अभंग ३०१

ब्रह्माची पुतळी मीचि पै जालों।
ब्रह्माचि लेईलो अंजनगे माय ॥१॥
ब्रह्मचि सुख ब्रह्मपदीं पावलों।
ब्रह्मसुखीं निवालों निजींनिज देखा ॥२॥
बापरखुमादेविवरु ब्रह्मपदीं सामावला।
मजसहित घेऊनि गेला निजपुटीं ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्माच्या अद्वितीय अनुभवाची चर्चा केली आहे. "ब्रह्माची पुतळी" म्हणजे त्यांनी ब्रह्माच्या स्वरूपाला आत्मसात केले आहे, आणि त्याचे अंजन म्हणजे प्रेम व भक्तीने भरलेले आहे.

ब्रह्मपदामध्ये ब्रह्माच्या सुखाचा अनुभव घेतला जातो, ज्यामुळे मनाला एक गहन शांतता प्राप्त होते. विठोबा आणि रखुमादेव यांच्या संगतीत, ब्रह्मपदामध्ये सामावलेले आहे, म्हणजे त्यांनी त्यांना घेऊन त्यांच्या अंतःकरणात प्रवेश केला आहे. या अनुभवात एकता आणि आत्मसाक्षात्कार यांचा आनंद आहे, जो भक्तीच्या मार्गावर आणतो.

अभंग ३०२

सिध्द सांडूनि निजबोधा गेलें।
निजबोधु भुललें ब्रह्मभुली ॥१॥
आठवेना माझें पूर्वजन्मग्राम।
अवघाचि श्रम माझा हिरोनि नेला ॥२॥
बापरखुमादेविवरविठ्ठलें वेडावलें।
आपणासहित मज ब्रह्मीं बुडविलें ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आध्यात्मिक स्थिती आणि आत्मबोधाबद्दल विचार केला आहे. "सिध्द सांडूनि" म्हणजे त्यांनी आत्मबोधाचा अनुभव गमावला आहे, आणि "ब्रह्मभुली" म्हणजे ब्रह्माच्या तत्त्वाचा विसर पडला आहे.

पूर्वजन्माच्या अनुभवांची आठवण येत नाही, आणि सर्व श्रम एकत्रितपणे गमावले जातात. विठोबा आणि रखुमादेव यांच्या प्रेमाने संत ज्ञानेश्वर वेडावले गेले आहेत, ज्यामुळे त्यांनी त्यांच्या संगतीत पूर्णपणे ब्रह्मामध्ये विलीन होण्याचा अनुभव घेतला आहे. यामध्ये भक्ती, आत्मा आणि ब्रह्म यांची अद्वितीय एकता दर्शवली गेली आहे.

अभंग ३०३

मन हें राम जालें मन हें राम जालें।
प्रवृत्ति ग्रासुनि कैसें निवृत्तीसी आलें ॥१॥
श्रवण कीर्तन पादसेवन कैसें विष्णुस्मरण केलें।
अर्चन वंदन दास्य सख्य आत्मनिवेदन केलें ॥२॥
यम नियम प्राणायाम प्रत्याहार संपादिले।
ध्यान धारणा आसन मुद्रा कैसे समाधीसी आले ॥३॥
बोधीं बोधलें बोधितां नये ऐसें जालें।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलें माझें मीपण हारपलें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी मनाच्या आध्यात्मिक अनुभवाची व्याख्या केली आहे. "मन हें राम जालें" म्हणजे मनाने रामाच्या प्रेमात पूर्णपणे विलीन झाले आहे. प्रवृत्तीने त्यांना निवृत्तीत कसे आणले, हे सांगितले आहे.

श्रवण, कीर्तन, पादसेवन, आणि विष्णुस्मरण यांचा महत्त्व विचारला जातो, आणि भक्तीच्या सर्व प्रकारांनी आत्मनिवेदन केले आहे. यम, नियम, प्राणायाम, आणि ध्यान यांच्यामार्फत शारीरिक आणि मानसिक साधना पूर्ण केली जाते.

समाधीच्या अनुभवात, ज्ञान मिळवले जाते आणि हे सर्व अनुभव बापरखुमादेव आणि विठोबाच्या संगतीत आणले जातात. या सर्व प्रक्रियेत "मीपण" हरवले जाते, म्हणजे आत्मा आणि परमात्मा यांचा एकत्रित अनुभव प्राप्त होतो.

अभंग ३०४

देखावया लागी जव अनौतें पाहिलें।
तव तनु मनु त्रिभुवनीं व्यापिलेंगे माये ॥१॥
नवलावो जालें जग हरिच होऊनि ठेलें।
आठऊं विसरलें काय करुं ॥२॥
बापरखुमादेविवरविठ्ठलें साच केलें।
लोह परिसेंसि झगटलें तैसें जालेंगे माये ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी दिव्य अनुभवाचे वर्णन केले आहे. "देखावया लागी जव अनौतें पाहिलें" म्हणजे अद्वितीय अनुभव घेतल्यावर, त्या दिव्यतेने तन आणि मन त्रिभुवनात व्यापले गेले.

जगात हरिभक्तीचा अनुभव घेतल्याने, "नवलावो" म्हणजे नवे ज्ञान प्राप्त झाल्यावर आठवण हरवते, आणि त्या स्थितीत काय करावे हे समजत नाही.

विठोबा आणि बापरखुमादेव यांच्यावर आधारित असलेल्या या अनुभवात, संत ज्ञानेश्वरांनी ते लोहाच्या ठोकळ्यांप्रमाणे तेजस्वी बनले असल्याचे व्यक्त केले आहे. या सर्व अनुभवांमध्ये भक्ती, ज्ञान, आणि अंतःकरणाची शुद्धता प्रकट होते.

अभंग ३०५

नेणते ठायीं मन पाहों गेलें।
तंव मरणचि पावले जागृतीगे माये ॥१॥
जागृती अंतीं स्वप्न देखिलें।
जागृतीं स्वप्न दोन्ही हारपलें ॥२॥
रखुमादेविवरु मरणधरणा भ्याला।
तेणें मज दाविला तेजोमय ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी मनाच्या गहन अनुभवाची चर्चा केली आहे. "नेणते ठायीं मन पाहों गेलें" म्हणजे मनाने आपल्या अस्तित्वाचे गहन निरीक्षण केले, आणि त्या अवस्थेत मरणाची अनुभूती जागृततेसारखी झाली.

"जागृती अंतीं स्वप्न देखिलें" म्हणजे जागृत अवस्थेत देखील स्वप्नांचा अनुभव आला. येथे "जागृतीं स्वप्न दोन्ही हारपलें" म्हणजे जागृत आणि स्वप्नातले अनुभव एकत्र आले आहेत.

रखुमादेवांच्या संगतीत, मरणधरणाच्या भीतीने संत ज्ञानेश्वर तेजस्वी अनुभवाचे दान घेतात, ज्यामुळे त्यांच्या आत्म्यात दिव्यता व प्रकाश भरतो. हे सर्व अनुभव भक्तीच्या गहनतेतून प्राप्त झाले आहेत.

अभंग ३०६

मन मारुनियां मुक्त पैं केलें।
मीपण माझें नेलें हिरोनियां ॥१॥
मज लाविले चाळा लाविले चाळा।
विठ्ठलुचि डोळां बैसलासे ॥२॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु लाघवी भला।
आपरुपीं मज केला सौरसु ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी मनाच्या शांति आणि मुक्ततेचा अनुभव व्यक्त केला आहे. "मन मारुनियां मुक्त पैं केलें" म्हणजे मनाचे नियंत्रण करून त्यांनी आत्मा मुक्त केला आहे, आणि "मीपण माझें नेलें हिरोनियां" म्हणजे आत्म्याचा अहंकार हरवला आहे.

"मज लाविले चाळा" म्हणजे त्यांनी विठोबाच्या भक्तीने मनावर चढाई केली आहे, आणि "विठ्ठलुचि डोळां बैसलासे" म्हणजे विठोबा त्यांच्या मनाच्या लक्ष्यात वसले आहेत.

बापरखुमादेवांच्या संगतीत, विठोबा त्यांना लाघवीपणे आमंत्रित करतात, ज्यामुळे संत ज्ञानेश्वरांना आत्मिक आनंद आणि शांती मिळते. या अनुभवातून भक्तीचा अद्वितीय प्रकाश आणि अंतःकरणाची शुद्धता व्यक्त होते.

अभंग ३०७

अगाधपण माझें अंगी बाणलें वरपडें।
देखिलें मृत्तिका लिंग ॥१॥
त्यासि चैतन्य नाहीं गुण नाहीं।
चळण नाहीं गुण रुप नाहीं ॥२॥
माझ्या शरीरीं ज्योतिर्लिंग उगवलें।
अगाध कळविलें हस्तेंविण ॥३॥
बापरखुमादेविवरु ज्योतिर्लिंग विश्वनाथ।
तेणें माझा मनोरथ पुरविलागे माये ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी अगाधता आणि अद्वितीयतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे. "अगाधपण माझें अंगी बाणलें वरपडें" म्हणजे त्यांच्या आत्म्यात एक गहनता आहे, ज्यामुळे ते "मृत्तिका लिंग" म्हणजे मातीच्या लिंगाकडे पाहतात, ज्यामध्ये चैतन्याची अनुपस्थिती आहे.

त्यांनी सांगितले आहे की त्या लिंगात गुण, चळण, किंवा रूप नाही. मात्र, "माझ्या शरीरीं ज्योतिर्लिंग उगवलें" म्हणजे त्यांचे शरीर दिव्यतेने परिपूर्ण झाले आहे.

बापरखुमादेव आणि ज्योतिर्लिंग विश्वनाथ यांच्या कृपेने, त्यांच्या मनोरथांची पूर्तता होते. या अनुभवात भक्ती, आत्मा आणि दिव्यता यांचा एकत्रित अनुभव आहे, जो संत ज्ञानेश्वरांच्या आध्यात्मिक मार्गदर्शनाची गूढता दर्शवतो.

अभंग ३०८

अकरावरी सातवें होतें।
सातवें कोठें मावळलेंगे माये ॥१॥
सहस्त्राची भरोवरी जालीगे माये।
लय लक्षीं पाहे तंव चोजवेना ॥२॥
रखुमादेविवरु दोन्ही घेतलीं।
विरुनि टाकिलीं ब्रह्मडोहीं ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आध्यात्मिक अनुभवाची आणि भक्तीची गहनता व्यक्त केली आहे. "अकरावरी सातवें होतें" म्हणजे अकराव्या अवस्थेत सातव्या दिशेला जाऊन, त्याच्यामध्ये गहनता जाणवते. "सातवें कोठें मावळलेंगे" म्हणजे या अवस्थेत एक अद्वितीय अनुभव होतो.

"सहस्त्राची भरोवरी जालीगे" म्हणजे सहस्त्रांशांच्या प्रकाशात, लक्ष लक्ष दृष्यांमध्ये विलीन होत जातात. "लय लक्षीं पाहे तंव चोजवेना" म्हणजे त्या स्थितीत लक्षांना विसरून जातात.

रखुमादेव यांच्या संगतीत, त्यांनी दोन्ही ब्रह्मद्वारे घेतले आहेत, ज्यामुळे ब्रह्माच्या अद्वितीयतेकडे जाण्याचा अनुभव प्राप्त होतो. या सर्व अनुभवांमध्ये भक्ती, ज्ञान, आणि एकात्मतेचा अनुभव स्पष्टपणे व्यक्त केला आहे.

अभंग ३०९

नेत्र लाउनि मनासीं जंव पुसों जाय।
तंव देवें नवल केलेंगे बाईये ॥१॥
देवें नवल केलें देवें नवल केलें।
शेखी सांगतां लाजिरवाणें ॥२॥
बापरखुमादेविवर विठ्ठलें।
माझें बाह्यअभ्यंतर व्यापिलें ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मिक जागृती आणि भक्तीच्या अनुभवाचे वर्णन केले आहे. "नेत्र लाउनि मनासीं जंव पुसों जाय" म्हणजे जेव्हा मनाने नजरेने पाहिले, तेव्हा त्या अनुभवात देवाने अद्भुतता प्रकट केली.

"देवें नवल केलें" हे शब्द म्हणजे देवाने अनेक अद्भुत अनुभव दिले आहेत. "शेखी सांगतां लाजिरवाणें" म्हणजे या अनुभवामुळे संत ज्ञानेश्वर लाजेच्या भावनेने भरले जातात.

रखुमादेव आणि विठोबांच्या संगतीत, त्यांच्या भक्तीत बाह्य आणि अंतःकरण दोन्ही व्यापलेले आहेत. या सर्व अनुभवांमध्ये भक्तीची गहनता आणि आत्मिक संतोष स्पष्टपणे व्यक्त केला आहे.

अभंग ३१०

चैतन्य चोरुनि नेलें चित्त माझें सवें गेलें।
पाहे तंव तंव तन्मय जालें गे माय ॥१॥
देवें नवल केलें मन माझें मोहिलें।
विसरु तो आठऊ जालागे माये ॥२॥
यासी जाणावयालागी अनुउते पाहे।
तंव त्रिभुवन तन्मय जालेंगे माये ॥३॥
बापरखुमादेविवरें विठ्ठलरायें।
माझें सबाह्यभ्यंतर व्यापिलेंगे माय ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी चैतन्याचा अनुभव आणि भक्तीच्या गहनतेवर प्रकाश टाकला आहे. "चैतन्य चोरुनि नेलें चित्त माझें सवें गेलें" म्हणजे चैतन्याने त्यांच्या मनाला पूर्णपणे घेतले आहे.

"पाहे तंव तंव तन्मय जालें गे माय" म्हणजे ते अद्वितीय अनुभव घेताना पूर्णतः तन्मय झाले आहेत. "देवें नवल केलें मन माझें मोहिलें" म्हणजे देवाने मनाला मोहक अनुभव दिला आहे, ज्यामुळे विसरून जातात.

"यासी जाणावयालागी अनुउते पाहे" म्हणजे या अनुभवाला समजून घेण्यासाठी त्यांना अधिक गहराईने पहावे लागते, आणि "तंव त्रिभुवन तन्मय जालेंगे" म्हणजे त्या अनुभवात त्रिभुवन एकत्रितपणे तन्मय होते.

रखुमादेव आणि विठोबांच्या कृपेने, "माझें सबाह्यभ्यंतर व्यापिलेंगे" म्हणजे बाह्य आणि अंतःकरण दोन्ही एकत्रितपणे व्यापले जातात, ज्यामुळे संपूर्ण संतोष आणि शांति प्राप्त होते.

अभंग ३११

हस्ती घोडे हरण सिंहाडे।
तैसे हें गुजराति लुगडें गे माये ॥१॥
पालव मिरवित जाईन।
शेला पदरीं धरुनि राहीन ॥२॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु सांवळा।
तेणें मन माजिठा दिल्हा साउला ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आध्यात्मिक वैभव आणि भक्तीच्या सौंदर्याचे वर्णन केले आहे. "हस्ती घोडे हरण सिंहाडे" म्हणजे शक्तिशाली आणि तेजस्वी अस्तित्वाने भरलेले, तसेच "गुजराती लुगडें" म्हणजे भक्तीच्या सौंदर्याने सजलेले.

"पालव मिरवित जाईन" म्हणजे संत ज्ञानेश्वर त्यांच्या भक्तीतून एकत्रितपणे आनंद घेत आहेत, आणि "शेला पदरीं धरुनि राहीन" म्हणजे त्यांच्या मनात पवित्रतेचे आणि भक्तीचे गुण धारण केलेले आहेत.

बापरखुमादेव आणि विठोबांच्या कृपेने, "तेणें मन माजिठा दिल्हा साउला" म्हणजे त्यांच्यामुळे मनाला संतोष आणि आनंद प्राप्त होतो. या अनुभवात भक्तीच्या गहनतेचा आणि दिव्यतेचा अनुभव स्पष्टपणे व्यक्त केला आहे.

अभंग ३१२

एकतत्त्व साधि तंव हारपलों तेथें।
मज पाहतां येथें मी नाहीं ॥१॥
काय करुं सांगा कैसा हा आकळे।
एकतत्त्वीं मिळे ह्रदयींगे बाईये ॥२॥
संपादनी नट नटोनियां हरि।
एकरुपें करि आपण्या ऐसें ॥३॥
ज्ञानदेवींच तत्त्वसार हरी।
चित्तानु लहरी झेपावली ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी एकत्वाच्या गहन अनुभवाचे वर्णन केले आहे. "एकतत्त्व साधि तंव हारपलों तेथें" म्हणजे एकत्व साधताना, त्या अनुभवात तेथे व्यक्तिमत्वाची वेदना नाही.

"काय करुं सांगा कैसा हा आकळे" म्हणजे या अनुभवात ते काय करावे, हे समजत नाही. "एकतत्त्वीं मिळे ह्रदयींगे बाईये" म्हणजे एकत्वात सामील झाल्यावर हृदयातील अनुभव एक नवीन पातळी गाठतो.

"संपादनी नट नटोनियां हरि" म्हणजे हरि सर्व नटांना एकत्र करतो, आणि "एकरुपें करि आपण्या ऐसें" म्हणजे हरि एकरूप होऊन भक्तांना अनुभव देतो.

"ज्ञानदेवींच तत्त्वसार हरी" म्हणजे ज्ञानाची देवी हरीच्या तत्त्वात सामावलेली आहे, ज्यामुळे चित्ताची लहर अधिक गहन बनते. या अनुभवात ज्ञान, एकत्व, आणि भक्तीचा अद्वितीय अनुभव स्पष्टपणे व्यक्त झाला आहे.

अभंग ३१३

आपुलेनि भारें श्रीरंग डोलत गेलें।
तंव अवचितें पाचारिलें पाठिमोरें ॥१॥
माझें चैतन्य चोरिलें चैतन्य चोरिलें।
अवघे पारुषलें दीन देहे ॥२॥
बापरखुमादेविवरु दिनानाथ भेटला।
विठ्ठल विठ्ठल झाला देह माझा ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आध्यात्मिक भार आणि भक्तीच्या अनुभवाचे वर्णन केले आहे. "आपुलेनि भारें श्रीरंग डोलत गेलें" म्हणजे श्रीरंगाच्या प्रेमाने मन हलले आहे, ज्यामुळे आत्मा हलका झाला आहे.

"तंव अवचितें पाचारिलें पाठिमोरें" म्हणजे त्या क्षणी आत्मज्ञानाचा अनुभव मिळाला, ज्यामुळे मन शुद्ध झाले. "माझें चैतन्य चोरिलें" म्हणजे चैतन्याने मनाला भव्यतेत गेला आहे, "अवघे पारुषलें दीन देहे" म्हणजे दीन शरीराला अशांतता अनुभवायला लागली आहे.

बापरखुमादेव आणि दिनानाथ यांच्या संगतीत, "विठ्ठल विठ्ठल झाला देह माझा" म्हणजे विठोबाच्या कृपेने, संत ज्ञानेश्वरांचा देह साक्षात विठोबा बनला आहे. या अनुभवात भक्ती, आनंद, आणि दिव्यता यांचा अद्वितीय समन्वय स्पष्टपणे व्यक्त झाला आहे.

अभंग ३१४

उन्मनि अवस्था लागली निशाणी।
तन्मयता ध्यानीं मुनीजनां ॥१॥
मन तेथें नाहीं पहासी तें काई।
सर्व हरि डोहीं बुडी दे कां ॥२॥
मनाची कल्पना देहाची भावना।
शून्य ते वासना हरिमाजी ॥३॥
निवृत्ति म्हणे सर्व हरिपीक फ़ळलें।
ज्ञानासी लाधलें हरि कृपा ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ध्यान आणि तन्मयतेच्या अनुभवाचे वर्णन केले आहे. "उन्मनि अवस्था लागली निशाणी" म्हणजे आध्यात्मिक जागरूकतेची स्थिती अनुभवली जाते.

"तन्मयता ध्यानीं मुनीजनां" म्हणजे ध्यान करणाऱ्या साधकांना तन्मयतेचा अनुभव येतो. "मन तेथें नाहीं पहासी तें काई" म्हणजे त्या अनुभवात मन शांत असते आणि बाह्य जगाचा विचार नाही.

"सर्व हरि डोहीं बुडी दे कां" म्हणजे सर्व काही हरितत्त्वात विलीन होत जाते. "मनाची कल्पना देहाची भावना" म्हणजे मनाच्या कल्पनांनी आणि देहाच्या भावनांनी शून्य वासना अनुभवली जातात.

"निवृत्ति म्हणे सर्व हरिपीक फ़ळलें" म्हणजे निवृत्तीच्या मार्गाने सर्व हरि प्रदान करतात, आणि "ज्ञानासी लाधलें हरि कृपा" म्हणजे ज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी हरिची कृपा मिळते. या अनुभवात ध्यान, शांति, आणि भक्तीचा अद्वितीय अनुभव स्पष्टपणे व्यक्त झाला आहे.

अभंग ३१५

तुजमाजी विरावें तुज गिळूनि राहावें।
तुझें रुप पाहावें रुपेंविण ॥१॥
तूंतें अवघें गुज म्यां सांगावें।
वाचेविण बोलावें नि:शब्दाकारें ॥२॥
रखुमादेविवरु वाचे विनविला।
प्रसन्न जाला ब्रह्म दाउनी ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भक्तीच्या गहनतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे. "तुजमाजी विरावें तुज गिळूनि राहावें" म्हणजे देवतेच्या उपस्थितीत पूर्णपणे विलीन होण्याची इच्छा दर्शवली आहे.

"तुझें रुप पाहावें रुपेंविण" म्हणजे देवाचे रूप पाहण्यात अद्वितीय आनंद अनुभवला जातो, जरी प्रत्यक्ष रूप नसलं तरी. "तूंतें अवघें गुज म्यां सांगावें" म्हणजे सर्व काही तुझ्या अस्तित्वात विलीन होईल, आणि "वाचेविण बोलावें नि:शब्दाकारें" म्हणजे शब्दांशिवाय संवाद साधण्याची इच्छा.

"रखुमादेविवरु वाचे विनविला" म्हणजे संत ज्ञानेश्वरांनी रखुमादेव आणि विठोबांच्या कृपेची याचना केली, ज्यामुळे "प्रसन्न जाला ब्रह्म दाउनी" म्हणजे ब्रह्माच्या अनुभवात प्रसन्नता प्राप्त झाली. या अनुभवात भक्ती, ध्यान, आणि प्रेम यांचे अद्वितीय मिश्रण स्पष्टपणे व्यक्त केले आहे.

अभंग ३१६

कमळावरी कमळ ठेवुनी उल्हाटे।
कमळीं कमळ उफ़राटेंगे माय ॥१॥
वासना निरसिलिये।
ब्रह्मकमळीं उगवलीयेगे बाईये ॥२॥
कारण कामातें करुनि आपैते।
महाकारण तें गगना परौतें गे बाईये ॥३॥
बापरखुमादेविवर विठ्ठल तेजसु।
ब्रह्मकमळीं दाविता प्रकाशुगे बाईये ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भक्तीचा आणि आध्यात्मिक अनुभवाचा सुंदर उलगडा केला आहे. "कमळावरी कमळ ठेवुनी उल्हाटे" म्हणजे कमळावर कमळ ठेवून उल्हडणारं, जे भक्तीच्या सौंदर्याचं प्रतीक आहे.

"कमळीं कमळ उफ़राटेंगे माय" म्हणजे भक्तांच्या मनात आणि हृदयात कमळाच्या फुलासारखा आनंद व भक्ति अनुभवला जातो. "वासना निरसिलिये" म्हणजे जगाच्या वासनांना दूर करत, "ब्रह्मकमळीं उगवलीयेगे" म्हणजे ब्रह्माच्या अनुभवाने मनाची पवित्रता वाढते.

"कारण कामातें करुनि आपैते" म्हणजे सर्व कारणे कामात असताना, "महाकारण तें गगना परौतें गे बाईये" म्हणजे महाकारण अनुभव घेणारे गगनासमान आहे.

बापरखुमादेव आणि विठोबांच्या तेजाने, "ब्रह्मकमळीं दाविता प्रकाशुगे" म्हणजे ब्रह्मकमळीच्या प्रकाशात आत्मा उजळतो. या अनुभवात भक्ती, प्रेम, आणि आध्यात्मिक दिव्यता यांचा अद्वितीय संयोग स्पष्टपणे व्यक्त केला आहे.

अभंग ३१७

निरखित निरखित गेलिये।
पाहे तंव तन्मय जालिये ॥१॥
उन्मनीं मन निवालें।
सावळें परब्रह्म भासलें ॥२॥
रुप येवोनियां डोळां बैसलें।
पाहें तंव परब्रह्म आतलें ॥३॥
बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें।
मुस ओतुनि मेण सांडिलें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आध्यात्मिक अनुभवाची गहराई व्यक्त केली आहे. "निरखित निरखित गेलिये" म्हणजे ध्यानात मनाने निरखताना, "पाहे तंव तन्मय जालिये" म्हणजे त्या अनुभवात मन तन्मय झाले आहे.

"उन्मनीं मन निवालें" म्हणजे उन्मादाच्या स्थितीत मन शांत झाले आहे, आणि "सावळें परब्रह्म भासलें" म्हणजे सावळ्या रूपात परब्रह्माचा अनुभव झाला आहे.

"रुप येवोनियां डोळां बैसलें" म्हणजे देवाचे रूप डोळ्यां समोर बसले आहे, "पाहें तंव परब्रह्म आतलें" म्हणजे त्या रूपात परब्रह्माची गहराई अनुभवली जाते.

"बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें" म्हणजे विठोबाच्या कृपेने, "मुस ओतुनि मेण सांडिलें" म्हणजे भक्तीच्या आनंदात मन एकत्र झाले आहे. या अनुभवात ध्यान, शांति, आणि प्रेम यांचा अद्वितीय समन्वय स्पष्टपणे व्यक्त झाला आहे.

अभंग ३१८

सदैवपण आलें गोपाळातें देखिलें।
लक्षा एका जोडलें अमित्य गुणीं वो माय ॥१॥
दैन्याचे सांकडीपासूनि वेगळालें।
पैं जवळी बैसविलें आनंदपदीं वो माय ॥२॥
जागृतिशेवटीं निद्राभुली नुठी।
म्यां प्रपंचासी मिठी दिधली वो माय ॥३॥
मागुती नको परतणी या शरीरीं उरवणी।
प्रपंचाची काहाणी निमाली वो माय ॥४॥
सदोदीत भरलें त्या तिहीं गुणां वेगळें।
तें अगणित वर्षलें प्रेमधारीं वो माय ॥५॥
सबराभरित भरला या देहाभावा वेगळा।
रखुमादेविवरु जवळी जोडला वो माय ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी गोपाळाच्या भक्तीत प्रेम, आनंद, आणि आध्यात्मिक अनुभवाचे वर्णन केले आहे. "सदैवपण आलें गोपाळातें देखिलें" म्हणजे गोपाळाच्या कृपेने सदैव आनंद आणि शांती अनुभवली आहे.

"लक्षा एका जोडलें अमित्य गुणीं वो माय" म्हणजे एकच लक्ष ठरवून, अनंत गुणांमध्ये समृद्धी मिळवली आहे. "दैन्याचे सांकडीपासूनि वेगळालें" म्हणजे दीनतेपासून वेगळे होऊन, "पैं जवळी बैसविलें आनंदपदीं" म्हणजे आनंदाच्या अनुभवात बसले आहे.

"जागृतिशेवटीं निद्राभुली नुठी" म्हणजे जागरूकतेच्या अंतिम अवस्थेत, "म्यां प्रपंचासी मिठी दिधली वो माय" म्हणजे संसारास मिठी दिली आहे.

"मागुती नको परतणी या शरीरीं उरवणी" म्हणजे शरीराची इच्छा मागणं सोडून, "प्रपंचाची काहाणी निमाली वो माय" म्हणजे जीवनाची कथा समजून घेतली आहे.

"सदोदीत भरलें त्या तिहीं गुणां वेगळें" म्हणजे त्या गुणांमध्ये पूर्ण भरभराट झाली आहे, "तें अगणित वर्षलें प्रेमधारीं वो माय" म्हणजे प्रेमाच्या जिव्हाळ्याने जीवनात अनंत वर्षे पार केली आहेत.

"सबराभरित भरला या देहाभावा वेगळा" म्हणजे शरीराच्या भावना वेगळ्या झाल्या आहेत, "रखुमादेविवरु जवळी जोडला वो माय" म्हणजे रखुमादेवाच्या संगतीने या अनुभवाला जोडले आहे.

अभंग ३१९

निरालंब स्तंब घातला निजयोगु।
साहि वेगळेसि वो माय ॥१॥
आणिकां न कळे तें त्रिगुणां वेगळें।
तें मज गोवळें दावियलें वो माय ॥२॥
दुर्घट घडतां न वर्णवे योग्यता।
मज पुढारी वो माय ॥३॥
खुणा जरी बोलों तरी मौन्य पडलें।
तें परब्रह्मीं उघडलें दिव्यचक्षु वो माय ॥४॥
तो चिदानंदु पुतळा रखुमाई जवळा।
सोईरा सकळांसहित वो माय ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान आणि ध्यानाच्या अनुभवाचे सुंदर वर्णन केले आहे. "निरालंब स्तंब घातला निजयोगु" म्हणजे योगाच्या गहन अवस्थेत स्थिरता अनुभवली आहे, जिथे बाह्य जगाला दूर केले आहे.

"साहि वेगळेसि वो माय" म्हणजे या अनुभवात मनुष्याची खरी ओळख वेगळी आहे. "आणिकां न कळे तें त्रिगुणां वेगळें" म्हणजे बाह्य जगाच्या त्रिगुणांच्या गडबडीत कोणालाही खरे ज्ञान कळत नाही.

"तें मज गोवळें दावियलें वो माय" म्हणजे गोवळ्यांच्या प्रेमाने ज्ञानाची प्रकाश डाळली आहे. "दुर्घट घडतां न वर्णवे योग्यता" म्हणजे कठीण परिस्थितीत योग्यता वर्णन करता येत नाही, आणि "मज पुढारी वो माय" म्हणजे त्या मार्गदर्शनात सुरक्षेचा अनुभव मिळाला आहे.

"खुणा जरी बोलों तरी मौन्य पडलें" म्हणजे शारीरिक संवादांमध्ये शांति आणि मौन आढळले आहे. "तें परब्रह्मीं उघडलें दिव्यचक्षु वो माय" म्हणजे परब्रह्माच्या अनुभवाने दिव्यदृष्टि खुली झाली आहे.

"तो चिदानंदु पुतळा रखुमाई जवळा" म्हणजे चैतन्य आणि आनंदाचा अनुभव ठेवणारा ब्रह्म आहे, "सोईरा सकळांसहित वो माय" म्हणजे सर्वांच्यासमवेत त्या आनंदात विलीन होतो.

अभंग ३२०

दिप दिगांतरीं दिपीं पाहातां।
परेहुनि परता तो देखिला वो माय ॥१॥
पाहीन मी आतां निरंजन स्वरुपता।
त्यानें मज तत्त्वतां चोजविलें वो माय ॥२॥
देहाचा दिवा उजळुनि ज्ञानज्योति।
परपुरुषीं निवृत्ति झाली वो माय ॥३॥
कवळुनि भेटी प्राणेंसि देईन मिठी।
मी नि:शब्देंसी गोष्टी सांगेन वो माय ॥४॥
निजभावें निरोपिला सच्चिदानंदपदीं।
मग मज परमानंदी गोष्टी जोडली वो माय ॥५॥
ऐसें मीं अनुसरलें यानें आपंगिलें।
रखुमादेविवरु विठ्ठलें वो माय ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञानाच्या गूढतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे. "दिप दिगांतरीं दिपीं पाहातां" म्हणजे एक जागरूक स्थितीत बाहेरच्या प्रकाशाच्या अनुभवात गहन दृष्टि मिळवली आहे.

"परेहुनि परता तो देखिला वो माय" म्हणजे आध्यात्मिक सत्याकडे परतणे. "पाहीन मी आतां निरंजन स्वरुपता" म्हणजे निरंजन म्हणजे शुद्ध स्वरूप पहात आहे, "त्याने मज तत्त्वतां चोजविलें वो माय" म्हणजे त्या सत्याने मला तत्त्वज्ञान दिलं आहे.

"देहाचा दिवा उजळुनि ज्ञानज्योति" म्हणजे ज्ञानाची प्रकाश आपल्या देहात आला आहे, "परपुरुषीं निवृत्ति झाली वो माय" म्हणजे परायामातून निवृत्ती मिळाली आहे.

"कवळुनि भेटी प्राणेंसि देईन मिठी" म्हणजे प्राणांना मिठी देऊन, "मी नि:शब्देंसी गोष्टी सांगेन वो माय" म्हणजे शांततेत गूढ गोष्टींचा अनुभव होतो.

"निजभावें निरोपिला सच्चिदानंदपदीं" म्हणजे आपल्या भावनेने सच्चिदानंदात विलीन झाले, "मग मज परमानंदी गोष्टी जोडली वो माय" म्हणजे त्या अनुभवाने आनंदाची गोष्ट मिळवली.

"ऐसें मीं अनुसरलें यानें आपंगिलें" म्हणजे या मार्गाने मी आपले आत्मज्ञान साधले, "रखुमादेविवरु विठ्ठलें वो माय" म्हणजे रखुमादेवाच्या कृपेने विठोबा माझ्या जीवनात आहे.

अभंग ३२१

दीनपण दवडूनि दिनानाथें मेळविलें।
ते येणें गोपाळें केलें रुप नवल वो माये ॥१॥
पाहातां पारणीं फ़िटली चक्षूंची।
सर्व आवडीची कोथळी लाधली वो माये ॥२॥
आतां असो हे भरोवरी सांगणें या शरीरीं।
उगवलें अंतरी दृष्टीचिया वो माय ॥३॥
गुण गिर्‍हाईक जोडला अमोल मोलें घेतला।
रखुमादेविवर विठ्ठल वो माय ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी दीनतेपासून मुक्त होण्याचा अनुभव व्यक्त केला आहे. "दीनपण दवडूनि दिनानाथें मेळविलें" म्हणजे दीनपणाला दूर करून भगवान दीनानाथाने एकत्र केले.

"ते येणें गोपाळें केलें रुप नवल वो माये" म्हणजे गोपाळाच्या रूपात आलेले अनन्य सौंदर्य पाहणे. "पाहातां पारणीं फ़िटली चक्षूंची" म्हणजे त्या रूपाला पाहताना चष्मा झळला.

"सर्व आवडीची कोथळी लाधली वो माये" म्हणजे त्या रूपात सर्व प्रेमाचे स्रोत मिळाले. "आतां असो हे भरोवरी सांगणें या शरीरीं" म्हणजे या शरीरात आध्यात्मिक प्रकाश उगवला आहे.

"उगवलें अंतरी दृष्टीचिया वो माय" म्हणजे अंतःकरणात दृष्टीची ज्योती चमकली आहे. "गुण गिर्‍हाईक जोडला अमोल मोलें घेतला" म्हणजे गुणांचा व्यापार केला जातो, जो अमोल असतो.

"रखुमादेविवर विठ्ठल वो माय" म्हणजे रखुमाईच्या कृपेने विठोबा येथे आहे, जो सर्व गुणांचा आधार आहे.

अभंग ३२२

देहधर्मी काज गुरुराज चित्तीं।
तरीच या संपत्ती फ़ळद होती ॥१॥
तैसें तुझें ध्यान करितां उध्दट।
सांपडली वाट वैकुंठीची ॥२॥
ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान ध्येय ध्याता हरी।
समरसें श्रीहरि तत्त्व जाले ॥३॥
पृथ्वी आप तेज गगनाकृति वायो।
फ़िटला संदेहो ये जन्मींचा ॥४॥
उपदेश द्रष्टा जरि असे श्रेष्ठ।
तरीच भाग्य विनट विष्णुरुपी ॥५॥
ज्ञानदेवीं सिध्दि साउली श्रीहरी।
गुरुकृपा करीं कुरवाळिलें ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी गुरुंच्या महत्त्वाचा आणि ध्यानाच्या शक्तीचा अनुभव व्यक्त केला आहे. "देहधर्मी काज गुरुराज चित्तीं" म्हणजे गुरुच्या साधनांनी चित्ताच्या आंतरिकतेला अर्थ मिळतो.

"तरीच या संपत्ती फ़ळद होती" म्हणजे गुरुंच्या मार्गदर्शनामुळे आध्यात्मिक संपत्ती मिळवली जाते. "तैसें तुझें ध्यान करितां उध्दट" म्हणजे तुझ्या ध्यानामुळे उध्दट अवस्थेत जाणे शक्य होते.

"सांपडली वाट वैकुंठीची" म्हणजे वैकुंठाची वाट सापडली आहे. "ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान ध्येय ध्याता हरी" म्हणजे ज्ञानाच्या तत्त्वात हरी एकरूप झाला आहे.

"समरसें श्रीहरि तत्त्व जाले" म्हणजे श्रीहरीच्या तत्त्वात समरसता प्राप्त झाली आहे. "पृथ्वी आप तेज गगनाकृति वायो" म्हणजे पृथ्वी आणि आकाश यांच्यातील तेज अनुभवण्यात आले.

"फ़िटला संदेहो ये जन्मींचा" म्हणजे जन्मभराच्या संशयांना दूर केले आहे. "उपदेश द्रष्टा जरि असे श्रेष्ठ" म्हणजे द्रष्टा असलेला उपदेशक श्रेष्ठ असतो.

"तरीच भाग्य विनट विष्णुरुपी" म्हणजे त्याने भाग्याचे गाभा मिळवतो. "ज्ञानदेवीं सिध्दि साउली श्रीहरी" म्हणजे ज्ञानदेवांच्या कृपेने श्रीहरीची सिद्धी प्राप्त होते.

"गुरुकृपा करीं कुरवाळिलें" म्हणजे गुरुंच्या कृपेने सर्व काही साधता येते.

अभंग ३२३

जन्माचें व्याज आपणचि गिळिलें।
मुदलाचा ठावो नाहीं ऐसें केलें ॥१॥
रिणाईत नव्हे हा निर्गुणासि समंधु।
येणें परमबोधु बोधविला ॥२॥
ऐसी आपुली साक्षी कवणें पै द्यावी।
निवृत्ति म्हणे कांहीं ठायीं न ठेवीची ॥३॥
बापरखुमादेविवरें केला घातासि घातु।
आपुला लक्षाचा लाभु वरी दिधला ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी जन्माच्या अनुभवांचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. "जन्माचें व्याज आपणचि गिळिलें" म्हणजे जन्माच्या अनुभवांचे फळ आपल्या हातात आले आहे. "मुदलाचा ठावो नाहीं ऐसें केलें" म्हणजे मूळ कारणाला दूर ठेवणे शक्य झाले आहे.

"रिणाईत नव्हे हा निर्गुणासि समंधु" म्हणजे निर्गुण ब्रह्माशी रिणाईचा संबंध नाही. "येणें परमबोधु बोधविला" म्हणजे परमबोधामुळे ज्ञान मिळवले आहे.

"ऐसी आपुली साक्षी कवणें पै द्यावी" म्हणजे आपुलकीची साक्ष कशी देऊ शकतो? "निवृत्ति म्हणे कांहीं ठायीं न ठेवीची" म्हणजे निवृत्तिपथावर कोणतीही अडचण ठेवू नये.

"बापरखुमादेविवरें केला घातासि घातु" म्हणजे गुरुंच्या कृपेने काहीच नकारात्मकता उरलेली नाही. "आपुला लक्षाचा लाभु वरी दिधला" म्हणजे लक्षाची प्राप्ती होत आहे, ज्यामुळे आध्यात्मिक प्रगती साधता येते.

अभंग ३२४

दुरुनि येक ऋण मागावया आलें।
माझें मीं पाहिलें तंव कांही नाहीं ॥१॥
भीतरील माझीं पंचरत्नें नेलीं।
स्वस्वरुप वाहवलीं मध्य गिळियेलें ॥२॥
निवृत्ति बोधें मी बोधलें।
सांगतें वाहवलें सर्वस्वेंसी ॥३॥
ऐसा रखुमादेविवरुविठ्ठलु आपण पुढारला।
माझा निर्वाळा केला संसारींचा ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञानाची गूढता व्यक्त केली आहे. "दुरुनि येक ऋण मागावया आलें" म्हणजे दूरून काही मागण्याची अपेक्षा येते, पण "माझें मीं पाहिलें तंव कांही नाहीं" याचा अर्थ आत्मपरीक्षणातून कळतं की वास्तविकतेत काहीही नाही.

"भीतरील माझीं पंचरत्नें नेलीं" म्हणजे अंतर्मुख होऊन आपल्या गुणांना ओळखले आहे. "स्वस्वरुप वाहवलीं मध्य गिळियेलें" म्हणजे आपल्या स्वरूपाची महती अनुभवली.

"निवृत्ति बोधें मी बोधलें" म्हणजे निवृत्तीच्या ज्ञानाने आत्मज्ञान प्राप्त झाले. "सांगतें वाहवलें सर्वस्वेंसी" म्हणजे सर्व काही आत्मसमर्पण करून दिले.

"ऐसा रखुमादेविवरुविठ्ठलु आपण पुढारला" म्हणजे संत ज्ञानेश्वरींनी शंकराचार्याच्या कृपेने मार्गदर्शन केले आहे. "माझा निर्वाळा केला संसारींचा" म्हणजे संसारातून मुक्तता मिळवली आहे.

अभंग ३२५

सत्राविये कोठडि माजी निक्षेपिलें।
एकीं केलें धन ते बाविसें नेलें पातेजोनि ॥१॥
आपण नेणतां ऋण घ्यावयासी गेलों।
तंव तंव सर्वस्वेसी बुडालों परोपरी देखा ॥२॥
मंत्र सांगितला माझ्या कानीं।
जाणोनि ज्ञानविज्ञानीं वेडावलों ॥३॥
ऐसें रखुमादेविवरा विठ्ठलाच्या बोला।
पातेजलों सर्वस्वासी ठेलों प्राड.मुख ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी जीवनाच्या तत्त्वज्ञानावर विचार केला आहे. "सत्राविये कोठडि माजी निक्षेपिलें" म्हणजे त्यांनी त्यांच्या जीवनातील अनुभवांवर आणि धान्यावर विचार केला आहे. "एकीं केलें धन ते बाविसें नेलें पातेजोनि" याचा अर्थ आहे की जीवनात साधलेल्या वस्तूंची खरी मूल्य कशी होती, आणि काही वस्तू त्यांचे महत्त्व गमावून बसतात.

"आपण नेणतां ऋण घ्यावयासी गेलों" म्हणजे स्वतःच्या जीवनात घेतलेल्या निर्णयांमुळे जबाबदारी वाढली. "तंव तंव सर्वस्वेसी बुडालों परोपरी देखा" याचा अर्थ आहे की या निर्णयांनी त्यांचे सर्व काही गमावले आहे.

"मंत्र सांगितला माझ्या कानीं" म्हणजे ज्ञानाची एक महत्वपूर्ण सूचना त्यांना प्राप्त झाली. "जाणोनि ज्ञानविज्ञानीं वेडावलों" म्हणजे ज्ञानाच्या प्रकाशातच खरी स्थिती समजली.

"ऐसें रखुमादेविवरा विठ्ठलाच्या बोला" म्हणजे विठोबाच्या कृपेने, ज्ञानाचे आणि जीवनाचे गूढ समजले आहे. "पातेजलों सर्वस्वासी ठेलों प्राड.मुख" म्हणजे आत्मज्ञानाने जीवनाच्या सर्व पैलूंना एकत्र करून ठेवले आहे.

अभंग ३२६

चौ तेरा आम्ही चौसष्टीचे भागे सांचिले।
तें एका ऋणाईतें घेतलें वोळखीविण ॥१॥
आपुलें अकरावें एक सोईरें जाणा।
तेंहीं पैं तयासि मिळोनि ठेलें ॥२॥
आतां मी चौघांपाशीं जाईन तिहींचि नागविले पाहीं।
तेथें कांहीं नाहीं ऐसें म्हणितलें ॥३॥
ऐसा देहाचा दिवाळखोर दुसर्‍यासी घेऊनी गेला।
तेणें मज दाखविला अद्वैत पारु ॥४॥
सहस्त्रापरि कांही धरियेली जरी।
ज्ञानमूढें तरी कायि जाणती ॥५॥
ऐसा बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु मध्यावर्ती भला।
तेणें उगाणा केला परावृत्त होऊनियां ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान आणि जीवनाच्या वास्तवतेवर विचार केला आहे. "चौ तेरा आम्ही चौसष्टीचे भागे सांचिले" म्हणजे जीवनात विविध अनुभवांचे एकत्रीकरण केले आहे. "तें एका ऋणाईतें घेतलें वोळखीविण" म्हणजे या अनुभवांनी एकत्र येऊन एक विशेष अर्थ प्राप्त केला आहे.

"आपुलें अकरावें एक सोईरें जाणा" याचा अर्थ म्हणजे जीवनात अकराव्या अवस्थेत येऊन आपल्याला चांगली गोष्ट समजली आहे. "तेंही पैं तयासि मिळोनि ठेलें" म्हणजे त्या गोड अनुभवाला स्वीकारून जीवनाचा अर्थ स्पष्ट झाला आहे.

"आतां मी चौघांपाशीं जाईन तिहींचि नागविले पाहीं" याचा अर्थ म्हणजे आत्मा आणि देहाच्या भेदांना समजून घेत आहे. "तेथें कांहीं नाहीं ऐसें म्हणितलें" म्हणजे वास्तविकता निराकार आहे.

"ऐसा देहाचा दिवाळखोर दुसर्‍यासी घेऊनी गेला" म्हणजे देहाच्या अस्तित्वाने आत्म्याला कमी केले आहे. "तेणें मज दाखविला अद्वैत पारु" म्हणजे अद्वैत तत्त्वाने त्यांना मार्गदर्शन केले आहे.

"सहस्त्रापरि कांही धरियेली जरी" म्हणजे ज्ञानाच्या साधनांनीही काहीच नाही, कारण मूढतेतच जीवनाचे गूढ आहे. "ऐसा बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु मध्यावर्ती भला" म्हणजे विठोबा हे ज्ञान देणारे दैवत आहे, जे आपल्याला आत्मज्ञानाकडे नेतो. "तेणें उगाणा केला परावृत्त होऊनियां" म्हणजे त्या ज्ञानाने जीवनाच्या गूढता उघड केली आहे.

अभंग ३२७

चतुर्देहाची भरणी पुरली।
एकाएकी देखिली निजतनु ॥१॥
त्याचे नांव गोवळु फ़िटला काळ वेळु।
जाला सकळु सकळांसहित ॥२॥
ऐसा बापरखुमादेविवरु सुंदरु।
तेणें माझा वेव्हारु खंडियेला ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मप्रकाश आणि आध्यात्मिक अनुभवाचे वर्णन केले आहे.

"चतुर्देहाची भरणी पुरली" म्हणजे जीवनातील चार अवस्थांचे किंवा चक्रांचे पूर्णत्व साधले आहे. "एकाएकी देखिली निजतनु" याचा अर्थ म्हणजे आत्मा एका विशेष अवस्थेत आपले वास्तविक स्वरूप पाहतो.

"त्याचे नांव गोवळु फ़िटला काळ वेळु" यामध्ये गोवळाचा संदर्भ देऊन काळाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकला आहे. "जाला सकळु सकळांसहित" म्हणजे त्या अवस्थेत सर्व गोष्टी एकत्र आल्या आहेत.

"ऐसा बापरखुमादेविवरु सुंदरु" म्हणजे विठोबा, जो एक सुंदर रूप धारण करतो. "तेणें माझा वेव्हारु खंडियेला" याचा अर्थ म्हणजे त्या दिव्यतेने त्यांच्या जीवनात परिवर्तन केले आहे.

या अभंगात आत्मज्ञानाच्या प्राप्तीने संतांचा जीवनातील अनुभव कसा बदलतो, हे स्पष्ट केले आहे.

अभंग ३२८

अकल्पित द्रुम आजि संयोगे घडलें।
अपार आपणातें विसरलेंगे माय ॥१॥
महुरलें मन माझें मोहरलें।
भक्तिफ़ळासि कैसें आलेंगे माय ॥२॥
देठींहुनि सुटलें पुढति कैसें जीवनासि आलें।
बापरखुमादेविवरविठ्ठलें ऐसें केलेंगे माय ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मसाक्षात्कार आणि भक्तीच्या फलांचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

"अकल्पित द्रुम आजि संयोगे घडलें" याचा अर्थ म्हणजे काही अप्रत्याशित घटना किंवा अनुभव जीवनात घडले आहेत. "अपार आपणातें विसरलेंगे माय" म्हणजे या अनुभवात आपण आपले स्वरूप विसरले.

"महुरलें मन माझें मोहरलें" म्हणजे मन आनंदित झाले आहे आणि भक्तीच्या फळांची अनुभूती घेत आहे. "भक्तिफ़ळासि कैसें आलेंगे माय" यामध्ये भक्तीचा फल कसा मिळतो, हे सांगितले आहे.

"देठींहुनि सुटलें पुढति कैसें जीवनासि आलें" याचा अर्थ म्हणजे भक्तीने जीवनाला एक नवीन दिशा दिली आहे. "बापरखुमादेविवरविठ्ठलें ऐसें केलेंगे माय" म्हणजे विठोबाच्या कृपेमुळे हे सर्व शक्य झाले आहे.

या अभंगात संतांचा अनुभव आणि भक्तीचे महत्त्व यावर प्रकाश टाकला आहे.

अभंग ३२९

पांचासहित लयातीत जालिये वो।
प्रेम भक्ती अनुसरलें वो काळ्या रुपासी ॥१॥
ठायींचाची काळा अनादि बहु काळा।
म्हणोनि वेदा चाळा लाविलागे माये ॥२॥
बापरखुमादेविवरें जन्मावेगळें पै केलें।
म्हणोनि भाज जाले बाईयेवो ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी प्रेम आणि भक्तीच्या गहनतेवर विचार केला आहे.

"पांचासहित लयातीत जालिये वो" म्हणजे प्रेम आणि भक्ती यांचा एक अद्भुत संगम झाला आहे. "काळ्या रुपासी" याचा अर्थ भक्तीत एका गूढ रूपात जाण्याचा अनुभव येतो.

"ठायींचाची काळा अनादि बहु काळा" याचा अर्थ म्हणजे अज्ञान किंवा अनादी काळाची भीती. "म्हणोनि वेदा चाळा लाविलागे" म्हणजे वेदांमध्ये या काळाच्या संदर्भात अनेक गोष्टी सांगितल्या आहेत.

"बापरखुमादेविवरें जन्मावेगळें पै केलें" म्हणजे संत ज्ञानेश्वर विठोबाच्या कृपेने जन्माच्या बंधनांपासून मुक्त झाले आहेत. "म्हणोनि भाज जाले बाईयेवो" याचा अर्थ म्हणजे त्यांचं अस्तित्व अनेक भेदभावांपासून दूर गेले आहे.

या अभंगात भक्तीच्या गूढतेचा अनुभव, अनादिकाळाची जाणीव, आणि विठोबाच्या कृपेचा उल्लेख केला आहे.

अभंग ३३०

संसारा तुकलिये वेव्हार मुकलिये।
घराचारा पारुषलिये काय सांगों ॥१॥
माझें जिणेंचि बुडालें माझें जिणेंचि बुडालें।
विठ्ठलें कुडें केलें काय सांगों ॥२॥
बापरखुमादेविवर विठ्ठलें।
सहज मोलेविणें विकत घेतलें ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी संसाराच्या ताणतणावाबद्दल विचार केला आहे.

"संसारा तुकलिये वेव्हार मुकलिये" याचा अर्थ म्हणजे संसारातील गुंतागुंतीच्या समस्या आणि व्यवहारांना दूर केले आहे. "घराचारा पारुषलिये काय सांगों" म्हणजे घरातील अडचणी आणि व्यत्ययांविषयी बोलताना काहीच सांगता येत नाही.

"माझें जिणेंचि बुडालें" याचा अर्थ म्हणजे माझं जीवन संकटात आले आहे, आणि "विठ्ठलें कुडें केलें काय सांगों" म्हणजे विठोबाने माझ्यासाठी काय केले, हे सांगताना हताशा व्यक्त होते.

"बापरखुमादेविवर विठ्ठलें" म्हणजे विठोबाच्या कृपेने मला सहजपणे मोक्ष मिळाला आहे, "सहज मोलेविणें विकत घेतलें" याचा अर्थ म्हणजे भक्तीने मला सहजपणे मोक्ष मिळविला आहे, जो काहीही किंमत न देता मिळाला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी संसाराच्या अडचणींचा उल्लेख केला आहे आणि विठोबाच्या कृपेवर विश्वास ठेवला आहे.

अभंग ३३१

तुज जाणावया जाय देवा।
तंव आठवे इंद्रियांचा हेवा।
मनें करुनियां ठेवा।
स्थान एक निर्मिलें ॥१॥
मग इंद्रियें भजती मना।
अल्प जाली पै वासना।
स्वरुप देखावया मना।
मन नयन एकरुपें ॥२॥

तुझें ध्यान आवडे कान्हा।
रुप न्याहाळी नयना।
निजीं निरंतर वासना।
कृष्ण ध्यानीं तत्पर ॥३॥

ऐसें तुझें रुप चोखडें।
मनें निवडिलें पै कोडें।
जें योगियां नसंपडे।
ध्यानरुपीं रया ॥४॥

या रुपाचा सोहळा देई।
हेंचि मागतुसे पाही।
आणिक न मागे गा कांहीं।
तुजवांचोनि स्वामिया ॥५॥

जरी स्वार्थ करुं कल्पनेचा।
हरि हाचि विस्तारु प्रपंचाचा।
काय यासि वर्णु वाचा।
तूं दीनाचा स्वामी होसी ॥६॥

नको हा संसार व्यर्थ।
भक्ति ज्ञान वैराग्य परमार्थ।
हाचि देई मानीं स्वार्थ।
नलगे अर्थ मायेचा ॥७॥

माझ्या मनें ध्यान केलें।
रुपीं रुप हिरोनि घेतलें।
थितें मीपणहि नेलें।
मज आपुलें म्हणवें ॥८॥

गोंवी ज्ञान पदविये।
ज्ञानाग्नि दावी मांडवीये।
दृश्य द्रष्टा सर्वज्ञ सोये।
अवघा होये दातारा ॥९॥

विश्व हें तूंचि क्षरलासि।
आत्मा जगदाकारें होसी।
सवेंचि क्षरलें मोडिसी।
तदां शेखी एकत्त्व ॥१०॥

बापरखुमादेवीवर ध्यान।
वृत्तिसी साधलें पूर्ण।
ज्ञानदेव म्हणे निधान।
विठ्ठलीं मन स्थिरावलें ॥११॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भक्ती, ध्यान, आणि तत्त्वज्ञानाचे वर्णन केले आहे.

पहिल्या चौकटीत, "तुज जाणावया जाय देवा" याचा अर्थ भगवान कृष्णाकडे भक्तीने जाण्याची तीव्र इच्छा दर्शवित आहे. इंद्रियांच्या वासनेपासून मनाला मुक्त ठेवण्याचे आवाहन आहे.

"तुझें ध्यान आवडे कान्हा" यामध्ये कृष्णाच्या रूपाचा गौरव आहे, ज्यामुळे भक्त निरंतर ध्यानात असतो.

"ऐसें तुझें रुप चोखडें" यामध्ये भक्ताने कृष्णाच्या रूपाचे सुंदर वर्णन केले आहे. "जें योगियां नसंपडे" म्हणजे ज्याला साधक देखील पोहचू शकत नाहीत.

"जरी स्वार्थ करुं कल्पनेचा" मध्ये भक्त भगवान कृष्णाच्या कृपेवर विश्वास ठेवतो आणि म्हणतो की तो दीनांचा स्वामी आहे.

"नको हा संसार व्यर्थ" यामध्ये संसाराच्या ताणतणावाकडे दुर्लक्ष करून भक्ती, ज्ञान आणि वैराग्य यांच्यावर लक्ष केंद्रित करावे, असे सांगितले आहे.

"विश्व हें तूंचि क्षरलासि" यामध्ये सृष्टीचे तत्त्वज्ञान सांगितले आहे, की सर्व अस्तित्व भगवानच्या स्वरूपात एकत्रित आहे.

अखेरीस, "विठ्ठलीं मन स्थिरावलें" यामध्ये भक्तीच्या माध्यमातून आत्मज्ञान मिळविण्याची प्रक्रिया स्पष्ट केली आहे.

अभंग ३३२
तुज पासाव जन्मलों हरी पुढती सामावलों तुझ्या उदरीं ।
​तुझिया व्यापकपणें चाले सत्कर्माची दोरी ।
​सायीखडियाचें बाहुलें कैसें हावभाव धरी ।
​सूर्यकांत वेधें अग्नीच प्रसवे सहजे समंधु ऐसा धरी रया ॥१॥
​तुझें तुज देवा सांगता निकें । समर्थेसि केवी बोलावें रंकें ॥ध्रु०॥
​अहंकार महदादि भूतें गुणेंसि आलीं ।
​तें चैतन्यनयनीं अधिष्ठिलीं ।
​सर्व शरिरीं वायो व्यापिला कीं पृथ्वींसि मिळोनि आकाशा भरोवरी जाली ।
​ते हे स्थूळ लिंग कारण तिहीं तत्त्वेंसी प्रकृति अथिली रया ॥२॥
​सर्व होणें तुज एकाचें ।
​दुजेपण तेथें आणावें कैचे ॥ध्रु०॥
​चंद्रमा मन चक्षुसूर्योदिशा श्रोत्र आकार उकार मकार प्रणव मन बुध्दि चित्त अहंकार ।
​ब्रह्मा विष्णु महेश राजस तामस सात्विक माया ब्रह्मीचा दावि
​पाड पावो तुज वेगळे काय आहे तें सांग पां तरि मज कां म्हणवितासि जिऊ रया ॥३॥
​जेथें पाहें तेथें तूंचि दिससी ।
​लपोनिया अबोला कासया धरिसी ॥ध्रु०॥
​रसना रस सेवावें हे तो जीव आत्म्याची स्थिति ।
​श्रवणीं ऐकणें की नेत्री देखणें हे तो तुझीच नाद श्रुती ।
​घ्राणासि परिमळ घेणें कीं हस्तपादाचि कां चरगती ।
​हे तो तुझींच पांचै तत्त्वें तरीं तूं मज कां भोगावितांसि यातायाती रया ॥४॥
​लाजेसि ना तूं देवा माझें ह्मणतां । संन्यासावें कैंचीरे कांता ॥ध्रु०॥
​इंद्रियें दारुणे जीव आत्मयासी कैंचीरे कांता ॥ध्रु०॥
​इंद्रिकें दारुणे जीव आत्मयासी हे तो सुखदु:ख प्राप्ती ।
​तेणें हें कारण कीं आत्मा पाव यातायाती ।
​इंद्रियें दंडून तप जें करावें ऐसें बोलती वेद श्रुती ।
​साहीजणासि तो वेवाद लाविला हे तो तुझीच करणी सांगती रया ॥५॥
​दुजेविंण एकला खेळतो स्वारी ।
​कवणातें जय कवणा आली हरी ॥ध्रु०॥
​अंगे ब्रह्मा जालासि उप्तत्ती करावया सृष्टी ।
​ते समयीं तो रचिली विषयाची कसवटी ।
​ऐसें तुझें वालभ मिरऊं जाय सृष्टि ।
​तंव सुखदु:ख लागतसे पाठीं ।
​येथें काय माझा अपराध जाणसी तरि शस्त्रेंसि
​मान निवटीं रया ॥६॥
​सगुण रचना वोजा विस्तारली ।
​भुजंगी व्याली तिची काय झालीं पिलीं ॥ध्रु०॥
​वेद प्रमाण करावया कारण
​कीं कृष्णमूर्तिची बुंथी घेणें ।
​अनंतब्रह्मादिकांसि आदिवंद्य तो तूं
​राखसी गौळियाची गोधनें ।
​अंबऋषीकारणें गर्भवास साहिले कीं
​अजामिळादिकांसि उध्दारणें ।
​वैरियां भक्तां येकिचि मुक्ती मा
​सम्रर्थु नाहीं येणें माने रया ॥७॥
​अनंत ब्रह्मांडे घडिसी मोडिसी ।
​अकर्तेपणें जैसा तैसा अससी ॥ध्रु०॥
​एक विरा माया मारावी कीं
​गणिका उध्दारावी हे कवण प्रकृती ।
​दशरथापिता रौरवीं कीं वैरिया
​सायुज्यता मुक्ती ।
​कर्मभ्रष्ट पांडव सरते केले की
​अज्ञानासी मोक्षप्राप्ती ।
​शास्त्रें पुराणें वारुं जाय तंव अधिकचि गुंती रया ॥८॥
​सुताचें गुंडाळें उगवीं पा वहिलें ।
​खंडूनियां सांडी देवा एकाचि बोले ॥ध्रु०॥
​मिथ्या हा प्रपंच कीं दर्पणीचें दुजे
​जळीं बिंब प्रकाशे ।
​एक साचें दुजें दिसें तैसेंचि ।
​दुसरे का प्रतिभासे ।
​लटिकें म्हणों जाय तंव तेथें
​मन का विश्वासे ।
​सगुण निर्गुण हे तों तुझीच माया तुझी
​तुजमाजी दिसे रया ॥९॥
​अर्धनारी सोंग पाहतां निकें ।
​साच लपऊनि दावितो लटिकें ॥ध्रु०॥
​सिध्दासी साधन हे तों कष्टचि वायांविण ।
​अनंत प्रत्यक्ष जाणोन कायसें परिमाण ।
​स्वयंभासि प्रतिष्ठा करणें हे तों
​देखतचि अज्ञानपण ।
​निजबिंबामाजी प्रतिबिंब बिंबलें तैसें
​सगुण निर्गुण तुजमाजी रया ॥१०॥
​सहजसिध्द तें तूं आपणपें पाहीं ।
​बाहिजु भीतरी ये दोन्हीं नाहीं ॥ध्रु०॥
​विश्वरुप अळंकारलें कीं मुसें आटली भांगारे ।
​अथवा घटमटादिकीं अभावीं परिपूर्ण असिजे अंबरें ।
​उदकी पडिला काश्मिरा तो नागवे निरा न सरे ।
​दुसरेपणें तैसा आदि मध्य अंतीं ह्रदयींचा
​जाणोनि पूर्णबोधेंविण द्वैत न सरे रया ॥११॥
​सच्चिदानंदरुप तत्त्वता ।
​लटिकेंचि बंधन बंधना मुक्ता ॥ध्रु०॥
​म्हणसी माझा संकल्प फळला तरि
​म्या दु:ख नाहीं इच्छिलें ।
​अवघा तुझा खेळ बहुरुप असें विस्तारलें ।
​जाणसीं तें करी देवातें तुझें तुज पुढां सांगितलें ।
​तेथ काय माझा अपराध देखसी
​तरी देह कां खंडिले रया ॥१२॥
​पुरे पुरे आतां जड जालें जिणें ।
​उरी नाहीं देवा लाजिरवाणें ॥ध्रु०॥
​ऐसीं इंद्रियें वासनेसी आणीजती ते
​तुझी तुजमाजीं सामावती ।
​समस्त जीव हे तों तुझे
​आकारलें येरी ते लटकीच भ्रांती ।
​जाणसी तें करी देवा तेचि
​तें सागों किती ।
​दग्धबीज तरु बीजीं सामावला तैसा
​तुजमाजी श्रीगुरुनिवृत्ति रया ॥१३॥
​ऐक्य जालें तेथें नित्य दिवाळी ।
​सहज समाधि तेथें कायसिरे टाळि ॥ध्रु०॥​

अर्थ:-
या अभंगात भक्त देवाच्या सर्वव्यापकतेचे आणि एकात्मतेचे दर्शन घडवितो. "तुज पासाव जन्मलों हरी पुढती सामावलों तुझ्या उदरीं" या ओळीत भक्त व्यक्त करतो की, तो देवाच्या तळ्यात जन्माला आलेला आहे आणि सर्व काही त्याच्या अंतर्गत सामावलेले आहे. सत्कर्म करण्याची प्रेरणा त्याच्याच व्यापकतेमुळे मिळते.

"अहंकार महदादि भूतें गुणेंसि आलीं" या ओळीत भक्त अहंकार आणि अन्य गुणांचे महत्त्व स्पष्ट करतो. सर्व जीवांमध्ये चैतन्य व्यापलेले आहे, आणि हेच तत्त्व सृष्टीतील सर्व गोष्टींचे कारण आहे.

"दुजेपण तेथें आणावें कैचे" यात भक्त म्हणतो की, सर्व काही एकच आहे, त्यामुळे द्वैताची संकल्पना खोटी आहे. चंद्र, सूर्य, आणि अन्य देवता एकाच दिव्यतेचे प्रतिनिधित्व करतात.

"जेथें पाहें तेथें तूंचि दिससी" या ओळीत देवाचे सर्वत्र अस्तित्व आहे हे दर्शवले आहे. सर्व इंद्रिये, श्रवण, दृष्टी, गंध यांचे अनुभव ही देवाची अनुभूती आहे.

"इंद्रियें दारुणे जीव आत्मयासी" यात भक्त इंद्रियांच्या जाळ्यात अडकलेल्या आत्म्याची स्थिती स्पष्ट करतो. इंद्रियांच्या तपश्चर्येची आणि वेदांच्या शिकवणीची आवश्यकता आहे.

"दुजेविंण एकला खेळतो स्वारी" येथे भक्त विविधांगी सृष्टीची आणि जीवनाची गूढता व्यक्त करतो. त्यात ब्रह्मा, विष्णु, महेश यांच्या सृष्टी निर्मितीची चर्चा केली आहे.

अभंगाच्या पुढील ओळींत भक्ति आणि ज्ञानाच्या विविध पैलूंचा समावेश आहे, ज्यामुळे भक्ताला देवाशी एकात्मता साधता येते. "सगुण निर्गुण हे तों तुझीच माया तुझी तुजमाजी दिसे" या ओळीत भक्त देवाच्या सगुण (साकार) आणि निर्गुण (असाकार) रूपांची एकात्मता व्यक्त करतो.

अभंगाच्या शेवटी भक्त आपल्या जीवनातील सर्व विवेक आणि अनुभव देवाच्या आज्ञेशी जोडतो, आणि त्याच्या उपासनेमुळे आत्मज्ञान मिळवण्याची महत्त्वता अधोरेखित करतो.

अभंग ३३३

देवा तुज नेणतांना कांहीं न सांभाळितां नाना याति धरुनि धांविन्नलों ।
धांवतां धांवतां पुढेण सुनाट देखिलें त्याचि पाउलीं मागुतां मुरुडलोंजी सुंदरा ॥१॥
आलों भक्तिशाळें अतौता तेथें काहींएक गौरव गमलें ।
जेणें वेषें आहे तेणें तुजजोगें नव्हे मग ऐसें कांहीं एक गुंथावें केलेंजी सुंदरा ॥२॥
असो येणें औटहातें काई होईल म्हणौनि एकचि वेळा उगविलें ।
आब्रह्म सकळैक जग आपणापें तुज एकालागीं आणियेलें हो सुंदरा ॥३॥
आतां अवघा तुज डोळां पाहेन दातारा तुज आलिंगीन अवघांचि बाहीं ।
अवघा मुखीं तुजसी बोलत आहे न ध्याईजे मा चालिली अवघाचि पायींजी सुंदरा ॥४॥
आतां अवघा वेळु अवघेपणें तुज अवघीयातें गिळूनि ठेलों ।
तुझिये भक्तीची चवी जों लागली तंव अवघेपणा उबगलोंजी सुंदरा ॥५॥
पाहतां दर्पण परता नेलिया दुजेपण रिघे पाहाते भागीं ।
ऐसे आदि मध्य अवसान जाणोनि अवचितां जडिनलों तुमच्या अंगीं हो सुंदरा ॥६॥
आतां तुज पावेन कवणे दशे नातळसी दुजेपण केलाहो तूंपण नाहीं ।
तेथें मीपण कैचें होतेंनि मिळणें ते गेलें ठाईच्या ठाईजीं सुंदरा ॥७॥
ऐसा न जेविलाचि जेविला कीं जेविलाचि भुकेला तृप्तातृप्त दोन्ही नाहीं ।
बापरखुमादेविवरविठ्ठला वरपडा जालों ऐसियासी कीजे काईजी सुंदरा ॥८॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त देवाच्या चरणांकडे धाव घेत आहे, त्याने कोणतीही काळजी न घेता देवाकडे गतीने चालत जाण्याचा अनुभव घेतला आहे. भक्त "धांवतां धांवतां" या ओळीत एकांतातही देवाची अनुभूती घेतो आणि त्या अनुभवामुळे सुंदरता जाणतो. "आलों भक्तिशाळें" या ओळीत भक्त भक्तीच्या स्थानावर येऊन त्यात गौरव अनुभवतो. "जेणें वेषें आहे" मध्ये तो सांगतो की, तुजजोगे असलेले व्यक्तीगत गुण त्याला सोडून देता येत नाहीत. "असो येणें औटहातें" यामध्ये तो विचारतो की एक वेळा येणारा अनुभव सर्व विश्वाचे समवेत आपल्याकडे आणतो. "आतां अवघा तुज डोळां पाहेन" मध्ये तो देवाला आलिंगन देत आहे, ज्याने त्याला एकात्मतेचा अनुभव मिळविला आहे. "तुझिये भक्तीची चवी" मध्ये भक्त याबद्दल सांगतो की भक्तीच्या अनुभवाने दुजेपणा समाप्त झाला आहे. "पाहतां दर्पण" या ओळीत तो दर्पणात पाहत आहे की दुसऱ्या व्यक्तीचा अनुभव त्याच्यात सामावलेला आहे. "आतां तुज पावेन" मध्ये तो देवाशी एकरूप होण्याची इच्छा व्यक्त करतो, आणि "ऐसा न जेविलाचि" मध्ये भक्त विचारतो की, देवाच्या आशीर्वादाने त्याला तृप्तीचा अनुभव मिळतो. एकूणच, भक्त आपल्या आध्यात्मिक प्रवासात देवाच्या अनुग्रहाची महत्त्वता दर्शवतो.

अभंग ३३४

आदि पुरुषा जय विश्वंभरिता
नानापरि तुझा खेळू ।
जया ब्रह्मगोळु कल्पकोडी घडी
मोडिता नलगे वेळु ।
वेदपुराणें मत्सरें भांडती बहुतें
करित होती कोल्हाळु ।
होय नव्हे ऐसी भ्रांतिसी गुंतली
तयासि तूं आकळु गा ॥१॥
तुझें नाम बरवें तुझें नाम बरवें ।
हरि वोळगों आपुल्या साच भावें ॥ध्रु०॥
गायत्री पासाव वोळलें क्षीर करणी
पासाव विस्तारु ।
दूध दही ताक नवनीत
आगळे चहूंचा वेगळा परिभरु ।
जो ज्याविषयें पढिये तोचि
मानिती थोरु ।
सांठवण करिंता एकवट नव्हे
तैसा नव्हे भक्तिआचारु ॥३॥
कवणा एका राया बहुत पैं सेवक
त्यासि दिधला वेगळा व्यापार ।
आपलाले म्हणिये सुचित राहटतां
मान करील अपार ।
समर्थाचा मोहो जाणुनि वेगळा
करुं नये तयासि मत्सर ।
साभिलाषपणें वर्ततां देखेल शिक
लाविल हा निर्धार ॥४॥
कव्हणा एका राया बहुत पै लेंकुरें
आळविती नाना परी ।
ऐकें पाठीचीं एकें पोटीचीं एकें
वडिलें एकें धारि सेखीं
सारिखाचि मोहो करी ।
द्वैतभेदु जया नव्हे संवादु सेखीं
तयासि तो निर्धारु गा ॥५॥
सागरींचे तरंग आनेआन उमटती
तेतुले अवतार होती ।
शिव केशव उंच नीच आगळे
कासियानें मानावी भक्ति ।
परमात्मया सौरसें तेचि हे
मानली विश्वमूर्ति ।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला परियेसी
ज्ञानदेवो करिताहे विनंति गा ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात विश्वाचा आदि पुरुष म्हणून देवाची स्तुती केली आहे. भक्त सांगतो की तुझा खेळ अनंत आहे आणि सर्व विश्व त्याच्या विचाराने साकारले आहे. "वेदपुराणें मत्सरें भांडती" मध्ये ते यावर चर्चा करतात की ज्ञानाची अनेकता असूनही खरे ज्ञान एकच आहे. भक्त आपल्या भक्तीने देवीच्या गुणांचा वर्धापन करत आहे. "तुझें नाम बरवें" या ओळीत भक्त आपल्याला तुजच्या नामाचा स्मरण करतो. "गायत्री पासाव" च्या माध्यमातून तो ध्यान व साधना साधत आहे. "कवणा एका राया" मध्ये भक्त भक्तीत जपून ठेवलेला महत्त्व दर्शवतो. "सागरींचे तरंग" च्या उदाहरणाने तो भक्ति व आदर्श यांची व्याख्या करतो. एकूणच, भक्त आपली एकात्मता आणि श्रद्धा व्यक्त करतो, ज्यामध्ये विश्वाचा साक्षात्कार होतो.

अभंग ३३५

आल्हादपण काय सांगशी देवा ।
मन बैसें भावा तैसें करी ॥१॥
हा घोडा हा राऊत करुनि दाखवा ।
मग पदीं बैसवा ब्रह्माचिये ॥२॥
मी डोलेन आनंदे तुमचेनि प्रसादें ।
रत्न जेंवि अंधें देखियेले ॥३॥
करा तत्त्वीं सौरसु म्हणे निवृत्तिदासु ।
जेथें रात्री दिवसु अथिचिना ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त देवाकडे आनंदाची भावना व्यक्त करत आहे. "आल्हादपण काय सांगशी देवा" म्हणजे देवा, आनंद काय आहे हे सांग. भक्त आपल्या मनातल्या भावनांना व्यक्त करतो आणि देवाच्या कृपेने साक्षात्काराची अपेक्षा करतो. "हा घोडा हा राऊत करुनि दाखवा" या ओळीत भक्त देवाकडे प्रतीकात्मक रितीने मार्गदर्शनाची प्रार्थना करतो, ज्या द्वारे तो आध्यात्मिक स्थितीत पोहोचू शकेल. "मी डोलेन आनंदे तुमचेनि प्रसादें" यामध्ये भक्त देच्या प्रसादामुळे आनंदित आहे, जसे अंध व्यक्ती रत्नांची किमत समजून घेतात. "करा तत्त्वीं सौरसु" या ओळीत भक्त निवृत्तिदास, आत्मसाक्षात्काराचा उल्लेख करतो, जिथे रात्री आणि दिवस एकत्रितपणे अनुभवता येतात. संपूर्ण अभंग भक्ती, प्रेम आणि आत्मसाक्षात्काराची गुंतवणूक दर्शवतो.

अभंग ३३६

तुझे पवाडे सांगतां तुजपुढें ।
मुक्तीची कवाडे उघडती ॥१॥
नाहीं जातिकुळ म्यां तुज पुसिलें ।
पन मावळलें देखिनिया ॥२॥
तुझें तुज पुसतां लाजिरवाणें ।
तरि हांसति पिसुणें प्रपंचाचीं ॥३॥
उगवितां भलें कीं नुगवितां सांपडलें ।
ज्ञानदेवो बोले निवृत्तीसी ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त देवाच्या पवाड्यांबद्दल बोलत आहे, ज्यामुळे मुक्तीच्या दरवाजे उघडतात. "तुझे पवाडे सांगतां तुजपुढें" म्हणजे देवाची स्तुती केल्याने भक्ताला मुक्ती मिळवता येते. "नाहीं जातिकुळ म्यां तुज पुसिलें" या ओळीत भक्त व्यक्त करतो की जातिभेद नाही, सर्वांनी एकत्र येऊन देवाची उपासना करावी. "पन मावळलें देखिनिया" यामध्ये भक्त प्रपंचाच्या चक्रात अडकला असल्याची भावना व्यक्त करतो. "उगवितां भलें कीं नुगवितां सांपडलें" या ओळीत ज्ञानदेव देवाच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा देतो, जिथे भेदभाव नाही आणि आत्मज्ञान मिळवता येते. संपूर्ण अभंग भक्ती, प्रेम आणि आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालण्याचे महत्व स्पष्ट करतो.

अभंग ३३७

फळाचें बीज कीं फळ ।
म्हणौनि पत्र पुष्प मूळ चोजवेना ॥१॥
ऐसि हे रचना नकळे गा देवा ।
सिध्दांतु अनुभव साक्ष देतो ॥२॥
मृत्तिकेची पृथ्वी कीं पृथ्वीची मृत्तिका ।
या गति अनेका चोजवेना ॥३॥
बापरखुमादेविवरु निरंतरी ।
बाह्यअभ्यंतरी नांदतुसे ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या विविध पैलूंवर विचार केला आहे. "फळाचें बीज कीं फळ" या ओळीत भक्त फळ आणि त्याच्या बीजाचे महत्त्व स्पष्ट करतो, म्हणजेच जीवनात परिणाम कसे आले जातात याचे वर्णन करतो. "ऐसि हे रचना नकळे गा देवा" यामध्ये भक्त देवरूपी रचनेची गूढता व्यक्त करतो, जी अनुभवातूनच समजते. "मृत्तिकेची पृथ्वी कीं पृथ्वीची मृत्तिका" या ओळीत भौतिक जगातील वस्तूंच्या विविधतेवर विचार केला आहे, म्हणजेच बाह्य आणि अंतर्गत जग यांचे संबंध. "बाह्यअभ्यंतरी नांदतुसे" यामध्ये भक्त देवाच्या अनंत स्वरूपाची महिमा गातो, ज्यामध्ये बाह्य आणि अंतर्गत दोन्ही अस्तित्व असतात. संपूर्ण अभंग तत्त्वज्ञान आणि आत्मज्ञानाच्या गूढतेला स्पर्श करतो.

अभंग ३३८

सर्वगत निर्धारितां आत्मा एक
चराचरीं तेथें तंव नाहीं दुजेयाची परी ।
चारी खाणी चारी वाणी चौर्‍यांयशीं
लक्ष योनी मी अपत्य तुमचें अवधारी ॥
तुझिया भेटीलागी रोडेलों दातारा हे
तनु होतसे संकीर्ण भारी ।
जवळीच असतां भेटि कां नेदिसी
थोर सिणविलो वोरबारी रया ॥१॥
तुजविण मी कष्टलों दातारा
कष्टोनि खेदक्षीण जालों ।
संसारश्रम त्रिविधतमें मार्ग
सिध्दचि चुकलों ॥
उपजोनियां बुध्दी येऊं पाहे तुझे
शुध्दी तंव द्वैतसंगें भांबवलों रय ॥ध्रु०॥
मागील कष्ट सांगतां दुर्घट नको
नको ते आठवण ।
सुखदु:खें प्राण पिडला गा बापा
गुणत्रयें ओझें जडपण ।
भव विभव निरय आपदा ऐसें
ऐकिलें आनेआन ।
तूं हे जीव तरी भोगितां हे कवण
हें आकळीतां वाटे विंदान रया ॥२॥
वेळोवेळ भावाभाव बोलतां अवचिता
चोरटा काम उठी ।
तुज देखतां अनादि वाटपाडे वधापरि
धैर्य धांवणे न करिसी गोष्ठी ॥
तुझियें दृष्टी शरीर काळ फाडफाडूं खातो
कवण काकुलती तया ना तुज नुठी
ऐसें विपरीत नवल वाटे ये सृष्टी रया ॥३॥
ऐसें न कळतां भरंवसा मी हिंडे दिशा
हें तंव मन जालेंसें पिसें ।
असोयी जातां अपायी पडिजे श्वास
उश्वास पाळती सरिसे ॥
वय वित्ताचा अंत घेउनि नाडळेपण
परत्र पंथ नकळे भरवसें ।
कर्म वाटे आड गर्वे रिगतां तंव
विघ्नचि उदैलें अपैसें रया ॥४॥
ऐसी माया मोहाची भुलवाणी घालुनि
कीं बापा लाविलें अविचार कामा ।
उपाधि वळसा नथिला धिंवसा
जड केला शुध्द आत्मा ॥
मी तूं कवणाचें विंदान न कळेचि
ऐसी नित निगुति सीमा ।
तर्कबीज कैसें सांपडले वर्म मा
हाचि भावो कल्पिला आम्हा रया ॥५॥
ऐसा वाउगाचि सोसु पुरला गा
बापा परि तूं न पडसी ठाउका ।
साही दर्शनां अठारा पुराणां वेवादु
नाहीं खुंटला ॥
आपुलाला स्वमार्गु संपादिता केउतां
जासी गांवींचा गांवी ।
विश्वास नाहीं चित्ता ये देहीं
ऐसियासी कीजे कायि रया ॥६॥
ऐसा जन्मोनि का उबगलासी मायबापा
कवण कां सांडिली अशी ।
रंका काळाचेनि धाकें सत्कर्मे
अनेकें विश्रांति नाहीं या जीवासी ॥
समर्थपणें वेगळें घातलें तरि दैन्य
दारिद्र्य कां भोगवितासी ।
आपुलें म्हणतां न लाजसी देवा
तरि सांगपां माव आहे ते कैसी रया ॥७॥
समुद्रीचें जळ घेऊनि मेघ वरुषती मेदिनी
तें कां मागुतें मिळे सागरीं ।
आकाशा पासाव उत्पत्ति वायु
हिंडे दशदिशीं ।
परि तें ठायींच्या ठायीं राहणें जालें ।
जळींहुनि तरंग अनेक उमटती
परि ते जळींचे जळीं निमाले ॥
स्वप्नसंगें परदेशा गेले तरी
जागृति ठायीं संचले रया ॥८॥
ऐसा तुज पासाव सगुण स्वरुप
जन्मलो गा देवा आतां
कैसोनि वेगळा निवडे ।
लवण पडिलें जळीं कीं कर्पूरासि
नुरे काजळीं तैसे भावार्थ प्रेम चोखडें ॥
ज्ञानदेव म्हणे रुक्मिणीरमणा देई
क्षेम वर्म न बोले फुडें ।
निवृत्तिप्रसादें खुंटला अनुवाद फिटलें
सकळही सांकडें रया ॥९॥

अर्थ:
या अभंगात आत्म्याची एकता, भौतिक जगातील भ्रम, आणि जीवनातील विविध कष्टांचा विचार केला आहे. पहिल्या ओळीत आत्मा एक असल्याचा संदेश दिला आहे, जो सर्वत्र आहे. भक्त म्हणतो की, "जवळीच असतां भेटि कां नेदिसी" म्हणजे देवाशी जवळ असताना त्याला भेटण्याची भावना का निघत नाही. कष्ट आणि सुखाचे चक्र यावर चर्चा करताना, "संसारश्रम त्रिविधतमें मार्ग" यामध्ये जगातील त्रिसुत्री विचार केले आहेत. "तूं हे जीव तरी भोगितां हे कवण" या ओळीत जीवनाच्या भोगांच्या मूळाशी जाऊन विचार केला आहे.

या अभंगात भक्ताने ज्ञानाच्या मार्गावर चलण्यासाठी प्रोत्साहित केले आहे, जिथे अनुभव आणि आत्मज्ञान मिळवणे आवश्यक आहे. तर्क आणि भ्रामकतेवर चर्चा करत, भक्त जीवनातील मोहांवर विचार करतो, जे खरे आत्मा असण्याच्या ध्येयाला धक्का देतात. अंततः, हे सर्व विचार करून भक्त अंतिम उद्दीष्टाकडे निर्देश करतो, जे ज्ञान आणि भक्तीच्या मार्गावर आहे.

अभंग ३३९

तो आपुलिया चाडा कोटिगर्भवासां येतां
श्लोघिजे तुझिया गोमटेपणा पकडलो दातारा ।
हें बोलणें बोलतां लाजिजेजी सुंदरा ॥१॥
तुमतें देखिलिया हें मन
मागुतें मोहरेना ।
वज्र द्रवे परि मन न द्रवे
हाचि विस्मो पुढतु पुढती सुंदरा ॥२॥
ऐसें स्थावर जंगम व्यापिलें कीं आपुलें
वालभ केलें तूंत देखिल्या त्रिगुणुपरे ऐसें
कोणे निष्ठुरें घडविलेजी सुंदरा म्हणौनि तुज
माजी विरावें कीं देवा
तूंचि होऊनि राहावें ।
बापरखुमादेविवरा न बोलावे परि
बोले हें स्वभावेंजी सुंदरा ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्ताने देवाच्या गोमटेपणाची स्तुती केली आहे. "कोटिगर्भवासां येतां" या ओळीत देवानं किती गहन आणि सर्वव्यापी असल्याचं सांगितलं आहे. भक्ताचे मन जरी ठराविक गोष्टीत असले तरी, ते देवाच्या प्रेमात गुंतलेले आहे, जिथे "वज्र द्रवे परि मन न द्रवे" ही भावना व्यक्त होते.

अभंगात भक्त देवाच्या स्वरूपाच्या अद्भुततेचा आणि आपल्या मनाच्या स्थिरतेचा विचार करतो, आणि देवाची महिमा व्यक्त करण्यास लाज वाटते. "तूंचि होऊनि राहावें" या वाक्यात भक्ताने इच्छाशक्ती व्यक्त केली आहे की देवाचं स्वरूपच त्याचं अंतिम ध्येय आहे. अंततः, या अभंगात भक्त देवाच्या स्वभावाची ओळख करून देतो, ज्यामुळे तो भक्तांना सत्य आणि श्रद्धेच्या मार्गावर चालण्यासाठी प्रेरित करतो.

अभंग ३४०

चंद्रा पूर्णिमे पूर्ण शोभा ।
कळा तुटलिया कैची तेथें प्रभा ॥१॥
तैसा कां गा निकुर वृत्ती करिसी ।
सर्वाठायीं विभांडिसी गा देवा ॥२॥
कापुरें दुतीसी रुसणें केलें ती ।
तरि सांगपा कवणाचें काय गेलें ॥३॥
तरंगु निमालिया जळासागरु सागरसि
नाही दुसरा उपचारु ॥४॥
शिरा शरीरीं एक वंकीं जैसी ।
आतां तुझ्या पायीं आम्हा
पाइकी तैसी गा देवा ॥५॥
रखुमादेविवरा विठ्ठला राणे राया ।
मी न बोलें तरि बोलें
काजा तुझिया गा देवा ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्ताने चंद्राच्या पूर्णिमेतील तेजाची आणि सृष्टीच्या सौंदर्याची तुलना केली आहे. "चंद्रा पूर्णिमे पूर्ण शोभा" या ओळीत चंद्राची दैवी सुंदरता दर्शवली आहे. भक्त देवाकडे विचारतो की, "तैसा कां गा निकुर वृत्ती करिसी", म्हणजेच देवाच्या कार्यात किंवा वृत्तीत चुकत आहे का?

अर्थात, भक्ताची श्रद्धा व भक्ती असली तरी तो देवाकडे विचारतो की चुकलेलं काही आहे का. "कापुरें दुतीसी रुसणें केलें" या ओळीत भक्ताने कापराचे रूपक वापरले आहे, जे रुसले तरी अद्वितीयतेत कमी होत नाही.

"तरंगु निमालिया जळासागरु" हे म्हणणे, जळासागरात तरंग येणं ही निसर्गाची नैतिकता दर्शवते. भक्त देवाकडे विचारतो की आपल्या पायांवर आम्ही ठेवलेले प्रेम कसे असावे. शेवटी, "मी न बोलें तरि बोलें काजा तुझिया" यामध्ये भक्ताची अनन्यतेची आणि श्रद्धेची भावना व्यक्त केली आहे, जिथे देवाच्या कार्याचे महत्त्व आहे, जो आपल्या भक्तांना कायम मार्गदर्शन करतो.

अभंग ३४१

शहाणियाची दासी होईन कामारी ।
तो अनुसरु तेथें नव्हेरी ॥
चित्तासारिखा मिळो गोंवळु रानींचा ।
तो मज मेरु कनकाचांगे बाईये ॥१॥

लक्ष असो त्या मूर्खाचे गोठीं ।
परि तो नाणावा माझिये दृष्टी ॥
कर्पूराची राशी कुल्लाळ नासी ।
कवण साहित्याची तुटी गे माये ॥२॥

अविंधे मोतिये तेजें सुढाळें ।
सोहरुं जाणे ते शहाणे ॥
टाकियाच्या घायीं पाषाण विंधती ।
तैसें त्या मूर्खाचें जिणेंगे बाईये ॥३॥

चंदनाच्या दुतीं वेधल्या वनीच्या वनस्पती ।
परि तो वेळु न वेधें चित्तीं ॥
उदकामाजीं तैसी पाषाणाची वस्ती ।
तैसी त्या मूर्खाचि संगतीगे बाईये ॥४॥

भ्रमरु काळा भोगी पुष्ययाती सकळा ।
तेथें म्हैसा येवो नेदावा जवळा ॥
परिसु पाषाणाचा परि तो
गुणें आगळा ।
तैसा वैष्णव मिळो मज दुबळागे माये ॥५॥

ऐशा सकळ कळा भोगिसी ।
नंदरायाचा गोंवळु म्हणविसी ॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला तुज न
विसंबे अहिर्निशी रया ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्ताची प्रगल्भता आणि ज्ञानाची गहराई दर्शवली आहे. "शहाणियाची दासी होईन कामारी" या ओळीत भक्त आपल्या कर्तृत्वाने शहाणपणाची सेवा करण्याची इच्छा व्यक्त करतो. "चित्तासारिखा मिळो गोंवळु रानींचा" यामध्ये भक्ताच्या अंतःकरणातील शांततेची आणि आनंदाची कल्पना आहे, जिची तुलना मेरु पर्वतासारखी करतो.

"लक्ष असो त्या मूर्खाचे गोठीं" या ओळीत भक्त मूर्खांच्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करत आहे, ज्याला खरे ज्ञान समजले जात नाही. "कर्पूराची राशी कुल्लाळ नासी" या ओळीत भक्ताची शुद्धता आणि त्याची अपेक्षा दर्शवली आहे, जिथे भक्त स्पष्टतेने विचारतो की त्याला योग्य ज्ञान मिळावे.

"भ्रमरु काळा भोगी पुष्ययाती सकळा" यामध्ये भक्ताच्या जीवनातील संधिस्थिती आणि गुणांची महत्ता समजावली आहे, जिथे तो योग्य मार्गदर्शनाची अपेक्षा व्यक्त करतो.

अखेर, "बापरखुमादेविवरा विठ्ठला तुज न विसंबे अहिर्निशी" या ओळीत भक्त देवावर अवलंबून राहण्याची भावना व्यक्त करतो, म्हणजेच देवावर त्याची अखंड श्रद्धा आहे.

अभंग ३४२

नामरुपीं प्रीति कीं ध्यानीं सगुण मूर्ति ।
हेचि तुझी यश कीर्ति जाणोनियां ॥
ह्रदयीं तुझें रुप मुखीं नाम घोष ।
नैवेद्य प्रसाद जठरीं आम्हा ॥
निर्माल्य मस्तकीं वंदूं तुमचे चरण
हाचि अच्युता तुमचा महिमा रया ॥१॥

अखंड नाम वाचे हेंचि तप साचें ।
तेंचि स्वरुप दिसें ह्रदयीं तुझें ॥२॥

तुझें नाम निर्धारितां हेंचि गा तप आतां ।
काया वाचा मनें न विसंबे तत्त्वतां ।
म्हणौनि आसनीं पंथी शयनीं जड
पडो भलतैंसे परि नाम न संडी अनंता ।
जीवाचिया जीवना सगुणगुणनिधाना
हेंचि प्रेम देई निज भक्ता रया ॥३॥

बापरखुमादेविवरा विठ्ठला
आनंद सुखाचिया वोवरा ।
पाहे तंव भरला दशदिशा दुसरा
न दिसे सोयरा ।
तेविं गुण नामकीर्ति तेचि आम्हा
मूर्ति ह्रदयीं न विसंबे दातारा ।
येणें निवृत्तिरायें खुणा दाऊनि
सकळ आतां जोडलासी
माहेरा रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्ताने नामस्मरण आणि सगुण रूप यांच्यातील प्रेमाचे महत्व सांगितले आहे. "नामरुपीं प्रीति" म्हणजे नामात आणि रूपात प्रेम दाखविले आहे, जिथे भक्ताच्या ह्रदयात देवाचा आकार आणि नाम गुंजतो. "नैवेद्य प्रसाद जठरीं आम्हा" यामध्ये भक्ताच्या आंतरिक संतोषाची भावना व्यक्त होते, जिथे नैवेद्य म्हणजे देवाच्या प्रसादाचे प्रतीक.

"अखंड नाम वाचे हेंचि तप साचें" यामध्ये भक्ताचे ध्यान, भक्ति आणि नामस्मरणाचे महत्व व्यक्त केले आहे. "काया वाचा मनें न विसंबे तत्त्वतां" यामध्ये भक्त आपल्या शारीरिक, वाचिक आणि मानसिक स्तरावर तत्त्वज्ञानावर स्थिर राहण्याचे आवाहन करतो.

"जीवाचिया जीवना सगुणगुणनिधाना" यामध्ये भक्ताच्या प्रेमाच्या स्वरूपाची महत्ता व्यक्त होते. "आनंद सुखाचिया वोवरा" आणि "भरला दशदिशा दुसरा न दिसे सोयरा" या ओळीत भक्ताच्या अंतःकरणातील आनंद आणि शांती दर्शवली आहे, जिथे तो सर्व दिशांना आनंद पसरत आहे.

अखेर, "निवृत्तिरायें खुणा दाऊनि" यामध्ये भक्त निवृत्तिपंथाकडे जाण्याचा मार्ग दर्शवतो, जिथे तो सर्वांनी एकत्र येऊन आत्मिक आनंदाचा अनुभव घेतो.

अभंग ३४३

भुक्ति मुक्ति कारणें न घाली तुज
सांकडीं हे तों ठायींचीचि जोडी ।
कांहीं जोडिली असे तूज नेणता हें
तुझेचि दळवाडें ऐसें जाणोनि
फुडें न बोले दातारा ॥१॥

सलिलीं रंग तरंगीं सलिल ।
निवडूनिया कोण वेगळें करील ॥२॥

उपाधिभेदें भूमि झाली भिंती ऐसें
विचारिता चित्तीं अनु न देखे ।
इतुलालें जीवपण तूज मज दातारा
वेगळेंचि नाहीरे गोवळ्या ॥३॥

दर्पणाचें दुजेपण दर्पण जंववरी तें
काय वेगळाल्या व्यापारी ठेवूं येईल ।
नाम घेऊनि ठेले हेम अळंकार ।
इतुलाले अंतर तुज मज रया ॥४॥

वाहाटुळीची धांव केव्हडा वेळु आकाशीं ।
सहज स्वभावें निमे अपैसी ।
गगनावरि जाता नलगे पाल्हाळ ।
तैसें तुज मज सकळ ऐक्य रया ॥५॥

गगना वेगळा घटु केवि निपजे दातार
यापरी सर्वेश्वरा तूं मी एक ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु भोगिया ।
येरी असतु वाउगिया गोठी रया ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्ती आणि मुक्ति यांचे एकत्व आणि त्यातील अद्वितीयता दर्शविली आहे. "भुक्ति मुक्ति कारणें न घाली तुज" या ओळीत भक्ताने सांगितले आहे की भक्ति आणि मुक्ति एकाच वेळी प्राप्त होतात. "सांकडीं हे तों ठायींचीचि जोडी" म्हणजे ते एकमेकांच्या साथीने असतात.

"सलिलीं रंग तरंगीं सलिल" यामध्ये पाण्याचे तरंग आणि रंग यांचे साम्य दर्शवले आहे, जिथे निवडून कोणालाही वेगळं करणे शक्य नाही. "उपाधिभेदें भूमि झाली भिंती" म्हणजे विविध उपाध्यांमुळे जी भिंत तयार होते, तिथे खरे स्वरूप पाहता येत नाही.

"दर्पणाचें दुजेपण दर्पण जंववरी तें" यामध्ये भक्त म्हणतो की दर्पणात आपला प्रतिबिंब दाखवणारे वेगळेपण साधारण आहे. "वाहाटुळीची धांव केव्हडा वेळु आकाशीं" यात सांगितले आहे की आकाशातील गती स्वाभाविक आहे.

"गगना वेगळा घटु केवि निपजे दातार" यामध्ये सर्वेश्वराने एकता साधली आहे, जिथे सर्वजण एकाच आधारावर आधारित आहेत.

अशा प्रकारे, भक्त आपल्या अनुभवातून देवाच्या अद्वितीयतेचा आणि एकतेचा अनुभव घेतो.

अभंग ३४४

भेटि जाली धुरेसी ।
पालटु जाला या जीवासी ।
लोहो लागलें परिसेसीं ।
तें सुवर्ण जालें । ऐसा गुणागुणाचा दाता ।
तो विश्व व्यापिलेरे अनंता ।
काय पाहतोसि आतां ।
विमानीं वाट पाहातुसें ॥१॥

तरि मी गुंतलों दातारा ।
येऊनियां संसारा ॥ध्रु०॥

नट घेऊनियां अंगवणीं ।
वरुं नेणे संपादणी ।
एकत्र जालें लवण पाणी ।
तें मिळोनी गेलें ।
ऐसा बहुतां गुणांचा दाता ।
तो विश्व व्यापिलें रे अनंता ।
काय बा पाहातोसि आतां
आपुल्या सारिखें करी बापा ॥२॥

चंद्र वेंचितासि खडे ।
परिस म्हणोनि ठेविसी ।
आतां असो हा गाडोरा ।
शरण रिघे रखुमादेविवरा ।
अरे अरे विठोजी दातारा ।
नवजे घरा आणिकांच्या ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त आपल्या अनुभवातून आणि देवाच्या अद्वितीयतेचा साक्षात्कार व्यक्त करतो. "भेटि जाली धुरेसी" या ओळीत धुराचा संप्रदाय व्यक्त करण्यात आले आहे, जेव्हा भक्ताला एक नवीन अनुभव मिळतो.

"लोहो लागलें परिसेसीं" यामध्ये लोखंडाचे सुवर्णात रूपांतर करण्याची शक्ती दर्शवली आहे, म्हणजे देवाच्या कृपेने भिन्नता कशा प्रकारे अद्वितीयतेत बदलली जाऊ शकते. "तो विश्व व्यापिलेरे अनंता" हे दर्शवते की देव सर्वत्र आहे आणि त्याची शक्ती अनंत आहे.

"तरि मी गुंतलों दातारा" यामध्ये भक्त आपल्याला संसारात अडकले असल्याचे मान्य करतो, परंतु त्याला देवाची आवश्यकता आहे. "नट घेऊनियां अंगवणीं" म्हणजे संसाराच्या विविधतेतून एकत्र येणारे गुण.

"चंद्र वेंचितासि खडे" यामध्ये भक्त चंद्राच्या प्रकाशाचे उदाहरण देतो, ज्याने देवाला ओळखण्याची साक्ष देतो. "शरण रिघे रखुमादेविवरा" यामध्ये भक्त शरणागती आणि भक्ति दर्शवतो.

या अभंगात भक्त आपल्या मनाच्या गहनतेतून देवाची प्रार्थना करतो आणि त्याच्या कृपेला स्वीकारतो.

अभंग ३४५

यम नियम पाप पुण्य आम्हासी ।
आपण भलतेंचि करिसी ।
तुझिया थोरपण बिहुनी असावें
कवणें शंकावें रायासी ।
प्रत्यक्ष जगी बाटली नारी
तिचें स्मरण लोकांसी ।
पुराणी डांगोरा पिटिताति
हें पतिव्रतापण तयेसी रया ॥१॥

आवडे तें करिसी देवा कवण
करी तुझा हेवारे ॥ध्रु०॥

बहुता परी उणें ऐकिजे पांडवा
सांगो या गोष्ठी ।
पांचांपासुनि जन्मले पांचैजण
येक पत्नीच्या पोटीं ।
गोत्रवधु करुनि राज्य करिती
विश्वास वंद्य शेवटीं ।
जन्मेजया ऐसें बोलिला सत्य तो
पापिया जाला कुष्टी ॥२॥

प्राण जाई तंव बोलिल तुज ।
पतन तया दशरथा ।
गणिका एक पाखिरु पोखिलें होतें
पाचारिलें प्राण जातां ।
कीं तयेसी ऊर्ध्वगति ऐसीं
बोलती पुराणें कासया न मिळे पाहतां ।
बोलणें खुंटलें तुजपासी देवा
वेव्हारु नाहीं सर्वथा ॥३॥

तपाचा जो राशी पुण्यपणें थोर ।
तीर्थरुप सर्वां तीर्थमंत्राचा अवतार ।
देव आणि शक्ती सूर्य तैसा विचारितां ।
तो मांडव्य ऋषि वाहिला सुळीं
येक ऊजाला वधिता ।
पुत्रा पाचारिलें पापिये दुर्जनें
तो वैकुंठी आजामेळु सरतारे रे ॥४॥

यज्ञमुखीं अवदानें देति त्या
करिसी वांकडें तोंड ।
लोणी चोरावया जासी घरोघरीं
उघडिसी त्यांची कवाडें ।
छप्पन कोटि यादव संगती हे तुझे
ते त्वां केले शापावरपडे ।
कोळियानें तुज विंधिलें पायीं ।
त्यासी सायुज्यता कोडें रया ॥५॥

अष्टांगयोगे शरीर दंडिले तुजलागीं
जालीं पिसी ।
पुत्रदारा धन सांडूनियां जन
हिंडताती वनवासी ।
गाती वाती पूजिती तूतें
त्यांसि निजपद सायासीं ।
विष पाजूं आली पूतना राक्षसी
सायुज्यता देणें तियेसी रया ॥६॥

वारया मोट बांधेल कोण
आकाशासी कुंप कायसा ।
सूर्यापुढें दिवा लाऊनिया
चालणें वाऊगाची शिण जैसा ।
विचित्र तुझें रुप अव्हेरुन जासी ।
सर्वेशा ज्ञानदेव म्हणे देवादिदेवा ।
जन भांबांविला ऐशा मावा रया ॥७॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त जीवनातील नीतिनियम, पाप आणि पुण्य यांचा संदर्भ देतो. "यम नियम पाप पुण्य" यामध्ये भक्त आपल्या कर्मांचे महत्त्व स्पष्ट करतो. "प्रत्यक्ष जगी बाटली नारी" यामध्ये भक्त देवाची उपासना करून सर्वत्र त्याच्या अस्तित्वाची जाणीव करतो.

"तुझिया थोरपण बिहुनी असावें" यामध्ये भक्त देवाच्या थोरपणाचा गुणगान करतो आणि त्याच्या कर्तृत्वावर विश्वास ठेवतो. "पाचांपासुनि जन्मले" या ओळीत पांडवांची कथा सांगण्यात आलेली आहे, जे विश्वास आणि धर्माचे प्रतीक आहेत.

"प्राण जाई तंव बोलिल तुज" यामध्ये भक्त प्राणाच्या क्षणभराच्या संकटात देवाची आठवण करतो. "तपाचा जो राशी" या ओळीत तप आणि पुण्याची महत्ता स्पष्ट केली आहे.

"विचित्र तुझें रुप अव्हेरुन जासी" यामध्ये भक्त देवाच्या अद्वितीय रूपाचे वर्णन करतो. "ज्ञानदेव म्हणे देवादिदेवा" या ओळीत भक्त देवाला सर्वांचा देव मानतो.

या अभंगात भक्त साक्षात्कार, भक्ती आणि देवाशी एकरूप होण्याची प्रक्रिया व्यक्त करतो.

अभंग ३४६

म्हणोनि तुझें रुप देखिलिया दिठी ।
जयसच्चिदानंदपदेंसी मिठी ।
ओंकारेंसी त्रिपुटी ।
न साहे तो तूं सगुण जगजेठी ॥
या दृष्टीचेनि सुखें माये ह्रदयीं भासलें रुप ।
शेखीं पाहतां कां आम्हा
चाळविसी रया ॥१॥

आतां सेवेलागीं सेवा करणें
कोणाच्या अंगें ।
स्वामीपणें जगीं होउनि ठेले ॥२॥

ते सांवळिये प्रमाण न दिसे अनुआन ।
शेखीं ध्यानीं विरालें ते मन गे माये ॥
रुप खुंतलें पण हाचि हा संपूर्ण ।
तेथें द्वैताद्वैतापण हारपलें रया ॥३॥

आतां बुध्दियोग इंद्रियांचा तो तूं
गोपवेषे साचा ।
भक्तियोगाचा सौरसु दाविसी आतां ।
बापरखुमादेवीवरा विठ्ठलाच्या पायी सुख ।
तेंच दरुशन येक जालें रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त देवाचे रूप आणि त्याची उपासना याबद्दल बोलतो. "जयसच्चिदानंदपदेंसी मिठी" या ओळीत देवाचे स्वरूप सच्चिदानंद, म्हणजेच सत्य, ज्ञान आणि आनंद यांचे प्रतीक मानले आहे.

"या दृष्टीचेनि सुखें माये ह्रदयीं भासलें रुप" यामध्ये भक्त देवाचे रूप पाहून हृदयात भासणाऱ्या आनंदाचे वर्णन करतो. "स्वामीपणें जगीं होउनि ठेले" या ओळीत भक्त आपल्या सेवेला महत्त्व देतो आणि देवाला स्वामी मानतो.

"ते सांवळिये प्रमाण न दिसे अनुआन" यामध्ये भक्त भक्ति आणि ध्यान यावर जोर देतो, जिथे स्वरूप आणि अद्वितीयता एकत्रित आहे.

"आतां बुध्दियोग इंद्रियांचा तो तूं" यामध्ये भक्त बुद्धी आणि इंद्रियांचे महत्त्व दर्शवतो, जिथे देव भक्तीच्या मार्गाने साक्षात्कार करतो.

या अभंगात भक्त देवाद्वारे आत्मज्ञान आणि प्रेमाची अनुभूती व्यक्त करतो, जी सर्वांचे लक्ष वेधून घेतो.

अभंग ३४७

आठवीं तंव तूंचि जवळिके
नाठविसि तरी निजमुखें ।
आठव न विसरु पाहे तंव
सगुणचि ह्रदयीं एक रया ॥१॥

तुझ्या नामाचा आठऊ रुपाचा
आठऊ ध्यानाचा आठऊ असो मना ॥२॥

विसरु पडे संसाराचा आठव
होता तुझ्या रुपाचा ।
येथें नाम रुप ठसा ह्रदयीं राहो ॥
जिवाचिया जिवलगा माझिया श्रीरंगा ।
गोडि घेऊनिया द्वैत पाहे रया ॥३॥

बापरखुमादेविवरा विठ्ठला
सगुणी सुमनीं गुंफिले ।
प्रीति आवडे तों कोंदाटलें
सुमनीं हें विरालें ॥४॥

जाली नामरुपीं ऐक्यभेटीं ।
नामरुप सार जाणोनि जीवन
संसारा जाली तुटी रया ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त आपल्या प्रेमाच्या अनुभवाचे वर्णन करतो, जिथे तो देवाच्या जवळ राहण्याची आणि त्याच्या नामाची महिमा गातो.

"आठवीं तंव तूंचि जवळिके" यामध्ये भक्ताच्या मनात देवाच्या प्रेमाची आणि स्मृतीची तीव्रता व्यक्त होते. "सगुणचि ह्रदयीं एक" म्हणजे सर्व गूढता आणि अद्वितीयता देवात एकत्रित आहे.

"तुझ्या नामाचा आठऊ रुपाचा" यामध्ये भक्त देवाच्या नावात आणि रुपात ध्यान देण्याचा आग्रह करतो. "येथें नाम रुप ठसा ह्रदयीं राहो" म्हणजे देवाच्या नाम आणि रूपाचा ठसा हृदयात कायम राहावा, असे तो इच्छा व्यक्त करतो.

"जिवाचिया जिवलगा माझिया श्रीरंगा" या ओळीत भक्त देवाच्या सान्निध्यात आनंद अनुभवतो. "सगुणी सुमनीं गुंफिले" म्हणजे भक्तीच्या सुमनांतून देवाच्या सगुण स्वरूपात एकरूप होणे, असे व्यक्त करते.

या अभंगात भक्ताने आपले जीवन देवाच्या नावात आणि रूपात समर्पित केले आहे, जिथे संसार आणि भोग निवळतात.

अभंग ३४८

कितिये स्तुति स्तवने स्तविती
स्तोत्रें विधिगुणें ॥
विधि तूं तें कर्म करणें परि
नेणती मार्ग ॥
अकर्मी विकर्मी जगीं शब्द म्हणती ।
हा ब्रह्म कर्माचा भागु ।
शेखीं ब्रह्मकर्म तो योग चुकलें
पंथ शेखीं ब्रह्म तें तूंचि आतां ॥
सगुण ह्रदयीं धरुनि ।
अनु नातळे वाणी रया ॥१॥

तुझा गोपवेष सौरसु मज
सुखाचें सुख निजप्रेम देई रया ॥२॥

म्हणोनि यज्ञ यज्ञादिकें तपें व्रतें अटणें ।
बहुविधि अनेकें पंचाग्नि गोरांजनें ।
सुखें करिती विधि द्वादश
अग्नि जळवास ।
ऐसा धरुनि हव्यास परि
ते चुकले कार्यसिध्दि ॥
तुझें भजन सगुण मज
प्रिय गा दातारा ।
अनु न लगती मजलागीं
आधि रया ॥३॥

बापरखुमादेवीवरा उदारा सोईरा ।
सगुणागुणाचिया निर्धारागुंतल्या येसी ।
मना पुरली हांव विश्वीं अळंकारला
देव कीं दिठी न विकारें अनुध्यासीं ॥
येणें निवृत्तिरायें खुणा दाऊनि सकळ
सुखीं सुखावोनि ठेलें निजध्यासें रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त तत्त्वज्ञान आणि देवाच्या गुणांचे महत्त्व व्यक्त करतो. "कितिये स्तुति" म्हणजे किती स्तुती केली तरी, सर्व कर्मे देवाच्या कृपेवर अवलंबून आहेत.

"अकर्मी विकर्मी जगीं" यामध्ये भक्त मानतो की प्रत्येक क्रिया देवाच्या मार्गानेच सिद्ध होते. "तूंचि आतां" म्हणजे सर्व मार्गांचा अंतिम स्रोत म्हणजे देव.

"तुझा गोपवेष सौरसु" या ओळीत भक्त देवाच्या प्रेमाची गोडी अनुभवतो, जिथे "सुखाचें सुख" त्याच्या प्रेमातून प्राप्त होते.

"यज्ञ यज्ञादिकें" मध्ये विविध यज्ञ आणि तपांचे वर्णन केले आहे, परंतु भक्ताची खरी भक्ती म्हणजे "तुझें भजन".

"बापरखुमादेवीवरा उदारा सोईरा" यामध्ये भक्त देवाच्या उदारतेचा उल्लेख करतो, जिथे त्याचे गुण हृदयात बसले आहेत.

या अभंगात भक्ताने जीवनात साधना आणि प्रेमाने देवाचे स्मरण केले आहे, ज्यामुळे सगळी सुखे साधता येतात.

अभंग ३४९

आपुलिये खुणें आपणपे दावी।
कीं सगुणबुंथी चोख मदवी।
ऐसा सुंदर गोपवेष।
कीं तत्त्वमस्यादि सौरसु जेथें
श्रुति नेति नेति ठेल्या पायीं।
तो तूं सगुण निर्गुणी निजानंदें
सहजचि कळे विदेहीं रया ॥१॥

एक म्हणतां दुजे नाहीरे तेथें
शून्य तूं सांगसी काई।
निरशून्य तें आतां सगुण ते
निराळलें तेथें हे कल्पना काई रया ॥२॥

नामरुपछंद गोडी ऐसी इंद्रियांची आवडी।
परतोनि पाहे घडिघडी तोचि तूं॥
तेथें आठऊ ना विसरु।
परी तोचि गा तूं थोरु
ऐसा निर्धाराचा धीरु धरी ॥३॥

तोचि तूं जगदात्मा विसावा घडि
क्षण न विसंबावा।
हाचि होऊनि रहावा प्राण माझा ॥
म्हणोनि धीरु धीरु
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला आतां।
प्रपंचीं न गुंते साचे आम्हा
जितांचि मरणें कां मेलिया
कल्पकोडी जिणें धरि
या निवृत्तिची आंत रया ॥४॥

अर्थ:

हे भगवंता, तुझ्या स्वरूपाबद्दल जे ज्ञान आहे, त्यात तूं सगुण रूपात गोपवेषाने प्रकट होतोस. तत्त्वमस्यादि श्रुतींमध्ये सांगितलेले "नेति नेति" म्हणजे या जगाच्या कारणांमधून तुझ्या स्वरूपाची व्याख्या होते. तूं सगुण आणि निर्गुण, दोन्ही स्वरूपांत असताना, त्या अद्वितीय आनंदात सर्वत्र विद्यमान आहेस.

शून्य आणि सगुण या दोन्ही कल्पनांत कोणताही दुसरेपणा नाही. जर शून्य आहे, तर ते तूंच आहेस. तुझ्या सगुण रूपाने इंद्रियांना आकर्षित केले आहे. म्हणून वारंवार तुझ्यावर लक्ष ठेवले तरी, विसरले तरी तूच एक थोरता आहेस.

जगदात्मा म्हणून तु कधीही विसरणार नाहीस, कारण तुझ्याशिवाय प्राण नाही. तू आमचा आत्मा आहेस. बापरखुमादेविवरा विठ्ठल, तूच आमचा आधार आहेस. म्हणून प्रपंचातील गुंतागुंतांपासून दूर राहू, कारण मरणानंतरही आपल्या अस्तित्वाचे जतन होते. याचा अर्थ, आपल्या आत्म्याचे अमरत्व जाणून घेणे आवश्यक आहे, हेच श्रीगुरू निवृत्तीरायांचे संदेश आहे.

अभंग ३५०

अगुणाचिया पा समंधा गुणसंबंध करु।
नकळे हा वेव्हारु लोकांमाजी।
हा नाटकु विंदाणी न कळे
याची करणी।
दाटोनि अंत:करणीं रिघों पाहे ॥१॥

सरसर परता गुणाचिया गुणा।
निजसुखानिधानां तूंचि एकु ॥२॥

तुझ्या गुणागुणीं वेधलीं मुनिवृंदें।
मानसाचिया छंदें वर्तसी तूंचि।
आपुलें निज सोंग भुलविलें जयासी।
अखंड मानसीं जवळी आहे ॥३॥

ऐसा हा नवलावो विस्मो हा वाटला।
भाव हा गळाला काय सांगों।
रखुमादेविवरु विठ्ठलु ह्रदयीं वसे।
बाह्यअभ्यंतरी केव्हां वेगळा
नव्हे रया ॥४॥

अर्थ: हे भगवंता, गुण आणि अगुण यांचा संबंध काय आहे, हे लोकांना समजत नाही. हे जग एक नाटकासमान आहे आणि यामध्ये असलेली कर्मे आणि घटनाही त्यांच्या अर्थाने अस्पष्ट आहेत. अंतःकरणात गहन भावना दाटून येतात.

तुझ्या गुणांचे आणि अगुणांचे चिरकालिक रहस्य आहे, आणि तुझ्यात एकटा निज सुखाचा ठाव आहे. तुझ्या गुणांचे आकर्षण भक्तांच्या मनाला घेतले आहे. तुझ्या व्यक्तिमत्त्वाचा अद्वितीय गुणभाव सर्वत्र प्रकट होत आहे.

हे सर्व किती अद्भुत आहे! हा भाव व्यक्त करण्यास मी अक्षम आहे. कारण रखुमादेविवरा विठ्ठल, तू हृदयात वसतोस. बाह्य आणि अंतरीक यामध्ये काहीही वेगळेपण नाही.

अभंग ३५१

तुझिया गुणासाठीं लागलों भजनापाठीं ।
तुझी सगुणगोठी ह्रदयीं वसे ॥
मी म्हणें तें जीवन कीं
निर्गुण चैतन्यघन ।
व्याप्य व्यापक स्थान दुजें नाहीं ॥
विश्वाकारें जगडंबरला जो श्रुति
नेति नेति म्हणोनि ठेला ।
हेंची भावें विचारी भलें ॥
परि दृष्टी सगुण ह्रदयींचि हेचि
खुण परी न विसंबे तुझीया पाया रया ॥१॥

तूं एकुची एकला बाहिजु भीतरी ।
कोणा द्वैतपरी सांगो बापा ॥२॥

म्हणोनि परापर स्थूळसूक्ष्मादि विचार ।
तो तुझा सगुणची आधार मज वाटे ॥
म्हणोनी ते तुझी बुंथी हेचि
उरो आम्हां स्थिती ।
कीं द्वैताद्वैत भ्रांती न लगे मना ॥३॥

ते तुझेनि सुखें पडिपाडे आणि हें
मनची स्वयें उजाळें ।
तेथें थोडें बहु न निवडे ऐसें जालें ॥
तेथें आपुलेंची अंग विसर पडो ठेलें ।
शेखी सोंगची दुणावले रया ॥४॥

या मनाची भ्रांती फेडावया तो तुझा
सगुणभाव मज गोड लागे ।
पाहाते पाहाणियामाजि स्वयेंची
विस्तारलासी कीं देखणेंची होऊनी अंगें ।
त्रिपुटीसहित शून्याशून्य निमाले
ॐकार मार्गही न चले ।
रखुमादेविवरु विठ्ठले उदारे ।
सुख भोगिजे येणें अंगे रया ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त आपल्या भक्ति आणि अनुभवांचा वर्णन करतो.

"तुझिया गुणासाठीं लागलों भजनापाठीं" म्हणजे देवाच्या गुणांमुळे भक्त भजन करतो, आणि त्याचे सगुण रूप हृदयात स्थिर आहे. भक्त मानतो की जीवन निर्गुण चैतन्याचा अनुभव घेण्यासाठी आहे, जो व्यापक आहे.

"दृष्टी सगुण ह्रदयींचि हेचि" यामध्ये भक्ताचे ध्यान सगुण देवावर केंद्रित आहे, जिथे त्याची पायांची खुण विसरणार नाही.

"तूं एकुची एकला बाहिजु भीतरी" म्हणजे देव एकटा आहे, बाहेरच्या जगात द्वैताचा विचार करून देखील.

"म्हणोनि परापर स्थूळसूक्ष्मादि विचार" यात भक्त विचार करतो की स्थूल आणि सूक्ष्म रूपे एकत्र आहेत आणि देवाची सगुण रूपे त्यांच्या आधारावर आहेत.

"या मनाची भ्रांती फेडावया" म्हणजे भक्ताचा मनोहर अनुभव म्हणजे सगुण रूपाची गोडी.

"ॐकार मार्गही न चले" यामध्ये त्रिपुटी, शून्य यांचा विचार करून भक्त ठरवतो की देवाचा मार्ग त्याला आनंद देतो.

या अभंगात भक्ताने देवाच्या सगुण रूपावर आधारित भक्ति आणि ज्ञानाचा अनुभव घेतलेला आहे, जो त्याच्या अंतर्मनात शांती आणि आनंद निर्माण करतो.

अभंग ३५२

डोळ्याची निशी कोणें काढिली ।
की रविबिंबा हारीं कोणे आणिली ॥
कीं काळिमा पाठी प्रकाशु तरि
चंद्र हा नव्हे चकोरा पारणें ।
फिटलें विकासित कुमोदिनी चंद्र
हा न दिसे सेखीं नवलावो हे
तुझी बोली रया ॥१॥

तूं चंद्रमा आर्त चकोरें आम्हीं ।
तृप्त झालों तुझ्या नामीं रया ॥२॥

जाणाचिया राया सुजाणा ।
कीं जीवाचिया जिवना ।
जिवलगा सोईरिया निधाना गा ऐसा ॥
तो तूं प्रकृतिपरु न कळे तुझा विचारु ।
साचारी वेवादती दाहीदिशा ॥
ऐसोंचि लाघव कोणा दाविसी दातारा ।
बोलु ठेविसी कोणा कैसा रया ॥३॥

आवडी माजी लागे हे गोडी ।
नाम रसनेसी सुखनिज कीर्ति हे गाढी ॥
तुझा स्वरुपतंतु लागो या मना ।
अंतरीच्या जीवना अगा तूंचि ॥४॥

लक्षालक्ष संभार नातुडे हा विचार
म्हणोनि श्रुति नेति नेति तो तूं
येकलाचि नट ना देखलासि दातारा न
कळे तुझी हेचि स्थिती ।
म्हणौनि सांडिमांडी करुं नको मना
सगुण जोडे ते करी प्रीति रया ॥५॥

यालागीं मनेंसि बोध चाळावा कीं
जोडलेपणें पाहावा ।
कीं कोणाहि या मावा इंद्रियांचिया ॥
सकळ इंद्रियेंसी नगर कोंदलें दशदिशीं विस्तार ।
म्हणौनि तुझे रुप अनावर कोणें धरिजे
दातार बापरखुमादेविवरा विठ्ठला धिरा उघडा ।
डोळा देखिजे निधान तंव मार्ग सोपा रया ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त देवाचे रूप आणि त्याच्या अद्वितीयतेचा अनुभव व्यक्त करतो.

"डोळ्याची निशी कोणें काढिली" या प्रश्नातून भक्त विचारतो की, या जगातल्या प्रकाशाच्या आड कोण आहे, जे चंद्र किंवा सूर्यापेक्षा अधिक उजळ आहे. "चंद्र हा नव्हे चकोरा पारणें" यात चंद्राच्या प्रकाशावर आधारित चकोर याचं वर्णन आहे, जो देवाच्या प्रेमात तृप्त झाला आहे.

"तूं चंद्रमा आर्त चकोरें आम्हीं" म्हणजे देव हा चंद्र आहे आणि भक्त त्याच्या प्रेमात चकोरासारखा आहे.

"जाणाचिया राया सुजाणा" या ओळीत भक्त जीवनातील ज्ञानाचा महत्त्व विचारतो, जो जीवाला त्याच्या सच्च्या स्वरूपाशी जोडतो.

"आवडी माजी लागे हे गोडी" म्हणजे भक्ताचे मन देवाच्या नामावर आधारित गोडीला आकर्षित झाले आहे.

"लक्षालक्ष संभार नातुडे हा विचार" यामध्ये भक्ताने श्रुतीतून दिलेल्या ज्ञानाचा आदर व्यक्त केला आहे.

"सगुण जोडे ते करी प्रीति" म्हणजे भक्त सगुण रूपावर प्रेम करतो आणि त्याच्याशी एकता साधतो.

या अभंगात भक्ताने एक अद्वितीय आणि आध्यात्मिक अनुभव घेतला आहे, जो त्याला आत्मा आणि देवाच्या अनंततेच्या ज्ञानाकडे नेतो.

अभंग ३५३

काळां पैं गोवळु काळासि आलोट।
नामामृतें पाठ भक्ता देहीं ॥
नित्य सुखा आह्मां तपांचिया कोडीं।
न लागती परवडी व्रतें तीर्थे ॥१॥

सुलभ सोपारा सर्वाघटीं अससी।
साधुसंगें दिससी आम्हा रया ॥२॥

चैतन्याशेजारीं मन पैं मुरालें।
सावळें सानुलें ह्रदयघटीं ॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलराज।
निवृत्तीनें बीज सांगितलें ॥३॥

अर्थ: काळाच्या प्रवाहात, भक्तांना नामामृताचा अनुभव मिळतो. नाम जपण्याने नित्य सुख प्राप्त होते आणि तपाच्या कष्टांना अर्थ येतो. तीर्थांवर जाण्याची आवश्यकता भासत नाही.

साधुसंगत सुलभ आहे, आणि ती आमच्या जीवनात सर्वत्र उपलब्ध आहे. चैतन्याच्या सानिध्यात मन एकसारखे आनंदित होते, आणि सावळा विठोब हृदयात वसतो. निवृत्तीनें आपल्याला सत्याचा संदेश दिला आहे.

अभंग ३५४

मंगळमूर्ति तूं किं मनाचिया लावण्यवाणा।
वेधी वेधक तूं सहजगुणा।
सगुण निर्गुण न कळे तुझें विंदान।
कैसें आपचि पर दाटुन रिगसि।
तेथें नवलाव वर्णु काय कोण रया ॥१॥

वर्णितां तुझे गुण मना मौन्य पडे।
कळिकाळ बापुडें काय करिल आह्मां ॥२॥

ध्यानमूर्ति तुझी मनें अळंकारली मनामाजी
संचरली।
संचरता इंद्रियें समानपदीं तुजविण
न दिसे आन बोली।
तेथें भिन्नाभिन्नपणीं कोणा पाहों दातारा
दिठी सुखाचेनि सुखें स्थिरावली रया ॥३॥

बापरखुमादेविवराविठ्ठले वोतप्रोत सधन
नावेक नुरे कांहींएक केलें।
तुझें तुज गर्‍हाणें किती देऊं
दातारा बोलवितां नव्हे भले रया ॥४॥

अर्थ: मंगळमूर्ति, तु मनाच्या आकर्षणाचा स्रोत आहेस. तुझे गुण कसे अद्वितीय आहेत, हे सांगणं कठीण आहे. सगुण आणि निर्गुण यांचा अर्थ पूर्णपणे समजत नाही.

तुझे गुण वर्णित करताना मनावर मौन पडते. काळाच्या पलीकडे, भक्तांना काय करायचे आहे, हे अद्याप स्पष्ट नाही.

तुझी ध्यानमूर्ति मनात सजवली आहे, आणि इंद्रिया तुझ्या बाहेर दिसत नाहीत. तुझ्या वेगळ्या आणि एकसारख्या रूपांमध्ये, सुखाच्या स्थितीत स्थिरावले आहे.

बापरखुमादेविवरा विठोबा, तुझ्यात अद्वितीयता आहे, आणि तुझ्या गुणांचे स्वरूप किती अनंत आहे. तुझ्यावर किती गहिराईने विचार करावा, हे सांगणे कठीण आहे.

अभंग ३५५

तुझी सेवा करीन मी मनोभावें वो।
माझें मन गोविंदीं रंगलें वो ॥१॥

नवसिये नवसिये माझे नवसीयेवो ॥
पंढरिचे दैवते विठ्ठले नवसिये वो ॥२॥

बापरखुमादेवीवरे विठ्ठले वो।
चित्तीं चैतन्य चोरुनि नेलें वो ॥३॥

अर्थ: हे विठोबा, मी मनाने तुझी सेवा करीन. माझे मन तुझ्यात रंगलं आहे.

मी वारंवार तुझ्यावर नवस ठेवतो, पंढरीचे दैवते विठोबा, तुझ्यावर विश्वास ठेवतो.

बापरखुमादेविवर, तु माझ्या चित्तात चैतन्य भरून घेतोस.

अभंग ३५६

तुझी गुण कीर्ति ऐकोनि आर्ते मन उचललें।
आलिंगना धाविन्नले उताविळ ॥१॥

तनु मनु विगुंतले मन वाचा गुंतलें।
मी माझें विसरले दर्शन गे माये ॥२॥

उतावेळपणें भुजदंड उचललें।
नेणोनि ठकलें ठेले रुप पाहतांचि बाईये ॥३॥

पातिया पातें नलगे पाहणें तेंचि ठेलें।
तैसें बापरखुमादेवीवर विठ्ठलें
केलेगे माये ॥४॥

अर्थ: तुझ्या गुणांची कीर्ती ऐकून, मन आर्ततेने भरून उठते. आलिंगनासाठी उतावीळ होतो.

तन-मन विसरून जाऊन, मी माझा स्वतःचा अनुभवही विसरतो, तुझे दर्शन घेतल्यावर.

तेव्हा भुजदंड उचलून तुझ्या रूपावर नजर ठेवतो, जसे एखाद्या स्त्रीच्या रूपावर.

पातळीत किंवा पाण्यात पाहताना, तुही बापरखुमादेविवर विठोबा, माझ्या मनातील प्रेमाचा अनुभव देतोस.

अभंग ३५७

व्योमाचा पालऊ शिरेंविण पांगुरलें।
मस्तकेंविण तुरंबिलें सुमन वो ॥१॥

सुखांचें सुख निजसुख नव्हें।
नव्हें तें हो म्यां गिळिलेंगे माये ॥२॥

नेणेनि शाहाणे झाले चौघेजण।
अठारांसी खूण बाणले माये ॥३॥

रखुमादेविवरु जीवनीं जीवनु।
त्याहुनि माझें मनु परतें देवा ॥४॥

अर्थ: आकाशात उडणारे पंख, जणू शिराच्या वर पांगुरलेले आहेत. मस्तकावर फुलांच्या तोरणासमान आहे.

खरं सुख म्हणजे स्वतःचं सुख नसून, ते साधण्याच्या मार्गावर असतं, तेव्हा हे सुख गिळून जातं.

शहाणे झालेले चार जण, अठारांच्या ठिकाणी एक विशेष संकेत देतात.

रखुमादेविवर, तू माझ्या जीवनात जीव आहेस; त्यापेक्षा माझं मन तुला परत देण्यासाठी इच्छित आहे.

अभंग ३५८

अवघां डोळां तुज म्यां पाहावें।
अवघां श्रवणीं तुजचि ऐकावें ॥१॥

अवघी मूर्ति तुजपें ध्यावें।
अवघां चरणीं तुझ्या पंथी चालावें ॥२॥

रखुमादेविवरु अदट दाविला।
माझ्या देहीं वाढला ब्रह्माकारें ॥३॥

अर्थ: सर्व डोळे तुझ्याकडे पाहण्यासाठी आहेत, आणि सर्व श्रवण तुमचं ऐकण्यासाठी.

संपूर्ण मूर्ती तुझी ध्यान करण्यासाठी आहे, आणि सर्व चरणांनी तुझ्या मार्गावर चालावं लागेल.

रखुमादेविवर, तू अद्वितीय आहेस; माझ्या देहात ब्रह्माचा आकार वाढला आहे.

अभंग ३५८

अवघां डोळां तुज म्यां पाहावें।
अवघां श्रवणीं तुजचि ऐकावें ॥१॥

अवघी मूर्ति तुजपें ध्यावें।
अवघां चरणीं तुझ्या पंथी चालावें ॥२॥

रखुमादेविवरु अदट दाविला।
माझ्या देहीं वाढला ब्रह्माकारें ॥३॥

अर्थ: सर्व डोळे तुझ्याकडे पाहण्यासाठी आहेत, आणि सर्व श्रवण तुमचं ऐकण्यासाठी.

संपूर्ण मूर्ती तुझी ध्यान करण्यासाठी आहे, आणि सर्व चरणांनी तुझ्या मार्गावर चालावं लागेल.

रखुमादेविवर, तू अद्वितीय आहेस; माझ्या देहात ब्रह्माचा आकार वाढला आहे.

अभंग ३५९

मन हें लोंधलें प्रपंचा विसरलें।
मीपण गेलें तुजमाजी।
तूं आम्हां गोसावी सुखादि क्षेम न ठेवी।
आपली सुखपदवी देई भोगूं।
तेथूनि वेगळें होतां प्राण जाईल आतां।
नामाचा न व्हावा वियोगु रया ॥१॥

तुझें नाम ध्यान कीर्तन आतां।
न विसंबे सर्वथा तुझिया पायां।
पायापासूनि वृत्ति माथां चढे।
ह्रदयीं धरिलासि सबाह्य रया ॥२॥

ऐसिया वृत्ति ध्यान ध्यावों
कां माझें मन।
होय तुज समान मीपण नाहीं।
अनंत गोवळु अलगटु दावितासी
नेटपाटु काय वानूं तुझी सुरपदवी।
ठाण त्रिभंगी देखोनी देवढें सुंदर
आठवू विसरु हा नाहीं रया ॥३॥

तोचि तूं आतां वेगळेपणें पाहतां।
इंद्रियाची सत्ता वर्तविता।
कीं परतोनि पाहातां प्रपंच निमाला।
तुजमाजी तेथें नातळे द्वैतभावो।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलु पाहतां।
पाहणें निमोनियां उरे रया ॥४॥

अर्थ: मन प्रपंचाच्या व्यथेत लोटलं आहे, मी आपलं अस्तित्व तुझ्यात विसरले.

तू आम्हाला, गोसावी, सुख आणि शांती देत नाहीस; आपल्या सुखाच्या पदवीसाठी मला अनुभवायला आवडेल. तिथे जाऊन वेगळं झालं, तर प्राण जाणार आहे; म्हणून नामाचा वियोग नको.

तुझे नाम, ध्यान आणि कीर्तन हे मला तुझ्या पायांवर विसंबायला लागले आहे. पायापासून मनाच्या शिरावर येऊन वृत्तीत धरलं आहे.

अशा वृत्तीत ध्यान करताना, माझं मन तुझ्यासमान होऊ शकत नाही. अनंत गोवळांना एकटं करून तुझी सुंदर पदवी काय असेल? त्रिभंगीत ठाण पाहताना, देवतेला सुंदर आठवण मनात राहील.

तू आता वेगळेपणाने पाहताना, इंद्रियांची सत्ता दाखवत आहेस. परत पाहताना, प्रपंच साधा दिसतो; तुझ्याशी असलेल्या नात्यात द्वैतभाव नाही. बापरखुमादेविवरा विठोबा, तुझं पाहणं निरंतर आहे.

अभंग ३६०

कांहीं न करिजे ते तुझी सेवा।
कांहीं नव्हेसि तें तूं देवा ॥१॥

नेणिजे तें तुझें रुप।
जाणिजे तितुकें पाप गा देवा ॥२॥

स्तुति करणें ते तुझी निंदा।
स्तुति जोगा नव्हेसि गोविंदा ॥३॥

बापरखुमादेविवरा विठ्ठला।
येवढा साभिलाषु कां दाविला ॥४॥

अर्थ: काहीही न करता, तुझी सेवा करणे आवश्यक आहे; तूच सर्व काही देणार आहेस, हे विसरू नका.

तू जेव्हा तुझं रूप दाखवतोस, तेव्हा जाणवते की त्यात किती पाप आहे.

तुझी स्तुती करणे म्हणजे तुझी निंदा करणे आहे, कारण त्यात खरी भक्तिभाव नसते.

बापरखुमादेविवर विठोबा, हे सर्व इच्छित असताना, हे किती मोठं आशा असू शकतं?

अभंग ३६१

आकार स्थूळ नाशिवंत।
हे तरी जाईल भूमि आंत।
तयावरि हरि चालत।
तेणें होईल कृतकृत्य ॥१॥

देहो जावो अथवा राहो पांडुरंगीं दृढ भावो ॥२॥

दुजा गुण आपीं मिळें।
तरि मी होईन गंगाजळ।
हरि अभिषेक अनुदिनीं।
सुखें सर्वांगावरि खेळे ॥३॥

तिजा गुण तेजरुप।
तरि मी होईन महादीप हरि
रंगणी दीपमाळा।
दीप उजळीन समीप ॥४॥

वायु व्यापक चौथा गुण।
तरि मी विंजणा होईन।
हरि अष्टांगे विनवी मना।
ऐशा दृढ धरिन खुणा ॥५॥

आकाश पांचवा गुण।
तरि मी प्रसादीं राहेन।
बापरखुमादेविवरा अखंड
तुझे अनुसंधान ॥६॥

निमीष नलगे मन वेधितां।
येवढी तुझी स्वरुपता ॥१॥

विठोबा नेणों कैसी भेटी।
उरणें नाहीं जिवेसाठीं ॥२॥

उरणें उपाधि कारणें।
तें तों नेमिलें दर्शनें ॥३॥

निवृत्तिदासा वेगळें।
सांगावया नाहीं उरलें ॥४॥

अर्थ: आकार स्थूल आणि नाशिवंत आहे, परंतु या सर्वांचा अंत जमीनवर आहे.

तुझ्या उपस्थितीत, हरि चालताना, सर्व कृत्य पूर्ण होते.

देह गेला तरी चालेल, पांडुरंगात दृढ भाव ठेवून राहीन.

दुसरा गुण मिळाला तरी, मी गंगाजळ होईल, तुझ्या अभिषेकात सुखात हरवलेले असतो.

तुझे तेज असले तरी, मी महादीप होईल, हरि रंगणारी दीपमाळा बनून उजळणार.

वायु व्यापक असल्यास, मी विंजणा होईल; हरिच्या अष्टांगांची विनंती करत.

आकाशाच्या पाचव्या गुणासमोर, मी तुझ्या प्रसादात राहीन, बापरखुमादेविवरा, तुझं अनुसंधान अखंड राहील.

मन वेधून ठेवताना, तुझी स्वरूपता अद्वितीय आहे.

हे विठोबा, तुझी भेट कशी आहे, जिवासाठी उरणं नाही.

उरणं म्हणजे उपाधी कारण, तुझं दर्शन मिळत नाही.

निवृत्तिदास वेगळा, सांगायचं काही उरलं नाही.

अभंग ३६३

पाहेंपा ध्वजेचें चिरगुट।
राया जतन करितां कष्ट ॥१॥

तैसा मी एक पतीत।
परि तुझा मुद्रांकित ॥२॥

मसीपत्र तें केवढें।
रावो चालवी आपुल्या पाडें ॥३॥

बापरखुमादेविवरदा।
सांभाळावें आपुल्या ब्रिदा ॥४॥

अर्थ: ध्वजाच्या चिरगुटाकडे पाहताना, राया कष्टाने जतन करतो.

तसा मी एक पती आहे, परंतु तुझा मुद्रांकित आहे.

मसीपत्र किती आहे, रावाच्या चालविलेल्या आपल्या पाड्यात.

बापरखुमादेविवर, आपल्या ब्रिदाचे संरक्षण करावे.

अभंग ३६४

पावलोंजी म्हणे देखिलें जें देखणें।
गेली आधीं तेणें दृष्टि माझी ॥१॥

उचललिया बाह्या क्षेम देईन तया।
गेली माझी माया देहत्यागें ॥२॥

आनंदे स्फुंदत येती अश्रुपात।
अगा गुरुनाथा देवराया ॥३॥

निवृत्तिदास म्हणें तूंतें जिवें वोंवाळिलें।
शिर निरोपिलें तुझ्या चरणीं ॥४॥

अर्थ: पावलोंजी म्हणतात, जे पाहणं आहे, ते आधीच माझ्या दृष्टीत गेलं.

उचललेल्या बाह्यांचा क्षेम देईन, कारण माझी माया देहत्यागाने गेली.

आनंदाने भरलेलं मन अश्रुपातात येतं, हे गुरुनाथा, देवराया.

निवृत्तिदास म्हणतो, तुझ्यात जिवं वोंवळलं आहे, आणि माझं शिर तुझ्या चरणांवर निरोपलं आहे.

अभंग ३६४

पावलोंजी म्हणे देखिलें जें देखणें।
गेली आधीं तेणें दृष्टि माझी ॥१॥

उचललिया बाह्या क्षेम देईन तया।
गेली माझी माया देहत्यागें ॥२॥

आनंदे स्फुंदत येती अश्रुपात।
अगा गुरुनाथा देवराया ॥३॥

निवृत्तिदास म्हणें तूंतें जिवें वोंवाळिलें।
शिर निरोपिलें तुझ्या चरणीं ॥४॥

अर्थ: पावलोंजी म्हणतात, जे पाहणं आहे, ते आधीच माझ्या दृष्टीत गेलं.

उचललेल्या बाह्यांचा क्षेम देईन, कारण माझी माया देहत्यागाने गेली.

आनंदाने भरलेलं मन अश्रुपातात येतं, हे गुरुनाथा, देवराया.

निवृत्तिदास म्हणतो, तुझ्यात जिवं वोंवळलं आहे, आणि माझं शिर तुझ्या चरणांवर निरोपलं आहे.

अभंग ३६५

तुझेनि बळें मांडली फळी।
तुवां जवळी असिलें पाहिजे ॥१॥

ऐसिये जुंझी घालिसी मज।
काकुलती तुज नाहीं आतां ॥२॥

रणभूमीं आला रणवट घातला।
पाहो जों लागला न देखे कांहीं ॥३॥

ज्ञानदेवो म्हणे उफराटें पाहाणें।
खुंटलें येणेजाणें येचि भेटी ॥४॥

अर्थ: तुझ्या बळावर फळी मांडली आहे; तू जवळ असणं आवश्यक आहे.

तू जसा मला तोंड देऊन झुंजवत आहेस, तसंच काकुलताही नाही.

रणभूमीत रणवट आल्यावर, पाहिलं तरी काही दिसत नाही.

ज्ञानदेव म्हणतो, उफराट पाहताना येणं-जानं समजतं, हेच भेटीचं.

अभंग ३६६

सर्वजीव तूं जालासी आपण तरी
निरय आपदा भोगिताहे कवण।
परमात्मया तुमचें अविनाश स्वरुप
तरी येवढें कां कष्ट साधन ॥१॥

तूं अंतरीं परब्रह्म सांवळें म्हणोनि
जगत्रय व्यापिलें या ध्यानें।
म्हणोनी तुमचा पुत्र जालों स्वामिया
जगाअधीन कां केलें माझें जिणें रया ॥२॥

तूं बाप म्हणतां मी लाजिलों
माघारा ठेलों।
एकीकडे काळ एकीकडे संसार
मध्येंची वाटे ठेलों ॥३॥

ऐसिया संनिधी तुज जवळा येवों
पाहें तंव तुझीया देवपणा भ्यालों।
नांदबिंदापासाव शरीर जन्मलें असाध्य
करुनी वरी साक्ष देऊनी मदामांसामाजी वाढविलें ॥४॥

कर्मदेह वेचुनी सत्य सुकृतालागी उपजविलें।
तरी हें दैन्य दारिद्र कां भोगविलें।
तुझीया बापपणा बोलु लागला तरी
मज पुत्रसें वायां म्हणितलें रया ॥५॥

आयुष्याची गणना करुनिया प्रमाण वरी
मनुष्यदेह ऐसें नाम ठेविलें।
तें आयुष्य कां स्वामी तुम्हीं दोंठायी वाटिलें।
अर्ध रात्रीचे अर्ध दिवसाचे निरय सत्त्व वेचिलें ॥६॥

पैल समर्थाचे बाळक रंके गांजिलें।
त्याचें थोरपण तें काय जालें रया ॥७॥

बांधोनी जन्म आम्हांकडे भोगविसी आपणया
मायबाप म्हणविसी।
विश्व प्रसवला या जागासी तरी आधारु
आहे ऐसे अनुवादसी ॥८॥

जगत्रजीव तव शिव हे तो
नये माझिया मनासी।
पैल कीटकिये भृंगिये तैसी जाले
तैसें कां न करिसी आह्मासीरे ॥९॥

अल्प दोषासाठीं आह्मांतें दंडिसी
येवढें कैचे मंत्रसाधन जे भक्ति
करुनि निरसूं तयासी।
तुज देखतां काळ शरीर फाडफाडुं
भक्षिताहे कवण कां सांडिली अशी ॥१०॥

जठर सीणसीण फुटतील देवा
वायां कष्टविसिल आम्हांसिरे ॥११॥

दर्पणीं पाहातां येकचि दिसे तेथें
अनुसारिखें कांहीं न दिसे।
रविबिंब उगवलिया किरणीं प्रकाश
आस्तु जालियावरी कांहीं न दिसे
तैसे गुरुशिष्य संवाद सोहं बोध
ऐक्य जालें अभ्यासें ॥१२॥

याहूनि जाणसी तें करि वेळोवेळां आतां
सांगो मी तें कैसें रया ॥१३॥

यमें जाचितां कांहीं नुरे यालागीं
मुनि सेविती वनवास।
खवणीक फणीक लुंचनीक वसैत
भटभराडे धाकें करिती आरामसंन्यास ॥१४॥

योग साधावया वनवास सेविती
करिती पवनअभ्यास।
इंद्रियें दंडून परतोनि गृहस्थान न पवतीच
खडु पान रसु रया ॥१५॥

जळींचा तरंगु जळीं निमाला
तो अनुठाया वेगळा नाहीं गेला।
तैसा तुजमाजी दातारा मध्यें
कां हा प्रपंच वाढविला ॥१६॥

तूं देव आम्हीं प्राकृत मनुष्यें हा
आगमु कां गमला।
मज पाहतां हें अवघेंचि लटिकें जैसें
असेल तैसें सांग पां उगला ॥१७॥

लवण पाणीयांसी कीं पाणी लवणासीं
ऐक्य जालियाविण निवडेना गुणास।
लोहो लागलें परिसीं तें उठिलें
कनकेंसी बापरखुमादेविवरा
विठठला परियेसी ॥१८॥

आजिपासून ये तरी तुझीच आण
पुढती न घाली न निघे
गर्भवासीं रया ॥१९

अर्थ:

हे भगवंता, सर्व जीव तूं जालास, तरी निरय आपदा भोगणारे कोण? परमात्म्याचं अविनाश स्वरूप असूनही, हे कष्ट का?

तू अंतरीं परब्रह्म असल्याने जगत्रय व्यापिलं आहे. म्हणून, तुझा पुत्र जालं स्वामिया, जगाअधीन माझं जीवन का केलं?

तू बाप म्हणतां, मी लाजतो. एकीकडे काळ आणि एकीकडे संसार, दोन्हींच्या मध्ये वाट ठेलतो.

ऐसिया संनिधीत तुझ्या जवळ येऊन पाहताना तुझा देवपणा भ्यालो आहे.

शरीर जन्मलं असाध्य करून, साक्ष देऊन वाढवलं. कर्मदेह वेचून सत्य सुकृतालागी उपजवलं; तरी हे दैन्य का भोगावं?

तुझ्या बापपणाबद्दल बोलतां, मला पुत्र म्हणून वायां म्हणतात.

आयुष्याची गणना करून मनुष्यदेहाचं नाव ठेवलेलं आहे. तें आयुष्य का स्वामी, तुम्ही दोंठांवर वाटतं?

अर्ध रात्रीचं आणि अर्ध दिवसाचं निरय सत्त्व वेचलं आहे.

पैल समर्थाचे बाळक रंके गांजिलं; त्याचं थोरपण काय जालं?

जन्म आम्हांकडे भोगविसी म्हणून मायबाप म्हणवलेलं आहे. विश्व प्रसवला या जागी तरी आधार आहे असं अनुवाद आहे.

जगत्रजीव तव शिव आहे हे, माझ्या मनाशी नाही. पैल कीटकिये भृंगिये तैसी जाले, तैसंच का न करिसी आह्माशीरे?

अल्प दोषामुळे, आम्हांत दंड झालं. मंत्रसाधनाने भक्ति करून निरस करीत आहेत.

तुझ्या दर्शनाने काळ शरीर फाडफाडून भक्षित आहे. जठर सिणसिण फुटतील, हे कष्ट आम्हां सापडतील.

दर्पणीं पाहताना एकच दिसतं, तर अनुसारिखें काही दिसत नाही. रविबिंब उगवलं किरणांत, आस्तु जालं वर काही दिसत नाही.

तसंच गुरुशिष्य संवाद सोहं बोध ऐक्य जालं अभ्यासात आहे. याहून अधिक जाणून घेण्याची गरज आहे.

यामध्ये जाचितां काही नाही; मुनि सेविती वनवास आहे.

खवणीक फणीक लुंचनीक वसतात, भटभराडे धाकाने आरामसंन्यास करतात.

योग साधताना वनवास सेवितात, पवन अभ्यास करतात.

इंद्रियांचा दंड करून गृहस्थानला न पवतात, खडू पान रस आहे.

जळींचा तरंग जळीं निमालेलं आहे; तो अनुठाय वेगळा नाही.

तसंच तुझ्यासमोर कां हा प्रपंच वाढविला?

तू देव, आम्ही प्राकृत मनुष्य, हे आगमु का गमला?

माझ्या पाहण्यात हे अवघेंच लटिकें आहे, तसंच सांग पां उगला.

लवण पाण्याशी किंवा पाणी लवणाशी ऐक्य जालं; निवडेना गुणांच्या विना.

लोहो लागलं परिसांत, ते उचललं.

कनकेंसी बापरखुमादेविवरा विठठला परियेसी, आजीपासून हे तुझं आण; पुढती न घाली, गर्भवासीं.

अभंग ३६७

देखोनि हांव बांधे तें तंव नाहीं होयें।
आहें ते काही न जाये बापा।
असें तें दिसों नये नाहीं तें घेवों
थोर काजेविण विटंबिलें कैसें रया ॥१॥

शिव शिव लटिकेचि शिणले।
येणें लटिकेंनि बहु श्रमविलें।
साच तें लटिकें लटिकें तें सांच
लिंगा हे खूण जाण रया ॥२॥

आपुली प्रतिष्ठा पूज्य जे होती।
ईही गुणीं आम्हा उपहति बापा।
मनाचा फाळका फाटुनि केला बाउला।
तोचि तो खेळवूं किती रया ॥३॥

आपुलें युक्तीचे वाति वेर्‍ही गिवसीतां
त्या पदार्थाचे पोटीं लपती रया।
तें सांडूनियां अभिप्रायाचे बळ
निजतत्त्वीं तें केवीं निवती रया ॥४॥

निज लाळा लिंपोनि जुन्या अस्थि
श्वान चघळूनि करितसे कोड रया ॥५॥

हाता पायांचा निखळ स्त्रीपुरुषांचा येक मेळ।
देह असा यातें म्हणती बापा आपणपै जगा
प्रतीति मानव हें तंव चिळसवाणें रया ॥६॥

मायबापें आडनावें त्यांचिया वोसंगा।
निघों म्हणों तरि आपुलिये
साउलिये कां न बैसावें रया ॥७॥

प्रजाचे पोसिलें पुढें पाइकाचें रक्षिलें।
इंद्रियांचें वोळगणें तें काळाचे खेळणें।
जगीं राय बोलिजति आतां गोसावी
कवणातें म्हणावें रया ॥८॥

मृगजळ तंव मृगजळींच भरतें देखोनि
धांवणें तंव सीणणें।
या परि झणी करिसि सदाशिवा
जगा प्रतीति पावउनि झकणें रया ॥९॥

आतां असो हा बोलु तूं एक गोसावी
साच येतुलेनि आम्हां उजरी कोटि
स्वप्न ऐक चेईलिया कैचें
ज्ञानदेव म्हणे ऐसें करी रया ॥१०।

अर्थ:

हे भगवंता, मी ज्या गोष्टींवर बांधलेलं आहे, तें खरं नाही. हे काहीही नष्ट होत नाही. असं दिसतंय की तुम्हाला मोठ्या काजासाठी विटंबना भोगावी लागते.

शिवाच्या लटिकांनी शिणले आहे. या लटिकेने खूप श्रम केले आहेत. सच्चा लटिका सांच आहे, हे लिंगा कळतं.

आपली प्रतिष्ठा पूज्य असते; तरीही आम्हाला उपहास सहन करावा लागतो. मनाचा फाळका फाटून जालेलं आहे; किती खेळवू?

आपल्या युक्तीच्या वातीत वेर्‍ही गिवून, त्या पदार्थाचे पोटांमध्ये लपलेले आहे. अभिप्रायाचे बळ सांडून, निजतत्त्वे निवती कशी?

जुने अस्थी चघळून श्वान लाळा लिंपीत आहे.

हातपायांचा मेळ साधून, स्त्री-पुरुषांचा एक मेळ आहे. देह या माध्यमातून, आपण जगता आणि मानवता किती चिळसवाणं आहे.

मायबापांचे आडनाव असूनही, तुम्ही निघून गेलात, तर साउलियांचा आपुली जादाच कशी न बसवावी?

प्रजेला पोसणारे आणि पुढे पाइकाचे रक्षण करणारे, इंद्रियांच्या वोळगण्यामुळे काळाचे खेळ खेळतात. जगात आता गोसावी बोलतात; त्यातून काय म्हणावं?

मृगजळ दिसताना, त्यात भरतं, धावणे आणि सीणणे. तुमच्या सदाशिवा, जगात प्रतीति पावून झकणें काय करणार?

आता तुम्ही एक गोसावी असं बोलावं; आम्हाला उजरी कोटि सांगता येईल, स्वप्न ऐकताना ज्ञानदेव असं सांगतो.

अभंग ३६८

तूं विष्णु म्हणोन हें जगचि केवळ।
येर सकळीक मजशीं सहोदर।
तेणें कारणें गोत्रेंसि सेकोपजिवीं
आम्हां न संडवे कोडें रया ॥

माहेरा वाचूनि आन कांही नेंणें।
माहेर तें उपजवी तरंगाचें जीवन।
तोय वरी सामावे वेगळालें
असिजेल केविं रया ॥१॥

उदरीं सिनार घरदारीं सिनार।
सिनार दृश्य द्रष्टा।
करी त्या मायबापाचेनि उद्वेगें।
मी तो सांगोनियां आलों तुझिया पोटा रया ॥२॥

अंगे ब्रह्म झाला तें तुवां वो जाणितलें।
परि तो अविद्ये घायतळीं सुदला।
ते तूं मजलागीं नेणसीच माउलिये
आपुठे पान्हाये वाढविलें रया ॥३॥

तंवचि मी जालों परि उदर
न भेदित जननी।
जोडलेना वाटी चक्षु पक्ष निघाले
मज तुझाचि वाहाणीं।
म्हणोनि सामावलों तुझ्या पोटीं रया ॥४॥

ऐशापरि तुम्हा सम सरिसा जालों।
परि तो नामें वोळखिजे।
मी तो बाळ कीं मी तो
वृध्द ऐसें।
अनत्रअन्यपणें लोक कीजे रया ॥५॥

चेवो तरि स्वप्न स्वप्न तरि चेवो माय
पुता नेणें ऐसें माझें तुझें।
आपलें आपण म्हणतां लाजिजे
नमो नमो तुज व्याली वांझ रया ॥६॥

आयुवित भव विभव जगीं
जिवांनिडळीं लिहिलें।
अलग्न तें मज नेणतया अजंगमा
लागुनि पुसोनि घातलें मूळ सानु रया ॥७॥

दृष्टिभेणें रुपा नये काळा भेणें नामाची
सोय सांडियेली।
तुझ्या रुपीं सर्व रुप रुपस होउनिया
दिठी उतरलीया परि रया ॥८॥

आपुलें वित्त आपणा देखतांचि शंकिजे
त्याविभागाची केउती परि।
बापरखुमादेवीवरा विठ्ठला तूं
येक सचराचरीं रया ॥९॥

अर्थ:

हे भगवंता, तू विष्णू म्हणून या जगात एकटा आहेस; सर्व जीव तुझ्या सहोदर आहेत. त्यामुळे गोत्रांच्या आधारावर आम्हांला थोडंसं समजतं, आणि आम्हांवर कोणीही कोड येत नाही.

माहेर वाचून काहीही मिळविणार नाही. माहेरातून जीवनाचे तरंग उपजतात, आणि तेव्हा हे जग वेगळं होऊन जाईल.

घरात, उदरात, सृष्टीत सर्वत्र तुझी उपस्थिती आहे. तुझे मायबाप उद्वेगित होतात. मी तुझ्या पोटात येऊन सांगतो.

तू ब्रह्म झाला आहेस, हे तू जाणतोस, पण अविद्येत सापडल्यामुळे तू मला नेणारे आहेस. तुझ्या पान्हायांमध्ये वाढविलेलं आहे.

मी तुझ्या उदरात आहे, पण जननीचा भेद नाही. माझ्या चक्षुंचा जोड आहे, आणि तूच माझं वाहण करणारा आहेस.

याप्रमाणे, तुमच्यासारखा मी आहे, पण मला तुझे नामच माहीत आहे. मी तर एक बाळ आहे, तर एक वृद्ध देखील.

स्वप्नांत देखील, मांजणांत देखील, माझं तुमचं संबोधन असं आहे. आपल्याच माणसाला म्हणताना लाज वाटते; हे तुझं व्यालं आहे.

आयुष्याची स्थिती जरी जगी लिहिलेली असली, तरी मी अजंगमाच्या अधीन राहिलेलं आहे. हेच म्हणजे मूळ सानु पुसताना.

दृष्टीने काळा भेदून तुझं नाम नाही. तुझ्या रूपात सर्व रूपे समाहित झाली आहेत.

आमच्या संपत्तीवर शंका येते; तुझ्या विभागाच्या बाबतीत काही सांगता येत नाही. बापरखुमादेवीवरा, विठोबा, तूच एकटा सर्वत्र आहेस.

डौर – अभंग ३६९

अभंग ३६९

सभा समस्त साधु संतांची।
महामुनी विरक्ताची।
पंडितपाठकज्ञानियांची।
समस्तासी विनवणी ॥१॥

या पहिलिया पाहार्‍यांत।
डौरकार सांगेल मात।
समस्त रिझाल तुम्हीं संत।
ऐका निवांत तुम्ही सर्व ॥२॥

आतां परिसा पांच नाच।
पांच नादाचे पांच भेद।
पहिला नाद चटपट चटपट।
दुसरा नाद खटपट खटपट।
पांचवा तळमळ तळमळ ॥३॥

पहिला नाद चटपट चटपट।
शिखासूत्र त्यजुनी सपाट।
विरजा होमिला दृष्ट।
परि अपुट तैसाची ॥४॥

वाया केली तडातोडी।
वृथा त्यजिली सूत्रूशेंडी।
परि विषय वासना न सोडी।
उपाधि गाढी श्रीपादा ॥५॥

संन्यास घेऊनी कांचा।
जिव्हांशिश्न वेधलें लांचा।
विटंबु केला बापुडे कायेचा।
चटपट मनींचें मनीं वसे
गा दादेनो ॥६॥

खटपट खटपट।
शास्त्रप्रज्ञा अलोट।
बांधोनी व्युत्पत्तीची मोट।
सैरा सुनाट धांवती ॥७॥

वादतर्का लागी धावे।
भरला विषयाचे नांवे।
वरिवरि वृंदावन दिसे बरवें।
परी अंतरीं कडुवट गा दादेनो ॥८॥

लटपट लटपट।
मेळवूनि शिष्यांचा थाट।
अद्वैत ज्ञानाचा बोभाट।
भरला हाट जिविकेसी ॥९॥

गुरु लोभी धनमानें।
शिष्य लोभी अति दीन।
दोघांसी लटपट लागली पुर्ण।
कोणी कोणासी आवरेना ॥१०॥

ब्रह्मज्ञान जाहलें वोस।
पाहिले दु:खाचे दिवस।
अंतीं जाले कासावीस।
कामपाश समंध गा दादेनो ॥११॥

आतां फटफट फटफट।
या नादाची गोठ नीट।
वोळागोनी ओटपीठ।
उर्ध्व पाठ भेदिती ॥१२॥

मन पवन समरसोनी।
ब्रह्मरंध्रीं लीन होउनी।
हा अभिमान वाहोनी।
जालेपणी फूंजती ॥१३॥

तें वोखटें गा डौरकारा।
करोनि देहाचा मातेरा।
भरुं पाहाती सुषुम्ना द्वारा।
परि असाध्य खरा तो मार्गु ॥१४॥

ऐसी जालिया ब्रह्मप्राप्ती।
शिणतोच अहोरात्रीं।
अति विरोध भगवद्वक्ति।
यालागीं बोलती फटफट हा दादेनो ॥१५॥

आतां तळमळ तळमळ।
धरणीं पारणी हळहळ।
तीर्थयात्रे लागीं चळपळ।
घेतलें बळ तपाचें ॥१६॥

जपध्यान मंत्रावळी।
नाना दैवतें आराधिलीं।
शेखीं काळें नरडी चेंपिलि।
दु:खें तळमळी या हेतु ॥१७॥

ऐसे भेद नादाचे।
मनीं धरा विवेकाचे।
ज्ञानदेव बोले निवृत्तिचें।
बोला वाचें हरिनाम गा दादेनो ॥१८॥

अर्थ:

साधु-संतांची सभा, महान योगींची आणि विद्वानांची उपस्थिती आहे. सर्वांना विनंती आहे की, या प्रारंभिक काळात तुमच्या सर्वांना निवांत ऐकावे लागेल.

आता या पाच नादांवर चर्चा करुया; प्रत्येक नादाचे एक वेगळं महत्त्व आहे. पहिला नाद वेगाने; दुसरा नाद उत्साही; आणि पाचवा नाद तळमळ देणारा आहे.

पहिला नाद ज्ञानाच्या शिखरापासून दूर जाणारा आहे. अपर्णा होऊन गेले, पण वेगळा होऊन नाही.

वाया गेला, पण विषयाची वासना सोडली नाही. उपाधीने श्रीपादाचा बंधन निघाला.

संन्यास घेतला, परंतु जिव्हा वेदनांच्या कचाट्यात येते. मनाच्या गोंधळात चटपट वसते.

शास्त्रज्ञता एकट्याच आहे; व्युत्पत्तीद्वारे गोष्टींचे विचार होते. धरण्यात सैरा सुन्न असते.

वाद आणि तर्क सुरु होतात; विषयाच्या नावांवर भरपूर चर्चा होते. परंतु अंतर्मध्ये कडवटता आहे.

शिष्यांचे एकत्र आलेले आहे, अद्वैत ज्ञानाबद्दल चर्चा होते; जीवनाची एकत्रित उपक्रम.

गुरु धन आणि मानासाठी लोभी आहेत, शिष्य अत्यंत गरीब आहे. दोघांनाही लटपट लागली आहे; एकमेकांना थांबवू शकत नाहीत.

ब्रह्मज्ञान मिळाल्यावर दुःखाचे दिवस आले. शेवटी, सर्वांनी कासावीस झालो, कामाच्या बंधनात अडकला.

आता फटफट सुरू आहे; या नादाची स्थिती नीट आहे. सर्वत्र ओटपीठ आहे.

मन पवनासारखे आहे; ब्रह्मरंध्रीं लीन होऊन गेले आहे; हा अभिमान फुंजत आहे.

हे करीत आहे; देहाची एक माया उभी आहे; सुषुम्ना दरवाज्यात दाखल होत आहे; तरीही तो मार्ग असाध्य आहे.

या प्रकारे ब्रह्मप्राप्ती होत आहे; अहोरात्र थकलेले. भगवानाची भक्ती खूप विरोध करत आहे.

आता तळमळ आहे; धरणीत आर्तता आहे; तीर्थयात्रेची तीव्रता आहे; तपाचे बळ घेतले आहे.

जप, ध्यान, मंत्रावळी, सर्व दैवतांना आराधना केली आहे; दु:खाच्या कारणांसाठी तळमळ आहे.

या नादांचे भेद समजून घेऊन, विवेकाने हृदयात ठेवा. ज्ञानदेव म्हणतात, निवृत्तिचा अभ्यास करा; हरिनामाचा जप करा.
गळति – अभंग ३७० ते ३७१​

अभंग ३७०

विदेह आत्मलिंगा गुरुकृपेचा तुषारु।
पूर्णे पूर्ण भरिला घटु हळुहळु बिंदु उदारु।
वरुषला लिंगावरि तेणें तुष्टला श्रीगुरु।
प्रसन्न निवृत्तिराजा ज्ञान देउनि उदारु ॥१॥

यालागिं ज्ञानदेवो नाम गुरुकृपेनें पावलों।
असतां इये देहीं संसारा हारपलों।
ज्ञानविज्ञान कळो आलें अद्वैतरुप बुझालों।
विठ्ठल नाम माझे वाचे तेणें वागपुष्प पावलों ॥२॥

नित्य गळति नामें जालीं गेला प्रपंच अनिवार।
उपरती देहीं जाली निमाली वासना संसार।
तपन जालें ब्रह्ममूर्ति दिननिशीं साचार।
आठवितां मागिल भावो अवघा पारुषला उदारु ॥३॥

विज्ञानेंसि ज्ञान गेलें एकरुप परिचार।
ज्योतिमाजि कळिका गेली एकदीप जाला आकार।
वृत्ति ते निवृत्ति जाली माया मारुनि केलें घर।
निवृत्ति गुरु माझा घट स्थापिला त्या समोर ॥४॥

ज्ञानदेवें घटमठ निरोपिली हरिभक्ति।
उडाली पक्षपाती इंद्रिया तेथें नाहीं गती।
विराले अभिमान ममता जाली समाप्ती।
खुंटलिया उर्मी दाहि स्त्रपन जालें लिंगाप्रती ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात, संत ज्ञानेश्वरीने आत्मलिंगाची महिमा वर्णन केली आहे. गुरुंच्या कृपेने आत्मज्ञान प्राप्त करणे शक्य आहे. हळूहळू ज्ञानाच्या बिंदूने मानवाच्या मनाला पूर्णता आणते.

गुरुंच्या कृपेने ज्ञान मिळवून, जीवनातील असत्याचा अंत करणे शक्य आहे. ज्ञान आणि विज्ञान एकरूप झाल्यावर, मानवाची जाणीव अद्वितीयतेकडे वळते. विठोबा यांचा नाम जपून मनाला शांती मिळवली जाते.

नित्य नाम जपल्याने मनाची शुद्धता साधता येते आणि संसारातील वासनांचा त्रास कमी होतो. ब्रह्ममूर्तीत, दिवसभर ध्यान व साधना करणे आवश्यक आहे. मागील विचारांचा विसर पडून, नवे ज्ञान ग्रहण करणे आवश्यक आहे.

गुरुंच्या आशीर्वादाने भक्ती साधली जाते. इंद्रियांचा दास होऊन, मनाचा अभिमान व ममता यांचा अंत करणे आवश्यक आहे. हे सर्व काही साधण्यासाठी, आत्मलिंगाकडे भक्तिपूर्वक वळणे आवश्यक आहे.

अभंग ३७१

आदि आत्मा जोतिलिंगा लांबियेला घटु।
स्थाविरिले मायावस्त्र।
लिंगावरी प्रविष्ट।
तपन नाम ध्वनी।
इंद्रिया केलें सपाटु ॥१॥

हळुहळु गळती गळे।
गळों लागली सकळें।
उच्चारितां कृष्णनाम।
भेणें पळिजे कळिकाळें।
त्रिगुण सुटल्या गांठी घटु विराला सघन।
पंचतत्त्वें एके ठाई आत्मा नांदे परिपूर्ण।
जिवशिव हारपले एक दिसे चैतन्य।
आत्माराम विदेहिया।
श्रीगुरुनें सांगीतली खुण ॥२॥

नरदेह अवचितें। जो साधकु होय नारायण।
परमानंदें गळति गळे।
पांचहि तत्त्वें हरपोन ॥३॥

निवृत्ति सखा माझा दीनदयाळ श्रीगुरु।
आळंकापुरीं स्थापियेलें।
दिधला विठ्ठल उच्चारु।
समाधि जीवन माझें वरी अजानवृक्षतरु।
जोंवरी चंद्रसूर्य तोंवरी कीर्तिघट स्थिरु ॥४॥

गाति वाति साधु मुनी छंद घट मठीं चित्त।
विरेल देह बुध्दि ज्ञानदाता देईल उचित।
विज्ञानेंसी गोष्टी सांगे ऐसें पद पावत।
बापरखुमादेविवरीं लांबविला घटु ज्ञानदेव सांगत ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात, संत ज्ञानेश्वरीने आत्मा आणि लिंगाच्या अनुभवाचे वर्णन केले आहे. "आदि आत्मा" म्हणजे आदिकालातला आत्मा, जो ज्योतीसारखा आहे, तो माया आणि भौतिक वस्त्रात स्थिर आहे.

उच्चारित कृष्णनामामुळे इंद्रियांचा संयम साधला जातो. हळूहळू ज्ञानाचा प्रवाह एकत्र येतो आणि आत्मा परिपूर्णतेकडे वाटचाल करतो. त्रिगुणांचा अंत झाल्यावर आत्मा एकसंध होतो, जिव व शिव एकच दिसू लागतात.

गुरुंच्या आशीर्वादाने साधक नारायणात विलीन होतो. "निवृत्ति" म्हणजे निरंतरता, जिच्या सहाय्याने साधकांचा विकास होतो.

ज्ञान आणि अनुभवाच्या आधारावर जीवनात आनंद मिळवला जातो. ज्ञानदेवांनी यामध्ये आत्मज्ञानाची महत्ता व्यक्त केली आहे, जे आध्यात्मिक अनुभवाच्या साहाय्याने साधता येते.

​सौरी – अभंग ३७२

अभंग ३७२

कर्मास्तव जालों सौरा।
गेलों पंढरपुरा।
मा मी गेलों पंढरपुरा।
संतसनकादिकां मेळीं डौर वाईला पुरा ॥१॥

चाल रामा घरा करुं प्रपंचेसि वैरा ॥ध्रु०॥

द्वैतभाव कल्पना खोडी सांडी याची आशा।
विठ्ठलनाम हेंचि सार जिव्हें प्रेमठसा ॥२॥

अद्वैत भरिन मन भारीना तोडिन भवपाश।
क्षमा दया धरिन चित्तीं सर्वभूतीं महेश ॥३॥

ज्ञान ज्ञेय हाचि विचार सर्वमय हरि मा
मी सर्वमय हरि।
दुजेपण न पंडे दृष्टी एकपण घरोघरीं ॥४॥

वासना खोडि वेगीं टाहो करीन रामनामें मा
मी टाहो करीन रामनामें।
पुंडलिक पेठ संताचे माहेर
तेथें नाचेन मनोधर्मे ॥५॥

विज्ञान हरि आपणचि क्षरला दुजेपणें छंदु थोरु।
मा मी दुजेपणें छंदु थोरु।
निष्काम स्वरुप सूत्रधारी खरा एकरुपें हरिहरु ॥६॥

त्रिकाळध्यान त्रिकाळ मन हारपलें जेथ।
पुरली मनकामना मा मी पुरली मनकामना।
वैकुंठ प्रकट आपणचि नाथ ॥७॥

देहुडा पाउलीं वेणु वाहे विटेवरी निट।
वोळली कामधेनु युगें अठ्ठाविस वाट ॥८॥

एक वृक्ष क्षरला आपणचि जग सर्वघटीं आत्मारामु।
ज्ञानदेवो म्हणे आम्हा पंढरपुरी जाला विश्रामु ॥९॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने पंढरपूरच्या आध्यात्मिक अनुभवाचे आणि रामनामाच्या महिमेचे वर्णन केले आहे. "कर्मास्तव जालों सौरा" या ओळीत कर्म आणि त्यांच्या परिणामांची चर्चा आहे. पंढरपूर म्हणजे भक्तीचा केंद्र बिंदू आहे, जिथे संत-संन्यासी एकत्र येतात.

द्वैतभाव आणि अद्वैताचा अनुभव सांगताना, "विठ्ठलनाम" हाच जिव्हेचा सार असल्याचे व्यक्त केले आहे. अद्वैताच्या चिंतनामुळे भवपाश तुटतो आणि सर्व जीवांमध्ये महेशाची दया आणि क्षमा प्रकट होते.

ज्ञान आणि ज्ञेय या तत्त्वांचे एकत्रीकरण आहे, जे सर्वत्र आहे, त्यामुळे दुजेपणाची भावना मिटविली जाते. रामनामाच्या उच्चारणाने वासना आणि इच्छांची मुराद मिटवली जाते.

अभंगाच्या शेवटच्या ओळीत ज्ञानेश्वरीने पंढरपूरचा अनुभव घेतल्यामुळे विश्रांती मिळविल्याचे दर्शविले आहे, जिथे आत्मा शांती आणि आनंद अनुभवतो.

​
फुगडी – अभंग ३७३​

​अभंग ३७३

फुगडीफ़ूगे बाई फुगडीफू।
निजब्रह्म तूं गे बाई परब्रह्म तूं गे ॥१॥

मन चित्त धू।
विषयावरी थू ॥२॥

एक नाम मांडी।
दुजा भाव सांडी ॥३॥

हरि आला रंगीं।
सज्जनाचे संगीं ॥४॥

सकळ पाहे हरी।
तोचि चित्तीं धरी ॥५॥

नमन लल्लाटीं।
संसारेंसि साटी ॥६॥

वाम दक्षिण चहुंभुजीं आलिंगन ॥७॥

ज्ञानदेवा गोडी।
केली संसारा फुगडी ॥८॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने जीवनातील विविध आध्यात्मिक तत्वांचे सुंदर वर्णन केले आहे. "फुगडीफूगे बाई फुगडीफू" या आरंभीच्या ओळीत जीवनाची आनंदमयता दर्शवली आहे, जिथे ब्रह्माच्या अनुभवाचे महत्त्व आहे.

"मन चित्त धू, विषयावरी थू" यामध्ये विषयांच्या माया-मोहावर तिरस्कार करण्याची भावना व्यक्त झाली आहे. एकच नाम आणि भाव हवे आहेत, म्हणजे भक्तीचा एकसुरी अनुभव घेता येईल.

हरि आला रंगी आणि सज्जनाचे संग यामध्ये भक्तांमध्ये एकात्मतेचा संदेश आहे. सर्व विश्व हरिच्या दृष्टीत पाहिले पाहिजे आणि त्याच्यावर मन केंद्रित केले पाहिजे.

"नमन लल्लाटीं, संसारेंसि साटी" या ओळीत संसाराच्या अडचणींवर विजय मिळवून आत्मज्ञानाचा अनुभव घेण्याची प्रेरणा आहे. "वाम दक्षिण चहुंभुजीं आलिंगन" यामध्ये संतांचा आलिंगन, प्रेम, आणि एकता व्यक्त केली आहे.

अखेरीच्या ओळीत ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की जीवन एक गोडी आहे, जिथे आत्मा आणि ब्रह्माचे एकात्मतेत जीवन फुगडी बनते.

अभंग ३७४

मृत्युलोका माझारी गा एक सदगुरु साचार।
त्याचेनि दर्शनें तुटला हा संसार।
पांगुळा हस्तपाद देतो कृपाळु उदार।
यालागीं नांव त्याचें वेदा
न कळे पार ॥१॥

धर्माचें वस्ति घर ठाकियलें वा आम्हीं।
दान मागों ब्रह्म साचें नेघो द्वैत या उर्मी ॥२॥

विश्रांति विजन आम्हां एक सदगुरु दाता।
सेवितां चरण त्याचे फिटली इंद्रियांची व्यथा।
निमाली कल्पना आशा इळा परिसीं झगटतां।
कैवल्य देह जालें उपरति देह अवस्था ॥३॥

मन हें निमग्न जालें चरणस्पर्शे तत्त्वतां।
ब्रह्माहंस्‍फूर्ति आधीं भावो उमटला उलथा।
पांगुळलें गुह्य ज्ञान ब्रह्मरुपें तेथें कथा।
अंध मग दृढ जालों निमाल्या विषयाच्या वार्ता ॥४॥

ऋध्दिसिध्दि दास्य आपेंआप वोंळलीं।
दान मान मंद बुध्दि ब्रह्मरुपीं लीन झाली।
वोळली कामधेनु पंगु तनु वाळली।
पांगुळा जिवन मार्गु सतरावी हे वोळली ॥५॥

पांगुळा मी कल्पनेचा पंगु जालों पैं मनें।
वृत्ति हे हारपली एका सदगुरु रुप ध्यानें।
निवृत्तीसी कृपा आली शरण गेलों ध्येयध्यानें ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने गुरुंच्या महत्त्वाचे आणि त्यांच्याशी संबंधित अनुभवांचे वर्णन केले आहे. "मृत्युलोका माझारी गा एक सदगुरु साचार" या ओळीत गुरुच्या उपदेशामुळे संसाराच्या बंधनांपासून मुक्ती मिळते, हे दर्शवले आहे.

गुरुंच्या दर्शनाने आणि त्यांच्या कृपेमुळे मनुष्य जीवनाचा असली अर्थ समजतो. "पांगुळा हस्तपाद देतो कृपाळु उदार" या ओळीत गुरुंच्या उदारतेचा उल्लेख आहे. "धर्माचें वस्ति घर ठाकियलें" या ओळीत धर्माचं महत्व स्पष्ट केले आहे.

गुरुच्या चरणस्पर्शाने इंद्रियांची व्यथा कमी होते आणि मनाला विश्रांती मिळते. "निमाली कल्पना आशा इळा" म्हणजे निराशा आणि अशांततेतून बाहेर येण्याचा मार्ग सापडतो.

अखेरीच्या ओळीत, संत ज्ञानेश्वरीने गुरूंच्या ध्यानाच्या माध्यमातून ज्ञान आणि मोक्ष प्राप्तीचा मार्ग दर्शवला आहे. हे अभंग जीवनाच्या गूढता आणि आत्मज्ञानाच्या दिशेने मार्गदर्शन करतात.

अभंग ३७५

पूर्वजन्मीं पाप केलें तें हें बहु विस्तारिलें।
विषयसुख नाशिवंत सेवितां तिमिर कोंदलें।
चौर्‍यांशी लक्ष योनी फिरतां दु:ख भोगिलें।
ज्ञान दृष्टि हारपली दोन्ही नेत्र आंधळे ॥१॥

धर्म जागो सदैवांचा जे बा परउपकारी।
आंधळ्या दृष्टि देतो त्यांचे नाम मी उच्चारीं ॥२॥

संसार दु:खमूळ चहुंकडे इंगळ।
विश्रांति नाहीं कोठें रात्रंदिवस तळमळ।
कामक्रोधलोभशुनीं पाठीं लागलीं वोढाळ।
कवणा शरण जाऊं आतां दृष्टि देईल निर्मळ ॥३॥

मातापिता बंधु बहिणी कोणी न पवती निर्वाणीं।
इष्टमित्रसज्जनसखें हे तों सुखाची मांडणी।
एकला मी दु:ख भोगीं कुंभपाक जाचणी।
तेथें कोणी सोडविना एका सदगुरुवाचुनी ॥४॥

साधुसंत मायबाप तिहीं दिलें कृपादान।
पंढरीये यात्रे नेलें घडलें चंद्रभागे स्नान।
पुंडलिकें वैद्यराजें पूर्वी साधिलें साधन।
वैकुंठीचें मूळपीठ डोळां घातले तें अंजन ॥५॥

कृष्णांजन एकवेळा डोळां घालितां अढळ।
तिमिरदु:ख गेलें तुटलें भ्रांतिपडळ।
श्रीगुरु निवृत्तिराजें मार्ग दाविला सोज्वळ।
बापरखुमा-देविवरुविठ्ठल
दिनाचा दयाळ ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने जीवनातील दु:ख, पूर्वजन्मातील पापे आणि सदगुरूंच्या कृपेमुळे प्राप्त झालेल्या ज्ञानाचा उल्लेख केला आहे. "पूर्वजन्मीं पाप केलें" या ओळीत त्यांनी सांगितले की, पूर्वजन्मातील पापामुळे आजच्या जीवनात दु:ख भोगावे लागते.

दु:खाच्या मूळ कारणांचा विचार करताना त्यांनी "संसार दु:खमूळ चहुंकडे इंगळ" असे म्हटले आहे, म्हणजे संसाराच्या प्रत्येक कोपऱ्यात दु:ख आहे. "विश्रांति नाहीं कोठें" ही भावना दर्शवते की, या दु:खातून बाहेर पडण्यासाठी ठिकाण सापडत नाही.

गुरूंच्या कृपेने जीवनात मिळणारे मार्गदर्शन हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. "साधुसंत मायबाप तिहीं दिलें कृपादान" या ओळीत संतांचे उपदेश आणि त्यांचे मार्गदर्शन यांचे महत्त्व दर्शवले आहे.

अंततः, ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, "श्रीगुरु निवृत्तिराजें मार्ग दाविला सोज्वळ" म्हणजे सदगुरूंच्या मार्गदर्शनामुळे दु:ख आणि भ्रांतिपणावर मात करता येते. हे अभंग जीवनाच्या गूढता आणि आत्मज्ञानाच्या दिशेने प्रेरणा देतात.

अभंग ३७६

अंध पंगु दॄढ जालों मायापडळभ्रांती।
कर चरण विव्हळ गेले तंव भेटलें निवृत्ती।
ज्ञान मज उपदेशिलें नेलें अज्ञानक्षिती।
वृक्ष एक तेथें होता त्या तळीं बैसविलें रीती ॥१॥

धर्म जागो निवृत्तीचा हरिनामें उत्सावो।
कर्म धर्म लोपले माझें फिटला संदेहो।
धर्म अर्थ काम पूर्ण दान मान समूह।
नेघे मी इंद्रियवृत्ति रामकृष्णनामीं टाहो ॥२॥

कल्पना मावळली कल्पवृक्षाचे तळवटीं।
चिंता हें हरपली माझी नित्य अमृताची वाटी।
मन हें निमग्न झालें नित्य वसे वैकुंठी।
तापत्रयें ताप गेलें नाना दोषाचे थाटी ॥३॥

अनंत हें मायामय लोपल्या जिवाचिया साठी।
हरपल्या योनीमाळा चिंतामणीकसवटी।
सिध्दि बुध्दि समरसल्या जीवशिव एकदाटी।
आत्माराम मन जालें एकतत्त्व शेवटीं ॥४॥

आत्माराम निर्गमलें वेदशास्त्रगुह्य ज्ञानें।
वासनेचि मोहजाळी ते विराली नाना स्थाने।
फुटलें नाना घट तुटलीं नाना बंधनें।
सुटल्या जीवग्रंथी ऐसें केलें त्या गुरुज्ञानें ॥५॥

मा मोक्ष हे ठेले मागें मुक्तिमार्ग निमला।
वृत्ति हे बुडाली माझी निवृत्ति गळाळा पाजीला।
सत्रावी वोळली बाळा आत्माराम दाता जाला ॥६॥

बुध्दि बोध संवगडे साजीव करचरण।
नयनीं नयन जाले चक्षु मी समाधान।
दिव्य देह अमृत कळा दशदिशा परिधान।
सर्व हें ब्रह्म फळद फळलें विज्ञान ॥७॥

निवृत्ति गुरु माझा अंधपण फेडिलें।
सर्वत्र दृष्टी जाली परतत्त्वीं राहिलों।
निरसली माया मोहो श्रीराम अंजन लेईलों।
ज्ञानदेवो ज्ञानगंगे निवृत्तिनें बुडविलों ॥८॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने आपल्या जीवनातील अज्ञान, दु:ख, आणि साधना यांचे गहन विवेचन केले आहे. "अंध पंगु दॄढ जालों मायापडळभ्रांती" यात त्यांनी सांगितले आहे की, मायाच्या भ्रमात अंध, पंगु, आणि दृष्टीहीन झालेले जीवन होते, परंतु गुरुंच्या कृपेने निवृत्ती मिळाली.

गुरुंचा उपदेश ज्ञान प्राप्त करण्यास मदत करतो. "वृक्ष एक तेथें होता त्या तळीं बैसविलें रीती" म्हणजे गुरुंच्या शिकवणीतून आंतरिक शांति आणि ज्ञान मिळवले जाते.

"धर्म जागो निवृत्तीचा हरिनामें उत्सावो" मध्ये धर्माचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे, जे आत्मा मुक्तीसाठी आवश्यक आहे. "संपूर्ण दान मान समूह" यातून समाजाच्या कल्याणाची भावना व्यक्त केली आहे.

गुरुंच्या ज्ञानामुळे "वासनेचि मोहजाळी ते विराली" हे देखील स्पष्ट करते की, जीवाचे सर्व बंधन तुटले आहेत. "आत्माराम मन जालें एकतत्त्व शेवटीं" येथे एकत्व प्राप्तीचे महत्त्व सांगितले आहे.

शेवटी, ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, "ज्ञानदेवो ज्ञानगंगे निवृत्तिनें बुडविलों" म्हणजे ज्ञानाच्या प्रवाहात जाऊन जीवनातील सर्व दु:ख आणि भ्रांत्या दूर केल्या आहेत. हे अभंग आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालणाऱ्यांना प्रेरणा देतात.

​कीर्तनपर – अभंग ३७७ ते ४०४

अभंग ३७७

दसविये द्वारीं वोहट पडिला।
नेणता पैं गेला पाहावया ॥१॥

अवचिती वाट सांपडली पंथें।
ब्रह्मनाम तेथें आलें हातां ॥२॥

ज्ञानदेवा गीती निशाणी नाम।
समाधि संजिवनीं तारक हरि ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने आध्यात्मिक अनुभवाचे वर्णन केले आहे.

1. "दसविये द्वारीं वोहट पडिला": येथे "दसविये द्वारी" म्हणजे ज्ञानाच्या दारावर आलेले असण्याचे सूचन आहे. हे एक महत्वपूर्ण टर्निंग पॉइंट दर्शवते.

2. "नेणता पैं गेला पाहावया": या ओळीत, "नेणता" म्हणजे मार्गदर्शक, जो ज्ञानाकडे नेतो, याचा उल्लेख आहे.

3. "अवचिती वाट सांपडली पंथें": येथे "पंथें" म्हणजे आध्यात्मिक मार्ग किंवा दिशा, जी ज्ञान प्राप्तीसाठी आवश्यक आहे.

4. "ब्रह्मनाम तेथें आलें हातां": ब्रह्मनाम म्हणजे ईश्वराचे नाम, ज्यामुळे ज्ञान मिळवता येते.

5. "ज्ञानदेवा गीती निशाणी नाम": ज्ञानेश्वरीने गीतेला महत्त्व दिले आहे, जी ज्ञान आणि आत्मज्ञानाचे प्रतीक आहे.

6. "समाधि संजिवनीं तारक हरि": समाधी म्हणजे आत्मसाक्षात्कार, जी जीवनाचा उद्देश आहे, आणि ती ईश्वर म्हणजे हरि कडून प्राप्त होते.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने आध्यात्मिक मार्गदर्शन केले आहे, ज्या द्वारे आत्मज्ञान आणि ईश्वर साक्षात्कार प्राप्त होतो.

अभंग ३७८

भावाचेनि बळें घेतलें वैकुंठ।
हरिनाम नीट वैकुंठ मार्ग ॥१॥

सोपें हो साधन साधावया लागी।
नलगे उपाधि नाना मते ॥२॥

ज्ञानें सहित ज्ञान विज्ञानेसि धन।
वृत्तीचें समाधान निवृत्ति करी ॥३॥

शांति दया क्षमा करुणानिधी प्रेमा।
नेऊनि परब्रह्म भावें मिळती ॥४॥

ज्ञानदेवो सांगे भावो मिनला गंगे।
सुस्त्रात सर्वांगें हरी गंगा ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने भाव आणि हरिनामाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे:

1. "भावाचेनि बळें घेतलें वैकुंठ": भाव म्हणजे प्रेम किंवा भक्ती, ज्याच्या जोरावर वैकुंठ (परमेश्वराचे स्थान) गाठले जाते.

2. "हरिनाम नीट वैकुंठ मार्ग": हरिनाम म्हणजे ईश्वराचे नाम जपणे, जे वैकुंठ गाठण्यासाठी योग्य मार्ग आहे.

3. "सोपें हो साधन साधावया लागी": साधना म्हणजे आध्यात्मिक साधन, जी सोपी आहे, परंतु यासाठी कोणतीही उपाधी किंवा बंधन आवश्यक नाही.

4. "ज्ञानें सहित ज्ञान विज्ञानेसि धन": ज्ञान आणि विद्या मिळवणे अत्यंत महत्वाचे आहे, जे साधनेचा खरा धन आहे.

5. "वृत्तीचें समाधान निवृत्ति करी": येथे वृत्तीचा समाधान म्हणजे आपले अंतर्मन शांत करणे, ज्यामुळे निवृत्ती मिळते.

6. "शांति दया क्षमा करुणानिधी प्रेमा": या गुणांचा अभ्यास केल्यास, परब्रह्म (सर्वात उंच असलेला) प्राप्त केला जातो.

7. "ज्ञानदेवो सांगे भावो मिनला गंगे": ज्ञानेश्वरीने सांगितले की भाव (भक्ती) ही गंगेप्रमाणे शुद्ध आहे, जी सर्व अंगांनी हरि (ईश्वर) ला प्राप्त करते.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने भक्ती, ज्ञान, आणि गुणांचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे, ज्यामुळे आत्मज्ञान आणि ईश्वर साक्षात्कार साधता येतो.

​

अभंग ३७९

आलिया जवळा भक्तिसुख देखे।
पालव पोखे वाणिव भोगी ॥१॥

तें सुख आम्हां विठ्ठलचरणीं।
निवृत्ति करणी व्यासाचिये ॥२॥

जप तप ध्यान क्रिया कर्म धर्म।
रामकृष्ण नेम गुरुभजनें ॥३॥

ज्ञानदेवो म्हणे संसार निरसी।
अखंड मानसीं विठ्ठल हरी ॥४॥

अर्थ:

1. "आलिया जवळा भक्तिसुख देखे": भक्तीसुख म्हणजे ईश्वराच्या सेवेत मिळणारे सुख, जे भक्ताच्या हृदयात प्रवेश करते.

2. "पालव पोखे वाणिव भोगी": येथे 'पालव पोखे' म्हणजे भोगाच्या वाणाने माणसाला भुलवणे, जे तात्पुरते आहे.

3. "तें सुख आम्हां विठ्ठलचरणीं": हे स्थायी सुख म्हणजे विठोबा (कृष्ण) च्या चरणी मिळणारे सुख.

4. "निवृत्ति करणी व्यासाचिये": येथे 'निवृत्ति करणी' म्हणजे आध्यात्मिक मोक्ष, जो व्यासाने सांगितला आहे.

5. "जप तप ध्यान क्रिया कर्म धर्म": यामध्ये भक्तिसाधना सांगितली आहे — जप, तप, ध्यान, क्रिया, आणि धर्म या सर्व साधनांनी भक्तीची वाढ होते.

6. "रामकृष्ण नेम गुरुभजनें": राम आणि कृष्ण यांचा नाम जपणे आणि गुरुंची सेवा करणे आवश्यक आहे.

7. "ज्ञानदेवो म्हणे संसार निरसी": ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, संसार म्हणजे तात्पुरता, त्यामुळे वास्तविक आनंद आणि सुख विठोबा मध्येच आहे.

8. "अखंड मानसीं विठ्ठल हरी": विठोबा एक अखंड व अनंत अस्तित्व आहे, जो भक्ताच्या मनात सदैव आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने भक्तिसुखाचे महत्त्व, आध्यात्मिक साधना आणि विठोबाच्या चरणांचे महत्त्व यांवर जोर दिला आहे. भक्ती आणि साधनेमुळे आत्मा अंतिम सुख गाठू शकतो, जो तात्पुरत्या भोगांच्या पलीकडे आहे.

अभंग ३७९

आलिया जवळा भक्तिसुख देखे।
पालव पोखे वाणिव भोगी ॥१॥

तें सुख आम्हां विठ्ठलचरणीं।
निवृत्ति करणी व्यासाचिये ॥२॥

जप तप ध्यान क्रिया कर्म धर्म।
रामकृष्ण नेम गुरुभजनें ॥३॥

ज्ञानदेवो म्हणे संसार निरसी।
अखंड मानसीं विठ्ठल हरी ॥४॥

अर्थ:

1. "आलिया जवळा भक्तिसुख देखे": भक्तीसुख म्हणजे ईश्वराच्या सेवेत मिळणारे सुख, जे भक्ताच्या हृदयात प्रवेश करते.

2. "पालव पोखे वाणिव भोगी": येथे 'पालव पोखे' म्हणजे भोगाच्या वाणाने माणसाला भुलवणे, जे तात्पुरते आहे.

3. "तें सुख आम्हां विठ्ठलचरणीं": हे स्थायी सुख म्हणजे विठोबा (कृष्ण) च्या चरणी मिळणारे सुख.

4. "निवृत्ति करणी व्यासाचिये": येथे 'निवृत्ति करणी' म्हणजे आध्यात्मिक मोक्ष, जो व्यासाने सांगितला आहे.

5. "जप तप ध्यान क्रिया कर्म धर्म": यामध्ये भक्तिसाधना सांगितली आहे — जप, तप, ध्यान, क्रिया, आणि धर्म या सर्व साधनांनी भक्तीची वाढ होते.

6. "रामकृष्ण नेम गुरुभजनें": राम आणि कृष्ण यांचा नाम जपणे आणि गुरुंची सेवा करणे आवश्यक आहे.

7. "ज्ञानदेवो म्हणे संसार निरसी": ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, संसार म्हणजे तात्पुरता, त्यामुळे वास्तविक आनंद आणि सुख विठोबा मध्येच आहे.

8. "अखंड मानसीं विठ्ठल हरी": विठोबा एक अखंड व अनंत अस्तित्व आहे, जो भक्ताच्या मनात सदैव आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने भक्तिसुखाचे महत्त्व, आध्यात्मिक साधना आणि विठोबाच्या चरणांचे महत्त्व यांवर जोर दिला आहे. भक्ती आणि साधनेमुळे आत्मा अंतिम सुख गाठू शकतो, जो तात्पुरत्या भोगांच्या पलीकडे आहे.

अभंग ३८०

अभाव संगती नाना भूत व्यक्ती।
संसार पंगती मेळवी त्यासी ॥१॥

हरिनाम शोक करी अभाव कामारी।
यातें दुरी करी हरिपाठें ॥२॥

संतांची संगती वेदश्रुतीची मती।
घेउनियां हाती ब्रह्मशास्त्र ॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे नारायण नाणें।
घेउनि पारखणें भक्तीपेठे ॥४॥

अर्थ:

1. "अभाव संगती नाना भूत व्यक्ती": प्रत्येक व्यक्तीच्या आयुष्यात अभाव, म्हणजे दु:ख, वेदना आणि अन्याय आहे, ज्यामुळे संपूर्ण मानवता एकत्र येते.

2. "संसार पंगती मेळवी त्यासी": या अभावामुळे संपूर्ण संसार एकत्र येतो आणि एक 'पंगती' किंवा समुदाय तयार करतो.

3. "हरिनाम शोक करी अभाव कामारी": हरिनाम (कृष्णाचे नाव) घेतल्याने शोक आणि दु:ख कमी होते; हे जीवनातील कष्टांना सामना करण्यासाठी शक्ती देते.

4. "यातें दुरी करी हरिपाठें": हरिपाठ (हरिविठ्ठलाचे स्तोत्र) वाचनामुळे या दु:खात काही अंतर साधता येते.

5. "संतांची संगती वेदश्रुतीची मती": संतांचा संग, वेद आणि शास्त्रांचा ज्ञान यांचे महत्त्व सांगतो.

6. "घेउनियां हाती ब्रह्मशास्त्र": संतांच्या संगतीने ब्रह्मशास्त्र ज्ञान हातात येते, जे आध्यात्मिक मार्गदर्शन करते.

7. "ज्ञानदेव म्हणे नारायण नाणें": ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, नारायणाचा नाम जपणे आवश्यक आहे.

8. "घेउनि पारखणें भक्तीपेठे": भक्तीच्या मार्गावर जाण्यासाठी आणि सच्च्या भक्तीची तपासणी करण्यासाठी हे सर्व आवश्यक आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने संसारातील दु:ख आणि हरिनामाच्या महत्त्वाचे वर्णन केले आहे. संतांची संगती आणि शास्त्र ज्ञान हे आत्मा शुद्धीकरणासाठी आवश्यक आहे.

अभंग ३८१

यश कीर्ति वानु नेणें मीं वाखाणू।
रामकृष्ण आम्हां सणू नित्य दिवाळी ॥१॥

नरहरि रामा नरहरि रामा।
पुराणपुरुषोत्तमा हरि गोपाळा ॥२॥

या नेमीं अक्रुर जाला साहाकारी ॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे नामेंविण जो नरु।
तो होय भूमिभारु ये संसारीं ॥४॥

अर्थ:

1. "यश कीर्ति वानु नेणें मीं वाखाणू": मी यश आणि कीर्तीला गातो, कारण ती जीवनात आवश्यक आहे.

2. "रामकृष्ण आम्हां सणू नित्य दिवाळी": राम आणि कृष्ण यांचे नाम घेतल्याने आम्ही नेहमी आनंदी आणि समृद्ध असतो, जणू दिवाळीच्या सणासारखे.

3. "नरहरि रामा नरहरि रामा": नरहरि म्हणजे भगवान विष्णूचा एक अवतार, जे हर्षित करणारे आणि रक्षण करणारे आहेत.

4. "पुराणपुरुषोत्तमा हरि गोपाळा": भगवान हरि, जो सर्वांचा रक्षक आणि पालन करणारा आहे, त्याची स्तुती करतो.

5. "या नेमीं अक्रुर जाला साहाकारी": ह्या नामांचा जप केल्याने मनुष्य अक्रूर (कृपेचा) होतो, ज्यामुळे तो सहाय्यक बनतो.

6. "ज्ञानदेव म्हणे नामेंविण जो नरु": संत ज्ञानेश्वरी सांगतात की, ज्याच्याकडे नाम नाही, तो नाशवान आहे.

7. "तो होय भूमिभारु ये संसारीं": तो व्यक्ती समाजावर भार बनतो, कारण त्याला आध्यात्मिक ज्ञान आणि मार्गदर्शन मिळत नाही.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीने नाम जपण्याचे महत्त्व आणि त्यातून मिळणाऱ्या आध्यात्मिक समृद्धीचा विचार केले आहे. रामकृष्णाचे नाम घेणे म्हणजे जीवनातील प्रत्येक दिवशी दिवाळी साजरी करणे आहे.

अभंग ३८२

प्रीतीवींण फ़ळ केंविं लाहे प्राणी।
जैसा चातक धरणीं उपवासु ॥१॥

वोळलिया मेघ सावधु बोभाये।
बिंदुमात्र घेई जीवन देखा ॥२॥

तैसें केंवि घडे संसारिया चित्तें।
प्राप्तीच्या अर्थातें साहे संत ॥३॥

सगुण निर्गुण समस्त आहे।
विरुळा येथें साहे समता बुध्दी ॥४॥

जंववरी समान शांति बुध्दि हे ठेली।
तंववरी हे भूली बोली कैसी घडे ॥५॥

दिन काळ पळ स्मरण नामाचें।
विरुळा या मंत्राचें करी पठण।
ज्ञानदेव म्हणे नामया हें तूं
गा जाणसी।
भजन केशवासी तूंचि तुझा ॥६॥

अर्थ:

1. "प्रीतीवींण फ़ळ केंविं लाहे प्राणी": प्रेमाशिवाय जीवनात काहीही फलदायी होत नाही. चातक पक्षी धरतीवर पाण्याच्या प्रतीक्षेत उपवासी राहतो.

2. "वोळलिया मेघ सावधु बोभाये": जेव्हा मेघ येतात, तेव्हा ते सावधपणे आणि काळजीपूर्वक बिंदू घेऊन जीवनात आनंद आणतात.

3. "तैसें केंवि घडे संसारिया चित्तें": संसारात देखील, संतांच्या दृष्टिकोनातून चित्ताने मिळवलेली प्राप्तीच महत्वाची असते.

4. "सगुण निर्गुण समस्त आहे": सगुण (रूपात्मक) आणि निर्गुण (अरूपात्मक) दोन्ही एकाच प्रकारचे आहेत, येथे समता बुद्धीचा आदर केला जातो.

5. "जंववरी समान शांति बुध्दि हे ठेली": जेव्हा समता आणि शांति बुद्धी स्थिर होते, तेव्हा बोलण्याच्या गोष्टी कशा घडतात हे लक्षात येते.

6. "दिन काळ पळ स्मरण नामाचें": प्रत्येक क्षणात नाम स्मरण करणे आवश्यक आहे, कारण हे जीवनाचे मंत्र आहे.

7. "ज्ञानदेव म्हणे नामया हें तूं गा जाणसी": संत ज्ञानेश्वरी सांगतात की, हे नाम तुमच्या जीवनात महत्त्वपूर्ण आहे.

8. "भजन केशवासी तूंचि तुझा": तुम्ही केशवाचे भजन करणे हे तुमच्यावर आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी प्रेम, भक्ति आणि नामस्मरणाचे महत्त्व अधोरेखित करतात. जीवनात प्रेम आणि संतांचे मार्गदर्शन आवश्यक आहे, कारण त्यांच्याशिवाय चित्ताची शांति आणि समता साधता येत नाही.

अभंग ३८३

निज तेज बीज नाठवें हे देहे।
हरपला मोहो संदेसीं ॥१॥

काय करुं सये कोठें गेला हरी।
देहीं देह मापारी हरी जाला ॥२॥

विदेह पैं गंगा पारुषली चित्तीं।
चिद्रुपीं हे वृत्ति बुडीयेले ॥३॥

गुरुलिंगी भेटीं निवृत्ति तटाक।
देखिलें सम्यक समरसें ॥४॥

दत्तचित्तवृत्ति ज्ञेयज्ञानकळा।
समाधि सोहळा विष्णुरुपीं ॥५॥

ज्ञानदेव गाय हरि नामामृत।
निवृत्ति त्त्वरित घरभरी ॥६॥

अर्थ:

1. "निज तेज बीज नाठवें हे देहे": आपले नैसर्गिक तेज देहात विलीन झाले आहे, त्यामुळे मोह संदेहात हरवले आहे.

2. "काय करुं सये कोठें गेला हरी": हरी म्हणजे परमात्मा कोठे गेला, हे विचारून काय करायचे?

3. "विदेह पैं गंगा पारुषली चित्तीं": विदेह (शरीरविहीन) अवस्थेत गंगा पार करण्याची चित्तात अनुभूती येते.

4. "गुरुलिंगी भेटीं निवृत्ति तटाक": गुरुच्या लिंगी स्वरूपात निवृत्तीत भेट घेतल्यावर एक प्रकारची समरसता अनुभवली जाते.

5. "दत्तचित्तवृत्ति ज्ञेयज्ञानकळा": ज्ञान आणि ज्ञेय यांचा एकत्रित अनुभव म्हणजे दत्तचित्तवृत्ति, ज्यामुळे समाधीचा आनंद मिळतो.

6. "ज्ञानदेव गाय हरि नामामृत": संत ज्ञानेश्वरी हरि नामाचा अमृत गायन करतात, जो जीवनात त्वरित स्वर्गीय शांति आणि आनंद आणतो.

या अभंगात आत्मज्ञान, गुरुच्या कृपेचा अनुभव, आणि हरि नामाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. आत्म्याची प्रवृत्ती, ज्ञानाची अनुभूती, आणि निवृत्ती साधण्याचा मार्ग यावर प्रकाश टाकला आहे.

अभंग ३८४

कापुरें परिमळु दिसे वो अळुमाळु।
हळु हळु सुढाळू पवनपंथें ॥१॥

पवनीं न माये पवनही धाये।
परतला खाय आपणासी ॥२॥

मुखवात नाहीं तरसते बाहीं।
नावें दिशा दाही आप घोष ॥३॥

ज्ञानदेवा मौन्य नामाचें तारण।
तारक हरिविण दुजा नाहीं ॥४॥

अर्थ:

1. "कापुरें परिमळु दिसे वो अळुमाळु": कपूराचा सुगंध दूरदर्शक दिसतो, आणि हळूहळू वाऱ्याच्या पथावर पसरतो.

2. "पवनीं न माये पवनही धाये": वाऱ्यामुळे मायाची भावना नाहीशी होते, आणि आपल्यात परतला जाण्याचा अनुभव येतो.

3. "मुखवात नाहीं तरसते बाहीं": मुखात काहीही नाही, तरी बाहेरचा अनुभव आपल्या दृष्टीसाठी महत्त्वाचा आहे.

4. "नावें दिशा दाही आप घोष": सर्व दिशांत नामाचा उद्घोष केला जातो, म्हणजे सर्वत्र हरि नामाची महिमा आहे.

5. "ज्ञानदेवा मौन्य नामाचें तारण": संत ज्ञानेश्वर सांगतात की, मौन म्हणजे नामाचे तारण करणारे आहे.

6. "तारक हरिविण दुजा नाहीं": हरि या तारकांशिवाय दुसरा कोणताही तारण करणारा नाही.

   अभंग ३८५

   श्रवण त्त्वचा चक्षु जिव्हा घ्राण।
   दशहि इंद्रिये जाण हरीच्या ठायीं ॥१॥

   अवघा हा गोविंदु अवघा हा मुकुंदु।
   अवघा हा विद्वदु भरला दिसे ॥२॥

   पतीतपावन नामे दिनोध्दारण।
   स्मरलिया आपण वैकुंठ देतु ॥३॥

   ज्ञानदेव म्हणे हें पुंडलिक जाणे।
   अंतकाळी पेणें साधीयेलें ॥४॥

   ​अर्थ:
   ​

   1. "श्रवण त्त्वचा चक्षु जिव्हा घ्राण": श्रवण, त्वचा, चक्षु, जिव्हा आणि घ्राण यांद्वारे दहा इंद्रियांचा अनुभव हरीच्या ठिकाणी एकत्रित होत आहे.

   2. "अवघा हा गोविंदु अवघा हा मुकुंदु": सर्वत्र गोविंद आणि मुकुंद यांची उपस्थिती आहे, प्रत्येक ठिकाणी त्यांचे स्वरूप दिसते.

   3. "पतीतपावन नामे दिनोध्दारण": पतीतपावन नामाने सर्वांचे उद्धारण केले जाते; स्मरण केल्यास वैकुंठ प्राप्त होतो.

   4. "ज्ञानदेव म्हणे हें पुंडलिक जाणे": संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, हे पुंडलिकाचे ज्ञान अंतकाळी साधकाला मिळेल.

या अभंगात इंद्रियांचा अनुभव, हरिदेवतेची सर्वव्यापकता आणि नामस्मरणाच्या महत्त्वाचे विचार व्यक्त केले आहेत. अंतकाळी साधकाला येणारे ज्ञान आणि पतीतपावन नामाचे महत्त्व यावर जोर दिला आहे.

​

अभंग ३८६

अनंत नामाचें पाठांतर।
रामकृष्णनाम निरंतर।
सर्व सुखांचें भांडार।
हरि श्रीधर नाम वाचे ॥१॥

हरिनाम गजर करा।
येणें तूं तरसील सैरा।
जन्म जुगाच्या येरझारा।
खंडती एक्या हरिनामें ॥२॥

अनंत तीर्थाचे मेळ।
साधलिया हरी नाम कल्लोळ।
पूर्वजांसहित अजामेळ।
उध्दरिला सहपरिवारें ॥३॥

कोटिजन्मांचे दोष।
हरतील पातकें जातील नि:शेष।
अंतीं होईल वैकुंठ वास।
कोटि कुळांसी उध्दार ॥४॥

हें योगियांचें निजजीवन।
राककृष्ण नारायण।
येणें जगत्रय होय पावन।
हरिस्मरण जिवासी ॥५॥

ज्ञानदेवी घर केलें।
हरी ऐसें रत्न सांठविलें।
शेखीं कोटिकुळां उध्दरिलें।
हरी हरि स्मरिलें निशीदिनीं ॥६॥

अर्थ:

1. "अनंत नामाचें पाठांतर": अनंत नामांचे स्मरण म्हणजे रामकृष्ण नामाचे निरंतर उच्चारण, जे सर्व सुखांचे भांडार आहे.

2. "हरिनाम गजर करा": हरिनामाचा गजर करा, तो तुम्हाला सर्वत्र घेऊन जाईल आणि जन्मांच्या भटकंतींना समाप्त करेल.

3. "अनंत तीर्थाचे मेळ": हरी नामाचे साधन करणे म्हणजे अनंत तीर्थांचा मेळ, ज्यात पूर्वजांसह सर्वांचा उद्धार होतो.

4. "कोटिजन्मांचे दोष": कोटि जन्मांचे पातक हरिनामामुळे नष्ट होतील, आणि अंततः वैकुंठात निवास होईल.

5. "हें योगियांचें निजजीवन": हे योग्यांचे जीवन आहे, जे राधाकृष्ण नारायणाच्या स्मरणाने पावन होते.

6. "ज्ञानदेवी घर केलें": ज्ञानाने घर केले आहे, आणि हरीने रत्नांचे संग्रह केले आहेत, ज्यामुळे कोटिकुळांचा उद्धार झाला आहे.

   अभंग ३८७

   पदपदार्थ संपन्नता।
   व्यर्थ टवाळी कां सांगता।
   हरिनामीं नित्य अनुसरतां।
   हें सार सर्वार्थी ॥१॥

   हरिनाम सर्व पंथीं।
   पाहावें नलगे ये अर्थी।
   जें अनुसरलें ते कृतार्थी।
   भवपंथा मुकले ॥२॥

   कुळ तरलें तयाचें।
   जींही स्मरण केलें नामाचें।
   भय नाहीं त्या यमाचे।
   सर्व ग्रंथीं बोलियेलें ॥३॥

   नलगे धन नलगे मोल।
   न लगति कष्ट बहुसाल।
   कीर्तन करितां काळ वेळ।
   नाहीं नाहीं सर्वथा ॥४॥

   हरि सर्व काळ अविकळ।
   स्मरे तो योगिया धन्य केवळ।
   त्याचेनि दर्शनें सर्वकाळ।
   सफ़ळ संसार होतसे ॥५॥

   ज्ञानदेवी जप केला।
   मन मुरडुनी हरि ध्याइला।
   तेणें सर्वागीं निवाला।
   हरिच जाला निजांगें ॥६॥

   अर्थ:

   1. "पदपदार्थ संपन्नता": हरिनामाचा अनुसरण करणे हे सर्वार्थी संपन्नता आणते; व्यर्थाच्या गोष्टींची चर्चा करण्याची आवश्यकता नाही.

   2. "हरिनाम सर्व पंथीं": हरिनाम सर्व मार्गांमध्ये आवश्यक आहे; ज्या व्यक्तीने हरिनाम अनुसरला, ती कृतार्थ होते आणि भवपंथा मुक्त होते.

   3. "कुळ तरलें तयाचें": नामाचे स्मरण करणाऱ्याला यमाच्या भयाची चिंता नाही; सर्व ग्रंथांमध्ये याबद्दल बोलले आहे.

   4. "नलगे धन नलगे मोल": हरिनाम घेतल्याने धन किंवा मूल्याची चिंता नाही, आणि कितीही वर्षे कष्ट भोगले तरी याचे महत्व कमी होत नाही.

   5. "हरि सर्व काळ अविकळ": हरि सर्व काळात अविकळ आहे; जो त्याला स्मरण करतो तो योगी धन्य असतो, आणि त्याचे दर्शन घेऊन संसार सफ़ळ होतो.

   6. "ज्ञानदेवी जप केला": ज्ञानाने हरि ध्यायल्याने मन मुरडते, आणि तें सर्व अंगांमध्ये निवाला होते; हरि त्या व्यक्तीच्या आत जळतो.

या अभंगात हरिनामाच्या महत्त्वाचे, त्याचा अनुसरण कसे जीवनाला अर्थ देतो, आणि यामध्ये मनाचे परिवर्तन कसे साधता येते यावर विचार केले आहेत. हरिनामाने जीवनात सुख, समर्पण, आणि शांती मिळते, हे सांगितले आहे.

अभंग ३८८

त्रिपदा चतुष्पदा गायत्रीस्मरण।
त्याचे विस्मरण हरिप्रेमें ॥१॥

निवृत्ति सांगे हरीनामगंगें।
जालासि सर्वागें गंगोदक ॥२॥

पाणिपाद चित्तवृत्ति हे बुडाली।
देहीं गेहा गेली प्रीति सदा ॥३॥

चक्षुद्वयतेज हरिरुपीं बिंबे।
पृथ्वीतळ अंभ हरि दिसे ॥४॥

सुलज्ज निर्लज्ज मेघवर्णशाम।
सांवळा सप्रेम गुणग्राह्य ॥५॥

थोडेनि आतुडें सडेनि पदार्थें।
येतु असे अर्थे ह्रदयामाजी ॥६॥

नाम मंत्र रुप इतुकेन संकेत।
देतुसे अर्थ दीनाचा दाता ॥७॥

बापरखुमादेवीवरुविनत सोपारा।
मरणाच्या येरझारा दुर केल्या ॥८॥

अर्थ:

1. "त्रिपदा चतुष्पदा गायत्रीस्मरण": गायत्री मंत्राचे स्मरण करणे आवश्यक आहे; त्याचे विस्मरण हरिप्रेमात होते.

2. "निवृत्ति सांगे हरीनामगंगें": हरीनाम गंगेच्या स्वरूपात आहे; जो त्यात लीन होतो, तो सर्व पातळीत गंगोदकात लोटला जातो.

3. "पाणिपाद चित्तवृत्ति हे बुडाली": मनाच्या पाणिपादात प्रेमाने बुडाले; हृदयात प्रेम सदैव राहते.

4. "चक्षुद्वयतेज हरिरुपीं बिंबे": हरिरुपात चक्षूंचा तेज आहे; पृथ्वीवर हरि दिसतो.

5. "सुलज्ज निर्लज्ज मेघवर्णशाम": मेघांच्या रंगाने सुलभ, निर्लज्ज, आणि प्रेमपूर्ण गुणांची ग्रहण करतो.

6. "थोडेनि आतुडें सडेनि पदार्थें": थोडक्यात, हृदयामध्ये अर्थे आहेत.

7. "नाम मंत्र रुप इतुकेन संकेत": नाम मंत्राचे रूप म्हणजे संकेत; दीनांचा दाता अर्थ प्रदान करतो.

8. "बापरखुमादेवीवरुविनत सोपारा": बापरखुमादेवीवर लीन होऊन, मरणाच्या काठावरून दूर केले जाते.

या अभंगात गायत्री मंत्र, हरिप्रेम, आणि हरिनामाच्या शक्तीवर विचार केले आहे. प्रेम आणि भक्तीच्या माध्यमातून जीवनात कसे अर्थपूर्ण बदल घडवता येतात हे स्पष्ट केले आहे. हरि आणि भक्त यांच्यातील संबंध आणि भक्तीच्या आंतरिक अनुभवांचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.

अभंग ३८९

सर्वव्यापक सर्वदेहीं आहे।
परि प्राणियासि सोय नकळे त्याची ॥१॥

परमार्थ तो कडु विषय तो गोडु।
तया अवघडु संसार ॥२॥

नामाचें साधन जिव्हे लावी बाण।
तया अनुदिनीं जवळी वसे ॥३॥

धारणा धीट जरि होय विनट।
तया प्रेमें वैकुंठ जवळी असे ॥४॥

सुलभ आणि सोपारें केलेंसे दातारें।
आम्ही एकसरें उच्चारिलें ॥५॥

ज्ञानियासि ज्ञान ज्ञानदेवि ध्यान।
कलिमळ छेदन नाम एक ॥६॥

अर्थ:

1. "सर्वव्यापक सर्वदेहीं आहे": सर्वत्र व्यापलेला, सर्व ठिकाणी उपस्थित आहे; पण प्राण्याला त्याची खरी ओळख नाही.

2. "परमार्थ तो कडु विषय तो गोड": परमार्थाचा अनुभव कडवाच असला तरी गोडी त्यात आहे; त्यामुळे संसाराचे स्वरूप अवघड आहे.

3. "नामाचें साधन जिव्हे लावी बाण": नाम साधन जिव्हेवर ठेवले तर त्वरित जवळ वसते; त्याची शक्ती अनंत आहे.

4. "धारणा धीट जरि होय विनट": जर धारणा ठरवली तर ती नष्ट होत नाही; प्रेमामुळे वैकुंठ जवळ येतो.

5. "सुलभ आणि सोपारें केलेंसे दातारें": दात्याने हे साधन सुलभ आणि सोपे केले आहे; आम्ही एकत्र उच्चारतो.

6. "ज्ञानियासि ज्ञान ज्ञानदेवि ध्यान": ज्ञानी व्यक्तीस ज्ञान दिले जाते; कलियुगातील सर्व त्रासांना नामाचं स्मरण एकच उपाय आहे.

या अभंगात सर्वव्यापकतेची जाणीव, परमार्थाचा अनुभव, आणि नामस्मरणाची महत्ता स्पष्ट केली आहे. भक्तिमार्गातील साधने, प्रेम, आणि ज्ञान यांद्वारे जीवनातील अवघड प्रसंगांचा सामना कसा करावा हे सांगितले आहे.

अभंग ३९०

अळुमाळु सोयरा तळीचि धाय।
सत्त्वतेजें माय एकतत्त्वीं ॥१॥

तें तत्त्वसाधन मुक्तामुक्त घन।
कृष्णनाम पूर्ण तेजीं माये ॥२॥

सोकरी पापपुण्या ठायीं आपा।
आयुष्य मापा हरि धावें ॥३॥

ज्ञानदेव गीत सांगतसे नित्य।
कृष्णकृष्ण सत्य इतुकें सार ॥४॥

अर्थ:

1. "अळुमाळु सोयरा तळीचि धाय": या जगात सर्वत्र एकता आहे; सत्त्व आणि तेज एकाच तत्त्वात विलीन आहेत.

2. "तें तत्त्वसाधन मुक्तामुक्त घन": त्या तत्त्वाच्या साधनात मुक्तीचा अनुभव आहे; कृष्णाचे नाम हे पूर्ण तेजाने भरलेले आहे.

3. "सोकरी पापपुण्या ठायीं आपा": पाप-पुण्याच्या ठिकाणी आपली स्थिती असते; आयुष्य मोजावे तर हरि कडे धावावे लागेल.

4. "ज्ञानदेव गीत सांगतसे नित्य": ज्ञानदेव नेहमी गीत गात आहेत; "कृष्णकृष्ण" हा सत्य आहे, हेच सर्व काही आहे.

या अभंगात सत्त्व, तेज, आणि तत्त्वाची महत्ता स्पष्ट केली आहे. कृष्णनामाने व्यक्तीला मुक्ती प्राप्त होते, आणि पाप-पुण्याच्या संतुलनात हरिकडे धावणे आवश्यक आहे. ज्ञानदेव यांनी सत्याचे गाणे गाणे हे जीवनाचे सार म्हणून सांगितले आहे.

अभंग ३९१

तिहीं त्रिगुणीं वोतिलें त्रिपुटिसि गोंविलें।
आणुनी बांधिलें चर्मदेहीं ॥१॥

न सुटतां शिणताहे भवति वास पाहे।
प्रपंच मोहताहे काय करुं ॥ध्रु०

कृष्णनाम मंत्रु सुटे।
विषय पप्रंचु तुटे।
मोहनमुद्रा निघोटे वैकुंठ रया ॥२॥

सावधपणे विरुळा जाणें तेथिंचि कळा।
विज्ञानपणें सोहळा निमथा गातुं ॥३॥

ज्ञानदेव सांगतु हरि पंथें मुक्तिमातु।
एकतत्त्व सांगातु जनींवनीं ॥४॥

अर्थ:

1. "तिहीं त्रिगुणीं वोतिलें त्रिपुटिसि गोंविलें": त्रिगुण म्हणजे सत्त्व, रजस, आणि तमस यांचा त्रिपुट म्हणजे संपूर्ण विश्वाचे स्वरूप चर्मदेहात (शरीरात) गोंधळलेले आहे.

2. "न सुटतां शिणताहे भवति वास पाहे": जेव्हा हे त्रिगुण सुटत नाहीत, तेव्हा जीवनाचा ताण आणि मोह कायम राहतो; प्रपंचाच्या मोहात फसतो काय करावे हे समजत नाही.

3. "कृष्णनाम मंत्रु सुटे": कृष्णाचे नाम हे एक मंत्र आहे, ज्यामुळे विषयांतील प्रपंच तुटतो आणि मोहनमुद्रा (आकर्षण) निघून वैकुंठात प्रवेश मिळतो.

4. "सावधपणे विरुळा जाणें तेथिंचि कळा": सावधपणे ज्ञानाच्या मार्गाने चालणे आवश्यक आहे; ज्ञानामुळे एक प्रकारचा उत्सव अनुभवता येतो.

5. "ज्ञानदेव सांगतु हरि पंथें मुक्तिमातु": ज्ञानदेव सांगतात की हरिचा मार्ग म्हणजे मुक्तीचा मार्ग; एकतत्त्वाचा अनुभव घेणे आवश्यक आहे.

या अभंगात त्रिगुणांचे अस्तित्व, जीवनातील मोह आणि कृष्णनामाची शक्ती यांचा उल्लेख आहे. ज्ञानाचा मार्ग आणि एकतत्त्वाच्या अनुभवाची महत्ता सुद्धा यामध्ये आहे.

अभंग ३९२

जन्मजन्मांतरीं असेल पुण्यसामुग्री।
तरिच नाम जिव्हाग्रीं येईल श्रीरामाचें ॥१॥

धन्य कुळ तयाचें रामनाम हेंची वाचे।
दोष जातील जन्माचे श्रीराम म्हणतांची ॥२॥

कोटीकुळाचें उध्दरण मुखीं राम नारायण।
रामकृष्ण स्मरण धन्य जन्म तयाचें ॥३॥

नाम तारक सांगडी नाम न विसंबे अर्धघडी।
तप केलें असेल कोडी तरिच नाम येईल ॥४॥

ज्ञानदेवीं अभ्यास मोठा नामस्मरण मुखावाटा।
कुळ गेलें वैकुंठा हरि हरि स्मरतां ॥५॥

अर्थ:

1. "जन्मजन्मांतरीं असेल पुण्यसामुग्री": अनेक जन्मांमध्ये पुण्यसंपत्ति असल्यास, तेव्हा जिव्हेवर श्रीरामाचे नाम येईल.

2. "धन्य कुळ तयाचें रामनाम हेंची वाचे": त्या कुळाला धन्य मानले जाते ज्याचे रामनाम तोंडावर असते; श्रीरामाचे नाम घेतल्यास जन्माचे दोष दूर जातात.

3. "कोटीकुळाचें उध्दरण मुखीं राम नारायण": राम आणि नारायणचे स्मरण केल्याने कोटि कुळांचे उद्धार होते; रामकृष्णाचे स्मरण हे धन्य जन्माचे प्रतीक आहे.

4. "नाम तारक सांगडी नाम न विसंबे अर्धघडी": नाम हे तारक आहे; एकही क्षण त्याला विसरू नका; तपस्या केल्यास रामाचे नाम येईल.

5. "ज्ञानदेवीं अभ्यास मोठा नामस्मरण मुखावाटा": ज्ञानदेवांचे नामस्मरण हे महान आहे; ज्याने हरि हरि स्मरण केले, तो वैकुंठ गाठतो.

या अभंगात श्रीरामाच्या नामाची महत्ता, पुण्यकर्म, आणि नामस्मरणामुळे मिळणारे उद्धार यांचे वर्णन आहे. प्रत्येक जन्मात श्रीरामाचे नाम घेणे हे जीवनाचे उद्दिष्ट आहे, असे सांगितले आहे.

अभंग ३९३

अढळ सप्रेम उपरति पावो।
हरि हरि घेवो तारक नाम ॥१॥

संवगडे वागणें हरिपंथीं चालों।
हरि हरि बोलों दिननिशीं ॥ध्रु०॥

पाहाते निमते सरे हंसि गति।
हरिची पंगति जेऊं बैसों ॥२॥

ज्ञानदेवो सांगे रामकृष्ण आशा।
संसार पिपासा दुरी करी ॥३॥

अर्थ:

1. : स्थिर आणि प्रेमपूर्वक मनाची उपरती (सामर्थ्य) येवो; हरि हरि म्हणून तारक नाम घ्या.

2. "संवगडे वागणें हरिपंथीं चालों": सर्वत्र हरिपंथानुसार वागा; हरि हरि बोलत राहा, दिवस-रात्र.

3. "पाहाते निमते सरे हंसि गति": प्रत्येक निमित्ताने हसत राहा; हरिच्या पंगतीत बसून खा.

4. "ज्ञानदेवो सांगे रामकृष्ण आशा": ज्ञानदेव सांगतात, राम आणि कृष्ण यांची आशा; या सृष्टीच्या पिपासेला दूर करा.

या अभंगात भक्तीच्या मार्गावर स्थिर राहण्याची, हरिपंथानुसार वागण्याची आणि राम-कृष्ण यांच्यावर विश्वास ठेवण्याची महत्त्वाची विचारणा केली आहे. हरि नामाचा जप करणे आणि भक्तीच्या पंगतीत सामील होणे हे जीवनाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.

अभंग ३९४

कापुराचें कलेवर घातलें करंडा।
शेखीं नुरेंचि उंडा पाहावया ॥१॥

मा ज्योतिम मेळे कैसा उरेल कोळिसा।
भावें ह्रषीकेशा भजतां ऐसें ॥२॥

ज्ञानदेव म्हणे वासना हे खोटी।
नाम यज्ञें मिठी दिधलीया विरे ॥३॥

अर्थ:

1. : कपूराच्या कलेवर करंडा (दीप) ठेवला आहे; शेखीं (संत) त्याची नूर पाहत आहेत.

2. "मा ज्योतिम मेळे कैसा उरेल कोळिसा": या ज्योतिस्वरूपात कसे उरेल त्या कोळशाला? म्हणजे, ज्योतीची महिमा साक्षात्कारात येते.

3. "ज्ञानदेव म्हणे वासना हे खोटी": ज्ञानदेव सांगतात, वासना ही खोटी आहे; नाम यज्ञाने मिठी दिली आहे.

या अभंगात भक्तीचा आणि नामस्मरणाचा महत्त्व सांगितला आहे. वासना आणि भ्रामक विचारांना सोडून, नामात बुडून जिवनाची गती साधण्याचे संकेत दिले आहेत.

अभंग ३९५

सुकुमार वेल्हाळ रुपें पै सुंदर।
तो़चि पै आगर नंदाघरीं।

अवघ्या सुख देतु अवघ्या विदटे।
अवघेंची पेठे हरिनाम।

यापरि आगरु कृष्णनाम ठसा।
वोतला सरिसा भाग्ययोगें।

बापनिवृत्तिराज उपदेशिती आम्हां।
ज्ञानदेवा महिमा नामें आली।

अर्थ:

सुकुमार आणि सुंदर स्वरूप असलेल्या हरीचे वर्णन करतात, ज्याचे रूप आनंद देणारे आहे. तो सर्वांना सुख देतो आणि सर्वत्र विद्यमान आहे. कृष्णनाम हे भाग्यप्राप्तीचे साधन आहे आणि त्यामुळे जीवनात ठसा निर्माण करतो. ज्ञानदेव, ज्याला 'निवृत्तिराज' असे म्हटले जाते, तो आम्हाला उपदेश करतो की नामस्मरणाचे महत्त्व किती आहे.

या अभंगात भक्ती, नामस्मरणाचे महत्त्व, आणि श्रीकृष्णाच्या गुणांचे वर्णन केले आहे. नामाच्या माध्यमातून सर्व सुख आणि मोक्षाची प्राप्ती होऊ शकते, हे ज्ञानदेव सांगत आहेत.

अभंग ३९६

ज्याचेनि तेजें तेजस रविग्रह।
त्याचेनि मोह निरसती।

तें नाम परिकर कृष्णचि सुंदर।
वैकुंठींचे घर आम्हीं केलें।

जपतां नाम स्मरतां पैं हरि हरि।
प्रपंच बाहेरी कृष्णनामें।

निवृत्ति सांगे ज्ञाना कृष्णचि नयना।
सर्वां सर्वत्र पान्हा कृष्णरुपें।

अर्थ:

या अभंगात भक्तीच्या महत्वाचे वर्णन केले आहे. ज्याच्यामुळे तेजस्वी सूर्यप्रकाशाला देखील लज्जित करणारे तेज असते, त्याच्याकडे मोहाचा नाश होतो. कृष्णाचे सुंदर नाम हे वैकुंठाच्या घरात प्रवेश करण्यास मदत करते.

जपताना आणि स्मरण करताना 'हरि हरि' म्हणून बोलणारे भक्त आपल्या जीवनात कृष्णाचे नाम आणतात. निवृत्ति मार्गाने ज्ञान मिळवणारे भक्त कृष्णाच्या रूपात सर्वत्र उपस्थित असलेल्या सत्याचे दर्शन घेतात.

सारांशतः, या अभंगात कृष्णाच्या नामाचे महत्त्व, त्याचे तेज, आणि भक्तांच्या जीवनातील उपस्थिती याबद्दल माहिती आहे.

अभंग ३९७

समरसें घटु विराला विनटु।
एक्या रुपें पाटु गेला सांगसी।

कृष्ण कृष्ण वाट सांपडली नीट।
जिव्हेसी घडघडाट इंद्रियें सहित।

चिंतिला पद्मासनीं आत्मराजु।
ज्ञानदेवा चित्त कृष्णध्यानीं रत।
जन्मजरामृत्यु हारपले।

अर्थ:

या अभंगात समरसता आणि एकरूपतेचा उल्लेख केला आहे. भक्त आपल्या आत्म्यातील दिव्यतेचा अनुभव घेतो, जेव्हा तो कृष्णाच्या भक्तीत निःस्वार्थीपणे लीन होतो.

"कृष्ण कृष्ण" असे बोलताना भक्तांची वाट स्पष्टपणे दिसते आणि जिव्हा तसेच इंद्रियांसमवेत कृष्णाचे नाम जपताना एक अलौकिक आनंद अनुभवतो.

पद्मासनी, म्हणजे आध्यात्मिक शांततेत लीन झालेल्या आत्म्याचा विचार केला आहे. ज्ञानदेव म्हणतात की, कृष्णध्यानात लीन असलेल्या चित्तामुळे जन्म, जरा, आणि मृत्यु या सर्वांच्या भ्रामकतेला पार करण्याची शक्ती प्राप्त होते.

सारांशतः, या अभंगात कृष्णाच्या भक्तीच्या मार्गाने आत्म्याचे शुद्धीकरण आणि जीवनातील दुःखांवर मात करण्याचा संदेश आहे.

अभंग ३९८

सर्वत्र समान भावयुक्त पूर्ण।
धृति धारणा घन वर्ते जया।

सामान्यत्त्व हरी समसेज करी।
चित्त वित्त घरीं हरिपाठें।

आकारीं निराकारीं त्रिपंथ शेजारी।
हरि भरोवरी घेतु विरुळा।

ज्ञानदेवा जिणें अवघें ज्ञान होणें।
विज्ञानीं राहणें गुरुकृपा।

अर्थ:

या अभंगात समता आणि एकत्वाचा विचार केला आहे. भक्ताने आपल्या मनात आणि आचार-विचारांमध्ये पूर्णता आणि स्थिरता साधली पाहिजे.

"सामान्यत्त्व हरी समसेज करी" या ओळीत भक्तीमध्ये सर्वांचा समान भाव व्यक्त केला आहे. प्रत्येकाच्या चित्तात हरिपाठ वाचताना, त्या सर्वांनी एकत्र येऊन एकात्मतेच्या अनुभवाची अनुभूती घेणे आवश्यक आहे.

आकार आणि निराकार या दोन्ही स्वरूपांचा विचार करताना, भक्त हरि विषयी आपली श्रद्धा मजबूत ठेवतो.

ज्ञानदेव हे सांगतात की, जीवनाचे ज्ञान मिळवणे आवश्यक आहे, आणि हे ज्ञान साधण्यासाठी गुरुंची कृपा महत्त्वाची आहे. ज्ञान आणि ज्ञानवृद्धी साधण्यासाठी, भक्ताने गुरुंचा आश्रय घेणे आवश्यक आहे.

सारांशतः, या अभंगात भक्ति, समता, आणि ज्ञानाच्या प्राप्तीचा मार्ग स्पष्ट केला आहे.

अभंग ३९९

सावळिये तेजीं भक्ति पसु बोल।
इंद्रिया शरण रजीं।

निवालों वो माये अमृतरसनें
रामनामपेणें वैकुंठींचें।

आळवितां सगुण निर्गुणरुपडें।
वचनें फ़ाडोवाडें हातां येत।

ज्ञानांजन लेवो ज्ञानदेवी निज।
निवृत्तीनें गुज सांगितलें।

अर्थ:

या अभंगात भक्तिभावाने सावळ्या कृष्णाच्या तेजाची महती सांगितली आहे. इंद्रियांनी त्यांच्या शरण जाऊन, भक्तीच्या मार्गाने चालावे लागते.

"रामनामपेणें वैकुंठींचें" यामध्ये रामनामाच्या उच्चारणामुळे मिळणारा अमृतरस अनुभव स्पष्ट केला आहे. रामनामाचा जप करणारे भक्त वैकुंठाच्या अनुभवास पात्र होतात.

सगुण आणि निर्गुण या दोन्ही रूपांमध्ये भक्तीचे आळविणे आवश्यक आहे. भक्ताने हृदयातून वचनांमध्ये आपल्या भावनांचा अनुभव व्यक्त करणे आवश्यक आहे.

ज्ञानदेवीच्या ज्ञानाचा लाभ घेऊन, निवृत्तीच्या मार्गाने प्रगती साधणे महत्त्वाचे आहे. ज्ञानाने भरलेली ही साधना भक्ताला जीवनात शांती आणि सच्चे ज्ञान मिळवून देते.

सारांशतः, या अभंगात भक्ती, रामनामाची महती, आणि ज्ञानाच्या प्राप्तीचा मार्ग यांचा विचार करण्यात आला आहे.

अभंग ४००

समाधिसाधनसंजीवन नाम।
शांति दया सम सर्वांभूतीं।

शांतीची पै शांति निवृत्तिदातारु।
हरिनाम उच्चारु दिधला तेणें।

शम दम कळा विज्ञान सज्ञान।
परतोनि अज्ञान नये घरा।

ज्ञानदेवा सिध्दि साधन अवीट।
भक्तिमार्ग नीट हरिपंथी।

अर्थ:

या अभंगात "समाधिसाधन" म्हणजे ध्यान आणि साधना यांद्वारे जीवनाला अर्थ देणारे नाम जपण्याची महती सांगितली आहे. शांतता, दया आणि सर्व प्राण्यांप्रती समानता याचा आदर्श देखील येथे व्यक्त केला आहे.

"हरिनाम उच्चारु दिधला तेणें" याचा अर्थ हरिनामाचा जप केल्याने जीवनात शांतता येते, त्यामुळे निवृत्तीचा मार्ग खुला होतो.

शम (स्वयमावर नियंत्रण) आणि दम (इंद्रियांचं नियंत्रण) यासोबत ज्ञान आणि सज्ञान (ज्ञानीपणा) यांचा अभ्यास जीवनात अज्ञानाच्या थडग्यातून बाहेर काढतो.

ज्ञानदेव यांनी भक्तिमार्गाचा उल्लेख करून तो मार्ग नीटपणे अनुसरण करण्याचे महत्त्व सांगितले आहे, ज्यामुळे भक्त सदा हरिपंथी राहतो आणि अंतिमतः सिद्धी साधतो.

सारांशतः, या अभंगात ध्यान, नामजप, शांतता आणि भक्तिमार्गाची महती स्पष्टपणे व्यक्त करण्यात आली आहे.