचे स्वरूप दिसत नाही.

"घेतला विश्राम असे दिसे" म्हणजे ज्ञानाने विश्राम प्राप्त केला आहे.

"निवृत्ति निवांत समरसें पाहात" म्हणजे निवृत्तिद्वारे एकसारख्या अनुभवात राहात आहे.

"अवघाचि दीसत देहीं विदेही" म्हणजे संपूर्ण देहात विदेही स्वरूप दिसत आहे.

अभंग ६२५

सुखीं सुख मुरे तेथें कोण झूरे
जळी लवण विरें तैंसे जालें.

ज्ञान ते विज्ञान प्रंपचेंसि भान
तेजोरुप गगन बिंबलें दिसे.

आत्मा आत्मरुप परमात्मा समीप
कोटि कोटिरुप एकलेंचि दिसें.

नाना तेजी भासे प्रपंचप्रकाशे
विरुळा समरमें ध्याये त्यासी.

ऐसे जालें तुज प्रगटलें निज
कासवीचें बीज अंकुरलें.

निवृत्ति निजबोध आनंदादि कंद
शाखाद्वमभेद हरि जाला.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा सुखाच्या गूढतेचा आणि ज्ञानाच्या अनुभूतीचा उल्लेख करतात.

"सुखीं सुख मुरे तेथें कोण झूरे" म्हणजे सुखाची गूढता कुणी शोधतो का?

"जळी लवण विरें तैंसे जालें" याचा अर्थ सुखात विविधता आहे.

"ज्ञान ते विज्ञान प्रंपचेंसि भान" म्हणजे ज्ञानातून विज्ञानाचा प्रकाश आहे.

"तेजोरुप गगन बिंबलें दिसे" म्हणजे तेजस्वी ज्ञान आकाशासारखे भासते.

"आत्मा आत्मरुप परमात्मा समीप" म्हणजे आत्मा आणि परमात्मा एकत्र आहेत.

"कोटि कोटिरुप एकलेंचि दिसें" याचा अर्थ प्रत्येक रूपात एकता दिसते.

"नाना तेजी भासे प्रपंचप्रकाशे" म्हणजे संसारात विविधता आणि प्रकाश आहे.

"विरुळा समरमें ध्याये त्यासी" म्हणजे सर्व जगाला ध्यानी ठेवते.

"ऐसे जालें तुज प्रगटलें निज" म्हणजे तुझा अनुभव प्रकट झाला आहे.

"कासवीचें बीज अंकुरलें" म्हणजे ज्ञानाच्या बीजाचा विकास झाला आहे.

"निवृत्ति निजबोध आनंदादि कंद" म्हणजे निवृत्तीत ज्ञान आणि आनंदाचे खंड आहेत.

"शाखाद्वमभेद हरि जाला" म्हणजे हरि च्या अनुभूतीत शाखा आणि भेद नाहीत.

अभंग ६२६

सुवेळेची शेज आवेळे घातली
निवृत्ति मोहिली निसंदेह.

मोह न खुंटले ममते तुटलें
एकरसी भरलें तत्त्वीं तत्त्व.

प्रपंचाचे घरीं दिसतें कारण
अवघे निराकारण तत्त्वीं तत्त्वमय.

बापरखुमादेविवर त्रिपुटीं न दिसें
रसीं सर भासे ह्रदय दीपीं.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा निवृत्तीसाठी आवश्यक असलेल्या स्थितीचे आणि मोहाच्या स्थितीचे वर्णन करतात.

"सुवेळेची शेज आवेळे घातली" म्हणजे निवृत्तीच्या शेजारी सुगंधित आणि शांतता आणणारी स्थिती घातली आहे.

"निवृत्ति मोहिली निसंदेह" म्हणजे निवृत्ती अनिवार्यपणे मोहाला दूर करते.

"मोह न खुंटले ममते तुटलें" म्हणजे मोहाने मला कधीही थांबवले नाही, तर ममता तुटली आहे.

"एकरसी भरलें तत्त्वीं तत्त्व" म्हणजे तत्त्वात एकरूपता भासते.

"प्रपंचाचे घरीं दिसतें कारण" म्हणजे संसारात जे काही घडते त्याचा कारण स्पष्ट होतो.

"अवघे निराकारण तत्त्वीं तत्त्वमय" म्हणजे सर्व समस्यांचे निराकरण तत्त्वातच आहे.

"बापरखुमादेविवर त्रिपुटीं न दिसें" म्हणजे ब्रह्मा, विष्णू, महेश या त्रिपुटामध्ये तो एकरूप दिसत नाही.

"रसीं सर भासे ह्रदय दीपीं" म्हणजे प्रेमाने भरलेले ह्रदय प्रकाशमान आहे.

अभंग ६२७

जुगादीचें जुग युगादिचें युग
लक्षा आदिलक्ष मावळलें गे माये.

मावळल्यावीण भ्रांति जाल्या कोण्ही
निजब्रह्माची खाणीं ठायीं
न पडेगे माये.

रखुमादेवीवर निघोनि घेतला
निर्गुणचि जाला
तयासहितगे माये.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा कालाच्या आणि वास्तविकतेच्या निराकार रूपाचे वर्णन करतात.

"जुगादीचें जुग युगादिचें युग" म्हणजे प्रत्येक युगात एकाच प्रकारच्या सत्याची अनुभूती होते.

"लक्षा आदिलक्ष मावळलें गे माये" म्हणजे आदिलक्ष आणि लक्षणाचे भास मावळले आहेत, म्हणजे सत्याची अदृश्यता स्पष्ट झाली आहे.

"मावळल्यावीण भ्रांति जाल्या कोण्ही" म्हणजे या मावळल्यामुळे, भ्रांतिमुक्त होण्याचा मार्ग कसा मिळतो.

"निजब्रह्माची खाणीं ठायीं न पडेगे माये" म्हणजे निजब्रह्माच्या खाणीमध्ये कोणतीही भ्रांति पडत नाही.

"रखुमादेवीवर निघोनि घेतला" म्हणजे सर्व काही त्या निराकारात एकरूप झाले आहे.

"निर्गुणचि जाला तयासहितगे माये" म्हणजे निर्गुण असले तरी त्या अनुभवामध्ये सर्व काही एकत्र झाले आहे.

अभंग ६२८

आत्मा आंगे प्रसिध्द देखिला
अंतर्बाह्य अलिप्त व्यापला.

देखिजेसें नाहीं देखिला
म्हणती काई.
देखणें तें देहीं देखतुसे.

रुपरेखा नाहीं लक्षावा कवणें ठायीं
लक्षीं लक्षितांही परतल्या दृष्टी.

ज्ञानदेव म्हणें आनंद होईल पूर्ण
अनुभवें तेचि खुण देखतसे.

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा आत्मा आणि ब्रह्माची वास्तविकता व्यक्त केली आहे.

"आत्मा आंगे प्रसिध्द देखिला" म्हणजे आत्मा स्पष्टपणे दिसतो, जो अंतर्बाह्य सर्वत्र व्यापलेला आहे.

"देखिजेसें नाहीं देखिला" म्हणजे जो काही दिसत नाही, त्याचे खरे स्वरूप काय आहे, हे समजायला पाहिजे.

"रुपरेखा नाहीं लक्षावा कवणें ठायीं" म्हणजे त्या आत्माचा कोणताही आकार नाही, तो अदृश्य आहे.

"लक्षीं लक्षितांही परतल्या दृष्टी" म्हणजे लक्षात आलेल्या वस्तूंच्या दृष्टीतून परत जाणे.

"ज्ञानदेव म्हणें आनंद होईल पूर्ण" म्हणजे या अनुभवातून आनंदाची पूर्णता साधता येते, कारण आत्मा आणि ब्रह्म एकच आहे.

अभंग ६२९

गगन डोळां भासलें तें
वाहाटुळीनें कवळिलें.
तेथें काहीं एक उगवलें रुप
अरुप वो माये.

पूर्ण पीठिका टाकुनी मायास्तंभ
उभउनी.
निजानंदी माळ घालुनी तंव
तो वरिला वो माये.

हा कामीं कामरंजनु गुणहि निर्गुण
पाहातां परिपूर्ण तरी तो सहज वो माये.

हा पुरोनि उरला नयनीं वोसंडला
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला तरि
तो वरिला वो माये.

अर्थ:

या अभंगात आत्मा आणि ईश्वराची अद्वितीयता स्पष्ट केली आहे.

"गगन डोळां भासलें" म्हणजे आकाश देखण्यात येते, ज्याला वाहाटुळीनें कवळिलें म्हणजे विविध स्वरूपांनी गडद केले आहे.

"तेथें काहीं एक उगवलें रुप" म्हणजे त्या आकाशात एक अदृश्य रूप उगवतं, जे "अरुप" आहे.

"पूर्ण पीठिका टाकुनी मायास्तंभ" म्हणजे तत्त्वज्ञानाची पूर्णता असलेल्या आधारावर, आत्मा उभा आहे.

"निजानंदी माळ घालुनी तंव" म्हणजे त्या आत्मा किंवा ईश्वराच्या आनंदाची माला त्याच्यावर आहे.

"हा कामीं कामरंजनु गुणहि निर्गुण" म्हणजे सर्व कार्ये निर्गुण असताना, तो सहजपणे पूर्ण असतो.

"हा पुरोनि उरला नयनीं वोसंडला" म्हणजे या सर्व वास्तवतेत बापरखुमादेविवर विठ्ठल देखील वसलेला आहे.

अभंग ६३०

चहूंदारवंटा वोलांडुनि वोजा
अंतरीं आत्मकाजा बोधिलें वो माय.

आनंदाचे चक्षु उघडी पातीं
शब्दा नि:शब्दां अतीति
मी जाहालिये वो माये.

पांगुळें इंद्रियेग्रामु संवादे आत्मरामु
तो ईश्वरु पूर्णकामु मज
भेटवा वो माय.

तेथें गोरस जालालें ज्ञाना
अंतरी वोजावलें.
सदेवपण आलें मज वो माय.

पाहतां ठेंगणे डोळे
न्याहाळितां आगळें.
ते पदप्राप्तीवेगळें
सगुणनिर्गुण वो माय.

ऐसा हा दिपीं दीपपरनायकू
रखुमादेववरु एकु जोडला
वो माय.

अर्थ:

या अभंगात आत्मज्ञान आणि आनंदाच्या अनुभवाचे वर्णन केले आहे.

"चहूंदारवंटा वोलांडुनि वोजा" म्हणजे जीवनाच्या विविध वळणांना समजून घेऊन अंतर्मुख झालं आहे.

"आनंदाचे चक्षु उघडी पातीं" म्हणजे आनंदाच्या दृष्टीने सर्व काही स्पष्ट होतं.

"शब्दा नि:शब्दां अतीति" म्हणजे शब्दांच्या पलीकडे जे काही आहे, त्याची अनुभूती होत आहे.

"पांगुळें इंद्रियेग्रामु संवादे आत्मरामु" म्हणजे इंद्रियांच्या समूहात आत्मा असतो, जो पूर्णत्वाचा अनुभव देतो.

"तेथें गोरस जालालें ज्ञाना" म्हणजे त्या ठिकाणी ज्ञानाचा गोरस अनुभवाला येतो.

"पाहतां ठेंगणे डोळे" म्हणजे दृष्टिकोनातून विविधता दिसते, परंतु सगुणनिर्गुणत्व एकसारखं आहे.

"ऐसा हा दिपीं दीपपरनायकू" म्हणजे या ज्ञानाच्या दीपकात, सर्वज्ञानी ईश्वराशी एकरूप झाले आहे.

अभंग ६३१

गगन डोळां भासलें
तें बाहुलिनें कवळिलें.
कांही एक उरलें रुप
अरुपीं वो माय.

पूर्वपिठिका सांडूनि मायास्तंभ
उलंघुनी.
निजानंदी माळ घालूनि
म्यां वरिलें वो माये.

तो कामिक निरंजन
निर्गुण निर्गुणी.
पाहातां पूर्णापूर्ण सहज
वो माय.

हा भरोनियां पुरला
नयनीं वोसंडला.
रखुमादेवीवरु विठ्ठला
मिळाली वो माये.

अर्थ:

या अभंगात आकाशातील अनुभव आणि आत्मज्ञानाचे गहन अर्थ दिले आहेत.

"गगन डोळां भासलें" म्हणजे आकाशाला पाहून त्यातील अनंतता आणि अद्वितीयता जाणवते.

"तें बाहुलिनें कवळिलें" याचा अर्थ आकाशातील अदृश्य गोष्टींचा अनुभव घेऊन आत्मा तृप्त होतो.

"पूर्वपिठिका सांडूनि" म्हणजे आधीच्या सर्व अडथळ्यांना बाजूला ठेवून आत्मज्ञान प्राप्त केले जाते.

"निजानंदी माळ घालूनि" म्हणजे आनंदाचा अनुभव घेऊन आपले जीवन गोड केले जाते.

"तो कामिक निरंजन" म्हणजे कामना आणि निरंजनत्वाच्या अनुभवात एकरूपता साधली जाते.

"पाहातां पूर्णापूर्ण सहज" म्हणजे पाहणं आणि अनुभवणं या दोन्हीमध्ये परिपूर्णता आहे.

"रखुमादेवीवरु विठ्ठला" यामध्ये, भक्ताचे आणि ईश्वराचे एकरूप होणे, म्हणजे आध्यात्मिक अनुभूती मिळाल्याचे दर्शवित आहे.

अभंग ६३२

नव्हे त्याची दुराश म्यां
सांडिली वो आस।
ज्ञानवैराग्यभक्तिसार वोळला वो माय॥१॥

संभोगवोवरीं होतिये निदसुरी।
योगिणी खेचरी मज
जागविलें वो माय॥२॥

ऐसा हा योगुराजु
तो विठ्ठल मज उजू।
बापरखुमादेविवर देऊं ठेलें
वो माय॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संताची भक्ति, ज्ञान आणि वैराग्य यांचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. संत आपली दुराशा विसरून, मातेसमान विठोबाच्या चरणी आत्मा समर्पित करतो. संबंधांच्या या क्षणात, योगिनीच्या मार्गाने जागृत करून, संत विठोबा आपल्या जीवनात ज्ञान आणि भक्तीचा प्रकाश देतो. हे सर्व गुण समर्पणातून साधता येतात आणि संत विठोबा आपल्या भक्तांच्या सर्व इच्छांना पूर्ण करण्यासाठी सदा तत्पर आहे.

अभंग ६३४

ब्रह्मपदाची प्राप्ति उमगेल दृष्टी।
परम चैतन्यांचे पोटीं विश्वंभरु वो माय॥१॥

अवघाचि देखिला अवघा मालवला।
देखोनि निवाला जीवगे माय॥२॥

कापुराची पुतळी कर्पुरदीपु पाजळी।
तैसी मी त्याच्या मेळीं
जाहाले वो माय॥३॥

तेथें रुप ना छाया त्रिगुण ना माया।
रखुमादेविवराचिया उपाये वो माय॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ब्रह्मपद प्राप्तीच्या गूढतेचा उल्लेख करतो. पहिल्या श्लोकात, "उमगेल दृष्टी" म्हणजे आत्मज्ञानामुळे उच्चतम चैतन्याची अनुभूती होते. दुसऱ्या श्लोकात, "अवघाचि देखिला" म्हणजे संपूर्ण जगाचा समावेश होतो, जिथे जीव आणि विश्व एकत्रित होते. तिसऱ्या श्लोकात, "कापुराची पुतळी" म्हणजे नश्वरता, ज्यामुळे संत आपल्या जीवनाच्या अद्वितीयतेकडे लक्ष देतो. चौथ्या श्लोकात, "तेथें रुप ना छाया" म्हणजे अद्वितीय अनुभवात त्रिगुण किंवा माया नाही, हे सांगितले जाते. विठोबा आपल्या भक्तांना या उच्चतम अनुभवाच्या दिशेने मार्गदर्शन करतो.

अभंग ६३५

अंजनी अंजन साधिलें निधान।
द्वैताद्वैतघन विज्ञानेसी॥१॥

सारिलेसें द्वैत अद्वैत सफ़ळ।
निर्गुण निर्मळ निवळलें॥२॥

साध्य साधक वस्तु
आलिया पैं हातां।
मुरडोनि पाहतां वस्तुमय॥३॥

ज्ञानदेवीं साध्य अज वस्तुचें।
देहीं देह साचें नुरे तरी॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञान आणि अनुभव यांचा संप्रदाय दर्शवितो. पहिल्या श्लोकात, "अंजनी अंजन साधिलें" म्हणजे ज्ञानाने अज्ञानाच्या काळ्या गडदतेवर प्रकाश टाकला आहे. दुसऱ्या श्लोकात, "सारिलेसें द्वैत अद्वैत सफ़ळ" म्हणजे द्वैत आणि अद्वैत एकत्र येऊन पूर्णता प्राप्त करतात. तिसऱ्या श्लोकात, "साध्य साधक वस्तु" म्हणजे साधक आणि साध्य यांचा एकत्र अनुभव घेतला जातो, ज्यामुळे वस्तुमयता जाणवते. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवीं साध्य" म्हणजे ज्ञान देवतेचं अंतिम स्वरूप आहे, जरी देह असला तरी आत्मा तसाच शुद्ध राहतो. संत विठोबा या प्रक्रियेत भक्तांना मार्गदर्शन करतो, जेणेकरून ते आत्मा आणि ब्रह्म यांमध्ये एकता अनुभवू शकतील.

अभंग ६३६

न चुकतां चुकलें।
संसार वाटे भांबाविलें।
अवचितें पडले ज्ञानपेठे
वो माय॥१॥

माझा निवृत्ति तूं सारा
लाधला विकरा।
गिर्‍हाइक पुरा विठ्ठल गे माय॥२॥

कांहीं नाहीं उरले प्रेम वो माय॥३॥

हा पुरोनिया उरला निजानंदु सांवळा।
रखुमादेविवरु जोडला
कष्टीं वो माय॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत जीवनातील अज्ञान आणि ज्ञानाची गूढता स्पष्ट करतो. पहिल्या श्लोकात, "न चुकतां चुकलें" म्हणजे मनुष्य जीवनाच्या प्रवासात अनेकदा गोंधळात पडतो, पण ज्ञानाचे प्रकाश त्याला मार्ग दाखवतो. दुसऱ्या श्लोकात, "माझा निवृत्ति तूं सारा" म्हणजे संत आपल्या आध्यात्मिक मार्गदर्शक म्हणून विठोबाच्या कृपेवर अवलंबून आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "कांहीं नाहीं उरले प्रेम" म्हणजे संपूर्ण आत्मा प्रेमात विलीन झाला आहे. चौथ्या श्लोकात, "निजानंदु सांवळा" म्हणजे आत्मानंदाने संत परिपूर्ण झाला आहे, आणि विठोबा या अनुभवात त्याला एकतेकडे घेऊन जातो. संत विठोबा आपल्या भक्तांना या आध्यात्मिक शांतीचा अनुभव घेण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६३७

न गणवे परिमाणें
न बोलवे अनुमानें।
तो सहज निर्वाणी ज्ञानें
फ़ळला वो माय॥१॥

मुक्ताची साउली मजवरी पडली।
ढेसी ढेसी वोल्हावली
अमूर्तधारी वो माय॥२॥

तेथें एक नवल
वर्तलें वो साजणी।
सांगतां मिठी मौनी
पडली वो माय॥३॥

ऐसा परोपरी फ़ळला
दिव्यरुपें फ़ावला।
तो रखुमादेविवरु जोडला
वो माय॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत आत्मज्ञानाच्या अद्वितीयतेचा अनुभव घेतो. पहिल्या श्लोकात, "न गणवे परिमाणें" म्हणजे ज्ञानाचे स्वरूप परिमाणात किंवा अनुमानात नाही, ते सहजतेने प्रकट होते. दुसऱ्या श्लोकात, "मुक्ताची साउली" म्हणजे आत्मा मुक्त झाल्यावर त्यावर दिव्य अनुभवांचा प्रभाव पडतो. तिसऱ्या श्लोकात, "तेथें एक नवल" म्हणजे त्या अनुभवात एक अद्भुतता आहे, जिथे मौन आणि मिठी यांची समृद्धता आहे. चौथ्या श्लोकात, "ऐसा परोपरी फ़ळला" म्हणजे या दिव्य अनुभवामुळे आत्मा विठोबाशी जोडला जातो. संत विठोबा आपल्या भक्तांना या अद्वितीय अनुभवांची गहराई जाणून घेण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६३८

ज्ञानाचें गरोदर वाढलें परपुरुषें
व्यभिचारिणीं ऐसें म्हणती
लोक वो माय॥१॥

नव्हे व्यभिचारिणी नाहीं मज कोणी।
पाहतां निर्वाणी सहज
जोडलें वो माय॥२॥

निवृत्ति पुराडला देहेभाव चोखाळला।
अंगेंसि मर्दिला ब्रह्मरसु
वो माय॥३॥

आतां उजरणी येई भ्रांती
नलगे माझ्या चित्तीं।
उजरणी सहजगती
जाली वो माय॥४॥

आतां असो हें बोलणें
दुर्जना हें सांगणें।
चिदानंदघन तेणें वाढ्लें
वो माय॥५॥

ऐसा देखणिया देखिला
निजगुप्त प्रकाशला।
तो रखुमादेविवरु मज
फ़ावला वो माय॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञान आणि अद्वितीय अनुभवांच्या गूढतेवर प्रकाश टाकतो. पहिल्या श्लोकात, "ज्ञानाचें गरोदर" म्हणजे ज्ञानाच्या गहराईमुळे लोक विविध गैरसमज करतात. दुसऱ्या श्लोकात, "नव्हे व्यभिचारिणी" म्हणजे वास्तविकता दर्शवताना संत निर्वाणी स्थितीमध्ये राहतो, जिथे त्याला काहीही त्रास होत नाही. तिसऱ्या श्लोकात, "निवृत्ति पुराडला" म्हणजे देहभावाचे खरे स्वरूप अनुभवत आहे. चौथ्या श्लोकात, "आतां उजरणी येई भ्रांती" म्हणजे भ्रांति दूर होत आहे, आणि आत्मज्ञान सहजतेने प्रकट होत आहे. पाचव्या श्लोकात, "दुर्जना हें सांगणें" म्हणजे ज्ञानाच्या गूढतेवर चर्चा करताना, संत चिदानंद स्वरूप अनुभवतो. सहाव्या श्लोकात, "निजगुप्त प्रकाशला" म्हणजे आत्मा आपला अंतर्गत प्रकाश अनुभवतो, ज्यामुळे तो विठोबाशी एकरूप होतो. संत विठोबा भक्तांना या अद्वितीय अनुभवाचा मार्ग दाखवतो.

अभंग ६३९

आपला गुणग्राम सांडूनियां गेलिये।
निवांत राहिलिये निर्गुणी वो माय॥१॥

परोपरी पहातां सर्वरुपीं गोपाळ।
तो मजपासीं परी खेळ
न लगतां वो माय॥२॥

अनुवाद खुंटला सर्वांगे भेटला।
गुणग्राम तुटला सहज वो माय॥३॥

ऐसें म्यां रुप आपुलें
आपणचि केलें।
रखुमादेवीवरे विठ्ठलें वो माय॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत आपले अनुभव आणि आत्मज्ञानाची गूढता व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "आपला गुणग्राम सांडूनियां" म्हणजे सांसारिक अडचणींना मागे सोडून, संत निर्गुण स्थितीत राहतो. दुसऱ्या श्लोकात, "परोपरी पहातां" म्हणजे परस्परांच्या सर्व रूपांत गोपाळाची उपस्थिती पाहता, संत एकाग्रतेत खेळतो. तिसऱ्या श्लोकात, "अनुवाद खुंटला" म्हणजे ज्ञानाची गहराई अनुभवताना गुणग्रामाचे बंध तुटतात. चौथ्या श्लोकात, "ऐसें म्यां रुप आपुलें" म्हणजे संताचे रूप त्याने स्वतःच केले आहे, आणि विठोबा या स्थितीत त्याच्यासोबत आहे. संत विठोबा भक्तांना या ज्ञानाच्या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४०

पुरे जरी म्हणों तरी अमित पुरला।
पुरोनिया उरला तेज:पुंज वो माय॥१॥

ज्ञानाचे खाणीं माणिके निर्वाणी
लाधले मी निर्गुणी निरालंब वो माय॥२॥

आत्मवाचिया परी खेवणिलीं भूषणें।
तें मी आवडीचें लेणें
लेईलें वो माय॥३॥

हा सुजडु जडला विटेसि लाधला।
त्या रखुमादेविवरा विठ्ठला मी
न्याहाळी वो माय॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञान आणि आत्मज्ञानाचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "पुरे जरी म्हणों तरी" म्हणजे बाह्य जगाच्या भासांवर, अंतःकरणात तेजस्विता राहते. दुसऱ्या श्लोकात, "ज्ञानाचे खाणीं माणिके" म्हणजे ज्ञानाच्या अमूल्य खाणींमध्ये संत निर्वाणाची प्राप्ती करतो. तिसऱ्या श्लोकात, "आत्मवाचिया परी खेवणिलीं भूषणें" म्हणजे आत्मज्ञानाचे प्रतीक असलेली दागिन्यांची आवड व्यक्त करतो. चौथ्या श्लोकात, "हा सुजडु जडला विटेसि" म्हणजे संत आपल्या अनुभवात विठोबाच्या प्रेमाने जडला आहे. संत विठोबा भक्तांना या ज्ञानाच्या गहराईच्या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४१

जाणोनि नेणपण अंगी बाणले।
नेणोनियां जाणपण सहज नेणवलें वो माय॥१॥

आत्मज्ञानाची गति जाली वो निवांत।
प्रबोधतत्त्व मी पावलें वो माय॥२॥

पाचारिलें अवस्था स्वभावें जाहल्या।
म्हणोनि विसरल्या देहभाव माय॥३॥

गुरुमुखें जै जोडे तें फ़िटे सांकडे।
रखुमादेविवर कोडें
कवतिके वो माय॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञान आणि आध्यात्मिक अनुभवांची गूढता व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "जाणोनि नेणपण" म्हणजे ज्ञानी व्यक्तीने आत्मज्ञानाचे बाण अंगी बाणले आहेत. दुसऱ्या श्लोकात, "आत्मज्ञानाची गति" म्हणजे आत्मज्ञानाचा प्रवास निवांतपणे झाला आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "पाचारिलें अवस्था" म्हणजे स्वभावाच्या गडबडीमुळे देहभाव विसरला गेला आहे. चौथ्या श्लोकात, "गुरुमुखें जै जोडे" म्हणजे गुरुच्या कृपेने आत्मा आपल्या मूळ स्थितीत पोहोचतो. संत विठोबा भक्तांना या आध्यात्मिक अनुभवांच्या गहराईत जाऊन एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४२

अंजनी संपूर्ण ठेऊनियां जन।
ज्ञानी ज्ञानघन निरालंबीं॥१॥

आदि मध्य आंतु दिसोनियां दिसे।
पाठीं पोटीं दिसे निघोट रया॥२॥

श्रवणनयन जातिगोतपूर्ण।
जीवशिवा खुण आसपणें॥३॥

ज्ञानदेव म्हणें वाच्य वाचक योगें।
हरिविण वाउगें नाहीं रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानाची गूढता आणि एकतेचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "अंजनी संपूर्ण ठेऊनियां" म्हणजे ज्ञानी व्यक्तीने पूर्णता प्राप्त केली आहे, ज्यामुळे तो निरालंब आहे. दुसऱ्या श्लोकात, "आदि मध्य आंतु दिसोनियां" म्हणजे सर्व गोष्टींचा सारांश एकाच ठिकाणी दिसतो. तिसऱ्या श्लोकात, "श्रवणनयन जातिगोतपूर्ण" म्हणजे श्रवण आणि दृष्टि एकात्म झाल्यावर जीवनात शिव आणि जीव यांची एकता प्रकट होते. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेव म्हणें" म्हणजे ज्ञानाच्या अनुभवात वाचक आणि वाच्य यांच्यातील भेद मिटतो. संत विठोबा भक्तांना या ज्ञानाच्या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४३

ज्ञानध्यानपटीं तंतु पै मनाचा।
हरिरुप वाचा सारीपाट॥१॥

स्वरुपकामारी वागपुष्पें चारी।
विरळा मापारि जाणें खुण॥२॥

त्रिगुण सवडी घालुनि उलथी।
एकरुपपंक्तिजेवि नरु॥३॥

ज्ञानदेवा घर तत्त्वता निर्गुण।
परेचें संपूर्ण घर केलें॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञान आणि ध्यानाच्या प्रक्रियेतून आत्मज्ञानाचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "ज्ञानध्यानपटीं" म्हणजे मनाची एकाग्रता हरिरूपात व्यक्त होते. दुसऱ्या श्लोकात, "स्वरुपकामारी" म्हणजे आत्माच्या रूपात सर्व वस्तू एकत्र येतात, जिथे जाणे विरळ होते. तिसऱ्या श्लोकात, "त्रिगुण सवडी घालुनि उलथी" म्हणजे त्रिगुणांचे उलथापालथ करून आत्मा एकरूप होतो. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवा घर तत्त्वता निर्गुण" म्हणजे ज्ञानाने निर्गुण स्वरूपामध्ये प्रवेश केला आहे, ज्यामुळे संपूर्ण जगाचे घर तयार झाले आहे. संत विठोबा भक्तांना या ज्ञानाच्या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४४

मृत्युचेनि मापें जे जे प्राणी।
तयाची शिराणी यम करी॥१॥

यम नेम धर्म आम्हां नाहीं कर्म।
अवघेंचि ब्रह्म होउनि ठेलों॥२॥

द्वैतभाव ठेला अविनाश संपन्न
आपेंआप जनार्दन येईल घरा॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे काज सरलें संसारी।
चारीही मापारी गिळुनि ठेलों॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत मृत्यु आणि जीवनाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकतो. पहिल्या श्लोकात, "मृत्युचेनि मापें जे जे प्राणी" म्हणजे सर्व प्राण्यांचा मृत्यु एक समान आहे, आणि यम त्यांना स्वीकारतो. दुसऱ्या श्लोकात, "यम नेम धर्म" म्हणजे कर्माचे बंधन नाही, सर्व वस्त्रांचा एकात्मता ब्रह्मात विलीन होते. तिसऱ्या श्लोकात, "द्वैतभाव ठेला" म्हणजे द्वैताचे भान सोडून अविनाशी ब्रह्मात एकरूप होतो. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेव म्हणे" म्हणजे जगात सर्व काही सहजतेने एकत्र करून त्या ज्ञानाच्या अनुभवात सामील होतो. संत विठोबा भक्तांना या गूढतेचा अनुभव घेण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४५

स्वरुपी पाहातां लक्षलिही घेतां।
अरुप अनंता गुणी नाहीं॥१॥

कैसेनि स्वरुप प्रकाश पैं दीप।
एकीं एका सोप आकळे कैसें॥२॥

नाहीं या आधार आधारासि निर्धार।
परेसि परे पार परमतत्त्व॥३॥

ज्ञानदेवघरीं पश्यंती वोवरी।
वेदश्रुती घरीं दीप केले॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत आत्मा आणि ब्रह्माच्या एकतेचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "स्वरुपी पाहातां" म्हणजे स्वरूप पाहताना लक्ष लागते, जिथे अरूप आणि अनंत गुणांचा अनुभव घेतला जातो. दुसऱ्या श्लोकात, "कैसेनि स्वरुप प्रकाश पैं दीप" म्हणजे प्रकाशाने स्वरूप स्पष्ट होते, ज्यामध्ये एकतेचा अनुभव समजून येतो. तिसऱ्या श्लोकात, "नाहीं या आधार" म्हणजे आधार किंवा ठराविक सिद्धांतांची आवश्यकता नाही, कारण अंतिम सत्य सर्वत्र आहे. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवघरीं पश्यंती" म्हणजे ज्ञानाच्या अनुभवात, वेदश्रुती एक प्रकाश म्हणून ज्ञानाचे मार्गदर्शन करते. संत विठोबा भक्तांना या ज्ञानाच्या गहराईत एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४६

लवण पवन जळापासाव धीर।
पावन समीर रवी तया॥१॥

तेज दीप्तीं आत्मा इंद्रिया प्रकाशी।
अमरसुनी ग्रासी दिव्य तेज॥२॥

पंचक दशकत्त्वता वि़चारी।
एकरुपें सरी ग्रास त्याचा॥३॥

ज्ञानदेवा जप हरि आत्मा माझा।
चिंततां नलजाये तूं वेगीं॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत आत्मा आणि ईश्वराच्या अद्वितीयतेवर प्रकाश टाकतो. पहिल्या श्लोकात, "लवण पवन जळापासाव धीर" म्हणजे विविध गुणांचा संयम असावा लागतो, जिथे पावन समीर आणि सूर्याची उपस्थिती आहे. दुसऱ्या श्लोकात, "तेज दीप्तीं आत्मा" म्हणजे आत्मा तेजस्वी आहे आणि इंद्रिया प्रकाशात समृद्ध होतात, ज्यामुळे दिव्य अनुभवांची गहराई प्राप्त होते. तिसऱ्या श्लोकात, "पंचक दशकत्त्वता" म्हणजे विविध गुणांची विचारणा करून, सर्वत्र एकता अनुभवली जाते. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवा जप हरि" म्हणजे संत आपल्या आत्म्याच्या ध्यानात विठोबाची साधना करतो, आणि चिंतित असताना तो एकता साधतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४७

सायुज्य सदन श्यामाचिये घरीं।
ह्रदयकल्हारीं श्यामतनु॥१॥

सचेत अचेत नित्यता विरक्त।
असोनि अलिप्त जन्ममरणा॥२॥

नारायण साध्य साधक साधिता।
विग्रह पूर्णता आंगी लागे॥३॥

ज्ञानदेवी मौनीं गुणग्रास धाम।
सर्वत्र आराम हरी माझा॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत आत्म्यासमवेत श्याम किंवा भगवान श्रीकृष्णाच्या अद्वितीयतेचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "सायुज्य सदन" म्हणजे आत्मा भगवानाशी एकरूप झाल्यावर, ह्रदयात आनंदाचा प्रवास होतो. दुसऱ्या श्लोकात, "सचेत अचेत" म्हणजे सतत जागरूक राहून, जन्म-मरणाच्या बंधनांपासून मुक्तता साधता येते. तिसऱ्या श्लोकात, "नारायण साध्य" म्हणजे नारायण हा साधकाचा साध्य आहे, जिथे पूर्णता अनुभवली जाते. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवी मौनीं" म्हणजे ज्ञान आणि मौन यांचा एकत्रित अनुभव घेतल्यावर, संत सर्वत्र हरीचा आनंद अनुभवतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४८

मोहाचें मोहाळ सांगितले एकीं।
पाहतां परिपाकीं मोहाळ नाहीं॥१॥

मोहिलेची दिसे मोहामाजी रसें।
नसोनियां भासे तदात्मक॥२॥

बिजीं बिज हरि दिसोनि अविट।
विटोनीयां नीट कळिका फ़ाकें॥३॥

बापरखुमादेविवरा आबोला सवळे।
अवघेचि निवळे गुरुकृपा॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत मोहाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकतो. पहिल्या श्लोकात, "मोहाचें मोहाळ" म्हणजे मोहाचे स्वरूप स्पष्ट केले जाते, ज्यामध्ये वास्तवात मोहाची समाप्ती होते. दुसऱ्या श्लोकात, "मोहिलेची दिसे" म्हणजे मोहाच्या रसात असताना, वस्तुतः तात्त्विकतेचा अनुभव घेतला जातो. तिसऱ्या श्लोकात, "बिजीं बिज हरि दिसोनि अविट" म्हणजे भगवान श्रीकृष्णाचे दर्शन घेतल्यावर, त्यांच्या उपासनेत स्थिरता मिळते. चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरा" म्हणजे गुरुंच्या कृपेने सर्व मोह दूर होतात आणि आत्मा शांततेत स्थिर होतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६४९

एकि म्हणे ग्रह दुजी म्हणे मोहे।
एकीनें सोहं सांगीतलें॥१॥

कोहं वाचे वारी सोहं ममतें सारी।
वैकुंठीची दरी उघडली॥२॥

ककार भेदीला मकार शोधीला।
ओंकार निमाला तये स्थानीं॥३॥

ज्ञानदेवीं ओहं सोहं गिळिलें पैं कोहं।
नाहीं आम्हां मोह कल्पनेचा॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत आत्मा आणि अद्वितीयतेचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "एकि म्हणे ग्रह" म्हणजे भिन्न दृष्टिकोनांमध्ये एकता असते, जिथे "सोहं" म्हणजे आत्मा आणि परमात्मा यांचा संयोग दर्शविला जातो. दुसऱ्या श्लोकात, "कोहं वाचे वारी" म्हणजे "कोण आहे" या प्रश्नाला "सोहं" म्हणजे "मी तो आहे" याचे उत्तर मिळते, ज्यामुळे वैकुंठाचा अनुभव सुलभ होतो. तिसऱ्या श्लोकात, "ककार भेदीला मकार शोधीला" म्हणजे शब्दांच्या गूढ अर्थांमध्ये आत्मा आणि ब्रह्म यांची ओळख होते. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवीं ओहं सोहं गिळिलें" म्हणजे ज्ञानाच्या गहन अनुभवात आत्मा एकरूप होतो, आणि मोहाची कल्पना दूर होते. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५०

दुजेपणीचा भावो आम्हां नाहीं ठावो।
सर्वी सर्व देवो आकारला॥१॥

कैसें याचें करणें सांग
आम्हां माय।
कामधेनु होय कल्पनेची॥२॥

नित्यसुखवेधें वेधली कामना।
कृष्णीं कृष्णनयना एक तेजें॥३॥

निवृत्ति साचार ज्ञानदेवीं आचार।
कृष्णचि परिवार क्षरलासे॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत अद्वितीयतेचा अनुभव आणि कृष्णाच्या प्रेमाचा उल्लेख करतो. पहिल्या श्लोकात, "दुजेपणीचा भावो" म्हणजे भिन्नता असली तरी आत्म्यात सर्व देवांचे स्वरूप आहे. दुसऱ्या श्लोकात, "कैसें याचें करणें" म्हणजे भक्तीच्या मार्गाने कामधेनू जशी इच्छित वस्त्रांचे पालन करते, तसाच अनुभव घेतला जातो. तिसऱ्या श्लोकात, "नित्यसुखवेधें" म्हणजे नित्य आनंदासाठी कृष्णाच्या स्वरूपाचा अनुभव घेतला जातो. चौथ्या श्लोकात, "निवृत्ति साचार" म्हणजे ज्ञानाच्या आचाराने निवृत्ती साधली जाते, आणि कृष्णाचे परिवार या अनुभवात एकरूप होतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५१

अवघेनि मनें दोहीलिया धेनु।
प्राणापानीं प्राणु जीवविला॥१॥

तें रुप परब्रह्म प्राणे प्राण सम।
करुनियां नेम जपों आम्ही॥२॥

नेणो धर्ती मूर्ति कैची हे प्रवृत्ति।
कृष्णेंचि समाप्ति सर्व करुं॥३॥

निवृत्तिचें तारुं कृष्णीं कृष्णसुख।
ज्ञानदेवा चोख दिधलें नाम॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत भक्तीत एकतेचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "अवघेनि मनें दोहीलिया धेनु" म्हणजे सर्व मनांना समर्पित केल्याने प्राण आणि जीवनाची अनुभूती मिळते. दुसऱ्या श्लोकात, "तें रुप परब्रह्म" म्हणजे परब्रह्माचे रूप प्राणातील समतेत व्यक्त होते, ज्यामुळे भक्तीच्या नेमाने जप करणे आवश्यक आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "नेणो धर्ती मूर्ती" म्हणजे कृष्णाच्या मूर्तीत सर्व कार्ये संपन्न होते, जिथे सृष्टीच्या प्रवृत्तीत तो पूर्णता साधतो. चौथ्या श्लोकात, "निवृत्तिचें तारुं" म्हणजे कृष्णाच्या आनंदात निवृत्ती साधली जाते, आणि ज्ञानदेव भक्तांना नामस्मरणाचे महत्व स्पष्ट करतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५२

निर्गुणाची छाया सगुणीं बिंबली।
तत्त्वीं तत्त्वे गेली अनुठाया॥१॥

निश्चळीं निश्चळ नलगे आळुमाळ।
तत्त्वता अढळ तें वेगळेची॥२॥

नातळतां पंथी शब्दाचा सुहावा।
परेसहित दोहावा भरला दिसे॥३॥

ज्ञानदेवी रम्य दिसोनि न दिसे।
निराकारी भासे तदाकारें॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत निर्गुण आणि सगुण यांचा संगम दर्शवतो. पहिल्या श्लोकात, "निर्गुणाची छाया सगुणीं बिंबली" म्हणजे निर्गुण म्हणजे अदृश्यता सगुणाच्या रूपात प्रकट होते, जिथे तत्त्वांची गूढता अनुभवली जाते. दुसऱ्या श्लोकात, "निश्चळीं निश्चळ" म्हणजे तत्त्वता स्थिर आहे, जी वेगळी नाही. तिसऱ्या श्लोकात, "नातळतां पंथी शब्दाचा" म्हणजे शब्दाच्या माध्यमेने ज्ञानाची गूढता स्पष्ट होते. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवी रम्य" म्हणजे ज्ञानाच्या रूपात, निराकारी स्वरूप प्रत्यक्षात दिसत नाही, परंतु तदाकारता अनुभवली जाते. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५३

दिपाचेनि तेजें पैस घेती माया।
जाय सांगावया द्वैतभावो॥१॥

द्वैत नाहीं अद्वैत नाहीं।
ठाईंचा ठायीं एकतत्त्व॥२॥

तैसे रसमय तेज स्नेहार्णव बीज।
छाया मोहबीज अकळ दिसे॥३॥

बापरखुमादेविवरु वोतली पैं कळा।
न दिसोनि सोंविळा दिस दिसो॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत द्वैत आणि अद्वैत यांचे दर्शन करतो. पहिल्या श्लोकात, "दिपाचेनि तेजें पैस घेती माया" म्हणजे मायेमुळे प्रकाशही द्वैतभाव अनुभवतो. दुसऱ्या श्लोकात, "द्वैत नाहीं अद्वैत नाहीं" म्हणजे ठिकाणे असली तरी एक तत्त्व सर्वत्र आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "तैसे रसमय तेज" म्हणजे प्रेमाच्या गहराईत तेज आहे, ज्यामुळे मोहाची छाया अस्पष्ट होते. चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु" म्हणजे विठोबाच्या कृपेने, ज्ञानाचे आकलन होते, जिथे सोंविळा अनुभव न दिसताही प्रत्येक ठिकाणी असतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५४

सगुणीच्या रातीं निर्गुण दिवटा।
सांगती चोहटा वागपंथे॥१॥

वागेश्वर हरि वाचेचा वाचक।
आधीचाही अर्क दीपतेजें॥२॥

साकारीं निराकार बिंबी बिंबाकार।
अवघे माजघर बिंबलेंसे॥३॥

बापरखुमादेवीवरु ॐतत्सदाकार।
निवृत्ति निर्धार माजीवटा॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत सगुण आणि निर्गुण यांचा समावेश करतो. पहिल्या श्लोकात, "सगुणीच्या रातीं निर्गुण दिवटा" म्हणजे सगुण म्हणजे व्यक्त रूप असले तरी निर्गुण अर्थात अदृश्यता त्याच्या प्रकाशात दृष्य आहे. दुसऱ्या श्लोकात, "वागेश्वर हरि वाचेचा वाचक" म्हणजे हरि म्हणजे भगवान श्रीकृष्ण, जो शब्दांचा अर्थ स्पष्ट करतो. तिसऱ्या श्लोकात, "साकारीं निराकार बिंबी" म्हणजे साकार आणि निराकार यांचा संगम बिंबात प्रकट होतो, जिथे संपूर्ण घरात बिंबता अनुभवले जाते. चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेवीवरु" म्हणजे विठोबाच्या रूपात, ज्ञानाचे वर्तन सिद्ध होते, ज्यामुळे निवृत्तीसाठी दृढतेचा अनुभव मिळतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५५

सामता वसोनी मायेसी पर।
विज्ञान हें घर जीवी वसे॥१॥

ज्ञानीं वसोनि ज्ञानी न दिसे।
बिंबी बिंब रसें समता शांति॥२॥

आपी आपरस जनवनदारा।
विज्ञान उभारा भावी दीसे॥३॥

बापरखुमादेवीवरु उभारण हरि।
दिपु माजघरीं ठेविला असे॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानाची आणि समतेची गूढता व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "सामता वसोनी मायेसी पर" म्हणजे समतेच्या अनुभवातून विज्ञानाचे घर आत्म्यात वसते. दुसऱ्या श्लोकात, "ज्ञानीं वसोनि ज्ञानी न दिसे" म्हणजे ज्ञानी असतानाही ज्ञानी व्यक्तीचा अनुभव स्पष्ट दिसत नाही, परंतु बिंबात शांति आणि रस असतो. तिसऱ्या श्लोकात, "आपी आपरस जनवनदारा" म्हणजे आत्मा आणि प्रेम यांची एकता अनुभवली जाते, ज्यामुळे विज्ञान उभे राहते. चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेवीवरु" म्हणजे विठोबाच्या रूपात ज्ञानाची लांबणी ठेवली जाते, ज्यामुळे आत्मा प्रकाशात स्थिर राहतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५६

वृत्तीचा उच्छेद मना निग्रह।
धारण विग्रह तेजतत्त्वीं॥१॥

बिंबामाजि बिंब हरपलें स्वयंभ।
मायेचा पैं लोभ अरता जाला॥२॥

नाहीं तेथें छाया मायेचा विलास।
घरभरीं पैस दीपीं रया॥३॥

बापरखुमादेविवर ज्ञानदेवा धन।
वस्तूची विवरण तेजाकारें॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत वृत्तीच्या नियंत्रणाचा आणि ज्ञानाच्या प्रकाशाचा उल्लेख करतो. पहिल्या श्लोकात, "वृत्तीचा उच्छेद" म्हणजे मनाच्या चंचलतेला थांबवणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे तेजाच्या तत्त्वांचे धारणा साधता येते. दुसऱ्या श्लोकात, "बिंबामाजि बिंब" म्हणजे आत्मा स्वतःच्या स्वरूपात हरपला आहे, जिथे मायेमुळे लोभ कमी होतो. तिसऱ्या श्लोकात, "नाहीं तेथें छाया मायेचा विलास" म्हणजे तिथे मायेसाठी स्थान नाही, जिथे ज्ञानाचा प्रकाश असतो. चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवर" म्हणजे विठोबा आणि ज्ञानदेव यांच्या माध्यमातून वस्तूंचे ज्ञान तेजाने व्यक्त होते. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५७

ज्योतिस ज्योती मेळउनी हातीं।
तव अवचिति झोंबिन्नली॥१॥

अद्वैत पाहतां न दिसे गुणमेळु।
गुणा गुणीं अडळु ठाउका नोहे॥२॥

शून्याहि परता आदि अंतु नाहीं।
तो असोनियां देहीं धांवो सरे॥३॥

बापरखुमादेवीवरु विसरता धांव।
हरिरुपभाव दीपकळा॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत अद्वैत आणि दिव्यतेचा अनुभव करतो. पहिल्या श्लोकात, "ज्योतिस ज्योती मेळउनी हातीं" म्हणजे दिव्यतेचा अनुभव एका ठिकाणी संकलित होतो, जिथे तुमचा मन एकाग्र होते. दुसऱ्या श्लोकात, "अद्वैत पाहतां न दिसे गुणमेळु" म्हणजे अद्वैताच्या अनुभवात गुणांचे विलीन होणे समजत नाही, गुणांमध्ये कोणतेही भेद नाहीत. तिसऱ्या श्लोकात, "शून्याहि परता" म्हणजे तिथे शून्यताही अद्वितीय आहे, जिथे प्रारंभ आणि अंत नाही. चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेवीवरु" म्हणजे विठोबा आणि ज्ञानदेव यांच्या माध्यमातून, विसरण्याच्या क्षणात हरि आपल्या रूपात प्रकट होतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५८

कापुराची सोय कापुरीची माये।
परतोनि घाये नेघे तैसी॥१॥

असोनि नसणें सर्वत्री दिसणें।
हरि प्रेम घेणें पुरे आम्हां॥२॥

सुखरुप जीव असतांची शिव।
हरपले भाव विज्ञानेंसी॥३॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठल सुखाचा।
तरंगुही नांवाचा परतेचिना॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत प्रेम, अदृश्यता आणि सुखाचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "कापुराची सोय" म्हणजे मायेमुळे एक प्रकारचा गूढ अनुभव निर्माण होतो, जिथे थोडक्यात काही न दिसूनही त्याचा प्रभाव असतो. दुसऱ्या श्लोकात, "असोनि नसणें सर्वत्री दिसणें" म्हणजे हरि सर्वत्र आहे, जरी तो अदृश्य असला तरी प्रेमाने त्याचा अनुभव मिळतो. तिसऱ्या श्लोकात, "सुखरुप जीव असतांची शिव" म्हणजे जीवाचे स्वरूप सुखस्वरूप आहे, ज्यामुळे भावनांचा अनुभव विज्ञानाच्या माध्यमातून होतो. चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु" म्हणजे विठोबा म्हणजे सुखाचा स्रोत आहे, जिथे त्याचे नांव घेणे देखील आनंद देणारे आहे. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६५९

आदि मध्य अंत सर्वसम हरि।
घटमठचारी भरला दिसे॥१॥

देखिलागे माये अलक्ष लक्षीतां।
शांति पक्षवाता समबुध्दि॥२॥

भावबळें धन अलोट अभंग।
चित्संगें भंग प्रपंचाचा॥३॥

ज्ञानदेव बोले नित्य नाम प्रेम।
तेथेंचि विश्राम हरिचा असे॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत हरि आणि त्याच्या प्रेमाचा उल्लेख करतो. पहिल्या श्लोकात, "आदि मध्य अंत सर्वसम हरि" म्हणजे हरि सर्वत्र आहे, त्याचा उपस्थिती प्रत्येक ठिकाणी जाणवतो. दुसऱ्या श्लोकात, "देखिलागे माये अलक्ष लक्षीतां" म्हणजे मायेमुळे अदृश्यता असली तरी शांति आणि बुद्धी अनुभवता येते. तिसऱ्या श्लोकात, "भावबळें धन अलोट अभंग" म्हणजे भावनांचा बलक ठरवून जीवनातील प्रपंचातील अडचणी कमी करता येतात. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेव बोले नित्य नाम प्रेम" म्हणजे नित्य हरिचे नाम घेतल्याने प्रेमात विश्राम मिळतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६०

अंतरींचा विस्तारु ब्रह्मीं पाल्हायिला।
तेथें एक मनु सिध्द साधकु भला॥१॥

तेणें केलें अनारिसें केलें अनारिसें।
पाहों गेलें सरिसें सार पावलेंगे माये॥२॥

तेथें ऋग्यजु:साम भुलले।
तें माझ्या ठायीं फुलले ब्रह्ममय॥३॥

रखमादेविवर अंतरब्रह्मीं तरंगु जाला।
ब्रह्मउदधी सामावला मज घेऊनि माये॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ब्रह्माच्या अनुभवाचा आणि साधनेचा उल्लेख करतो. पहिल्या श्लोकात, "अंतरींचा विस्तारु ब्रह्मीं पाल्हायिला" म्हणजे अंतरात्म्यात ब्रह्माचा विस्तार साधला जातो, जिथे एक साधक उभा राहतो. दुसऱ्या श्लोकात, "तेणें केलें अनारिसें" म्हणजे अनारिसांच्या अनुभवातून जीवनातील सार तत्वे मिळवली जातात. तिसऱ्या श्लोकात, "तेथें ऋग्यजु:साम भुलले" म्हणजे वेदांचे ज्ञान अंतर्गत अनुभवात विलीन होते, जिथे ब्रह्ममयता अनुभवली जाते. चौथ्या श्लोकात, "रखमादेविवर अंतरब्रह्मीं तरंगु जाला" म्हणजे विठोबा आणि अंतरब्रह्म यांमध्ये एकत्रितता अनुभवली जाते, जिथे ब्रह्म समुद्रात विलीन होत आहे. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६१

निर्गुणीचे हातीं व्यवहारु पडिला।
दाइजपणें मुकला साभिलाषे॥१॥

निरंजनवनीं धरीन मुरारी।
भाग अभ्यंतरीं घेईन देखा॥२॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु सोविळा।
भाग मज आला हरिहरु॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत निर्गुणाचा अनुभव आणि भक्ति व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "निर्गुणीचे हातीं व्यवहारु पडिला" म्हणजे निर्गुण तत्त्वाने साधना करण्याने व्यवहारात एक प्रकारचा मुकुट मिळवला जातो. दुसऱ्या श्लोकात, "निरंजनवनीं धरीन मुरारी" म्हणजे निरंजनाच्या मार्गावर, श्रीकृष्णाचा अनुभव घेण्याची इच्छाशक्ति असते. तिसऱ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु सोविळा" म्हणजे विठोबा आपल्या भक्तांना सुखाचा अनुभव देतो, जिथे हरिहरची कृपा प्राप्त होते. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६२

एकभान गिळुं दुजें द्वैत उगळूं।
कासेवी चामे गिळूं सगळा॥१॥

पोटभरु येणें वैकुंठीचें पेणें।
सेवासुख जाणे कृष्णसुखीं॥२॥

डोंगर सकळे मायेचे मोकळे।
प्रपंचा नाकळे या हेतु॥३॥

ज्ञानदेवा साध्य ज्ञानाचे उपाध्य।
येर तत्त्व बोध्य मुक्त कैचें॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत एकात्मतेचा अनुभव आणि भक्ति व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "एकभान गिळुं दुजें द्वैत उगळूं" म्हणजे अद्वैताच्या अनुभवात द्वैताचे संकल्प विसरले जातात. दुसऱ्या श्लोकात, "पोटभरु येणें वैकुंठीचें पेणें" म्हणजे वैकुंठाचा अनुभव घेतल्यावर सेवा आणि सुखाचा अनुभव मिळतो. तिसऱ्या श्लोकात, "डोंगर सकळे मायेचे मोकळे" म्हणजे मायामय जगात मुक्तता मिळवली जाते. चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवा साध्य ज्ञानाचे उपाध्य" म्हणजे ज्ञानाच्या मार्गाने मुक्ति प्राप्त होते, जिथे तत्त्वज्ञान स्पष्ट होते. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६३

ध्यानधारणामंत्र साधन।
त्रिकाळीं जपन अजपासिध्दी॥१॥

नटकेचि अटकु ठाईंचेंचि निर्गुण।
मज कवणें ठाईं घेऊनि गेले॥२॥

देश वाढले देश आटले।
चहूंद्वारी कोंदलें ब्रह्मतेज॥३॥

रखुमादेविवरु अठांगी आगळा।
सप्तधातूं वेगळा ब्रह्मउदधि॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ध्यान आणि साधनेचा महत्त्व व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "ध्यानधारणामंत्र साधन" म्हणजे ध्यान आणि मंत्रांच्या साधनेद्वारे सिद्धी मिळवली जाते. दुसऱ्या श्लोकात, "नटकेचि अटकु ठाईंचेंचि निर्गुण" म्हणजे निर्गुण तत्त्वाची अडथळे सर्वत्र आहेत, पण ते पार करणे आवश्यक आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "देश वाढले देश आटले" म्हणजे विश्वात ब्रह्माचा तेज सर्वत्र वसलेला आहे. चौथ्या श्लोकात, "रखुमादेविवरु अठांगी आगळा" म्हणजे विठोबा अद्वितीय आहे, जो सप्तधातूंपेक्षा वेगळा आहे, आणि तो ब्रह्म समुद्रात विलीन आहे. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६४

विश्वाचे आर्त माझे मनीं प्रकाशलें।
अवघेचि जालें देहब्रह्म॥१॥

आवडीचें वालभ माझेनी कोंदाटलें।
नवल देखिलें नभाकारगें माये॥२॥

बापरखुमादेविवरु सहज निटु जाला।
ह्रदयीं नटावला ब्रह्माकारें॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत विश्वाच्या आर्ततेचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "विश्वाचे आर्त माझे मनीं प्रकाशलें" म्हणजे विश्वातील दुखः आणि वेदना मनात प्रकट झाल्या आहेत, जिथे देह आणि ब्रह्म एक होतात. दुसऱ्या श्लोकात, "आवडीचें वालभ माझेनी कोंदाटलें" म्हणजे प्रीय असलेला प्रेम, जो नवा अनुभव देतो, तो नवरसाने भरलेला आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु सहज निटु जाला" म्हणजे विठोबा आपल्या भक्तांच्या हृदयात सहजपणे उभा राहतो, जिथे तो ब्रह्माकार बनतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६५

अनुभव जाला प्रंपच बुडाला।
आपुला आपण देखिला सोहळावो माये॥१॥

आपण जाणतां आपण मी जालिये।
आपणापैं विसरलिये नेहटीं वो माये॥२॥

आपुला म्हणोनि अवघा आलिंगिला।
अवघा देखिला अवघेपणें वो माये॥३॥

ऐसे जाणोनि ठकलें ठकोनियां ठेलें।
रखुमादेविवरेविठ्ठलें वो माये॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत आत्मानुभवाचा आणि एकत्वाचा अनुभव व्यक्त करतो. पहिल्या श्लोकात, "अनुभव जाला प्रंपच बुडाला" म्हणजे आत्मानुभवामुळे जगाचा त्रास आणि दुःख समाप्त झाले आहे. दुसऱ्या श्लोकात, "आपण जाणतां आपण मी जालिये" म्हणजे आत्मज्ञानामुळे आपण आत्मतत्त्वात समाविष्ट झालो आहोत, आणि त्यामुळे आपलेच विसरले आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "आपुला म्हणोनि अवघा आलिंगिला" म्हणजे आत्मा आपल्या सर्व अस्तित्वाचा आलिंगन घेतो. चौथ्या श्लोकात, "ऐसे जाणोनि ठकलें" म्हणजे या ज्ञानाच्या प्रकाशात संत विठोबा भक्तांना सदैव जोडलेला आहे. संत विठोबा या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६६

दुजेपणींचा भावो।
माझिये ठाउनि जावो।
येर सकळिक वावो।
म्यां त्याजियेला॥१॥

माझें मी जाणें।
अनु कांही नेणें।
अनुभविये खुणें संतोषले॥२॥

माझा मीचि श्रोता।
माझा मीचि वक्ता।
मीचि एकु दाता।
त्रिभुवनीं॥३॥

एकल्यानें एकला।
अनंतरुपें देखिला।
दुजेपणा मुकला।
ज्ञानदेवो॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत दुजेपणाच्या भावनेवर प्रकाश टाकतो. पहिल्या श्लोकात, "दुजेपणींचा भावो" म्हणजे दुसऱ्या भावनांचा थांग घेताना आपण आपले स्थान शोधतो. दुसऱ्या श्लोकात, "माझें मी जाणें" म्हणजे आत्मज्ञानामुळे आपण आपल्यातले ज्ञान अनुभवतो आणि संतोष मिळवतो. तिसऱ्या श्लोकात, "माझा मीचि श्रोता" म्हणजे आत्मा स्वतःच श्रोता, वक्ता आणि दाता आहे; सर्व त्रिभुवनीं एकसारखा आहे. चौथ्या श्लोकात, "एकल्यानें एकला" म्हणजे एकत्वात एक होऊन दुजेपणा समाप्त झाला आहे, ज्यामध्ये ज्ञानदेवाच्या प्रकाशाने एकात्मता प्राप्त होते. संत विठोबा या अनुभवात भक्तांना एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६७

योगिया दुर्लभ तो म्यां
देखिला साजणी।
पाहातां पाहातां मना नपुरे धणी॥१॥

देखिला देखिला माये देवाचा देवो।
फ़िटला संदेहो निमालें दुजेपण॥२॥

अनंतरुपें अनंतवेषें देखिलें म्यां त्यासी।
रखुमादेविवरीं खुण बाणली कैसी॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत योगाच्या अनुभवाबद्दल बोलतो. पहिल्या श्लोकात, "योगिया दुर्लभ तो म्यां देखिला" म्हणजे योग्याच्या अनुभवामुळे सुंदरतेचे दर्शन झाले आहे, जिथे मन परमात्म्याची अनुभूती घेत आहे. दुसऱ्या श्लोकात, "देखिला देवाचा देवो" म्हणजे देवाचे स्वरूप पाहताना दुजेपणाचे संदेह मिटले आहेत. तिसऱ्या श्लोकात, "अनंतरुपें अनंतवेषें देखिलें" म्हणजे अनंत स्वरूपात अनेक रुपे पाहिली, ज्यामुळे संत विठोबा भक्तांच्या हृदयात एकत्वाची खुण स्थापन करतो. संत विठोबा भक्तांना या अनुभवात एकरूप होण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ६६८

नादबिंदकळाज्योति स्वरुपीं
विलया जाती।
श्रुति नेति नेति म्हणती जेथें॥१॥

नाहीं मज चाड सकळ उपाधी।
एका मंगळनिधि वांचूनियां॥२॥

श्रीरामीं रमतां मनु निवडितां
नये तनु।
सुखश्री सांगतां सिणु हारतु असे॥३॥

पदापिंडा दाटणी रुपानिरुपा निरंजनी।
विठ्ठला चरणीं ज्ञानदेवो॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव नादबिंदूच्या स्वरूपाची महती व्यक्त करतात. पहिल्या श्लोकात, "नादबिंदकळाज्योति स्वरुपीं" म्हणजे नादाचा अनुभव घेताना आत्मा विलीन होतो, जिथे "नेति नेति" म्हणजे जो शब्दाच्या सीमांना पार करतो. दुसऱ्या श्लोकात, "नाहीं मज चाड सकळ उपाधी" म्हणजे सर्व उपाध्या वगळून एक मंगळनिधी अनुभवतो. तिसऱ्या श्लोकात, "श्रीरामीं रमतां" म्हणजे रामाच्या सान्निध्यात मन एकाग्र होत आहे, जिथे सुखश्रीच्या अनुभवाने जीवन आनंदित होते. चौथ्या श्लोकात, "पदापिंडा दाटणी" म्हणजे विठोबा चरणांमध्ये ज्ञानाचा अनुभव घेत आहे, ज्याने भक्तांना निरंजनतेची अनुभूती दिली आहे. संत विठोबा भक्तांना आध्यात्मिकतेच्या मार्गावर प्रेरित करतो.

अभंग ६६९

अद्वैताची झडपणी ब्रह्मीं निमाली।
तन्मय तत्त्वतां ब्रह्मचि मुरालीं॥१॥

परतोनि पाहणें परतोनि पहाणें।
नाहीं त्या ठाया जाणें रुपेंवीण॥२॥

बापरखुमादेविवरु रुपेंविण देखिला।
आटकु टाकला द्वैताकारे रया॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव अद्वैताच्या अनुभवाबद्दल बोलतात. पहिल्या श्लोकात, "अद्वैताची झडपणी" म्हणजे अद्वैताचा अनुभव घेण्याची प्रक्रिया, जिथे आत्मा तत्त्वात विलीन होतो. दुसऱ्या श्लोकात, "परतोनि पाहणें" म्हणजे बाह्य जगाकडे पाहत असताना, खरी समज आणि अनुभव रुपांपासून परे आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु रुपेंविण देखिला" म्हणजे विठोबा चरणांमध्ये निराकार स्वरूपात अनुभव घेताना, द्वैताची आटक टाकण्यात येते. संत ज्ञानदेव भक्तांना अद्वैताच्या अनुभवासाठी प्रोत्साहित करतात, जिथे बाह्य रूपांच्या पलिकडे जाऊन तत्त्वज्ञान अनुभवता येते.

अभंग ६७०

पाहातां वटाचा विस्तारु कैसा।
शाखा फ़ुटलिया कळिया तैसा॥१॥

सांगा लपणें तें काय जालें।
वटीं विस्तार दोही हारपले॥२॥

विशुध्दचक्रीं मेरु हा नेडे।
तेथें परदीपीं साहित्त्य जोडे॥३॥

बापरखुमादेविवरा विठ्ठला।
मनोमानसी तयां सामावला॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव वटवृक्षाच्या विस्ताराचे रूपक वापरून आध्यात्मिक अनुभवाचे वर्णन करतात. पहिल्या श्लोकात वटवृक्षाचा विस्तार कसा आहे, हे दर्शवले आहे. दुसऱ्या श्लोकात, "लपणें" म्हणजे गूढता, त्याचे वर्णन केले आहे, जिथे वृक्षाचा विस्तार आध्यात्मिक दृष्टिकोनात होतो. तिसऱ्या श्लोकात, "विशुध्दचक्रीं मेरु" म्हणजे ज्ञानाचा केंद्र, जिथे साहित्यातील गूढता समजून घेण्यात येते. शेवटी, "बापरखुमादेविवरा विठ्ठला" या श्लोकात संत ज्ञानदेव विठोबाच्या आध्यात्मिक अनुभवात मनाच्या गहराईत सामावले जातात, जिथे त्यांनी अनुभवलेल्या दिव्यतेचे वर्णन केले आहे.

अभंग ६७१

जाणों गेल्यें तंव जाणणें राहिलें।
पाहो गेलिये तंव तेंचि जालेंगे माये।
इंद्रियांसहित चित्त ठकलेंचि ठेलें।
मी माझें विसरलें स्वयें भाव॥१॥

ऐकोनि देखोनि मन होय आंधळे।
परतोनि मावळे नाहीं तेथें॥२॥

अविद्या निरसली माया तुटली।
त्रिगुण साउली तेथें रुप कैचें।
चांग विचारीलें विवेकें उगवलें।
ज्ञान हारपलें तयामाजी॥३॥

मुकियाचे परी आनंदु भीतरी।
अमृत जिव्हारीं गोड लागे।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु जाणे।
संत ये खुणें संतोषलें॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव ज्ञानाच्या अनुभवाचे गहन स्वरूप दर्शवतात. पहिल्या श्लोकात, "जाणों गेल्यें" म्हणजे आत्मज्ञानाच्या क्षणी इंद्रिये आणि चित्ताचे भ्रम मिटून आत्म-ज्ञान साधते. दुसऱ्या श्लोकात, मनाच्या आंधळेपणाचे आणि बाहेरील माया तुटण्याचे वर्णन केले आहे. तिसऱ्या श्लोकात, अविद्येच्या नाशाने एक गहन आनंद अनुभवला जातो, जिथे विवेक जागरूक झाला आहे. शेवटी, "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु जाणे" या श्लोकात संत ज्ञानदेव विठोबाच्या अनुभूतीत संतोष अनुभवतात, जिथे आनंद आणि अमृत अनुभवले जाते.

अभंग ६७२

माझें स्वरुप म्यांचि श्रृंगारिलें।
निर्वाणी म्या केलें लयाकार॥१॥
आपुली सोसे वाढवावया गेलें।
तव आपणाचि ठेलें आपण्याठायीं॥२॥

सहजगुणाचे निर्गुण वो केलें।
माझें म्या पाहिलें मन
मावळुनिगे माये॥३॥
तीन चारी मिळोनि येके
ठायीं घातलीं।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलीं फ़ावलीं॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव आपल्या स्वरूपाची महती दर्शवतात. पहिल्या श्लोकात, स्वरूपाच्या श्रृंगाराचे वर्णन आहे, जिथे निर्वाण प्राप्त झाल्याने जीवनात लय येतो. दुसऱ्या श्लोकात, "आपुली सोसे" म्हणजे आपला अनुभव वाढवण्याचा प्रयत्न आहे, जिथे आपल्याच ठायी परावर्तन केले आहे. तिसऱ्या श्लोकात, सहजगुणांचे निर्गुण असणे म्हणजे गूढता आणि सार म्हणजे आत्मा कसा आहे, हे सांगितले आहे. शेवटी, "तीन चारी मिळोनि येके" या श्लोकात संपूर्णता दर्शवली जाते, जिथे विठोबा सर्वत्र फळताना दिसतात.

अभंग ६७३

येकी सांगे मातु येकी सांगे रेतु।
तो कोण दृष्टांतु सखिये सांगे॥१॥
बाई येक सरें नाहीं पैं दुसरें।
निवृत्ति दातारें सांगीतलें॥२॥

पांचांची मिळणी साही चक्रपाणी।
दशमाची कहाणी येकादश॥३॥
ज्ञानदेवी सार चौवेदीं पार।
येकत्त्वीं विचार विज्ञानेसी॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव एका गूढतेचा विचार करतात. पहिल्या श्लोकात त्यांनी "मातु" आणि "रेतु" यांचे एकत्रित उदाहरण दिले आहे, जे दोन भिन्न विचारांची एकता दर्शवितात. दुसऱ्या श्लोकात, "बाई येक सरें नाहीं पैं दुसरें" म्हणजे एकच मूलभूत तत्त्व असून, निवृत्तीदात्याने ते सांगितले आहे. तिसऱ्या श्लोकात, "पांचांची मिळणी" म्हणजे पंचतत्त्वांचा एकत्रित उपयोग आणि "दशमाची कहाणी" म्हणजे दसऱ्याची कथा किंवा दशावतारांची यथार्थता. शेवटी, ज्ञानदेवीच्या चौवेदीत विचार केल्यास, त्या एकाच तत्त्वाच्या गूढतेला एकत्रित करतात, जे ज्ञानाचे प्रतीक आहे.

अभंग ६७४

सुखादिसुख तें जाले अनमीष।
पाहाणें तेंचि एक पारुषलें॥१॥
काय सांगु मातु वेगळीच धातु।
जिवा हा जिवांतु व्यापुनि ठेला॥२॥

नचले नचले कांही कौटाल कामान।
देहींच विंदान रचलेंगे माये॥३॥
बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें निटें।
वायांविण विटे मिस केलें॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव सुख आणि दु:खाच्या स्वरूपावर विचार करतात. पहिल्या श्लोकात, "सुखादिसुख" म्हणजे सुख आणि दु:ख यांचे अनन्य साधारण स्वरूप एकाच दृष्टिकोनातून पाहिले जाते. दुसऱ्या श्लोकात, मातेला विचारले जात आहे की "काय सांगु" म्हणजे या जीवनातील अद्वितीयतेचा गूढ अर्थ सांगता येईल का? तिसऱ्या श्लोकात, "नचले नचले कांही कौटाल कामान" म्हणजे येथे कोणतीही लक्षणीय बदल होत नाहीत, जसे की देहावर प्रेमाचे विंदान. शेवटी, ज्ञानदेव विठ्ठलाच्या निरंतरतेचा उल्लेख करतात, ज्याने वायूशिवाय अन्यथा अस्तित्व धारण केले आहे.

अभंग ६७४

सुखादिसुख तें जाले अनमीष।
पाहाणें तेंचि एक पारुषलें॥१॥
काय सांगु मातु वेगळीच धातु।
जिवा हा जिवांतु व्यापुनि ठेला॥२॥

नचले नचले कांही कौटाल कामान।
देहींच विंदान रचलेंगे माये॥३॥
बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें निटें।
वायांविण विटे मिस केलें॥४॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेव जीवनातील सुख-दु:ख यांचे गूढ संबंध स्पष्ट करतात. पहिल्या श्लोकात सुख आणि दु:ख एकत्रितपणे अनुभवले जातात, ज्यामुळे त्यांच्या स्वरूपाचा समर्पक दर्शन घडवतो. दुसऱ्या श्लोकात, जीवनाची अद्वितीयता आणि जिवाच्या अंतर्गत संबंधाबद्दल विचारणा केली जाते. तिसऱ्या श्लोकात, कामकाजाच्या थकवणाऱ्या प्रभावाचा उल्लेख आहे, तर चौथ्या श्लोकात विठ्ठलाच्या निरंतरतेचा आणि वायूच्या अस्तित्वाचा विचार केला जातो. संत ज्ञानदेव जीवनाच्या या गूढ आणि अद्भुत पैलूंचा चिंतन करतात.

अभंग ६७६

बारावें वरतें तेरावें हारपलें।
चौदावें देखिलें चौपाळां॥१॥
चौघांची भाज मी नहोनियां गेलें।
तंव अनारिसें महाकारण देखिलें॥२॥

रखुमादेविवरु भूतजाता वेगळें।
पराहूनि परतें पर पांगुळलें॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेव वेळ आणि त्यांच्या अनुभवांची चर्चा करतात. बारावा, तेरावा आणि चौदावा या क्रमांकांची चर्चा करून, जीवनाच्या विविध स्तरांचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. चौघांची भाज कशी न करता, महाकारण म्हणजे अनंत अनुभव आणि ज्ञान मिळवले आहे. शेवटी, जीवनाच्या वेगळेपणावर प्रकाश टाकून, संत ज्ञानदेव ज्ञानाच्या मार्गावर चालण्याचा संदेश देतात.

अभंग ६७७

कापुराचें भांडे म्यां ब्रह्मरसें भरिलें।
प्राणीं निमालें परिमळासहित॥१॥
तेथें परिमळु नाहीं स्वादु पैं नाहीं।
सुखदु:ख नाहीं कांहीचि नाहीं॥२॥

रखुमादेविवरेंसि ठक पडिलें
कांहीच नाहीं।
चौघे स्वभावीं बोलताती॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेव ब्रह्मरसाच्या अनुभवाबद्दल बोलतात. कापुराच्या भांड्यातून ब्रह्मरस भरून घेतल्याने, सर्व प्राण्यांचा अनुभव परिमळासहित आहे. तथापि, त्या अनुभवात परिमळ, स्वाद, सुख किंवा दु:ख यांचा अभाव आहे. शेवटी, ज्ञानदेव साधकांच्या स्वभावाबद्दल बोलून, त्यांच्यातील गहन स्थितीचे चित्रण करतात, जिथे बाह्य जगात काहीच नाही, पण अंतर्गत अनुभवाची गहराई आहे.

अभंग ६७८

पांचांची वाट पांचांसवे गेली।
येरासि जाहली देशधडी॥१॥
अकरावें होतें धरुनियां नेलें।
बारा तेरा गिळिलें धन माझें॥२॥

रखुमादेविवरु चोळु पैं घोटिला।
निधन जाहाला शुध्दपणें॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी पंचे तत्वांचा मार्ग आणि त्यांच्या प्रवासावर चर्चा केली आहे. "पांचांची वाट" म्हणजे पंच तत्वांच्या सहवासात चालणे, आणि "येरासि जाहली देशधडी" म्हणजे जीवनात एक अस्थिरता येणे. अकराव्या, बाराव्या आणि तेराव्या क्रमांकाचे संदर्भ असलेल्या ओळींत ज्ञान आणि धन गमावल्याचा अनुभव व्यक्त झाला आहे. अंतिम ओळीत, ज्ञानदेवांच्या दृष्टीने, शुद्धतेची प्राप्ती आणि अंततः निधन म्हणजे आत्मसाक्षात्कार किंवा मोक्षाची प्राप्ती स्पष्ट होते.

अभंग ६७९

आस पुरऊनि आस पुरवावी।
ऐसी भूक मज लागों द्यावी॥१॥
तें अनुपम्य कैसेनी सांगावे।
जीवा चोरुनि भोगिजें तें जीवें॥२॥

दृष्टि कीर होय जरि निकें।
द्रष्टा हो वेडावे जयाचेनि सुखें॥३॥
ज्ञानदेवो म्हणे करुनियां निकें।
विठ्ठल परमात्मा भेटेल या फ़ावेतें॥४॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी आत्म्याच्या भूक आणि त्याच्या अनुभवानचा संवाद केलेला आहे. "आस पुरवावी" म्हणजे आत्मा शांती आणि तृप्तीची मागणी करतो. भूक लागल्याची अनुभूती म्हणजे जीवनाच्या अद्भुत अनुभवांचा शोध. "जीवा चोरुनि भोगिजें तें जीवें" या ओळीत जीवनाच्या भोगांचा संकेत आहे.

दृष्टि आणि द्रष्टा यांच्यातील संबंध सांगितला आहे. ज्ञानदेव म्हणतात की जर आपल्याला योग्य करणे साधता येत असेल, तर परमात्मा विठ्ठल आपल्याला भेटेल. त्यामुळे आध्यात्मिक अनुभव घेण्यासाठी योग्य कर्मे करणे महत्त्वाचे आहे.

अभंग ६८१

अष्टही अंगें नवही व्याकरणें।
सप्तही त्त्वचा भेदोन गेलेगे माये॥१॥
तेथें वेदां वाट न फ़ुटे।
वेदां वाट न फ़ूटे।
येरासी कैंचे पुरपुढेगे माये॥२॥

रखुमादेविवरु मज फ़ावला।
देखोनि वोरसला पर पाहीं॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी वेद आणि तत्त्वज्ञानाच्या गहनतेवर प्रकाश टाकला आहे. "अष्टही अंगें नवही व्याकरणें" म्हणजे ज्ञानाची विविध बाजू आणि व्याकरणाचे महत्व, तर "सप्तही त्त्वचा भेदोन गेलेगे" म्हणजे सात तत्त्वांची सुसंगतता आणि त्यांचे गूढ.

"तेथें वेदां वाट न फ़ुटे" याचा अर्थ आहे की वेदांचे ज्ञान एकसूत्री आणि एकात्म आहे. "येरासी कैंचे पुरपुढेगे माये" या ओळीत वेदांचा अर्थ आणि त्याचा वापर कसा करावा हे सांगितले आहे.

अखेरीस, "रखुमादेविवरु मज फ़ावला" यामध्ये आत्मज्ञान मिळाल्यावर संत ज्ञानदेवांचे अनुभव व्यक्त केले आहेत.

अभंग ६८२

जतनेलागीं जीवन ठेविलें।
विश्वरुप हारपलें ज्ञानपंथी॥१॥
माझी दोन्ही सामावली दोन्ही सामावली।
निजब्रह्मीं गुंडाळिली मनेंरहित॥२॥

अवघा कोल्हाळ एकनिष्ठ जाला।
ब्रह्मरसीं बुडाला निवडेचिना॥३॥
रखुमादेविवर जगाचें जीवन।
त्याचेंही मीपण गेलें विठ्ठलनामें॥४॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी जीवनाचे तत्वज्ञान व्यक्त केले आहे. "जतनालागीं जीवन ठेविलें" याचा अर्थ जीवनाचे व्यवस्थापन योग्य पद्धतीने केले पाहिजे. "विश्वरुप हारपलें ज्ञानपंथी" म्हणजे ज्ञानाच्या मार्गावर जगाच्या रूपात साक्षात्कार करणे.

"माझी दोन्ही सामावली" म्हणजे आत्मा आणि परमात्मा यांचा एकात्म अनुभव; "निजब्रह्मीं गुंडाळिली मनेंरहित" यामध्ये मनाच्या अतिरेकास मुक्त होणे दर्शवित आहे.

"अवघा कोल्हाळ एकनिष्ठ जाला" म्हणजे सर्व जग एकात्मतेत बुडून गेले आहे, आणि "रखुमादेविवर जगाचें जीवन" यामध्ये संत ज्ञानदेवांनी विठ्ठलाच्या नामाने जीवनाचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

अभंग ६८३

स्मरों कैसेनि विस्मरों कैसेनि।
दोहिपरि मज अटी रया॥१॥
पाडु पडिला विषमें ठायीं।
देतां घेतां नुरेचि कांही॥२॥

रखुमादेविवरु विठ्ठलु नेणिजेसी।
तवं तोचि तयासि आठवी रया॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी स्मरण आणि विस्मरणाच्या विषयावर विचार केले आहे. "स्मरों कैसेनि विस्मरों कैसेनि" म्हणजे स्मरण करणे आणि विसरणे कसे आहे, असा प्रश्न उपस्थित केला आहे.

"दोहिपरि मज अटी रया" म्हणजे प्रेमात किंवा संबंधात अटी असतात. "पाडु पडिला विषमें ठायीं" यामध्ये विषार्त अवस्थेत पडलेले व्यक्तिमत्व दर्शविले आहे, जिथे देणाऱ्याच्या देणीत आणि घेणाऱ्याच्या घेण्यात काहीच अर्थ नाही.

"रखुमादेविवरु विठ्ठलु नेणिजेसी" यामध्ये विठ्ठलाची महिमा आणि त्याच्या स्मरणाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. "तवं तोचि तयासि आठवी रया" म्हणजे त्याच विठ्ठलाचे स्मरण करणे अत्यंत आवश्यक आहे, हे सांगितले आहे.

अभंग ६८४

कूटाकूट अंती कूटस्थ पैं जालें।
अशेष उरलें त्या वेगळे माये॥१॥
गुणा भ्यालों म्हणौनि
निर्गुण पैं जालें।
तें निराकार आथिलें माझ्या अंगी॥२॥

बापरखुमादेविवरु अधऊर्ध्व वेगळे।
अर्धमातृका सामावलें अशेष परेसहित॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी ब्रह्माच्या गूढ स्वरूपाचा आणि निर्गुणतेचा विचार केला आहे. "कूटाकूट अंती कूटस्थ पैं जालें" म्हणजे कूट (असाधारण) स्थितीतून सर्वत्र परिपूर्णता प्राप्त झाली आहे. "अशेष उरलें त्या वेगळे माये" यामध्ये अद्वितीयतेची भावना व्यक्त केली आहे.

"गुणा भ्यालों म्हणौनि" म्हणजे गुणांच्या जालामध्ये प्रवेश करून, "निर्गुण पैं जालें" याचा अर्थ निराकार किंवा निर्गुणाची अनुभूती प्राप्त होते. "तें निराकार आथिलें माझ्या अंगी" म्हणजे निराकार स्वरूप माझ्यात सामावलेले आहे.

"बापरखुमादेविवरु अधऊर्ध्व वेगळे" यामध्ये ब्रह्माचे गूढ स्वरूप अधऊर्ध्व आणि सर्वसमावेशक असलेले दर्शविले आहे. "अर्धमातृका सामावलें अशेष परेसहित" म्हणजे पूर्णता आणि शुद्धता यांचे एकत्रीकरण. यामुळे ज्ञानाचा प्रवाह आणि आध्यात्मिकता व्यक्त होते.

अभंग ६८५

एकांतीचें गुज पुसों गेलिये सये।
मी माझी नाहीं त्यासि
कीजे वो काये॥१॥
ऐसी भेटी निवाडे सांगिजे कोणापुढें।
मनासी सांकडें पडिलें रया॥२॥

सुलभ सुकुमरु रुपें मनोहरु।
रखुमादेवीवरु परेही परता॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी एकांत आणि आत्मनिर्भरतेवर विचार केला आहे. "एकांतीचें गुज पुसों गेलिये सये" म्हणजे एकांतात जो गूढ संवाद आहे, तो मिटला आहे. "मी माझी नाहीं" याचा अर्थ आत्मप्रकाश आणि व्यक्तिमत्त्वाची ओळख नष्ट होते.

"ऐसी भेटी निवाडे सांगिजे कोणापुढें" यामध्ये कोणाशी आणि कशाबद्दल संवाद साधावा, हे विचारले आहे. "मनासी सांकडें पडिलें रया" म्हणजे मनातील उलथापालथ व्यक्त केली आहे.

"सुलभ सुकुमरु रुपें मनोहरु" म्हणजे सहज आणि सौम्य स्वरूपाने मनाची स्थिती दर्शवली आहे. "रखुमादेवीवरु परेही परता" यामध्ये परमानंदाच्या अनुभवाची गूढता व्यक्त होते.

या अभंगातून ज्ञान आणि आत्मा यांतील एकता, तसेच मनाच्या गूढतेचे दर्शन होते.

अभंग ६८६

चातकेंविण अंतरींच ठसलें।
तेथें एक वोळले ब्रह्ममेघ॥१॥
तें जीवन अमृत जीवास जालें।
त्याहुनि एक आगळेंगे माये॥२॥

रखुमादेविवरु हातेंवीण स्पर्शलें।
चक्षुविण देखिलें
निज ब्रह्मगे माये॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी आध्यात्मिक अनुभव आणि जीवनाच्या अमृत स्वरूपाबद्दल चर्चा केली आहे. "चातकेंविण अंतरींच ठसलें" याचा अर्थ चातक पक्ष्याच्या प्रतीक्षेसारखे, आत्मा आकाशातील ब्रह्माचे प्रतीक्षा करत आहे.

"तेथें एक वोळले ब्रह्ममेघ" म्हणजे त्या ठिकाणी एक अद्वितीय अनुभव झाला, जिथे ब्रह्माचे दर्शन झाले. "तें जीवन अमृत जीवास जालें" म्हणजे हे अनुभव जीवनासाठी अमृतासमान आहे, जो आत्म्यात एक अद्वितीयता निर्माण करतो.

"रखुमादेविवरु हातेंवीण स्पर्शलें" यामध्ये 'रखुमादेव' म्हणजे विठोबा, जो साक्षात अनुभवता येतो, असे दर्शवले आहे. "चक्षुविण देखिलें निज ब्रह्मगे माये" याचा अर्थ ब्रह्माचे दर्शन केवळ देहाच्या इंद्रियांनीच नाही, तर अंतर्मनाने देखील अनुभवले जाते.

या अभंगातून आध्यात्मिक अनुभूती, ब्रह्माचे अविस्मरणीय अनुभव आणि आत्म्याच्या अमृत स्वरूपाचा उल्लेख केला आहे.

अभंग ६८७

तें अवघेचि नव्हें नव्हें अवघेचि होय।
आवघ्याविण सोय आणिक असे॥१॥
अवघे म्हणिजे तें व्योमाकार दिसे।
त्याहुनि परतें असेगे माये॥२॥

रखुमादेविवरु पाहता पाहावया गेले।
पर तें पराहुनि देखिलें गे माये॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी एकत्व आणि संपूर्णतेच्या विचारांचे गहन वर्णन केले आहे. "तें अवघेचि नव्हें नव्हें अवघेचि होय" म्हणजे सर्व काही एकच आहे, काहीतरी अलौकिक रूपाने अस्तित्वात आहे.

"आवघ्याविण सोय आणिक असे" म्हणजे या एकात्मतेच्या अनुषंगाने कोणतेही दुसरे अस्तित्व नाही, सर्व काही एकाच तत्त्वात गुंतलेले आहे.

"अवघे म्हणिजे तें व्योमाकार दिसे" याचा अर्थ एकात्मता अंतर्गत अनुभवली जाते, जिथे सर्व काही आकाशासारखे विस्तृत आहे. "त्याहुनि परतें असेगे माये" म्हणजे या व्योमात परतूनही एकता आहे, जिची अनुभवाची गहराई आहे.

"रखुमादेविवरु पाहता पाहावया गेले" म्हणजे विठोबाच्या साक्षात्कारात तेथील अस्तित्वाचा अनुभव घेतला जातो. "पर तें पराहुनि देखिलें गे" याचा अर्थ त्या अनुभवाने सर्व काही स्पष्ट होत जाते, जिथे एकात्मतेचे सत्य प्रकट होते.

या अभंगात आध्यात्मिक एकता आणि परिपूर्णतेचे गूढ उलगडले आहे.

अभंग ६८८

तनुमनुधनें पूजन पैं केलें।
आत्मलिंग पूंजिलें बाईये वो॥१॥
तंव निराकार देखिलें निराकार देखिलें।
मी पूजन लिंग तिन्हीं हारपलें॥२॥

रखुमादेविवरु निजलिंग विवळलें।
आवघी आवघे ठायी सामावलें बाईये वो॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी आत्मिक पूजेसाठी शरीर, मन, आणि धनाचे महत्त्व दर्शवले आहे. "तनुमनुधनें पूजन पैं केलें" म्हणजे शारीरिक, मानसिक आणि आर्थिक पूजेत भाग घेतला.

"आत्मलिंग पूंजिलें" याचा अर्थ आत्म्याचे लिंग म्हणजे आत्मा म्हणजेच परब्रह्म किंवा परमात्मा याची पूजा केली.

"तंव निराकार देखिलें" म्हणजे निराकार रूपाने परमात्म्याचा अनुभव घेतला. "मी पूजन लिंग तिन्हीं हारपलें" म्हणजे मी या निराकार लिंगाची पूजा केली, म्हणजे सर्वत्र, प्रत्येक क्षणी.

"रखुमादेविवरु निजलिंग विवळलें" याचा अर्थ विठोबाच्या रूपाने आपल्या आत्म्याची साक्षात्कार झाली आहे.

"आवघी आवघे ठायी सामावलें" म्हणजे या अनुभवाने सर्वत्र एकात्मता आहे, जिथे सर्व काही एकमेकांत समाविष्ट आहे.

या अभंगात आत्मा, निराकारता आणि एकात्मतेच्या गूढता उलगडली आहे.

अभंग ६८९

सगुणाची शेज निर्गुणाची बाज।
सांवळी विराजे कृष्णमूर्ति॥१॥
मन गेलें ध्यानीं कृष्णचि नयनीं।
नित्यता पर्वणी कृष्णसुख॥२॥

ह्रदयपरिवारीं कृष्ण मनोमंदिरीं।
आमुच्या माजघरीं कृष्ण बिंबे॥३॥
निवृत्ति निघोट ज्ञानदेवा वाट।
नित्यता वैकुंठ कृष्णसुखें॥४॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी सगुण आणि निर्गुण परमेश्वरा विषयी चर्चा केली आहे. "सगुणाची शेज निर्गुणाची बाज" याचा अर्थ सगुण रूप म्हणजे कृष्णमूर्ति आणि निर्गुण रूप म्हणजे अद्वितीयतेचे प्रतीक.

"मन गेलें ध्यानीं कृष्णचि नयनीं" याचा अर्थ जेव्हा मन कृष्णाच्या ध्यानात लागले, तेव्हा तेच कृष्णाचे दर्शन होते. "नित्यता पर्वणी कृष्णसुख" म्हणजे कृष्णाच्या भक्तीमुळे सतत आनंदाची पर्वणी अनुभवली जाते.

"ह्रदयपरिवारीं कृष्ण मनोमंदिरीं" म्हणजे हृदयात कृष्णाचा निवास आहे, ज्याला मनाची मंदीर मानले आहे. "आमुच्या माजघरीं कृष्ण बिंबे" म्हणजे घरात कृष्णाचा बिंब म्हणजे भक्तीचा अनुभव आहे.

"निवृत्ति निघोट ज्ञानदेवा वाट" याचा अर्थ ज्ञानदेवांच्या मार्गावर भक्तीची निवृत्ती मिळवता येते. "नित्यता वैकुंठ कृष्णसुखें" म्हणजे सदैव वैकुंठातील सुख अनुभवता येते, जो कृष्णाच्या सानिध्यात आहे.

या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी भक्ती, ध्यान, आणि कृष्णाच्या अद्वितीयतेचे महत्त्व दर्शवले आहे.

अभंग ६९०

आहे तें पाही नाहीं ते कांही।
ठायीच्या ठायीं हरपलें॥१॥
नाहीं आम्हां काज नाहीं
आम्हां चोज।
आमुचें निज गोविंदराजा॥२॥

बापरखुमादेवीवरु आनंदसोहळा।
ब्रह्मानंदकळा भोगीतसे॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी जीवनाच्या वास्तवतेकडे इशारा केला आहे. "आहे तें पाही नाहीं ते कांही" याचा अर्थ जीवनात जे आहे, त्यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे; इतर गोष्टींच्या मागे धावणे निष्फळ आहे.

"नाहीं आम्हां काज नाहीं आमचें चोज" म्हणजे त्यांच्या मनात कोणतेही काज नाही; त्यांनी पूर्णपणे गोविंदराजाच्या सानिध्यात आनंद अनुभवला आहे. "आमुचें निज गोविंदराजा" म्हणजे गोविंदराज म्हणजे कृष्ण, जो त्यांच्या मनात सदैव आहे.

"बापरखुमादेवीवरु आनंदसोहळा" म्हणजे संत ज्ञानदेवांना बाबांची कृपा प्राप्त झाली आहे, ज्यामुळे आनंदाचा सोहळा त्यांच्या जीवनात आहे. "ब्रह्मानंदकळा भोगीतसे" म्हणजे ब्रह्मानंदाची अनुभूती ते अनुभवतात, जो अनंत आनंद देणारा आहे.

या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी कृष्णाची महिमा, भक्तीचा आनंद, आणि जीवनाच्या वास्तवतेबद्दल गोड गोष्टी व्यक्त केल्या आहेत.

अभंग ६९१

निर्गुणाचा पालऊ लागला।
लय लक्षीं हारपला देह माझा॥१॥
वायांविण गेलें वायांवीण गेलें।
अवघी बुडाले ब्रह्मेंसहित॥२॥

रखुमादेविवरु विठ्ठ्लु मालाथिला।
निजपद पावला जिऊ शिवीं॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी निर्गुण ब्रह्माच्या अनुभवाची आणि त्याच्या महत्त्वाची गोडी व्यक्त केली आहे.

"निर्गुणाचा पालऊ लागला" याचा अर्थ म्हणजे निर्गुण स्वरूपाच्या ध्यानाने त्यांच्या जीवनात परिवर्तन आले आहे. "लय लक्षीं हारपला देह माझा" म्हणजे या ध्यानामुळे देहाची महत्ता कमी झाली आहे; देहाच्या बंधनात त्यांनी लक्ष दिलं नाही.

"वायांविण गेलें वायांवीण गेलें" याचा अर्थ म्हणजे वायूशिवाय जीवन अपूर्ण आहे; तसेच "अवघी बुडाले ब्रह्मेंसहित" म्हणजे त्यांच्या सर्व अस्तित्वाने ब्रह्मात विलीन झाले आहे.

"रखुमादेविवरु विठ्ठ्लु मालाथिला" म्हणजे संत ज्ञानदेवांनी विठोबाच्या चरणांत स्थिरता मिळवली आहे. "निजपद पावला जिऊ शिवीं" याचा अर्थ म्हणजे त्यांच्या जीवनात एकता आणि शांति आली आहे.

या अभंगात आत्मज्ञान, निर्गुण ब्रह्माची अनुभूती, आणि भक्तीचा मार्ग दर्शवला आहे.

अभंग ६९२

कोटीची भरोवरी सरोनी गेली शरीरीं।
संसाराचि उरी कांही नुरेचिगे माये॥१॥
लक्षाचा लाभ मज घडलागे माय।
कवणें उपायें चरण जोडले वो॥२॥

चिंतनीं चिंतिता काय चिंतावें।
तें अवघेंचि मनीं रुप गिळावेंगे माये॥३॥
बापरखुमादेविवरु देहेंवीण आलंगिला।
तो समर्थ माल्हाथिला बाईये वो॥४॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी आपल्या अनुभवाच्या गोड गोष्टी व्यक्त केल्या आहेत.

"कोटीची भरोवरी सरोनी गेली शरीरीं" म्हणजे अनेक विचारांचे बंधन तोडून आत्मा शुद्धीकरणाच्या मार्गावर गेलं आहे. "संसाराचि उरी कांही नुरेचिगे माये" म्हणजे संसारातील कोणतेही बंधन किंवा मोह त्याला महत्त्वाचा वाटत नाही.

"लक्षाचा लाभ मज घडलागे माय" म्हणजे त्यांच्या भक्तीने त्यांना लक्ष प्राप्त झाला आहे. "कवणें उपायें चरण जोडले वो" म्हणजे कसे त्यांनी भक्तीचा मार्ग घेतला आहे.

"चिंतनीं चिंतिता काय चिंतावें" म्हणजे विचारांमध्ये काय चिंतन करायचं? "तें अवघेंचि मनीं रुप गिळावेंगे माये" याचा अर्थ म्हणजे सर्व वस्त्रांचे रूप त्यांच्या मनात समाहित होत आहे.

"बापरखुमादेविवरु देहेंवीण आलंगिला" म्हणजे त्यांनी देहाचे बंधन सोडून आत्म्याच्या प्रतिमेवर ध्यान केंद्रित केले आहे. "तो समर्थ माल्हाथिला बाईये वो" म्हणजे त्या समर्थ माणसाच्या चरणांमध्ये स्थिरता आणि आनंद मिळाला आहे.

या अभंगात आत्मज्ञान, भक्ती, आणि संसाराच्या बंधनांपासून मुक्तीचा संदेश आहे.

अभंग ६९३

मी बोल बोलें तो गेला
कवण्या ठायां।
हें पुसों आलों लवलह्यां वो।
कव्हणि न सांगति मागूं धावें काह्या।
आतां लाजिलें ऐशा स्त्रेहागे माये॥१॥

चला कांवो मज आडोनी।
रुप पाहोंद्या कां माझें मजलागुनी।
वेडावलें मज देखुनी।
शेखीं मी माझें गेलें हारपोनिगे माये॥२॥

मी बोला आंतु कीं बोल मज आंतु
सुखें मुरालें रुप रुपांतुवो।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलासि येकांतु।
आतां पुरला अंतु।
दुजेपणागे माये॥३॥

अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी आपल्या भावनांचे आणि अनुभवांचे सुंदर चित्रण केले आहे.

"मी बोल बोलें तो गेला" म्हणजे बोलताना मनाचे विचार वादळात गेले. "हें पुसों आलों लवलह्यां वो" म्हणजे या विचारांमध्ये गोंधळ झाला आहे. "कव्हणि न सांगति मागूं धावें काह्या" म्हणजे कशासाठी मागे धावायचे ते सांगत नाही.

"आतां लाजिलें ऐशा स्त्रेहागे माये" म्हणजे आता लाज वाटते या स्थितीतून बाहेर येणे आवश्यक आहे.

"चला कांवो मज आडोनी" म्हणजे या अनुभवांमध्ये त्यांनी स्वतःला आडविले आहे. "रुप पाहोंद्या कां माझें मजलागुनी" म्हणजे त्यांच्या अंतर्मनातील सौंदर्य किंवा आत्मा दुसऱ्यांना कसा दिसतो ते विचारात घेतले आहे.

"वेडावलें मज देखुनी" म्हणजे दुसऱ्यांना पाहून तो थोडा वेडावलाच जातो. "शेखीं मी माझें गेलें हारपोनिगे माये" याचा अर्थ आहे की ते आपल्या आत्माकडे परत येतात.

"मी बोला आंतु कीं बोल मज आंतु" म्हणजे बोलण्याच्या अनुभवात पुन्हा विचार मांडत आहेत. "सुखें मुरालें रुप रुपांतुवो" म्हणजे सुखात रमलेले, शुद्ध रूप उभं आहे.

"बापरखुमादेविवरु विठ्ठलासि येकांतु" म्हणजे विठोबाच्या एका अनुभवात एकतान झाले आहेत. "आतां पुरला अंतु" म्हणजे आता सर्व अंतरा मागे टाकल्या आहेत. "दुजेपणागे माये" म्हणजे दुजेपणाचे बंधन तोडून एकत्वात रमले आहेत.

या अभंगात आत्मा, प्रेम, आणि एकत्वाची गूढता आहे.

अभंग ६९४

आम्हीं संन्यास घेतला।
देहादिकांचा त्याग केला॥१॥

आम्ही संन्यासी संन्यासी।
सदा राहों एकांतेंसी॥२॥

चित्तचतुष्टया निरसिलें।
अज्ञान तिळोदक दिधलें॥३॥

ज्ञानाचें विज्ञान आलें हातां।
आम्हां नाहीं शरीरममता॥४॥

ब्रह्माहमस्मि शुध्दज्ञान।
तेथील सांडिला अभिमान॥५॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठ्लु ह्रदयीं।
तोचि सबाह्यअभ्यंतर ठाई असे रया॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी संन्यास आणि आत्मज्ञानाची गूढता व्यक्त केली आहे.

"आम्हीं संन्यास घेतला, देहादिकांचा त्याग केला" याचा अर्थ संन्यास घेतल्याने शरीर आणि इंद्रियांची ओळख नाकारली आहे.

"आम्ही संन्यासी संन्यासी, सदा राहों एकांतेंसी" म्हणजे त्यांनी संन्यास घेतला असून, ते एकांतातच राहणे पसंत करतात.

"चित्तचतुष्टया निरसिलें" म्हणजे मनाच्या चार गोष्टींना निरस करून, त्यांना अज्ञानाने भुलवणाऱ्या तत्त्वांचा त्याग केला आहे.

"ज्ञानाचें विज्ञान आलें हातां" म्हणजे ज्ञानाच्या पायऱ्यावर चढून, आता त्यांना शरीराच्या ममता कशाचीही आवश्यकता नाही.

"ब्रह्माहमस्मि शुध्दज्ञान" म्हणजे 'मीच ब्रह्म आहे' याची जाणीव असून, या ज्ञानात अभिमानाचा त्याग केला आहे.

"बापरखुमादेविवरु विठ्ठ्लु ह्रदयीं" म्हणजे विठोबा त्यांच्या हृदयात आहे, जो बाह्य आणि अंतर्गत सर्व ठिकाणी विद्यमान आहे.

या अभंगात आत्मा, ज्ञान, आणि एकात्मतेचा संदेश आहे, जो संन्यास घेऊन ज्ञानाच्या मार्गाने चालत आहे.

अभंग ६९५

माझी प्रकृति निष्कृति जालीं।
ब्रह्मीं सामावली बाईये वो॥१॥

देहेविण ब्रह्म देखे।
देहेविण ब्रह्म देखे।
तेणें निर्गुण राखे रोखावलें॥२॥

जाणतां म्हणौनि नेणतां पै गेलें।
शेखीं आपणातें विसरलें बाईये वो॥३॥

रखुमादेविवरु नेणोनि जाणीतला।
जाणपणें निमाला माझ्या ठायी॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी आत्म्याची आणि ब्रह्माची एकता व्यक्त केली आहे.

"माझी प्रकृति निष्कृति जालीं, ब्रह्मीं सामावली" याचा अर्थ त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची खोटी ओळख मिटून, त्यांचा आत्मा ब्रह्मात विलीन झाला आहे.

"देहेविण ब्रह्म देखे" म्हणजे देहाच्या पलीकडे, आत्मा म्हणजे ब्रह्मच आहे, आणि "तेणें निर्गुण राखे रोखावलें" म्हणजे निर्गुण ब्रह्म सर्वत्र अस्तित्वात आहे.

"जाणतां म्हणौनि नेणतां पै गेलें" म्हणजे ज्ञानाच्या आढळातून त्यांना इतरांना विसरायला लागले आहे, जिथे 'आपण' ही भावना मिटली आहे.

"रखुमादेविवरु नेणोनि जाणीतला" म्हणजे विठोबा यांच्या कृपेने, त्यांना खरी जाण मिळाली आहे. "जाणपणें निमाला माझ्या ठायी" म्हणजे ज्ञानाचे प्रकाश त्यांच्या अंतःकरणात शिरले आहे.

या अभंगात आत्मा, ब्रह्म, आणि निर्गुणाची गूढता व्यक्त करण्यात आलेली आहे, जी आत्मज्ञानाच्या मार्गावरच्या प्रवासाचा दर्शक आहे.

अभंग ६९६

समर्थ सोयरा बोळावा केला।
परि मार्गु गमला सुखाचा बाईये॥१॥

भय आमुचें गेलें न
व्हावें तें जालें।
तो चोरुनि वोळखी
जाला बाई ये॥२॥

लक्षाचा लाभु जोडला ठावो।
रखुमादेविवरुविठ्ठ्ल नाहो॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी समर्थ गुरुंच्या मार्गदर्शनाचा उल्लेख केला आहे.

"समर्थ सोयरा बोळावा केला" म्हणजे गुरुंच्या सहाय्याने मार्गदर्शन प्राप्त झाले आहे, ज्यामुळे सुखाचा मार्ग सापडला.

"भय आमुचें गेलें न व्हावें तें जालें" याचा अर्थ भय दूर झाले आहे, आणि त्या भयाचे कारण चोरून काढले गेले आहे. म्हणजे, भय हे आधीच अस्तित्वात होते, पण ज्ञानाच्या प्रकाशामुळे ते मिटले आहे.

"लक्षाचा लाभु जोडला ठावो" म्हणजे लक्ष्मीचा लाभ प्राप्त होणे, आणि "रखुमादेविवरुविठ्ठ्ल नाहो" म्हणजे विठोबाची कृपा सदैव राहो.

या अभंगात ज्ञान आणि मार्गदर्शनाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे, जे जीवनातील भय आणि अडचणींना दूर करून सुख आणि समृद्धी प्राप्त करायला मदत करते.

अभंग ६९७

काळा लपंडाई काळेरात्री खेळे।
मी स्वसवें वेधली जाय काळ्याछंदें॥१॥

काळेंनिळें हें अभ्र भासलें।
ऐसे रुप देखिलें निर्गुणाचें॥२॥

ऐसा हा सांवळा माझिये
दृष्टी माल्हाथिला।
ऊजरुनि गेला हा विठ्ठलुगे माये॥३॥

ऐसे भुलविलें जाण काळेपणें आपणे।
रखुमादेविवरु जाणे येर कांही नेणें॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानदेव काळ्या रंगाचा संदर्भ देत आहेत. "काळा लपंडाई काळेरात्री खेळे" म्हणजे रात्रीच्या काळात काळा रंग लपंडाईसारखा खेळत आहे, आणि "मी स्वसवें वेधली जाय काळ्याछंदें" याचा अर्थ मी या काळ्या रंगाच्या छंदात वेधले गेले आहे.

"काळेंनिळें हें अभ्र भासलें" याचा अर्थ काळ्या आणि निळ्या रंगाचे अभ्र आकाशात दिसते, जे निर्गुणाची सुंदरता दर्शविते. "ऐसे रुप देखिलें निर्गुणाचें" म्हणजे निर्गुणाचा अनुभव घेण्यास मदत करणारे आहे.

"ऐसा हा सांवळा माझिये दृष्टी माल्हाथिला" म्हणजे सांवळा रंग माझ्या दृष्टीस समृद्धीत पाहिला आहे, आणि "ऊजरुनि गेला हा विठ्ठलुगे माये" याचा अर्थ विठोबा माझ्या मनाला उजळून गेला आहे.

"ऐसे भुलविलें जाण काळेपणें आपणे" म्हणजे काळेपणाच्या अनुभवातून जाणीव झाली आहे की आपण कोण आहोत. "रखुमादेविवरु जाणे येर कांही नेणें" म्हणजे ज्ञानाच्या प्रकाशात, आपण आधीच्या अंधकारातून बाहेर येत आहोत.

या अभंगात ज्ञान, अनुभव, आणि निर्गुणाच्या भव्यतेचा उल्लेख केला आहे, जो जीवनाच्या गूढतेला उजाळा देतो.

अभंग ६९८

अद्वैत येणें अद्वैतपणें सांडिलें।
थितें होतें माझें लया पैं गेलें॥१॥

नाहीं तेंचि पाहावया
वायांविण गेले।
तव पाहाणेंचि जाळे
बाईये वो॥२॥

बापरखुमादेविवरु जुनाट जुनघडा।
तोहि म्यां सांडिला अरुपसंगें॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानदेव अद्वैताच्या अनुभवाचा आणि त्या अनुभवाच्या प्रभावाचा उल्लेख करतात. "अद्वैत येणें अद्वैतपणें सांडिलें" म्हणजे अद्वैताचा अनुभव घेऊन त्या अद्वैताने सर्व भेदभाव मिटवले आहेत. "थितें होतें माझें लया पैं गेलें" म्हणजे त्या अनुभवामध्ये मला आत्मसाक्षात्कार झाला आहे.

"नाहीं तेंचि पाहावया वायांविण गेले" याचा अर्थ आहे की, मी तिथे नसतानाही अद्वैताची जाणीव झाली आहे. "तव पाहाणेंचि जाळे बाईये वो" म्हणजे तुझ्या (विठोबाच्या) पाहाण्यात मी जाळ्यात अडकले आहे, म्हणजे त्याच्या प्रेमात आणि भक्तीत पूर्णपणे बुडालो आहे.

"बापरखुमादेविवरु जुनाट जुनघडा" याचा अर्थ आहे की, विठोबा जुनाट आणि स्थिर आहे, आणि "तोहि म्यां सांडिला अरुपसंगें" म्हणजे त्या स्थिरतेने मला निराकारतेच्या अनुभवात लोटले आहे.

संपूर्ण अभंग अद्वैताच्या गूढतेची, अनुभवाची आणि त्या अनुभवातून मिळणाऱ्या ज्ञानाची थोडक्यात महती सांगतो.

अभंग ६९९

मन वाचा बंदु निर्वाणी घातलें।
निर्माण होतें माझा
ठायीं माल्हाथिलें॥१॥

चंचळ मन ब्रह्मीं निश्चळ जालें।
अवघेंचि निमाले ब्रह्मार्पणीं॥२॥

रखुमादेविवरुविठ्ठ्लु उघडा।
व्योम पांघुरे फ़ुडां देखो निघाले॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानदेव मनाच्या स्थितीचा आणि ब्रह्माच्या अनुभवाचा उल्लेख करतात. "मन वाचा बंदु निर्वाणी घातलें" म्हणजे मन आणि वाचा एकाग्र करून निर्वाणाच्या स्थितीत जावे लागेल. "निर्माण होतें माझा ठायीं माल्हाथिलें" म्हणजे आत्मा किंवा भक्ति स्वतःच निर्माण होते, ज्यामुळे आत्मज्ञान प्राप्त होते.

"चंचळ मन ब्रह्मीं निश्चळ जालें" याचा अर्थ आहे की, चंचल मन ब्रह्माच्या ध्यानात स्थिर झाले आहे. "अवघेंचि निमाले ब्रह्मार्पणीं" म्हणजे सर्व काही ब्रह्मामध्ये समर्पित झाले आहे.

"रखुमादेविवरुविठ्ठ्लु उघडा" याचा अर्थ आहे की, विठोबा उघड्या मनाने, आपल्या अनंत स्वरूपात प्रकट झाले आहेत. "व्योम पांघुरे फ़ुडां देखो निघाले" म्हणजे आकाशातील पांढरे आवरण हळूहळू उघडून ते सत्य दिसू लागले आहे.

संपूर्ण अभंग मनाच्या शुद्धतेचा, एकाग्रतेचा आणि ब्रह्माच्या अनुभवाचा गूढ अर्थ स्पष्ट करतो.

अभंग ७००

पंचबाणें माझें ह्रदय भेदलें।
पांचेंविण पावलें च्यार्‍ही सांडूनिया॥१॥

सकळै माझें गोत आलें।
ब्रह्मरसें जाले बाईयेवो॥२॥

बापरखुमादेविवरु ब्रह्मरसें विवळला।
मजसहित निमाला
ब्रह्मरुपीगे माये॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानदेव हृदयातील गूढता आणि ब्रह्माच्या अनुभवाची गहराई व्यक्त करतात. "पंचबाणें माझें ह्रदय भेदलें" म्हणजे पंचप्राण किंवा पंचतत्त्वांनी हृदयावर केलेला प्रहार, ज्यामुळे आत्मज्ञानाची अनुभूती होते.

"पांचेंविण पावलें च्यार्‍ही सांडूनिया" म्हणजे या अनुभवात पाच तत्त्वांचा मागोवा घेऊन सर्व दिशांमध्ये ज्ञानाचा संचार झाला आहे.

"सकळै माझें गोत आलें" याचा अर्थ असा आहे की, सर्व काही एकत्र आले आहे. "ब्रह्मरसें जाले" म्हणजे ब्रह्माचा रस म्हणजेच ब्रह्माचा अनुभव घेऊन आत्मा आनंदात बुडालेला आहे.

"बापरखुमादेविवरु ब्रह्मरसें विवळला" म्हणजे विठोबा ब्रह्मरसात समाहित झाले आहेत. "मजसहित निमाला ब्रह्मरुपीगे माये" याचा अर्थ असा आहे की, ब्रह्मरुपात एकात्मता प्राप्त झाली आहे, ज्यामुळे आत्मा पूर्णत्वाची अनुभूती करतो.

या अभंगात आत्मज्ञान, एकात्मता, आणि ब्रह्माच्या अनुभवाचे सुंदर दर्शन आहे.