अभंग: १

रुप पाहतां लोचनीं । सुख जालें वो साजणी ॥
तो हा विठ्ठल बरवा । तो हा माधव बरवा ॥ (ध्रु.)
बहुता सकृतांची जोडी । म्हणुनि विठ्ठलीं आवडी ॥
सर्व सुखाचें आगरु । बापरखुमादेविवरु ॥

अर्थ:

या अभंगातज्ञानेश्वर माऊलीविठोबाच्या रूपाचे दर्शन घेऊन अनुभवलेल्या सुखाचे वर्णन करतात. विठोबा आणि माधव ह्या दोन्ही रूपांमध्ये एकच दिव्यता आहे, जी भक्तांच्या मनात श्रद्धा आणि प्रेम निर्माण करते. विठोबाला अनेक भक्तांची संगत असल्यामुळे भक्तीची महत्ता वाढते. विठोबा हा सर्व सुखांचा स्रोत आहे, जो भक्तांना त्यांच्या दुःखांपासून मुक्त करतो आणि त्यांच्या जीवनात आनंद आणतो.

अभंग: २

चिदानंद रुप चेतवितें एक । एकपणें गुणागुणीं दावी अनेक ॥
आदि अंतीं गुण सर्वत्र निर्गुण । गुणासी अगुण भासतीना ॥ (ध्रु.)
कैसें जालें अरुपीं गुणीं गुणवृत्ती । सगुण पाहतां अंतरलें गती ॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु नंदनंदनु । आदिअंतु एकु पूर्ण सनातनु गे माये ॥

अर्थ:

या अभंगात चिदानंदाच्या स्वरूपाचा आणि गुणांचा उल्लेख केला आहे. 'एकपणें गुणागुणीं दावी अनेक' म्हणजे एक तत्त्व अनेक गुण दर्शविते. 'आदि अंतीं गुण सर्वत्र निर्गुण' यामध्ये गुण आणि निर्गुण यांचा संबंध स्पष्ट केला आहे, जिथे गुणांचा अनुभव असतो तरी मूळ तत्त्व निर्गुण आहे. 'कैसें जालें अरुपीं गुणीं गुणवृत्ती' यामध्ये गुण शाश्वत आहेत, पण त्यांचे स्वरूप अगणित आहे. विठोबा, जो 'नंदनंदन' आहे, हा पूर्ण आणि सनातन तत्त्व आहे, जो भक्तांच्या जीवनात सुख आणतो.

अभंग: ३

मन मुरडोनि डोळां लेइलें । काळेपणें मिरवलें रुप त्याचें ॥
बरवें रुप काळें अमोलिक । म्हणोनियां सांगतसे शुध्द भावें ॥ (ध्रु.)
रखुमादेविवरु अगाध काळें । म्हणोनि सर्वत्र अर्पियलें ॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताच्या मनातील विठोबाच्या स्वरूपाचे वर्णन केले आहे. 'मन मुरडोनि डोळां लेइलें' म्हणजे मन आणि डोळे विठोबाच्या रूपाकडे आकर्षित झाले आहेत. 'काळेपणें मिरवलें रुप त्याचें' या ओवीत विठोबाचे रूप काळ्या रंगात दर्शविले आहे, जो अत्यंत मौल्यवान आहे. 'बरवें रुप काळें अमोलिक' यामध्ये विठोबाच्या रुपाचे शुद्ध भावनेने केलेले वर्णन आहे. 'रखुमादेविवरु अगाध काळें' यामध्ये विठोबाच्या अखंड काळ्या स्वरूपाचा उल्लेख आहे, जो सर्वत्र अर्पण केला जातो. हे अभंग भक्तीच्या गहराई आणि भक्ताच्या मनाच्या शुद्ध भावनांचा प्रदर्शन करतात.

अभंग: ४

हरपली सत्ता मुराली वासना । सांवळाचि नयना दिसतसे ॥
काय करुं माय सांवळा श्रीकृष्ण । सांगितला प्रश्न निवृत्तीनें ॥ (ध्रु.)
बापरखुमादेविवरु सांवळीये तेज । सेजबाज निज कृष्ण सुखें ॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताच्या मनातील श्रीकृष्णाचे आकर्षण आणि त्याच्या सांवळ्या स्वरूपाचे वर्णन केले आहे. 'हरपली सत्ता मुराली वासना' म्हणजे श्रीकृष्णाच्या प्रेमाने भक्ताचे मन हरवले आहे. 'सांवळाचि नयना दिसतसे' यामध्ये श्रीकृष्णाचा सांवळा रंग भक्ताच्या नयना समोर येतो. 'काय करुं माय सांवळा श्रीकृष्ण' यामध्ये भक्तांनी निवृत्तीनं विचारलेला प्रश्न आहे, जिथे सांवळ्या कृष्णाबद्दल चित्ता आहे. 'बापरखुमादेविवरु सांवळीये तेज' म्हणजे विठोबा सांवळ्या स्वरूपात तेजस्वी आहेत, ज्यामुळे भक्तांना सुख अनुभवता येते. हे अभंग भक्तिमार्गातील गहन प्रेम आणि कृष्णाची अद्भुतता दर्शवतात.

अभंग: ५

नवल देखिलें कृष्णरुपीं बिंब । सांवळी स्वयंभ मूर्ती हरिची ॥
मन निवालें बिंबलें समाधान जालें । कृष्णरुपें बोधलें मन माझें ॥ (ध्रु.)
बापरखुमादेविवरु सांवळा सर्व घटीं । चित्तें चैतन्या मिठी घालिताखेवों ॥

अर्थ:

त्या सावळ्या कृष्णाची स्वयंभू मूर्ती पाहून मला त्याचे नवल वाटले. त्या कृष्णरूपाच्या बोधामुळे माझे समाधान झाले आणि मन शांत झाले. तो रखुमाईचा पती व माझा पिता सर्वांत चैतन्य रूपाने उपस्थित आहे, आणि त्याला मी मिठीत कवळून घेत आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: ६

सुंदर सुरेख वोतिलें । परब्रह्म तेज फ़ांकलें । तें व्योमीं व्योम सामावलें । नयनीं वो माय ॥
कमळनयन सुमन फ़ांकलें । त्या परिमळा आथिलें । मकरंदीं वो माय ॥ (ध्रु.)
संकोचला संसार । पारुषला व्यवहार । ब्रह्मानंद अपार । जहाला वो माय ॥
मधुर वेदवाणी । न पवे ज्याच्या गुणीं । तें ठकावलें निर्वाणीं । नेति मुखें वो माय ॥
यापरतें बोलणें । न बोलणें होणें । तें म्यां आपुल्या अंगवणें । केलें वो माय ॥
ऐसियाते वोटी । लागलें तयाचे पाठी । रखुमादेविवरा भेटी । विठ्ठलीं वो माय ॥

अर्थ:

या अभंगात सृष्टीतील शुद्धतेचा अनुभव घेतला जातो. 'सुंदर सुरेख वोतिलें' म्हणजे परब्रह्माचे तेज सर्वत्र पसरले आहे, आणि हे तेज 'व्योमीं व्योम सामावलें' म्हणजे अवकाशात सामावले आहे. 'कमळनयन सुमन फ़ांकलें' म्हणजे कृष्णाचे कमळासारखे नयन, आणि त्याच्या सुमनाने वातावरण सुगंधित केले आहे. 'संकोचला संसार' यामध्ये संसाराचा संकोच आणि पारायण याबद्दल चर्चा आहे, जेव्हा 'ब्रह्मानंद अपार' अनुभवला जातो. 'मधुर वेदवाणी' यामध्ये वेदांचे गूढ ज्ञान उल्लेखित केले आहे. 'यापरतें बोलणें न बोलणें होणें' म्हणजे अनुभव एक गूढता दर्शवतो, आणि या सर्वांच्या पाठीमागे विठोबा आहे.

अभंग: ७

मूळ ना डाळ शाखा ना पल्लव । तो हा कैसा देव आलां घरीं ॥
निर्गुणपणें उभा सगुणपणें शोभा । जिवाशिवा प्रभा दाविताहे ॥ (ध्रु.)
नकळे याची गती नकळे याची लीळा । आपिआप सोहळा भोगीतसे ॥
ज्ञानदेव म्हणे न कळे याची थोरी । आपण चराचरीं नांदतसे ॥

अर्थ:

ज्याला मूळ, डाळ, शाखा आणि पान नाहीत, असा वृक्षस्वरूप देव आमच्या घरी आहे. तो निर्गुणपणात उभा राहून सगुणपणे शोभा दाखवतो आणि त्याची प्रभा जीवावर पसरलेली आहे. त्याची गती आणि लीला कळत नाहीत तरी तो सर्व सोहळे भोगतो आहे. ज्ञानेश्वर बोलतात की त्याची थोरवी कळत नाही तरी तो सर्व चराचरात नांदत आहे.

अभंग: ८

निळिये मंडळीं । निळवर्ण सांवळी । तेथें वेधलिसे बाळी । ध्यानरुपा ॥
वेधु वेधला निळा । पाहे घननीळा । विरहणीं केवळा । रंग रसनें ॥ (ध्रु.)
नीळवर्ण अंभ । नीळवर्ण स्वयंभ । वेधें वेधु न लभे । वैकुंठींचा ॥
ज्ञानदेव निळी । ह्रदयीं सांवळी । प्रेमरसें कल्लोळीं । बुडी देत ॥

अर्थ:

निळवर्ण आकाशासारखा सावळा असलेला कृष्ण बाल्यावस्थेत पाहिल्यावर त्याच्या दर्शनाचे वेध लागले. त्या आकाशाच्या निळेपणाला पाहून विरहिणी त्याचे नामस्मरण करु लागली. तो घननीळा असला तरी तिला वैकुंठाचा निळा भेटत नाही. त्या निळवर्ण असलेल्या कृष्णाला हृदयात प्रेमरस कल्लोळ करुन बुडी दिली असे ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग: ९

नीळवर्ण रज । नीळवर्ण बुझे । निळिमा सहजे । आकारली ॥
नीळ प्रभा दिसे । नीळपणें वसे । निळिये आकाश । हरपलें ॥ (ध्रु.)
निळेपण ठेलें । निळिये गोंविलें । निळपण सोंविळें । आम्हां जालें ॥
ज्ञानदेवी निळा । परब्रह्मीं गोविला । कृष्णमूर्तिं सांवळा । ह्रदयीं वसे ॥

अर्थ:

त्या घननीळ्याच्या पायीच्या धुळीमुळे मनालाही निळेपण लाभले आहे. त्याचा निळा रंग असल्याने त्याची निलप्रभा पसरली आहे. त्या देवाच्या निळवर्णामुळे भक्तही निळेपणात न्हाले आहेत. मी त्याला परब्रह्मात निळेपण पाहिला आणि कृष्णमूर्ती सावळेपणे हृदयात वसली असे ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग: १०

निळिये पेरणी । निळिये वाहाणी । गुणाचीं लेणीं । कृष्णवर्ण ॥
नवलाव गे माय । नवलाव चोज । निळीं निळिमा काज । आकारलें ॥ (ध्रु.)
नीळवर्ण तनु । नीळवर्ण गुणू । निळिमा पूर्णू । ह्रदयीं नांदे ॥
ज्ञानदेवीं लीला । मननीं निवाला । निळिये अवलीळा । हरपला ॥

अर्थ:

या अभंगात निळ्या रंगाची पेरणी आणि वाहणारा कृष्णवर्ण दर्शविला आहे. 'नवलाव गे माय' म्हणजे निळ्या रंगाचे अचंबित करणारे स्वरूप आहे. 'नीळवर्ण तनु' म्हणजे निळा रंग भक्ताच्या हृदयात नांदत आहे. ज्ञानेश्वर सांगतात की ज्ञानदेवांच्या लीलेने मन आनंदित केले आहे, आणि निळ्या रंगाने भक्ताचा अनुभव हरपला आहे.

अभंग: ११

जरासंदुमल्लमर्दनु तो । गजपित्राहटणु तो गे बाई ॥
कुब्जकपान तो । सुदाम्या अनुसंधान तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
रखुमादेविवरु तो । कंसचाणूरमर्दन तो गे बाई ॥

अर्थ:

हे जीवरुपी सखी, जरासंधाला मल्लयुद्धात मारणारा आणि हत्तीला नक्रापासून वाचवणारा तोच आहे. कुब्जेला भोग देणारा आणि सुदाम्याची मदत करणारा तोच आहे. कंस व चाणूर यांचे मंर्दन करणारा तो रखुमाईचा पती आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: १२

ब्रह्मादिका आठकु तो । शिवध्यान ध्यानकु तो गे बाई ॥
गौरीजाप्यसहस्त्रनामीं तो । पुण्यपावन त्रैलोक्य तो गे बाई ॥
रखुमादेविवरु तो । सहजपूर्ण तो गे बाई ॥

अर्थ:

हे जीवरुपी सखे, तो परमात्मा शिवाच्या ध्यानाचा विषय आहे. तो ब्रह्मादिकांना गोचर नाही. पुण्य पावन त्रैलोक्यच तो आहे, ज्याला पार्वती सहस्त्र नामांनी जपत आहे. सहज व पूर्ण बोध असलेला तो रखुमाईचा पती आहे, हे माऊली सांगतात.

अभंग: १३

सर्वादि सर्वसाक्षी तो । विश्वंभर खल्विद तो गे बाई ॥
आनंदा आनंद तो । प्रबोधा प्रबोध तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
रखुमदेविवरु तो । विटेवरी उभा तो गे बाई ॥

अर्थ:

विश्वाचे पोषण करणारा तो सर्वांचा आदि आहे आणि तोच सर्वांना साक्षी देणारा आहे. तो आनंदाचा आनंद आणि ज्ञानाचे ज्ञान आहे. तसेच तो विटेवर उभा राहिलेला रखुमाईचा पती आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: १४

श्रुतिस्मृतिवचन तो । गुह्यागुह्य तो गे बाई ॥
जागता निजता तो । निज चेवविता तो तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
परात्पर तो । रखुमादेविवरु तो गे बाई ॥

अर्थ:

श्रुती व स्मृतींनी सांगितलेली वचनं तोच आहे, आणि तोच गुप्तांचे गुप्तत्व आहे. ज्ञानाने जागवणारा आणि अज्ञानामुळे झोपवणारा तोच आहे; तो जीवाला चेतवणारा चैतन्यरूपही आहे. मायेच्या पलिकडील तोच रखुमाईचा पती आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: १५

निजगुजा गूज तो । मोहना मोहन तो गे बाई ॥
बोधा बोध बोधविता तो । द्वैता-द्वैत अद्वैत तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
रखुमादेविवरु तो । सर्वादि सर्वेश्वरु तो गे बाई ॥

अर्थ:

निजगुज म्हणजे गूजच्या गूज असलेला तोच आहे, जो मोहक आहे. बोधाने बोध देणारा, द्वैत आणि अद्वैत यामध्ये तोच आहे. तो सर्वाचा आणि सर्वेश्वर आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: १६

कांही नव्हे तो । अमूर्ता मूर्ति तो गे बाई ॥
सहजा सहज तो । सहज सुखनिधान तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
रखुमादेविवरु तो । पुंडलिकवरद तो गे बाई ॥

अर्थ:

हे जीवरुपी सखी, तो काही नसणारा, पण मूर्त आणि अमूर्त असणारा तोच आहे. तो सहज सुखाचा निधान आहे आणि सहजपणे सर्व काही साधणारा आहे. तोच पुंडलिकाला वरदान देणारा रखुमाईचा पती आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: १७

निज ब्रह्मा ब्रह्म तो । ब्रह्मादिकां वंद्य तो गे बाई ॥
अचिंतचिंतन तो । सारासार गुह्य तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलु तो । जनीं वनीं कृपाळु तो गे बाई ॥

अर्थ:

हे जीवरुप सखी, तो भगवान ब्रह्मा आहे, आणि ब्रह्मादिकांना तोच वंदनीय आहे. तो अचिंतनाचे चिंतन आहे आणि सारासार विचार करून निघालेले गुप्त आहे. तो सर्व चराचरावर कृपा करणारा रखुमाईचा पती आणि माझा पिता आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: १८

सारंगधरु तो । चक्रा आधारु हरि तो गे बाई ॥
सुलभा सुलभ तो । आटकु नटके तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
रखुमादेविवरु तो । द्वैताद्वैतातीत तो गे बाई ॥

अर्थ:

हातात सुदर्शन चक्र धरणारा आणि सारंग नावाचे धनुष्य घेणारा, माझ्या जीवरुपी सखी, तोच आहे. तो स्वरूपप्राप्तीला प्रतिबंध न करणारा सहज प्राप्त होणारा आहे. तो द्वैताद्वैताच्या पलिकडील असलेला रखुमाईचा पती आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: १९

विश्व भुलवी योगमाया तो । गोकुळीं रहिवासु तो गे बाई ॥
वसुदेवकुमरु तो । देवकीनंदनु तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
रखुमादेविवरु तो । शुकादिकां चिंतन तो गे बाई ॥

अर्थ:

हे जीवरुप सखी, आपल्या योगमायाच्या साहाय्याने विश्व भुलवणारा तो गोकुळचा रहिवासी आहे. वसुदेव व देवकीचा तो मुलगा आहे. शुकादिकांनी ज्याचे चिंतन केले, तो रखुमाईचा पती आहे.

अभंग: २०

पैल गोल्हाटमंडळ तो । त्रिकुटा वेगळा तो गे बाई ॥
सहजबोधीं अनुभव तो । परमतत्त्वीं अनुराग तो गे बाई ॥ (ध्रु.)
रखुमादेविवरु तो । ब्रह्म विटेवरी तो गे बाई ॥

अर्थ:

तो पैल गोल्हाटामंडळ आहे, आणि त्रिकुटाला वेगळा करणारा तोच आहे. सहजबोधांत अनुभवणारा, परम तत्त्वाशी अनुराग असलेला तो आहे. तो ब्रह्म असून विटेवर उभा असलेला रखुमाईचा पती आहे, असे माऊली सांगतात.

​

अभंग: २१

विज्ञानाचे ज्ञान अज्ञानीं घनवट । ज्ञानें अज्ञान नीट लाविलें दिसें ॥
मी तूं हे मात हरपले दृष्टांत । ह्रदयीं ह्रदयस्थ निजतेजें ॥ (ध्रु.)
साकार निराकार शून्याशून्य दिठा । रुपीं रुपवाटा हरि माझा ॥
बापरखुमादेविवरु ह्रदयस्थ घटीं । बिंबोनि उफ़राटी कळा दिसे ॥

अर्थ:

प्रपंचाचे ज्ञान हे अज्ञानच असले, परंतु परमार्थ ज्ञानाने त्याला वाटेला लावले. त्यामुळे मनातील मी-तू पण नष्ट होऊन हृदयात तो निजतेजाने स्थापित होतो. साकार, निराकार, शून्य आणि शून्य हे सर्व रुप घेऊन तो प्रगट झालेला माझा हरि आहे. असा जो रखुमाईचा पती हृदयात अवतरला तरी मूर्खाना तो वेगळा भासतो, असे माऊली बोलतात.

अभंग: २२

ज्ञानविज्ञान हरि । नांदे आमुच्या घरीं । बाह्यजु अभ्यंतरी जाला देव ॥
काय सांगूं माय । त्रिभुवन धाय । पाहातां न समाय । नाना रुपीं ॥ (ध्रु.)
चढत्या वाढत्या गोष्टी । प्रगट दिसे घटीं । नामरुपें वैकुंठीं । नेऊनि घाली रया ॥
ज्ञानदेवा गोडी । हरिपदीं आवडी । प्रवृत्तीची थडी । उलंडिली ॥

अर्थ:

परमार्थ ज्ञान आणि संसाराचे विज्ञान होऊन आमच्या घरी नांदत आहे. असा तो देव बाहेर व भितरी एकच झाला. काय सांगू, त्याला त्रिभुवन ध्याते आणि नाना रुपात तो समावत नाही, भरून उरतो. अत्यंत सूक्ष्म व अत्यंत प्रचंड वस्तुत तो भरलेला दिसतो, असा अनेक रुपात व्यापलेला तो आपल्या भक्तांना वैकुंठात घेऊन जातो. माऊली ज्ञानेश्वर बोलतात की त्याच्या वरील प्रेमामुळे मी संसारातील प्रवृत्तीची नदी ओलांडून हरिप्रेमाच्या काठावर पार झालो.

अभंग: २३

सारसार दोन्ही । न दिसती नयनीं । अवचिता गगनीं । बिंबलासे ॥
लोपले रविशशि । तेज न माये आकाशीं । मेघ:श्याम मेघाशीं । लपविलें ॥ (ध्रु.)
दिव्यरुप तेज । तीव्र ना तेजबीज । कुंडलि विराजे । लोपलें सूर्यो ॥
ज्ञानदेवा ध्यान । मनाचेंही मन । हरिचरण स्थान । दृढ केलें ॥

अर्थ:

सार आणि असारचे रुप असलेले ते स्वरुप डोळ्यांना दिसत नाही, पण अवचित गगनात बिंबते. त्याच्या तेजाने आकाशातील चंद्र-सूर्य हे त्या तेजात लोपले आहेत. ते तेज त्या आकाशात मावत नाही, जणुकाही त्या मेघ:श्यामाने मेघालाही झाकून टाकले. कुंडलिनी जागृत झाल्यावर जे दिव्य तेज त्या रुपावर निर्माण होते, ते तेज तीव्र नाही व त्यात सूर्य लोपला आहे. आम्ही मनाचे मन असलेले ते ब्रह्मपद त्या समचरणांमध्ये पाहतो, असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग: २४

स्वरुपीं पाहतां बिंबीं बिंब उमटे । तें मेघ:श्याम दाटे बुंथि मनीं ॥
चित्त वित्त हरि जाला वो साजणी । अवचिता आंगणीं म्यां देखियला ॥ (ध्रु.)
सांवळा डोळसु चतुर्भुज रुपडें । दिसे चहूंकडे एक तत्त्व ॥
ज्ञानदेव म्हणे द्वैत निरसूनि बाही । एका रुपें बाही तरशील ॥

अर्थ:

मेघशामाकडे पाहिले की त्या बिंबाचे प्रतिबिंब माझ्या मनात उमटले आहे. त्या सगुण रुपाला अंगणात मी अवचित पाहिला, त्यामुळे माझे चित्त व वित्त सगळेच मी विसरलो. त्या चतुर्भुज परमात्म्याला डोळ्यांनी पाहिल्यावर ते एकतत्त्वाने सर्वत्र आहे हे मला जाणवले. त्या रुपाला एकत्वाने पाहिले तर सहज तरुन जाता येईल, असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग: २५

सांवळेचें तेज सांवळे बिंबलें । प्रेम तें घातलें ह्रदयघटीं ॥
निरालंब बाज निरालंब तेज । चित्तरस निज निजतेजें ॥ (ध्रु.)
आदिमध्यंअत राहिला अनंत । न दिसे द्वैताद्वैत आम्हां रया ॥
ज्ञानदेवीं सोय अवघाचि सामाय । सुखदु:ख माय आम्हां नाहीं ॥

अर्थ:

सांवळेचे तेज सांवळ्या बिंबात उमठले आहे. प्रेम हे हृदयात घातले आहे. निरालंब बाज, निरालंब तेज आहे, आणि चित्तरस त्याच्या निजतेजात आहे. आदिमध्ये अनंत राहिला आहे, पण द्वैत आणि अद्वैत आम्हां समजत नाही. ज्ञानदेवींच्या सोयामुळे अवघाचि सामाय आहे, सुख-दु:ख माय, आम्हां नाहीं, असे माऊली सांगतात.

अभंग: २६

एकांति बाळा । कीं सोहंसुखशयन वेळा । पाहे चरणकमळा । सुंदराचे ॥
तेथें अरुण उदेला । कीं सुमन प्रगटला । कमळणी जाला । अंतरीं विकासु ॥
तें चरण कमळकेवळ । भक्त आळिउळ । सेविती सकळ । योगिजन । तेणें तृप्त जालें ॥
कीं ह्रदय वोसंडले । म्हणोनि वाहावलें । ज्ञानडोहीं । तेचि ते परमानंद गे माय ॥ (१)

अर्थ:

एकांतात, बाळा सोहंसुखशयनात असताना, चरणकमळ पाहतो. तेथे अरुण उदय होत आहे आणि सुमन प्रकट होत आहे, त्यामुळे अंतरी विकास होत आहे. हे चरणकमळ केवळ भक्तांच्या आळिउळासाठी आहे, जे योगिजन सेवित आहेत. त्यामुळे ते तृप्त झाले आहेत. हृदय विस्फोटले, म्हणून ज्ञान डोळ्यात त्याचे परमानंद झाले, हे माऊली सांगतात.

न संगवे माय । परा पारुषली । दोंदिल दृष्टी जाली देखणेंपणें ॥
मनाचा अंकुर उगीच मुराला । तो कृष्णचि होऊन ठेला । अनुभविया ॥ (ध्रु.)
तये पदांघ्रीचे रज । तेणें तृप्ति वो सहज । वरि त्रिवेणी ऊर्ध्व व्रज । मज पाहतां ॥
ते तंव रेखा । वरि सखोल देखा । त्यावरी वोळले पीयूषपाणी ॥

अर्थ:

तेथे संगती नाही, परंतु पारुषली दिसते. दृष्टीद्वारे मनाचा अंकुर उगीच मुरला, तो कृष्ण होऊन ठेला. त्या पदांच्या अंगठीत असलेल्या रजाने सहज तृप्ती होते. वर त्रिवेणी पाहताना, ती रेखा व सखोल दिसते, त्यावर पीयूषपाणी वोळले जातात.

तयेचेनि मागें । उध्दरणें जगें । म्हणोनि संतसंगें । तया सोई ॥
ते दोहीं भागीं । विस्तारलें जगीं । म्हणोनि तया भागीं । चरणांगुष्ठ ॥
दृष्टीचा डोळा । न निवडेच बाळा । तेथें जाला एकवेळा । मुनिजनां गे माये ॥ (२)

अर्थ:

त्या मागे जगाला उध्दरण्याचा मार्ग आहे, म्हणून संतसंगात त्या सोईने दोन्ही भाग जगी विस्तारले आहेत. त्यामुळे त्या भागात चरणांगुष्ठ आहेत. दृष्टीचा डोळा कधी निवडत नाही; तेथे एकवेळा मुनिजन आले आहेत.

तेथें बिंबलीं नखें । कीं विवळणी विशेखें । काळेपणाचेनि द्वेषें । वाहावलीं पुढां ॥
उगमींच संचले । कीं वियोगें वाहावले । पुनरपि जडले । कृष्णपदीं ॥
गंगा अंगुष्ठधार । कीं वांकिचा बडिवार । तेथें सप्तही स्वर । उमटताती ॥ (३)

अर्थ:

तेथे नखांनी बिंबले आहे, की विवळणींच्या विशेखांनी काळेपणाच्या द्वेषाने वाहवल्या आहेत. उगमाने संचले आहे किंवा वियोगाने वाहवल्या आहेत, पुनरपि कृष्णपदीं जडले आहेत. गंगा अंगुष्ठधारी आहे किंवा वांकिचा बडिवार आहे; तेथे सप्तही स्वर उमठत आहेत.

स्वरुपीं रमली । म्हणोनि अधोमुख जाली । शोभती घाघुरली । पायीं प्रभावळी गे माये ॥
तंव ते निजानंद भरितें । नेणती आणिकांतें । विसरली आपणातें । हास्यवदनें ॥ (४)

अर्थ:

स्वरुपात रमले असल्याने अधोमुख झाले. शोभती घाघुरली आहे. तें निजानंद भरून नेणते आणिकांतें विसरले, हे हास्यवदनांमध्ये झाले.

म्हणती नेति नेति गर्जना । कीं माणिका खेवणा । घोट्या अनुमाना । बाळसूर्यो ॥
पोटरिया निवाळा । कीं उभलिया सरळा । जानुद्वय सोज्वळा । उच्चस्तंभ ॥ (५)

अर्थ:

नेति नेति गर्जना करून माणिका खेवणारा आहे. घोट्या अनुमाना हे बाळसूर्यो आहे. पोटरिया निवाळा आहे किंवा उभलिया सरळा आहे; जानुद्वय सोज्वळा आहे, उच्चस्तंभ आहे.

उंच युगुळ कटीं । माज सामावे मुष्टीं । सोहं समदृष्टी । दोहीं भांगीं गे माये ॥ (६)
वरि वेढिला पिंवळा । कीं मिरवे सोनसळा । कीं कल्पतरु फ़ुलेला । नाभिस्थानीं ॥

अर्थ:

उंच युगुळांच्या कटींमध्ये सामावलेले आहे, सोहं समदृष्टी दोन्ही भांगे आहेत. वर पिंवळा वेढलेला आहे किंवा मिरवे सोनसळा आहे; किंवा कल्पतरू फुललेला आहे नाभिस्थानी.

तेथें वेधु गोपिबाळा । कीं अंतरीं सांवळा । पालवी मेखळा । अभिळाखिया ॥ (७)
तेथें मदनु गूढपणें । रतिशये रमणे । दुजे अनुभउ अनुभवणें । न निवडे केंही ॥

अर्थ:

तेथे गोपिबाळा वेधून अंतरी सांवळा आहे, पालवी मेखळा आहे. तेथे मदन गूढपणाने रतिशये रमतो; दुजे अनुभव समजून अनुभवण्याची गोष्ट आहे, न निवडलेले.

सखोल नभमंडळ । तै ब्रह्मस्थान केवळ । कैसे पाहाले विवळ । तेथें जगामागी गे माये ॥ (८)
रोमराजवेळा । कीं वेणी एकवळा । दावि निराळा । उदरामध्यें ॥ ह्रदय निर्मळ ॥

अर्थ:

सखोल नभमंडळ, हे ब्रह्मस्थान आहे. कसे पाहिले विवळ? तेथे जगामागे गेले आहे. रोमराजवेळा आहे किंवा वेणी एकवळा आहे; दावि निराळा आहे, उदरामध्ये हृदय निर्मळ आहे.

तेथें ध्येय ध्यान केवळ । वरि चरणकमळ । द्विजोत्तम ॥ वैजयंति माळा । शोभतसे गळां ॥ (९)
उभलेनि वक्षस्थळा । उभारली ॥ सरळ बाहुदंड । न कळे कानवड ॥

अर्थ:

तेथे ध्येय ध्यान आहे, वर चरणकमळ आहे, द्विजोत्तम आहे. वैजयंति माळा गळां शोभत आहे. उभले वक्षस्थळ आहे, उभारलेले आहे. सरळ बाहुदंड आहे, न कळे कानवड.

ऐसा खुणा दावितसे एका । तंव दावी अनेका । अंगोळिया देखा । दशावतावरी ॥ (१०)
नखाची मंडणी । तेथें तेज तारांगणी । होत असे प्रवणी । त्रिमिर द्वैत ॥

अर्थ:

ऐसी खुणा एका वेळी दावित आहेत, त्यामुळे अनेक खुणा दावित आहेत. अंगोळ्या दिसतात दशावतारात. नखांची मंडणी आहे, त्यात तेज ताऱ्यांची आहे. त्रिमिर द्वैताचे प्रवण असते.

शुक्लपक्ष । कीं अंतरीं लक्ष । सारुनियां साक्ष । दृशदिसर्वी ॥ (११)
एकाएकीं संचरे कीं माजिघरीं दुसरे । स्वयें एकसरे । नवल चोज गे माये ॥

अर्थ:

शुक्लपक्ष आहे किंवा अंतरी लक्ष आहे. सारूनिया साक्ष आहे, दृशदिसर्वी आहे. एकाएकी संचरे, की माझ्या घरी दुसरे एकसरे झाले आहे, नवल चोज झाले आहे.

तेथ सानुसान स्वर । दोहिलें अंबर । हास्यवदन सुंदर । पावया छंदें ॥ (१२)
निमासुरा नेटका । न कळे ब्रह्मादिका । वेधुनि गोपिका । मोहियलें जग ॥

अर्थ:

तेथे सानुसान स्वर आहे, दोहिलें अंबर आहे

अभंग: २७

मनाचा भाव माझा खुंटला हरिध्यानें । अवघेंचि येणें मनें काळापिवन केलें ॥ (१)
लघु म्हणो तरी सूक्ष्मही नव्हे । सूक्ष्म ह्मणो तरि अगाधही नव्हे ॥
या काळियाची जाली गे माये ॥ (ध्रु)
बाप रखुमादेविवरु सुनीळ नीळकाळा । अवघ्या सहित गोपाळा बुडी दिधली गे माये ॥ (२)

अर्थ:

मनाचा भाव हरिध्यानाने खुंटला आहे; त्यामुळे सर्व काही मनाने काळापिवळ केले आहे.
लघु असे म्हणाले तरी सूक्ष्मही नाही, आणि सूक्ष्म असे म्हटले तरी अगाधही नाही, हे काळियाची जाल आहे.
रखुमादेवावर बाप सुनीळ नीळकाळा आहेत. गोपाळाने सर्वांना एकत्र बुडी दिली आहे.

अभंग: २८

नभ नभाचेनि सळें । क्षोभु वाहिजे काळिंदी जळें । सासिंनले जगाचे डोळे । तें रुप पाहावया ॥ (१)
भलतैसी हांव । मना न पुरे तेथींची धांव । लावण्यसिंधु सिंव सांडूनि जातो गे माये ॥
सुलभ परमात्मा गे माये । मन मुरोनि देखणेपणा उरी । याचि कारणें उभा भिवरेतीरीं । अनुपम्य जयाची थोरी गे माये ॥ (ध्रु)
काळिंदीजळाचा भोंवरा । कीं माजी वेढूनि इंदीवरा । माळ बांधोनियां मधुकरा । रोमांमाजी ॥ (२)
सकल सिध्दिंचा मेळां । तेंवि विभूति शोभे भाळा । मुगुटीं रत्नकिळा । लिंग अनुपम्य गे माये ॥ (३)
क्षीरसागरींचें । निवांत सुख । असो हें निमासुरें मुख । श्रीयेचें मनोहर देख । टवकारलें दोंभागीं ॥ (४)
पहावया ऊरंचीं शोभा । सकळ देवाची प्रभा । तेथें तारांगणें कैंचीं नभा । लेइला गे माये ॥ (५)
कटावरी ठेवूनि हात । जनां दावी संकेत । भवजलाब्धीचा अंत । इतुलाची ॥ (६)
सम चरणींच्या खुणा । उभा पंढरीचा राणा । तो आवडे जनांमना । दुर्लभ गे माये ॥ (७)
कैवल्याचा गाभा । कीं ब्रह्मविद्येचा वालभा । निकटपणाचिया लोभा । कैसा उभा असे ॥ (८)
देवा पायींची वीट । तेचि माये नीट । वरि येऊनि भीमातटी । वोळग दावी गे माये ॥ (९)
नेति नेतिचेनि बिरारें । उभऊनि श्रीकरारें । श्रुंगाराचेनि पडिभरें । चराचरें वोळगती ॥ (१०)
हा मेखळेचा मध्यमणी । उदो केला ग्रहगणीं । मध्य नायकु तरणी किरणीं । विरजितु गे माये ॥ (११)
आमुची ह्रदयींची श्रीमूर्ति । घेऊनि विठ्ठलवेषाची बुंथी । आतां चाळविसी किती । बापा पालटु नेघे ॥ (१२)
बाप रखुमादेविवरा विठ्ठला । त्वां मजशीं अबोला कां धरिला । जीवीं जीव आहे उरला । तो निघों पाहे ॥ (१३)

अर्थ:

आसमानातच्या ध्रुवतेचे दर्शन घेऊन, काळ्यांच्या जळण्याचा क्षोभ अनुभवायला मिळतो. सर्व जगाच्या डोळ्यांनी त्या रूपाकडे पाहावे लागते.
मनाच्या धावपळीत खूप काही दिसत नाही; परंतु मनातील प्रेम सागरीसारखे ओतले जाते.
सुलभ परमात्मा देखणेपणाच्या कारणाने, भक्त उभा राहतो आणि जयाचा अनुभव घेतो.
काळिंदीच्या पाण्यात माशी ओढून घेत आहे, त्याने मधुकर मण्यात मणी बांधला आहे.
सर्व सिद्धींनी एकत्र येऊन तिथे विभूती चमकते, मुगुटात रत्न आहेत.
क्षीरसागरात सुख आहे, त्यामुळे श्रीयेचा देखणा मुखच टवटवीत झाला आहे.
सर्व देवाची प्रभा शोभते, तिथे तारे आकाशात झळाळत आहेत.
हात ठेवून, भवजलाब्धीचा अंत दर्शविण्यासाठी तेथे संकेत आहे.
पंढरीचा राजा उभा राहतो; तो भक्तांच्या मनात प्रिय आहे.
कैवल्याचा गाभा आणि ब्रह्मविद्येचा प्रेम, तोच नजरेत दिसतो.
देवाच्या पायांची वीट सुस्पष्ट आहे.
शृंगाराचे काम तमाम जीव जणांना झळाळतो.
हा मेखळेचा मध्यमणी सर्वत्र फैलावला जात आहे.
आमच्या हृदयातील श्रीमूर्ति विठोबाच्या रूपात वावरणारी आहे.
आता किती बदल झाले हे पाहायला हवे.
रखुमाईच्या पती विठोबा, तुम्ही मला अबोल का धरला आहे? जीवाचा अस्तित्व उरला आहे, तो पाहायला निघा.

अभंग: २९

वेद प्रमाण करावया गोकुळासि आला । कीं नाटळिचा कुवांसा जाला ॥
ब्रह्म आणि गोवळा । ब्रह्मादिका वंद्यु ऐसा निगमु । पैं लाजविला ॥ (१)
गणिका स्वीकारि राहो मांडला । कीं दशरथ पतनीं चुकविला ॥
एका तें म्हणे जागा । एका तें म्हणेरे निजा । तैं मुचूकुंदापें काळयवनु आणिला रया ॥ (२)
विरोचनसुत । बळी बांधोनि जेणें । निगड निबध्द गजा सोडविलें ॥
एकाचीं बालकें काळापासूनियां हिरे । एका बाळाचे बाप विदारिले ॥
शिशुपाळा जैत देऊनियां शेखिं पाहेपां आपणचि जिंकीलें रया ॥ (ध्रु)
गुरुदुर्वास याचिये भक्ति आणि त्याचियेची रथीं देविरुक्मिणीसहित खांदु चालविला ॥
तो तेणें मानें फ़ुंदो पाहे तंव कोलतिया भेणें त्रैलोक्य हिंडविला ॥ (३)
पैजा सारुनि हातीं सुदर्शन वसविलें कीं भीष्मपण ॥
साचू केला । जितुकाचि कौरवा तितुकाचि पांडवां अचोज हा अमुलारया ॥ (४)
जमदग्नी जनकाचा वोल भूमीं न पडावा ॥
हाठावो वरि पितृभक्तीची आवडी ॥
जेणें साचपणा कारणें माता वधिली । कीं पुराणें खोचिलीं तोंडीं ॥ (५)
असुरदैत्य संहारितां बापु तयांची पातकें दवडी ॥
प्रजासि रायाची आण रायासी कवण नेमु हे तों संततपणाची प्रौढी रया ॥ (६)
या परि चराचरींचे दानव गिंवसूनि पुसिले परोपरी ॥
तंव यादवांसि अंबुलेपणची आस जाली थोरी ॥ (७)
प्रभास क्षेत्रीं अवघियातें केली एकसरी ॥
देवकी पुतना नोळखिजे । वैर भक्तीसी एकिची वोवरी ॥ (८)
पवनु काय हा पंथु शोधूनियां चाले समर्थु करिल तें उजरि रया ॥ (९)
या गोविंदाची माव । हे तों ब्रह्मदिकांसी कुवाडें ॥
तो हा मायेचेनि साचपणें न घेपवे ॥ (१०)
प्रकृतीचे गुण ते याचिये गांवीचे ॥
तो करील तें अनुचित बरवें ॥
लाघावियाचे भ्रमु लाघवीच जाणे यांसि कांही नवल नव्हे ॥ (११)
बाप रखुमादेविवरु जाणीतला तरि उकलेल आघवें रया ॥ (१२)

अर्थ:

गोकुळात वेदांचे प्रमाण ठेवून, नाटळीतले कुवांसा आले आहेत. ब्रह्म आणि गोवळा एकत्र आले आहेत.
गणिका स्वीकारली आहे, तर दशरथ पतनीं चुकविली आहे.
एकजण म्हणतो की जागा, तर दुसरा म्हणतो की निजा आहे.
काळ्याच्या अंधारातून मुचूकुंदा आणण्यात आला आहे.
विरोचनाचा पुत्र बळीला बांधून, निगड निबध्द गजाने सोडविला आहे.
काळाकडून घेतलेले बालकांमध्ये हिरे आहेत, तर एका बाळाचे बाप विदारले गेले आहेत.
शिशुपालाने शेखिं पाहता, आपणच जिंकले आहे.
गुरुदुर्वासाची भक्ती आणि त्याने रथ चालविला आहे, त्याच्या खांद्यावर देविरुक्मिणीसहित.
तो तिथे पाहतो, आणि कोलतिया भेणं त्रैलोक्यात हिंडविला आहे.
पैजा सारून सुदर्शन हातात घेतला आहे, भीष्माच्या उष्णतेत साचले आहे.
कौरवांची जितुकाची आणि पांडवांची तितुकाची स्थिती आहे.
जमदग्नीच्या जनकाच्या आशीर्वादाने जमीनवर न पडता वर राहो, पितृभक्तीच्या आवडीने.
साचपणामुळे माता वधिली गेली आहे, पुराणे तोंडी खोचली आहे.
असुरदैत्यांचा संहार केल्यामुळे त्यांच्या पातकांचा दवडी झाला आहे.
संपूर्ण प्रजेसाठी राजा कसा नेईल, हे संततपणाच्या प्रौढीसाठी महत्त्वाचे आहे.
या सर्वांच्या दानवांच्या हत्येमुळे यादवांमध्ये आशा निर्माण झाली आहे.
प्रभास क्षेत्रामध्ये सर्वांनी एकत्र येऊन कार्य केले आहे.
देवकीला पुतना ओळखली गेली, वैर भक्तीत एकच आहे.
पवन हा पंथ शोधूनच चालतो, समर्थ तोच करतो.
या गोविंदाची माव ब्रह्मदिकांशी संवाद साधते, त्यामुळे माया घेऊ शकत नाही.
प्रकृतीचे गुण त्या गोविंदाच्या गांवी आहेत, तो जे काही करेल ते अनुचित असेल.
लाघावियाचे भ्रमं लाघवीच जाणे काही नवल नाही;
रखुमाईच्या बापाला ओळखले तर उकलेल.

अभंग: ३०

निळें हें व्योम निळें हें सप्रेम । निळेपणें सम आकारलें ॥ (१)
नीळवर्ण ब्रह्म नीळवर्ण कर्म । नीळवर्ण आश्रम गुरु देखे ॥ (ध्रु)
निळेपणें वर्तो नीळेपणें खातों । निळपण पाहातो निळे पणें ॥ (२)
ज्ञानदेव आला नीळवर्ण शाळा । निळे पण गोंवळा रातलीये ॥ (३)

अर्थ:

निळा आकाश निळा आहे, सप्रेम आहे.
निळेपणाने सर्वत्र आकार घेतला आहे.
नीळवर्ण म्हणजे ब्रह्म, नीळवर्ण कर्म, आणि नीळवर्ण गुरुचा आश्रम देखील निळा आहे.
मी निळेपणात वावरणारो आणि निळेपण खाणारो आहे.
ज्ञानदेव आला आहे नीळवर्ण शाळेत, आणि निळे गोंवळा रात्री होत आहे.

अभंग: ३१

सांवळियाचें तेज सांवळा श्रीहरि । शेज बाज वोवरी ब्रह्मांडाची ॥ (१)
गृहदारा दिनमणि तेज देऊनि मेदिनी । मेरु प्रदक्षणि आप होय ॥ (ध्रु)
ऐसा हा सांवळा सतेज साजणी । म्यां आपुल्या आंगणी देखीयला ॥ (२)
ज्ञानदेवा साजण सांवळिये प्रभेचें । मी माझें मोहाचें हरिरुप ॥ (३)

अर्थ:

सावळा श्रीहरि सावळ्या तेजाने तळपत आहे, आणि त्याने ब्रह्मांडाच्या बाजूला शेज केले आहे.
घरदार सर्व पृथ्वीच तेजस्वी करतो, आणि तो मेरु प्रदक्षिणा करत आहे.
हे सखी, असा तेजःपुंज सावळा मी माझ्या अंगणात पाहिला.
हे सखी, त्या सावळ्या प्रभेला पाहताच, मी त्याला मोहाने पाहायला गेले, आणि मोहच हरिरूप झाला.

अभंग: ३२

पैल सुखाचेनि माये सुकाळु । नवल पाहिजे हो गोपाळु । म्हणोनि योगयाग तप साधन । (१)
व्रत दान उद्यापन । पंचाग्नि गोरांजन अनुष्ठान । परि पद निर्वाण नकळें हें ॥ (ध्रु)
तुझ्या नामाचिनि आनंदे । गातांवातां जोडसी विनोदें रया ॥ (२)
या गोंवळेनि जग । न दिसे जगपण भाग । पाहेपां सकळीं योग । तुझा तूंचि ॥ (३)
अर्थुनि पाहे दृष्टि । तंव तुझ्यापायीं पडे मिठी । आवडी नोसंडी गांठी । तुझिया पायाची ॥ (४)
आतां जरि निरुतें । तूंचि आत्मा तूंतें । सुखी सुखाचेनि निजप्राप्ति रया ॥ (५)
तुझें स्वरुप अदृष्य । तो मुनिमानसींचा प्रकाश । इंदु तूं पूर्णांश । चैतन्यघन ॥ (६)
बाप रखुमादेविवरा विठ्ठला पाहतां उघडा डोळा । दाविलें निधान रया ॥ (७)

अर्थ:

सुखाचे आणि समृद्धीसाठी मला गोपाळाच्या दृष्टिकोनातून पाहावे लागेल.
म्हणूनच योग, याग, तप, साधना, व्रत, दान, आणि पंचाग्नि अनुष्ठान करतो;
पण निरवानात गेले की ते अनाम आहे.
तुझ्या नावात आनंद आहे, गाण्यात व आनंदात तूच समाविष्ट आहेस.
या गोंवळ्यात जगाला नाही, ज्या भागात तूच आहेस.
अर्थात पाहिले की तुझ्या पायावर मिठी पडते, आवडीने तुझ्या पायाची गांठी होत आहे.
आता जर निरुत्तरे विचार केले, तर तूच आत्मा आहेस.
सुखाचे, सुखाचा निजप्राप्ती करतो.
तुझे स्वरूप अदृश्य आहे, पण मुनिमानसींचा प्रकाश आहे.
तू पूर्णांश आहेस, चैतन्यघन आहेस.
बाप रखुमादेविवर विठ्ठल पाहताना उघडा डोळा;
त्याला निधान दिला आहे.

अभंग: ३३

सुनीळ गगना पालटु । तैसा दिसे अंगीं नटु । कृष्णी बाणलासे नीळवर्णु गे माये ॥ (१)
यमुनेच्या पाबळीं । तनु घेउनि सांवळि । पावा वनमाळी वाजतु आसे ॥ (ध्रु)
पांवयाचेनि नादें । कृष्णाचेनि वेधें अमृतघनु वोळला । आकाश वोळुनि वर्षाव झाला ब्रह्मरसपूर आलारे ॥ (२)
कान्हा अति सुंदर वदनारविंद आळी सेविती अनिवाररे आयो ॥ (३)
चंदनादिटिळकुलल्लाटीं जया साजे मोर विसावेटी रेआयो । सुरतरु कुसुमें कबरीं भारुरे कुंडलें झळकति कपोळीं रे आयो ॥ (४)
बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलुरे । त्रिभुवनजनमोहन रे आयो ॥ (५)

अर्थ:

जसा आकाशाचा निळा रंग बदलतो, तसा कृष्णाचा रंगही बदलतो.
तो कृष्ण यमुनेच्या तटावर उभा आहे, पावा वाजवत.
त्याच्या पाव्याच्या सुरात अमृतघन वळून येत आहे,
आकाशातून वर्षाव होत आहे, ज्यामुळे ब्रह्मरसाचा पुर आला आहे.
त्याच्या सुंदर मुखकमळावर भक्त लुब्ध आहेत,
ते भ्रमर बनून त्याचा स्वाद चाखत आहेत.
त्याने सुगंधी चंदनाचा टिळा रेखला आहे,
त्याच्या केसांत मयूरपुच्छ खोवले आहे.
त्याच्या कानातील कुंडल झळकत आहेत.
रखुमाईचा पती आणि माझा पिता असलेला तो विठ्ठल जगावर मोहनास्त्र चालवतो आहे.

अभंग: ३४

लाउनि मनगणीची दोरी विपरीत तयाची कुसरी । अकळून न कळे श्रीहरी । अवघे वोडंबर तुझें ॥ (१)
अष्टदळकमळाची वोवरी । विपरीत तयाची कुसरी । एकविस खणांचे उपरी । बाहीजु कां हरी दाखविली ॥ (ध्रु)
तेथ रात्र दिवस नेणिजे । सोहं प्रकाश सहजे । नाचविसी पंचभूतें वोजे । कवतुक तुझें तूं पाहसी ॥ (२)
भानु निसियेचा कुवासा । येक राहिले याचिये आशा ॥ (३)
येक ह्मणति अढळ धुरु कैसा । तयाचा भरंवसा त्यासिं नाही ॥ (४)
ऐसीं तयाचीं बोलणीं । अंगीं राहिलीं खेळणीं । साही पावटणी करुनि । सातावरि घातु मांडिला ॥ (५)
करीं घेऊनि आळवणी । करु नेणें वोवाळणी । बाप रखुमादेविवरा विठ्ठला चरणीं । चौघी जणी निमालिया ॥ (६)

अर्थ:

मनगणीत दोरी लावून, श्रीहरीचा विपरीत कुसरी दिसतो,
अकळूनही न कळता अवघे जग तुझ्याच आश्रित आहे.
अष्टदळ कमळाच्या ववरचं तुझं कुसरी,
एकविस खणांच्या उपरी तु हरीला दाखविला आहे.
तिथे रात्र आणि दिवस नाचवले जातात,
तू पाहिल्यावर सोहं प्रकाश प्रकट होतो,
पंचभूतांना नाचवतो, हे तुझं कवतुक आहे.
भानु निसीच्या कुवासावर एक राहतो,
याच्यावर एक अढळ धूर आहे, त्याला त्याचा भरवसा नाही.
ऐसी तुझी बोलणीं अंगात राहतात,
सातावर घातलेले पावटणी करतो.
आता आळवणी घेऊन,
तुला निव्वळ नेणं असं करतो,
बाप रखुमादेविवर विठ्ठलाच्या चरणी चार जणी निमालिया.

अभंग: ३५

त्रिभंगी देहुडा ठाण मांडुनिया माये । कल्पद्रुमातळीं वेणु वाजवित आहे ॥ (१)
गोविंदु वो माये गोपाळु वो । सबाह्य अभ्यंतरीं अवघा परमनंदुवो ॥ (ध्रु)
सांवळे सगुण सकळा जिवांचें जीवन । घनानंद मूर्ती पाहतां हारपलें मन ॥ (२)
शून्य स्थावर जंगम व्यापूनि राहिला अकळ । बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलु सकळ ॥ (३)

अर्थ:

मांडी, गुडघा व पाऊल या तीन ठिकाणी वाकडा झालेल्या, पाय दुसऱ्या पावलाजवळ ठेवल्यामुळे जो देहुडा म्हणजे दीड पाय झाला आहे, अशा स्वरूपाची ठेवण मांडून (मुरलीधराचे स्वरूप धारण करून) कल्पवृक्षाखाली वेणू वाजवीत उभा आहे. जो अंतर्बाह्य परमानंदरूप आहे, व जो मंगवान श्रीकृष्ण, ज्याला गोविंद, गोपाळ अशी अनेक नांवं आहेत, तो मी पाहिला गे माय! असं ते सावळं सगुण रूप सर्व जीवांचं जीवन आहे आणि केवळ आनंदाची मूर्त आहे. अशा त्या श्रीकृष्णाला पाहून माझं मन हरपून गेलं. तो आकाशादि स्थावर-जंगम सर्व वस्तूत व्यापलेला असूनही, मौज अशी की, त्याचं स्वरूप कोणाला कळत नाही.

अभंग: ३६

तुरे कांबळा डांगेवरी विषाण वेणु घेऊनि करीं । वैजंयति रुळे कैशी वक्षस्थळावरी ॥ (१)
गोविंदु वो पैल गोपाळु माये । सुरतरु तळवटीं देखे कैसा उभा राहे ॥ (ध्रु)
आडत्रिपुंड्र शोभत दूमिळ भारेंसि जे जात । नागर केशरिचीं पुष्पें कैसा खोप मिरवत ॥ (२)
हिरिया ऐशा दंतपंक्ति अधर पोंवळ वेली । श्रवणीं कुंडलें ब्रह्म रसाचीं वोतलीं ॥ (३)
विश्वाचें जीवन तें म्यां सार देखीलें । योगी ध्याती ध्यानीं ब्रह्म तेंचि गोकुळासि आलें ॥ (४)
आजि धन्य धन्य जालें राया कृष्णासि देखिलें । निवृत्तिमुनिरायप्रसादें ध्यान तें ह्रदयासि आलें ॥ (५)

अर्थ:

तुरे आणि कांबळा डांगेवर विषाण घेऊन, कृष्ण वेणू वाजवताना दिसतो आहे. वैजयंतीच्या रुळांनी त्याचं वक्षस्थळ सजवलं आहे. गोविंद, गोपाळ या रूपात, तो सुरतरुच्या तळवटीं उभा आहे. आडत्रिपुंड्र शोभतो, दूमिळ भरासोबत जात आहे, आणि नागर केशरीच्या पुष्पांमध्ये खोप मिरवतो. त्याची दंतपंक्ती हिरीयात आहे, आणि अधर पोंवळ वेली जसं श्रवणीं कुंडलांमध्ये ब्रह्म रसाचीं वोतली आहे.
विश्वाचं जीवन मी सारं पाहिलं, योगी ध्यातीं ब्रह्म तेंच गोकुळास आलं आहे. आज हा कृष्ण पाहून धन्य धन्य झालंय. निवृत्तिमुनिरायच्या प्रसादानं ध्यान माझ्या हृदयात आलं आहे.

अभंग: ३७

बरवा वो हरि बरवा बो । गोविंद गोपाळ गुण गरुवा वो ॥ (१)
सावळा वो हरि सावळा वो । मदनमोहन कान्हो गोवळा वो ॥ (ध्रु)
पाहतां वो हरि पाहतां वो । ध्यान लागलें या चित्ता वो ॥ (२)
पढिये वो हरि पढिये वो । बाप रखुमादेविवरु घडिये वो ॥ (३)

अर्थ:

जीवाचे कल्याणास उपयोगी पडतील असे अनंत उत्तम गुण ज्याच्या ठिकाणी आहेत, असा भगवान श्रीहरि म्हणा, गोविंद म्हणा किंवा गोपाळ म्हणा, अशी हजारो नावे ज्याला आहेत; तोच श्रीहरि सर्वोत्तम आहे हो! तो सावळ्या वर्णाचा असून गाई राखतो खरा; परंतु तो मदनालाही मोह उत्पन्न करणारा आहे. काय सांगावे! त्या हरीला पाहताच माझं चित्त ध्यानात लागून गेलं आहे हो! तोच श्रीहरि मनाला वारंवार आवडतो हो! असे त्या श्रीहरीचे रूप आहे. जय जय ज्ञानेश्वर माऊली!

अभंग: ३८

आतसिकुसुमकोशशामघनु । तुळशीवृंदावनामाजी मुनीमनोपद्मदळविशाळजिरे आयो ॥ (ध्रु)
जलधीशयन कमलालयाजीवनु । बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलु घनानंदुमुर्ति ॥ (१)

अर्थ:

तुळशीच्या वृंदावनात मुनींच्या मनातील पद्माच्या डळासारखे, आतसिक कुसुमकोश समते, येणारे आहेत. जलधीत शयन करणारे, कमलालयाचे जीवन असलेले, बाप रखुमादेविवरु विठ्ठल घनानंद मूर्ती आहे.

अभंग: ३९

चतुरपणें चतुराननु पैं भागला । शिवुपणें शिवरुपु पैं जाहला ॥ (१)
हरिपणें हरि अंग रिघाला । या तिहींचा मेळा न दिसे गे माये ॥ (ध्रु)
रखुमादेविवरु तिहीं गुणां वेगळा । शक्ति नव्हे दादुला गे माये ॥ (२)

अर्थ:

तोच ब्रह्मा रुपाने सृष्टीची चतुर निर्मिती करताना थकला, तोच शिवपणाने शिवरुप झाला. तोच हरिपणाने हरि अंग झाला; हे जर एकत्व असले तरी हे जीव रूपी सखी मला त्यांचा मेळ लागत नाही. असा तो तिन्ही गुणांहून निराळा असणारा रखुमाईचा पती हा शक्ती नसून माझा नवरा आहे. असे माऊली सांगतात.

अभंग: ४०

तुज सगुण म्हणों की निर्गुण रे । सगुण निर्गुण एकु गोविंदुरे ॥ (१)
अनुमाने ना अनुमाने ना । श्रुति नेति नेति म्हणती गोविंदु रे ॥ (ध्रु)
तुज स्थूळ म्हणों कीं सूक्ष्म रे । स्थूलसूक्ष्म एक गोविंदुरे ॥ (२)
तुज आकार म्हाणों की निराकररे । साकारु निरुकारु एकु गोविंदुरे ॥ (३)
तुज दृश्य म्हणों कीं अदृश्यरे । दृश्यअदृश्य एकु गोविंदुरे ॥ (४)
निवृत्तिप्रसाद ज्ञानदेव बोले । बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलुरे ॥ (५)

अर्थ:

हे गोविंद, तुझा सगुण म्हणता निर्गुण आहे; सगुण आणि निर्गुण हे एकच आहेत. अनुमाने कशावरही ठरवता येत नाही; श्रुती 'नेति नेति' म्हणते. तुझा स्थूल म्हणता सूक्ष्म आहे; स्थूल आणि सूक्ष्म हे एकच आहेत. तुझा आकार म्हणता निराकार आहे; साकार आणि निराकार हे एकच आहेत. तुझा दृश्य म्हणता अदृश्य आहे; दृश्य आणि अदृश्य हे एकच आहेत. निवृत्तिप्रसाद ज्ञानदेव म्हणतात, "बाप रखुमादेविवरु विठ्ठल!"

अभंग: ४१

चंचळ चांदिणें सोमविणें भासलें । तेज निमालें रविबिंबेंविणें ॥ (१)
जगत्रजीवनु ह्मणे जगासी कारण । तें अणुप्रमाण तेथे दिसे ॥ (२)
बापरखुमा-देविवरु अणुप्रमाण भासला । सगुण निर्गुण जाला बाईये वो ॥ (३)

अर्थ:

त्याच्या रुपाकडे पाहिल्यावर चंचल चांदणे चंद्रासह लोप पावते; तसेच सूर्यही तेजासह लोप पावतो. तोच जगताचे कारण आहे आणि जगाचे जीवन आहे; तरीही त्याची व्याप्ती अणु प्रमाणे सूक्ष्म आहे. हे जीव रूपी सखी, तो रखुमाईचा पती सूक्ष्म असून सगुण व निर्गुण तोच झाला आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: ४२

दोन्ही बाहीं संतांची सभा । सिंहासनी उभा श्रीविठ्ठल ॥ (१)
गाती नारद तुंबर प्रेमें । हरीचें नाम गर्जती ॥ (२)
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु उभा । त्रैलोक्याची शोभा शोभतसे ॥ (३)

अर्थ:

सिंहासनावर श्री विठ्ठल उभा आहे, त्याच्या दोन्ही बाजुला संतांची सभा भरली आहे. हरिनाम प्रेमाने घेत, तेच नाम नारद तुंबर गात आहेत. तो रखुमाईचा पती विठ्ठल उभा राहिल्यावर त्रैलोक्याची शोभा वाढते, असे माऊली सांगतात.

अभंग: ४३

ऐसा अवतार नरहरि स्तंभामाझारी । भक्तांपरोपरी धरी रुपें ॥ (१)
धरुनिया महीत्व झाला नृसिंहरुप । वेदशास्त्रांसी अमूर्त मूर्तीस आला ॥ (२)
बापरखुमादेविवरु नरहरी अवतारु । वर्ण सारड्ग.धरु निजरुप ॥ (३)

अर्थ:

नरहरि हा अवतार भक्तांच्या भल्यासाठी धरलेला आहे. धरुनिया महत्त्व नृसिंह रूपाने प्रकट झाले आहे. वेदशास्त्रांनुसार अमूर्त स्वरूपाला मूर्त स्वरूप प्राप्त झाले आहे. तो रखुमाईचा पती नरहरी अवतार घेत आहे, त्याचे वर्ण सारड आहे, असे माऊली सांगतात.

​

अभंग: ४४

स्वर्ग जयाची साळोंखा । समुद्र पाळी पिंड देखा । शेषासरिखी बैसका । जो आधार तिही लोकीं ॥ (१)
लिंग देखिलें देखिलें । त्रिभुवनीं विस्तारलें ॥ (२)
मेघधारीं तपन केलें । तारापुष्पीं वरी पूजिलें । चंद्रफल ज्या वाहिलें । वोवाळिलें रविदीपें ॥ (३)
आत्मनैवेद्य समर्पिलें । ब्रह्मानंद मग वंदिलें । ज्योतिर्लिंग मग ध्याईलें । ज्ञानदेवीं ह्रदयीं ॥ (४)

अर्थ:

ज्याची साळुंखा स्वर्गाला भिडली आहे आणि खालच्या पिंडीने समुद्राचा ठाव घेतला आहे, तो शेषासारखी बैठक करून बसलेला आहे, तो ह्या तिन्ही लोकांचा आधार आहे. असे परमात्मतत्त्व लिंग स्वरूपात मी पाहिले आहे, आणि ते त्रिभुवनात विस्तारलेले आहे. त्याचे स्नान मेघधारा घडवतात, त्याची पूजा तारापुष्प अर्पण करून केली जाते. त्याला चंद्राचा फल म्हणून नैवेद्य दाखवला जातो आणि सूर्याद्वारे औक्षण केले जाते. त्याला आत्मनैवेद्य अर्पित केला जातो, ब्रह्मानंद समर्पित केला जातो, असे ज्योतिर्लिंग माऊली ज्ञानेश्वर आपल्या हृदयात ध्यान करतात.

अभंग: ४५

देव आहे जैसा तैसा नेणवे सहसा । भांबावला कैसा विश्वजनु ॥ (१)
तया रुप ना रेखा लय ना लक्षण । ते प्रतिमें आणून वासना रुपें ॥ (२)
देखा सर्वगत निराळा अद्वैत । तया मूर्तिमंत ध्याय जनु ॥
तिहीं देवासि आरु जेथुनि विस्तारु । तो ध्वनि ओंकारु त्या आरु ॥
आतां तो नाद ना बिंदु काळा ना छंदु । अक्षय परमानंदु सदोदितु ॥ (२)
अवतरे तैसाच नव्हे होय तें न संभवे । आहे तें आघवें लाघव रया ॥ (३)
तो येकट एकला रचला न वेचला । आदिअंतीं संचला अनंतपणें ॥
पृथ्वी आप तेज वायु आकाश । हीं सकळही हारपती प्रळयांती ॥
तो निरशून्य निरुपम निरंजन निर्वाण । ते दशा पाषाण केंवि पावती ॥ (३)
पाहातां या डोळां परि न दिसे कांहीं केल्या । व्यापुनियां ठेला बाहिजु भीतरि ॥ (४)
तो पदपिंडा अतीतु भवभावरहितु । बापरखुमादेविवर विठ्ठलु ह्रदयांतु रया ॥ (४)

अर्थ:

देवाचा स्वरूप नेहमीच असतो; मात्र त्याचे भांबावलेले स्वरूप विश्वाला कसे दिसते हे सांगणे कठीण आहे. त्याचे रूप, रेखा, लय किंवा लक्षण नाही. तो सर्वत्र अद्वितीय आहे. त्याचे मूर्तिमंत ध्यान जरी केले तरी तो अव्यक्त आहे. तो नाद नाही, बिंदू नाही, काळा नाही, छंद नाही; तो अक्षय परमानंद आहे.त्याचे अवतार कसे आहेत, हे सांगणे शक्य नाही. तो एकटा आहे, त्याला कोणतीही रचना केली नाही, तो आदिदेव आहे. पृथ्वी, तेज, वायु, आकाश या सर्वांचा त्यात समावेश आहे. तो निरशून्य, निरुपम, निरंजन आहे, जो संपूर्ण विश्वात व्यापलेला आहे. पाहताना, या डोळ्यांनी त्याचे स्वरूप दिसत नाही, कारण तो बाहेरील आणि अंतरी व्यापलेला आहे. तो पदपिंडा अतीत आहे आणि भवभावरहित आहे; तो रखुमाईचा पती विठ्ठल हृदयात आहे.

अभंग: ४६

मन मारुनि डोळां लेईलें । काळेपणें मिरवलें रुप त्यांचें ॥ (१)
बरवें हें रुप काळें अमोलिक । म्हणोनि सांग जें शुध्दभावें ॥ (२)
रखुमादेविवरु अगाध काळें रुप । म्हणोनि सर्वत्र व्योम व्यापियेलें ॥ (३)

अर्थ:

मनाला नियंत्रित करून, मी डोळ्यांनी पाहिले की, काळेपणात मिरवणारे ते रूप आहे. हे काळे रूप अमोलिक आहे, म्हणून ते शुद्ध भावनेने सांगितले आहे. रखुमाईचा पती असलेल्या विठ्ठलाचे अगाध काळे रूप सर्वत्र व्योमात व्यापलेले आहे.

अभंग: ४७

काळेपणाचा आवो अंबरीं बाणला । तो एकु दादुला देखिला डोळां ॥ (१)
काळें मनुष्य मानव जालें । अरुप रुपा आलें गोविंदपणें ॥ध्रु०
रखुमादेविवरु विठ्ठलु सोहंधरु । त्यानें माझा वेव्हारु बहु काळें नेलागे माये ॥ (२)

अर्थ:

संपूर्ण आकाशातील काळेपणात, एकटा दादू म्हणजे विठ्ठल डोळ्यांनी पाहात आहे. काळा मानव बनलेला गोविंदपणा आल्यामुळे, अरूप स्वरूपाचा अनुभव घेत आहे. तो रखुमाईचा पती, विठ्ठल, माझे सर्व व्यवहार लपवले आहेत.

अभंग: ४८

ज्याचें गुणनाम आठवितां मनचि नाहीं होय । अनुभवाचे पाय पुढें चालती ॥ (१)
निर्गुणगे माय गुणवंत जाला । प्रतिबिंबीं बिंबतसे चैतन्याचें मुसे ॥ (२)
प्रति ठसावत तें वृंदावनीं ब्रह्म असेगे माये ॥ (२)
बापरखुमादेविवरु डोळसु सावळा । द्वैत अद्वैत सोहळा भोगविगे माये ॥ (३)

अर्थ:

ज्याच्या गुणांचा विचार करतांना मन गोंधळले जाते, तेव्हा अनुभवाचे पाय पुढे जातात. निर्गुण स्वरूपाने गुणवंत झालेला, प्रतिबिंबात चैतन्याचे मूळ असल्यामुळे, प्रत्येक ठिकाणी तो ब्रह्म असल्याचे भासते. विठ्ठल, रखुमाईचा पती, सावळा असून द्वैत आणि अद्वैत दोन्ही अनुभव देतो.

अभंग: ४९

निळिये रजनी वाहे मोतिया सारणी । निळेपणें खाणीं सांपडली ॥ (१)
आंगणीं चिंतामणि जळधरु सिंपणी । अमृतसाजणी जीवनकळा ॥ (२)
सुमनाचे शेजे विरहिणी विराजे । शयनीं सुलजे आरळ सेज ॥ (३)
माजयानें हटीं मुखकमळ टेंकी । निळिये अवलोकी कृष्णमूर्ति ॥ (४)
कमळणी आमोद सुस्वाद मकरंद । चंदनाची अभेद उटी अंगी ॥ (५)
कर्पूरपरिमळें दिव्य खाद्य फ़ळें । ठेऊनि सोज्वळें वाट पाहे ॥ (६)
मन तो निळिये गोविंदाचिये सोसे । विरहिणी पाहे वाटुलि ऐसी ॥ (७)
ज्ञानदेवी निळिये वाटुले गोविंदीं । कृष्ण निळिये पदीं ठाव जाला ॥ (८)

अर्थ:

मोत्यांच्या सारणीवर निळी रात्र वाहत आहे, जणू निळ्या मोत्यांची खाण सापडली आहे. हृदयात चिंतामणी बनून तो अमृताचे शिंपण करतो. विरहिणी त्या पुष्प शय्येवर पडली आहे, ती तळमळत आहे. तिच्या मनात त्याने निळे मुखकमळ दाखवावे अशी इच्छा आहे. ती मधाच्या चवीसह, कमळाचा सुगंध घेत, चंदनाची उटी लाऊन बसली आहे. कर्पूराच्या सुगंधात ती रसरशित फळे घेऊन त्याची वाट पाहात आहे. तिचे मन गोविंदाच्या सोसाने आतुरले आहे, ती विरहात तळमळत आहे. त्या निळ्या गोविंदाच्या निळ्या कृष्णपदाने मनाला ठाव दिला आहे, असे माऊली सांगतात.

अभंग: ५०

राम बरवा कृष्ण बरवा । सुंदर बरवा बाइयांनो ॥ (१)
केशव बरवा माधव बरवा । गोपाळ बरवा बाइयांनों ॥ (२)
बाप रखुमादेविवरु त्रिभुवनीं गरुवा । विठ्ठलु बरवा बाइयांनो ॥ (३)

अर्थ:

हे बाईयांनो, राम, कृष्ण, सुंदर, केशव, माधव आणि गोपाळ या सर्वांचा आवाहन करून त्यांना "बरवा" म्हंटले आहे. रखुमाईचा पती विठ्ठल त्रिभुवनात उभा आहे, म्हणून त्याला सुद्धा "बरवा" म्हंटले आहे.

​अभंग: ५१

साती बारी दोन्ही आपणचि होऊनि । सुरतरु माझारी वोळगे ॥ (१)
तळीं त्रिभंगी मांडूनि ठाण घेऊनि मेघाचें मान । विजु एकी वेढुन बरवे गर्जतुगे माये ॥ (१)
नवलावोगे माये न्याहाळितां कैसे मनाचे नयन उमलताती ॥
तीही एक दृष्टि जिव्हा लाभती तरी । सुलभु देखतां बोलतीगे माये ॥ध्रु०
पाहो याचे पाय । शंभूचिया माथां माये । सासिन्नली चंद्रदाहें गंगेतें ॥ (२)
तेथ असुराची शिरें । येथे सकळ शरीरें । तोडराचेनि बडिवारें । बरीजतुगे माये ॥ (२)
तेज सांवळें । रुप लाधलें परिमळें । अनंगाचेनि सळें । कासीं कासियेला ॥ (३)
तो पालउ पांढर गळे । होतुकां जगाचे डोळे । दुरुनियां सुनिळें । रोविलेंगे माये ॥ (३)
उपनिषदाचा गाभा । माजी सौंदर्याची शोभा । मांडिला दोखांबा । तैसा दिसे देखा ॥ (४)
वेगळालिया कुंभस्थळा । परि हातु सरळा । पालटु बांधला माळा । मेखळा मिसेंगे माये ॥ (४)
भलतेउते वाहे न वाहे नदी । जेंवीं स्थिरावे अगाधीं । तैसी पुंजालता हे मंदी । दोही वेदांची ॥ (५)
वरिलिया वक्षस्थळा । नुपुरे स्थानीचा डोळा । मागुन निघे कमळा । नव्हे रोमराजी ॥ (५)
लावण्य उदधी वेळा । तेंचि पै वैजयंती माळा । वरी शोभतसे सोहळा । साहकारवेचा ॥ (६)
म्हणे प्रेम पुष्कळा । थडिये लाभे सकळा । नयनसुखाच्या सुकाळा । जग मेळवितुगे माये ॥ (६)
भोंवतीं तारागणें पुंजु । मांजी अचळ सुरिजु । आला वक्षस्थळा उजु । तैसा दिसे देखा ॥ (७)
जेवणे न अंगें । उभऊनि श्रीकरायोगें । योगनादातटी रंगे । नभु दुमदुमितवो माये ॥ (७)
इंद्रधनुष्य काढिलें । तया तळीं बहुडलें । तेचि कुरुळीं वेढिलें । समाधिसुख देखा ॥ (८)
आवारीचा गुणु । श्रुतीगर्भी समवर्णु । दोही स्वरीं गोडी वेणु । जग निववीतुवो माये ॥ (८)
या वेधितां कांहींच नुरे । रुपा आले हेंचि खरें । वरी दाविता हे माजिरें । गोपवेशाचें ॥ (९)
तमावरी हातियारे । रविकाज काईयेरे । तैसा रखुमादेविवरें । विरें घेतलेंगे माये ॥ (९)

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वर आपल्या भक्तांना सांगतात की, तो एक अद्भुत सौंदर्य आहे, जो सर्वत्र विखुरला आहे. तो आकाशात चमकणाऱ्या ताऱ्यांप्रमाणे आहे, आणि त्याच्या सौंदर्यात एक अद्वितीय लावण्य आहे. मेघांचे सौंदर्य आणि विजांच्या गर्जनांसोबत तो त्रिभंगी आहे, त्यामुळे भक्तांना त्याचे भान येते.

दिव्यतेचा अनुभव घेणारा तो पती कसा सुंदर आहे, हे त्यांनी अत्यंत सुरेख भाषेत वर्णन केले आहे. भक्ताच्या हृदयात तो एक अत्यंत प्रिय स्वरूप आहे, जो विश्वाच्या सर्व अंगांत व्यापला आहे.

संपूर्ण भक्तिभावाने तो जगातील सर्व गोष्टींमध्ये व्यक्त होत आहे, म्हणून त्याचे स्वरूप सर्वत्र नजरेस येते. प्रेम आणि भक्तीच्या वेदना भोगून त्याच्या दर्शनाची आस आहे, आणि त्याच्या सहवासात भक्तांना संपूर्ण सुख मिळते.

जगाच्या अनुभवांतून त्याचा अद्वितीय आविष्कार होतो, जे भक्तांच्या मनाला तृप्त करतो. प्रत्येक वस्तूत तो आढळतो, ज्यामुळे भक्तांचे मन सध्या तृप्त होऊ शकते.

अभंग: ५२

मदनमूर्ति विश्वीं अळंकारिली । ते डोळ्यां असुमाय जाली ॥ (१)
पाहतां मनाची वृत्ति नुपुरे तेथिची सोय ।
तेथें भरोनि वोसंडिली गे माये ॥ (१)
अभिनव रुप कैसें मना अगोचर अरुप रुपासि आलें ।
तें हें कल्पद्रुमातळीं ठाण मांडूनि देहुडें ।
तेणें आनंदघनें निवविलेंगे माये ॥ ध्रु०
चिदानंदाची मांदुस किंचिदघन चिदाकाश ।
तेज: पुंज प्रकाश चरणीं शोभा ॥ (२)
निडारलें दृष्टि पाहतां रुपाचा एकवळा ।
कैसा साकारे सोहळा भोगीतसे गे माये ॥ (२)
सकळ तीर्थ अर्तिलीं । तीं ऋषिवृंदें घेऊनि बैसलीं ।
पावन झालीं । चरणांगुष्ठीं ॥ (३)
वाकी तोडरु गजरीं । गर्जतसे नानापरी तो श्रुतिनादु अंबरीं ।
सांठवलागे माये ॥ (३)
उपनिषदाचा गाभा । परी देहुडा पाउलीं उभा ।
जानुजघनींच्या प्रभा । नभ धवळलें ॥ (४)
सुरंग सोनसळा । वरी वेढिला पिंवळा ।
त्यावरी गाठियला मेखळा । रत्नखचितगे माये ॥ (४)
हा जगडंबरु जगदाभासु । कीं ठसावला आभासु ।
नाभिकमळीं प्रकाशु । चतुरानना ॥ (५)
पाहता तेथींची हाव । मना न पुरे तेथींची थाव ।
म्हणउनि सगुण ध्यान । करी तुझेगे माये ॥ (५)
ब्रह्मांडाचिया कोडी । रोमरंध्रीं उतरंडी ।
मदन सांडुनिया प्रौढी । उदरा आला ॥ (६)
सुघटित वक्षस्थळ । निरोपम केवळ ।
वरी पदयुगुळ । द्विजोत्तमगे माये ॥ (६)
चहूं पुरुषार्थांचें साधन । तोचि आयुधें मंडन ।
बाहीं बाहुवटे मंडन । मंडना आलें ॥ (७)
वीर कंकण मनगटीं । कांडोवांडीं मुद्रा दाटी ।
कैसा अलोहित नखें बोटीं । वेणु वाहे वो माये ॥ (७)
ब्रह्म ऐसें धेनु आतला । कीं सुधारसु मुराला ।
तोचि नादु सुस्वर आला । पावया छंदें ॥ (८)
अधरीचें अमृत । पिकलेंसे ब्रह्मरस ।
तेणें जाला सौरसु । गोपिजनागे माये ॥ (८)
नयनींचे तारे । दो पक्षीं प्रेम पुरे ।
द्वैताद्वैत एकसरें । ठकलें ठेलें ॥ (९)
कुंडलाचिये दीप्ती । लोपला गभस्ती ।
सुखस्वरुपाची शांति । येणे सुखेंगे माये ॥ (९)
आतां पाहतां पाहतया दृष्टी नपुरे । ध्यातां मनचि नुरे ॥
आंत बाहेरी पुरे । व्यपूनि ठेला ॥
मावळलिया दृष्टि पाहातां देखणें ठसावलें । निर्गुण गुणासि आलें ।
सदोदित गे माये ॥ (१०)
आतां हा केंवि पाहावा । पाहातयेचि दृष्टि ॥
मन मनेंचि दिधली मिठी । तेथील ते गोडी रुपासी आली ॥
म्हणती निवृत्ति । ज्ञानदेवा पाहे चित्तीं ।
आतां जागृतीच्या अंती । सुखशातिं रया ॥ (११)

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वर परमात्म्याच्या दिव्य स्वरूपाचे वर्णन करतात. "मदनमूर्ति" म्हणजे प्रेमाच्या रूपात व विश्वात विराजमान असलेले परमात्मा, ज्याचा दृष्टांत मनाचे नयने होते.

सर्व जगात तो एक अद्वितीय सौंदर्य आहे, जो चित्ताकर्षक आणि अगोचर आहे. कल्पद्रुमात जसे सौंदर्य मांडले जाते, तसेच ते आनंदाचा स्रोत आहे.

तेजस्वी चैतन्य आणि अद्वितीयता यामुळे भक्तांचा मनःस्वभाव आनंदित होतो. ऋषिवृंदांच्या उपास्य पदांमुळे तीर्थात वसलेली पावनता भक्तांच्या हृदयात स्थिर होते.

संपूर्ण विश्वात त्याचे प्रकाश आहे, जो सर्वत्र चक्रीकरण करतो. भक्तांनी त्याच्या ध्यानात स्वतःला विसरून त्यात लय होऊन, आत्मसाक्षात्कार केला पाहिजे.

संत ज्ञानेश्वर यांचा संदेश आहे की, जेव्हा मन पूर्णपणे ध्यानात लीन होते, तेव्हा त्यात दिव्यता प्रकट होते आणि शांति व आनंदाचा अनुभव होतो.

आधुनिक जीवनातील अनुभवांच्या संदर्भात संत ज्ञानेश्वर स्पष्ट करतात की, आत्मज्ञान मिळविण्यासाठी भक्तीसारखी एक गोडी लागते आणि अंततः भक्ताच्या मनात आनंदाची शांति येते.

​पंढरीमाहात्म्य – अभंग ५३ ते ७८

अभंग: ५३

आनंदाच्या ताटीं अमृताची वाटी । विवेकतारुं घोटी रसनाबळें ॥ (१)
तें हें रुपडें रुपस विठ्ठल । पुंडलिकें बहु साल प्रार्थियलें ॥ ध्रु०
तारावया जन व्हावया पावन । जड मूढ अज्ञान हरीपाठें ॥ (२)
कर्म धर्म करितां शिणली येतां जातां ।
मग पुंडलिकें अनंता प्रर्थियलें ॥ (३)
येउनिया श्रीहरी भीमेच्या तीरीं ।
सुदर्शनावरी पंढरी उभाविली ॥ (४)
अमरतरुवर तीर्थ सरोवर ।
वेणुनादीं श्रीधर खेळताती ॥ (५)
बागडे गाती हरि वाकुल्या कुसरी ।
तेथें पुंडलिक परोपरी स्तवन करी ॥ (६)
धन्य पंढरीनगरी फ़ावली चराचरीं ।
धन्य जो भूमीवरी दृष्टीभरी हरी देखे ॥ (७)
ज्ञानदेवा बीज विठ्ठल केशीराज ।
नव्हे ते नवल चोज प्रत्यक्ष हरी ॥ (८)

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वर आनंद, विवेक, आणि भक्तीच्या महत्वाची चर्चा करतात. आनंदाच्या ताटीत अमृताची वाटी असल्याने, विवेकाने संतुलित रसना घालणे आवश्यक आहे. विठोबाचे रूप अद्भुत आणि दिव्य आहे, ज्याची भक्ती पुंडलिकाने अनेक वेळा प्रार्थना केली.

अज्ञानामुळे जड मूढ मनाला ज्ञान देणारे हरीच आहेत. कर्म आणि धर्माचे पालन करताना, भक्तांना शिणून येते, परंतु पुंडलिक अनेक अनंत प्रार्थना करतो. श्रीहरी भीमाच्या तीरावर उभे राहून, सुदर्शन चक्राने पंढरपूरात दर्शन दिले.

अमरतरुच्या पायथ्याशी तीर्थ सरोवर आहे, जिथे श्रीधर वेणुनादात खेळत आहेत. हरियाच्या गाण्यात बागडे गात असलेल्या कुसरींमध्ये, पुंडलिक परोपकारी स्तवन करतो.

पंढरीनगरी धन्य आहे, जिथे सर्व जीव संतुष्ट होते आणि भगवान श्रीहरीच्या दर्शनाने धन्य होतात. ज्ञानदेव, विठोबा, आणि केशीराज यांचे बीज एकत्रित करून, हे दिव्य रूप प्रत्यक्ष हरीचे आहेत.

संत ज्ञानेश्वर भक्ती, विवेक, आणि जीवनातला आनंद या सर्वांच्या केंद्रस्थानी श्रीहरीचे दर्शन ठेवतात, जे भक्तांच्या हृदयात शांति व आनंद निर्माण करतो.

अभंग: ५४

अवघाचि संसार सुखाचा करीन । आनंदे भरीन तिन्हीं लोक ॥ (१)
जाईन गे माय तया पंढरपुरा । भेटेन माहेरा आपुलिया ॥ (२)
सर्व सुकृताचें फ़ळ मी लाहीन । क्षेम मीं देईन पांडुरंगी ॥ (३)
बापरखुमादेवीवरु विठ्ठलेंसी भेटी । आपुले संवसाटी करुनि ठेला ॥ (४)

अर्थ:

संसार दुःखरूप असून, माऊली म्हणतात की तो संसार सुखाचा करीन. या विचाराने, संसार म्हणजेच ब्रह्मस्वरूप आहे, जो सुखरूप आहे. या दृष्टीने संपूर्ण संसार ब्रह्मरूपच आहे. ज्ञान प्राप्त करून, मी संसार सुखरूप करून टाकीन, तसेच त्रैलोक्य आनंदमय करीन. पंढरपूरात वारी करून, मी माझ्या माहेर श्रीविठ्ठलाचे आलिंगन घेईन. विठोबाच्या भेटीने, आतापर्यंत केलेल्या पुण्याचा अनुभव घेईन. विठोबा माझ्या आणि रखुमादेवीच्या पतीचा आहे, ज्याच्या भेटीला गेलेले भक्त परमात्मा बनले.

अभंग: ५६

न चलति शब्द खुंटले पै वाद । एक तत्त्व भेद नाहीं रुपा ॥ (१)
तें रुप पंढरी भरलें चराचरीं । माझा माजी घरीं बिंबलेंसे ॥ (२)
रखुमादेविवरु पुंडलीकवरु । निळियेचा आगरु पंढरीये ॥ (३)

अर्थ:

श्रीपंढरीरायाच्या स्वरूपाचे यथार्थ वर्णन करण्यासाठी शब्दांचे चालत नाहीत. एकस्वरूप तत्त्वात नामरूपाचा भेद नसतो. हे रूप विठ्ठलाच्या रूपाने चराचराच्या रक्षणासाठी पंढरपूरात अवतरले आहे. तसेच, तेच रूप माझ्या अंतःकरणात बिंबलेले आहे. माझा बाप, रखुमाईचा पति श्रीविठ्ठल, पुंडलिकाला वर देणारा असून, त्याचा निळसर रंग जणू आगर आहे.

अभंग: ५७

दुजे द्वैत सांडी एक तत्त्व मांडी । अद्वैत ब्रह्मांडीं पै सुकीजे ॥ (१)
तें रुप पंढरी पुंडलीका द्वारीं । मुक्ति मार्ग चारी वश्य रया ॥ (२)
अनंतीं अनंत वोतलें संचीत । वैकुंठ अदभुत उभें असे ॥ (३)
ज्ञानदेवीं ध्यान मन मौन चरण । आपणची मग्न तेथें जाले ॥ (४)

अर्थ:

द्वैतास एक तत्त्व मानले जाते, अद्वैत ब्रह्मात याचे स्थान आहे. हे रूप पंढरपूरात, पुंडलीकाच्या द्वारी अवतरले आहे, जिथे मुक्ति मार्ग चारही दिशांना वश असतो. अनंत गोष्टींचे संचीत स्वरूप, वैकुंठ अदभुत उभे आहे. ज्ञानदेवांचे ध्यान आणि मौन मन एकरूप झाल्यावर, भक्तीच्या स्थितीत मग्न होऊन, आत्मसाक्षात्कार साधतो.

अभंग: ५८

तत्त्वें तत्त्व धरी कोहंभाव होकारी । सोहं सोहं करी कोण सये ॥ (१)
सोकरी पुंडलिकु ज्ञान पुण्यश्लोकु । विठ्ठलु त्रैलोकु उध्दरिले ॥ (२)
सखी जाय तेथें भाव बळिवंत । प्रपंच देहांत नाहीं तुज ॥ (३)
ज्ञानदेव पुसे निवृत्ति सौरसें । पुंडलिकें कैसें पुण्य केलें ॥ (४)

अर्थ:

मी कोण आहे, असे विचारणारा आणि तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून परमात्मा मी आहे, असे मानणारा कोण आहे? हे दुर्मिळ आहे. एक ज्ञानवान पुण्यपुरुष, म्हणजे पुंडलिकराय, ज्याने पंढरीरायाला स्वाधीन करून त्रैलोक्याचा उद्धार केला. सखी, जर तू दृढ भक्तिभावाने पंढरीरायाचे भजन करशील, तर तू या दुःखरूप प्रपंचाला पार करून परमात्मा स्वरूपात भिन्न ठरशील. मी माझ्या गुरु निवृत्तारायांना विचारले, "पुंडलिकरायांनी कोणते पुण्य केले?" निवृत्तीरायांनी सांगितले की त्यांनी अनन्य भावाने पंढरीरायाची भक्ती केली होती.

अभंग: ५९

एकी म्हणे भाव धरुं नेदी मौन । तेथींचे वो ज्ञान मज सांगे ॥ (१)
एकीनें सांगितलें दुजीनें परिसलें । प्रपंचा पुसलें तेणें रुपें ॥ (२)
तें घरटीं कडी सोकरी बागडी । सोहं कथा उघडी पंढरीये ॥ (३)
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीस मनें । नयनांसी पारणें देखतांची ॥ (४)

अर्थ:

एक सखी आपल्या मैत्रीणीला म्हणते, "हे सखे, श्रीहरि विषयीचा भाव मला मौन धारण करू देत नाही." दुसरी सखी म्हणते, "माझ्यावर त्या परमात्म्याचे ज्ञान सांग." त्या उपदेशामुळे परमात्मभाव प्रकट होताना दिसतो, आणि संसार आपोआपच नाहीसा होतो. सहज सोकार केले असता, सोहं भाव प्रगट होतो. हे परमात्मभाव पंढरपूरात उघड आहे. पंढरीस राहणारा श्रीविठ्ठल डोळ्यांच्या व मनाच्या पारणाने परमानंद मिळवतो. हे सर्व श्रीगुरू निवृत्तीरायांच्या कृपेचे फळ आहे.

अभंग: ६०

पंढरीचे वाटे अनंत घडती याग । वैकुंठीचा मार्ग तेणें संगें ॥ (१)
जपतप अनुष्ठान क्रिया कर्म धर्म । हें जाणताती वर्म संतजन ॥ (२)
भक्तिमार्ग फ़ुकटा आनंदाची पव्हे । लागलीसे सवे पुंडलीका ॥ (३)
दिंडी टाळ घोळ गरुडटकियाचे भार । वैष्णवांचे गजर जये नगरीं ॥ (४)
तिहीं लोकीं दुर्लभ अमर नेणती । होउनी पुढती सेविती ॥ (५)
सनकादिक मुनी ध्यानस्त पै सदा । ब्रह्मादिकां कदा न कळे महिमा ॥ (६)
ज्ञानदेव निवृत्ती पुसतसें कोडें । पुंडलिकें केवढें भाग्य केलें ॥ (७)

अर्थ:

पंढरीकडे जाणारे अनंत याग घडतात, आणि ते वैकुंठाकडे जाण्याचा मार्ग आहे. भक्ती, तप, अनुष्ठान, आणि धर्माच्या क्रिया जाणणारे संतजन आहेत. भक्तिमार्गात आनंदाची परवणगी मिळते, त्यामुळे पुंडलिकसारखा भक्त येतो. दिंडी, टाळ, गरुडटकी, या सर्वांच्या गजरात वैष्णवांचे गजर ज्या नगरीत जातात, तिथे दुर्लभ अमरता मिळवणारे लोक पुढे जातात. सनकादिक मुनीं नेहमी ध्यान करत असतात, पण त्यांना ब्रह्माची महिमा कधीच कळत नाही. ज्ञानदेव निवृत्तीरायांच्या विचारांनुसार, पुंडलिकाने किती भाग्य मिळवले आहे, हे उल्लेखनीय आहे.

अभंग: ६१

माझे जिवींची आवडी । पंढरपुरा नेईन गुढी ॥ (१)
पांडुरंगी मन रंगले । गोविंदाचे गुणीं वेधलें ॥ (२)
जागृति स्वप्न सुषुप्ति नाठवे । पाहतां रुप आनंदी आनंद साठवे ॥ (३)
बापरखुमादेविवर सगुण निर्गुण । रुप विटेवरी दाविली खुण ॥ (४)

अर्थ:

माऊली सांगतात, "माझ्या मनात पंढरपूरात हातात पताका घेऊन वारीला जाण्याची फार आवड आहे. कारण माझे मन पंढरीरायाचे गुण ऐकून रंगून गेले आहे, ज्यामुळे मला पंढरीरायाच्या भेटीचा ध्यास लागला आहे. या ध्यासामुळे, मी जागृत, स्वप्न किंवा झोपेत आहे का, हे लक्षात राहिले नाही. ज्याच्या रूपाकडे पाहिल्यावर आनंद हृदयात साठवला जातो, तो रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल समचरण ठेवून उभे आहेत. त्यांच्या समचरणात सगुण व निर्गुण दोन्ही रूपे एक आहेत, आणि ते आपली खूण दाखवत आहेत."

अभंग: ६२

कल्पना वृक्षासी देखिलें । चिंतामणीस चिंतिलें ॥ (१)
कामधेनुसी आपेक्षिलें । जीण्या जिवविलें तेंचि हरिरुप पंढरिये ॥ (२)
धन्य कुळ धन्य जन्म । जयासि पंढरीचा नेम ॥ (ध्रु०)
चित्तीं अखंड विठ्ठल प्रेम । ते धन्य भक्त भूमंडळी ॥ (ध्रु०)
तोचि तीर्थरुप सदा । तया दोष न बाधिती कदां ॥ (२)
जो रातला परमानंदा । तेथें सर्व सिध्दि वोळंगती ॥ (२)
ऐशीं वेदशास्त्रीं पुराणीं । जो रातला नामस्मरणीं ॥ (३)
धन्य तया तीर्थ पर्वणी । धन्य वाणी तयाची ॥ (३)
पंढरीसी कीर्तन करी । पुंडलिकासी नमस्कारी ॥ (४)
विठ्ठल चरण अंतरी धरी । धन्य जन्म तयाचा ॥ (४)
सकळ कुळाचा तारकु । तोचि जाणावा पुण्यश्लोकु ॥ (५)
पांडुरंगी रंगला निशंकु । धन्य जन्म तयाचा ॥ (५)
त्यासी अंतीं वैकुंठप्राप्ती । ऐसें शुकें सांगितलें परीक्षिती ॥ (६)
जे जे हरिचरणीं भजती । ते ते पावती वैकुंठ ॥ (६)
मानें स्फ़ुंदत नाचत रंगणीं । प्रेम विठ्ठल चरणीं ॥ (७)
सर्व सुख खाणी । बाप रखुमादेवीवर विठ्ठल ॥ (७)

अर्थ:

"कल्पना वृक्षाशी देखील आहे, चिंतामणीस विचारले आहे, कामधेनूसाठी अपेक्षित आहे. जीण्या जिवाला जिवंत ठेवणारे तेंचि हरिरुप पंढरीत आहे. धन्य आहे त्या कुलाला, धन्य आहे जन्माला जो पंढरीच्या नेमाने आले. चित्तामध्ये अखंड विठ्ठल प्रेम आहे, हे धन्य भक्त भूमंडळींमध्ये आहे. तोच तीर्थरूप आहे, त्याला दोष न लागणारा, जो परमानंदात राहतो, तिथे सर्व सिद्धी मिळवतात. असे वेदशास्त्रज्ञ आहेत, जो नामस्मरणात रात्रीच राहतात. त्यांच्या तीर्थ पर्वणी धन्य आहे, त्यांच्या वाणीची महत्ता धन्य आहे. पंढरीत कीर्तन करते, पुंडलिकाला नमस्कार करते, विठ्ठल चरण हृदयात धरते, हे जन्म धन्य आहे. सर्व कुलाच्या तारकास तोच जाणावा, पांडुरंगी रंगला निशंक, हे जन्म धन्य आहे. त्याला अंततः वैकुंठप्राप्ती होईल, असे शुकांनी सांगितले आहे. जे जे हरिचरणी भजतात, ते वैकुंठ पावतात. मान आनंदाने नाचते, प्रेम विठ्ठल चरणात आहे, आणि सर्व सुख बाप रखुमादेवीवर विठ्ठल यांच्यात आहे."

अभंग: ६३

वाजतसे बोंब कोण्ही नायकती कानीं । हरि हरि न म्हणती तयांसी थोर जाली हानी ॥ (१)
उठा उठा जागा पाठीं भय आलें मोठें । पंढरिवांचुनी दुजा ठाव नाहीं कोठें ॥ (ध्रु०)
तापत्रयाग्नीचा लागला वोणवा । कवण रिघे आड कवण करी सावाधावा ॥ (२)
देखोनि ऐकोनि एक बहिर अंध जाले । विषयाचे लंपट बांधोनि यमपुरीस नेले ॥ (३)
आजा मेला पणजा मेला बाप मसणा नेला । देखत देखत नातु पणतु तोही वेडा जाला ॥ (४)
व्याघ्र लासी भूतें हीं लागताती पाठीं । हरिभजन न करितां सगळें घालूं पाहे पोटीं ॥ (५)
संतसंग धरा तुम्ही हरिभजन करा । पाठीं लागलासे काळ दांत खातो करकरां ॥ (६)
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला शरण । भावे न निघतां न चुके जन्ममरण ॥ (७)

अर्थ:

"कोणीतरी बोंब वाजवत आहे, परंतु नायकांना हरि हरि म्हणण्याची किम्मत नाही. यामुळे त्यांना मोठा हानी झाला आहे. उठा, उठायला हवे, जागे व्हा, कारण पाठीमागे भय आलं आहे. पंढरपूरच्या विना दुसरा ठाव नाही. तापत्रयाग्नीने ओढणी घेतली आहे, तर तुम्ही सावधान राहा, कारण काहीतरी वाईट घडू शकते. एक बहिर व्यक्ती पाहून ऐकून अंध झाला आहे, तो विषयांच्या लंपटपणामुळे यमपुरीत नेला गेला आहे. आज तो मेला, पण तो मेला, बाप मसणाचा नेला गेला आहे. पाहता पाहता नातू पणतु वेडा झाला आहे. व्याघ्रपणासे भूतं तुमच्या पाठीं लागले आहे, त्यामुळे हरिभजन न केल्यास तुमचं सर्व काही गिळलं जाईल. संतांचा संग घेऊन तुम्ही हरिभजन करा, कारण काळ तुम्हाला पाठीं लागला आहे. बापरखुमादेविवर विठ्ठलाला शरण जा, कारण ज्याला भावना नाही, तो जन्म-मरणाच्या चक्रातून निसटत नाही."

अभंग: ६४

हें नव्हे आजिकालिचें । युगां अठ्ठाविसांचें ॥
मज निर्धारितां साचें । हा मृत्युलोकुचि नव्हे ॥
हाचि मानिरे निर्ध्दारु । येर सांडिरे विचारु ॥
जरी तूं पाहासि परात्परु । तरि तूं जारे पंढरिये ॥ (१)
बाप तीर्थ पंढरी । भूवैकुंठ महीवरी ॥
भक्त पुंडलिकाचे द्वारीं । कर कटावरी राहिला ॥ (ध्रु०)
काशी अयोध्या आवंति कांति । मथुरा माया गोमती ॥
ऐशीं तीर्थे इत्यादि आहेति । परि सरी न पवती पांडुरंगी ॥ (२)
हाचि मानिपारे विश्वासु । येर सांडिरे हव्यासु ॥
जरि तूं पाहासि वैकुंठवासु । तरि तूं जाये पंढरिये ॥ (३)
आड वाहे भीमा । तारावया देह आत्मा ॥
पैल थडीय परमात्मा । मध्य राहिला पुंडलिकु ॥ (४)
या तिहींचें दरुशन । प्राण्या नाहीं जन्ममरण ॥
पुनरपि आगमन येथें बोलिलेंचि नाहीं ॥ (५)
पंढरपुरी ह्मणिजे भूवैकुंठ । ब्रह्म तंव उभेचि दिसताहे नीट ॥
या हरिदासासी वाळुवंट । जागरणासी दीधलें ॥
म्हणोनि करा करारे क्षीरापति ॥
नटा नटा कीर्तनवृत्ती । ते नर मोक्षातें पावती ॥ (६)
हें चोविसा मूर्तींचें उध्दरण । शिवसहस्त्रनामासी गहन ॥
हेंचि हरिहराचें चिंतन । विश्ववंद्य हे मूर्तितें ॥
तो हा देवादि देव बरवा । पांडुरंग सदाशिवाचा निज ठेवा ॥
बापरखुमादेवीवरु पंचविसावा । चोविसा मूर्ति वेगळा ॥ (७)

अर्थ:

"हे आजकालचं नाही, हे युगां अठ्ठावीसांचं आहे. हे निश्चित आहे की, हा मृत्युलोक नाही. यावर विश्वास ठेवणारे, विचारणा करणारे आहेत. जरी तुम्ही परात्परु पाहिलात, तरी तुम्ही पंढरपुरात येणारच. बाप, पंढरपूर हे तीर्थ आहे, भूवैकुंठ या पृथ्वीवर आहे. भक्त पुंडलिकाच्या द्वारावर आहे. काशी, अयोध्या, मथुरा, गोमती या तीर्थांमध्ये आहे, पण पांडुरंगीने काहीतरी वेगळे केले आहे. म्हणून तुम्ही वैकुंठ पहायला गेला तरी तुम्हाला पंढरपूरचं महत्त्व जाणवेल. भीमाच्या आड वाहणाऱ्या आत्मा तर एक होते, पण परमात्मा पुंडलिकाच्या मध्यात आहे. या दृष्टीने प्राण्यांना जन्म-मरण नाही, इथं पुन्हा आगमन होत नाही. पंढरपूर म्हणजे भूवैकुंठ, तिथं ब्रह्म उभा आहे. हरिदासाने जागरणासाठी हे सर्व सांगितलं. त्यामुळे क्षीरापती म्हणजे श्रीविठ्ठल, नटाच्या कीर्तनवृत्तीत येऊन, त्यांना मोक्ष मिळेल. हे चोवीस मूर्त्या किंवा शिवसहस्त्रनामाचं गूढ आहे. हरिहराचं चिंतन, विश्वाच्या वंदनाचा मूर्तिमंत आहे. तो देव देवांमध्ये सर्वश्रेष्ठ आहे, पांडुरंग सदाशिवाचं स्थान आहे. बापरखुमादेवीवर आणि पंचविसावा या चोवीस मूर्त्या वेगळ्या आहेत."

अभंग: ६५

पातेजोनि खेंवासि आणिलें । येणें आपणिया समान मज केलें गे माये ॥ (१)
पाहेपां नवल कैसें बितलें । मन उन्मनीं उन्मन ग्रासिलें ॥ (२)
पाहेपां येणें रखुमादेविवरा विठ्ठले । पाहेपां राहणें पंढरपुरीं केलें ॥ (३)

अर्थ:

"भगवान श्रीकृष्णाला आलिंगन देण्याकरता मला जवळ आणलं. त्याला आदराने आलिंगन दिल्यावर, त्याने मला आपल्या सारखं केलं. पहा, काय चमत्कार झाला! उन्मन, जो परमात्मा आहे, त्या परमात्म्याशी माझ्या मनाचा ग्रास करून उन्मन झालं. पहा, या रखुमादेवीच्या पती श्रीविठ्ठलाने आपल्या स्वरूपाशी ऐक्य साधल्यामुळे, माझं राहाणं आपोआप पंढरपूरात झालं."

अभंग: ६६

जें येथें होतें तें तेथें नाहीं । ठाईंच्या ठाईं हरपलें ॥ (१)
घरींच्या घरीं जाली चोरी । आपणावरी आळु आला ॥ (२)
पंढरपुरीं प्रसिध्द जाणा । पुरविल्या खूणा ज्ञानदेवा ॥ (३)

अर्थ:

"ज्या ठिकाणी काही घडत होतं, त्या ठिकाणी काहीही उरलं नाही. प्रत्येक घरात चोरी झाली आहे, आणि आपणांवर आळा आला आहे. पंढरपूरच्या प्रसिध्द जाण्यासाठी ज्ञानदेवांनी खूणा पुरवल्या."

अभंग: ६७

क्षीर सागरीचें निजरुपडें । पाहतां पारखिया त्रिभुवनीं न संपडे ॥ (१)
तें उभें आहे वाडें कोडें । पुंडलिकाचे आवडी ॥ (२)
मेघश्याम घेउनियां बुंथी । जयातें श्रुती पैं वानिती ॥ (३)
कीं तें पुराणांसी वाडे । तें पंढरिये उभें असें कानडे गे माये ॥ (४)
आवडीच्या वालभें गोजवलें गोजिरें । पाहातां साजिरें त्रिभुवनाएक गे माये ॥ (५)
तें सकळ मंगळदायकाचें प्रेम आथिलें । कीं ब्रह्मरसाचें वोतिलें घोसुलें ॥ (६)
ब्रह्मविद्येचें सार मथिलें । देखा सकळ आगमींचें संचलें ॥ (७)
की बापरखुमादेविवर विठ्ठल नामें मढिलें । श्रीगुरु निवृत्तीनें दिधलें ॥ (८)
प्रेमखुण रया ॥ (९)

अर्थ:

"क्षीरसागरावर असलेल्या श्रीविठ्ठलाचे रूप सर्वत्र आहे, परंतु बाह्य दृष्टिकोन असलेल्या लोकांना ते त्रिभुवनात सापडणार नाही. आश्चर्य म्हणजे ते पंढरीत विटेवर उभे आहेत, कारण प्रेमळ भक्त पुंडलिकरायच्या आवडीसाठी ते शामसुंदररूप धारण करून उभे आहेत. याचे वर्णन श्रुती व पुराणांनी केले आहे. त्या रूपाला पाहिल्यावर त्रिभुवनातील सगळे लोक एकदम प्रेमात भिजले आहेत. या सर्व मंगलदायक प्रेमाचा अनुभव घेताना, ब्रह्मरसाच्या सुरूपामध्ये व ब्रह्मविद्येच्या सारात ते पंढरपूरात प्रगट झाले आहेत. हे सर्व श्रीगुरु निवृत्तीरायांनी मला दिलेल्या प्रेमाच्या खूणेसारखे आहे."

अभंग: ६८

जयातें पाहतां परतला आगमु । निर्गमा नाकळे दुर्गमु ॥ (१)
सिध्दांसाधक निरुतें वर्मु । न पडे ठायीं सर्वथा ॥ (२)
तें या पुंडलिका वोळलें । प्रेम प्रीतीनें घोळलें ॥ (३)
भक्तिमातेनें चाळविलें । आधीन केले आपणया ॥ (४)
जे माये अविद्ये वेगळें । गुणत्रया नातळे ॥ (५)
काळें गोरें न सांवळें । निर्धारितां नेणवे ॥ (६)
जें द्वैताहूनि परतें । तें सुखातें वाढवितें ॥ (७)
योगी लक्षीं लक्षित ज्यातें । परि नेणवे सर्वथा ॥ (८)
जें अरुपा रुपा वेगळे । सहस्त्रनामांहूंनि आगळें ॥ (९)
परम कृपेचें कोंवळे । क्रियाकर्मविरहित ॥ (१०)
जें ब्रह्मरसाचें गोठलें । तें पंढरिये प्रगटलें ॥ (११)
बापरखुमादेविवर विठ्ठलें । नामें आथिलें चोखडें रया ॥ (१२)

अर्थ:

"जेव्हा पाहता, तेव्हा परत आगम होतो. निर्गमाचे अज्ञान सहन होत नाही. सिद्ध व साधकांचा निरुत्साह सर्वत्र अदृश्य आहे. या पुंडलिकाने प्रेमात मढला आहे, भक्तिमार्गाने सर्व गोष्टी साध्य केल्या आहेत. अविद्येपासून वेगळे जरी गुण त्रय असले तरी काळा, गडद किंवा उजळ असले तरी ते नेहमी निराकार आहे. द्वैतातून परत सुखात वाढते, जिथे योगी लक्ष देतो, तिथे सर्व काही अनुभवले जाते. जो रूप व निरूपण भिन्न आहे, तो सहस्त्रनामांहून अधिक श्रेष्ठ आहे. परम कृपेने सर्व कर्म विरहित झाले आहे, आणि जे ब्रह्मरसात संकुचित झाले आहे, ते पंढरपूरात प्रकट झाले आहे. हे सर्व श्रीगुरु निवृत्तीरायांनी विठ्ठल नाव घेऊन उभे केले आहे."

​

अभंग: ६९

नेणो विठो मार्ग चुकला । उघडा पंढरपुरा आला ॥ (१)
भक्तें पुडलिकें देखिला । उभा केला विटेवरी ॥ (२)
तो हा विठोबा निधान । ज्याचें ब्रह्मादिकां ध्यान ॥ (३)
पाउलें समान । विटेवरी शोभती ॥ (४)
रुप पाहतां तरी डोळसु । सुंदर पाहतां गोपवेषु ॥ (५)
महिमा वर्णितां महेशु । जेणें मस्तकीं वंदिला ॥ (६)
भक्तिसुखें लांचावला । जाऊं नेदी उभा केला ॥ (७)
निवृत्तिदास म्हणे विठ्ठला । जन्मोजन्मीं न विसंबे ॥ (८)

अर्थ:

"आज चुकून परब्रह्म पंढरपूरात आले असे वाटते. त्यांच्या रूपाला पाहून पुंडलिकरायांनी त्यांना विटेवर उभे राहण्यास सांगितले. हा विठोबा सर्व सुखांचा ठेवा आहे, ज्याचे ध्यान ब्रह्मादि देव करत आहेत. या विटेवर उभ्या असलेल्या पावलांचे सौंदर्य लक्षात घेतल्यास, ते डोळस पुरूषांना देखील आवडते. विठोबा गोपवेष धारण करून आहे, आणि ज्याच्या माहात्म्याला भगवान शंकरही वंदन करतात. त्याच्या भक्तिसुखामुळे तो पंढरपूरात आला. पुंडलिकरायांनी त्याला दुसरीकडे न जाऊ देता विटेवर उभा केला. हे विठोबा, मी तुला जन्मोजन्मी विसरणार नाही, असे निवृत्तीदास सांगतात."

अभंग: ७०

त्रिपुटीं भेदूनी मनाच्या मौळी । तें आलें भूमंडळीं पंढरिये ॥ (१)
नाम लाधलें नाम लाधलें पुंडलिकें केलें खेवणें देखा ॥ (२)
समर्था पाथीं भोजन जालें । पंचामृत घेतलें धणीवरी ॥ (३)
बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलेसी तृप्ती । यथार्थ भावितां कळों येईल चित्तीं ॥ (४)

अर्थ:

"मनाच्या त्रिपुटांना भेदून, परब्रह्म पंढरपूरात आले आहे. पुंडलिकाने नाम लाधले, आणि हे पाहताना त्या नामाच्या खेवणामुळे समर्पणाची भावना जागी झाली. समर्थाचा पंथ त्या भुकेवर भोजनाच्या रूपाने त्यावर येऊन पंचामृत घेतले. हे विठोबा, रखुमाईचे पती, तुला मिळणारी तृप्ती यथार्थ भावितां कळेल."

अभंग: ७१

आकानिकेलेचिकनामातु । कारले धसिगे मरुळादने ॥ (१)
चलुवाने चलुवने पंढरीराया चलुवाने । यल्ले दौनर्कवाने ॥ (२)
पुंडलिकने भक्ती बंदा । रखुमादेविवर विठ्ठलुने ॥ (३)

अर्थ:

"हा अभंग कानडी भाषेत आहे. लहान भाऊ बहीणीला सांगतो, 'हे आक्का, तु मला एक गोष्ट ऐक. मी मुरलीच्या ध्वनीने मोहीत झालो. फार सुंदर, म्हणजे अत्यंत सुंदर, जो पांडुरंग इतर कोठे मिळणार नाही आणि तो कोठेही येणार नाही. पण रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल हे पुंडलिकरायांच्या भक्तीसाठी पंढरपूरात आले.' असे माऊली सांगतात."

अभंग: ७२

जोडुनिया जोडी जेणें हूंडारिली दुरी । भिकेची आवडी तया नावडे पंढरी ॥ (१)
करंटे कपाळ ज्याचें नाम नये वाचे । सदैव सभाग्य तोचि हरीरंगी नाचे ॥ (ध्रु०)
आपण न करीं यात्रा दुजियासी जावो नेदि । विषयाचा लंपट शिकवी कुविद्या कुबुध्दी ॥ (२)
ऐसें जन्मोनि नर भोगिती अघोर । न करिति तीर्थयात्रा तया नरकीं बिढारे ॥ (३)
पुंडलकें भक्तेरे तारिले विश्वजना । वैकुंठीची मूर्ति आणिली पंढरपुरा पाटणा ॥ (४)
कायावाचामनें जिवें सर्वस्वें उदार । बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाचा वारिकर ॥ (५)

अर्थ:

"जो व्यक्ती जोडलेला असतो, त्याला जिव्हाळा आहे, तर भिकेच्या आवडीने पंढरीचे नाव घेतले जाते. ज्याचं नाव वाचत नाही, तोच सदैव हरीच्या रंगात नाचतो. आपण यात्रा न करता दुसऱ्याला जाऊ देणे हे विषयात बुडणाऱ्या लंपटांना शिकवणारे आहे. या जन्मात असे नर अघोर भोगतात, पण तीर्थयात्रा न करता ते नरकात जातात. पुंडलिकाच्या भक्तींने जगाला तारले आहे आणि वैकुंठातील मूर्ती पंढरपुरात आणली आहे. काय, वाचने, बोलणे आणि मन हे सर्वस्व उदार असावे, हे विठोबाचे प्रेमाने वर्णन केले आहे."

अभंग: ७३

शरीर हें स्थळ मळानिर्मळाचें मूळ । पाहोनि चोखाळ आदिपुरुषासी ॥ (१)
जन्म मरणाचिया उचलुनि पेडी । मग तया बिंबडीं ज्ञान पिके ॥ (२)
पंढरिचें पिक नसमाये अंबरीं । तें शेत सोकरी पुंडलिक ॥ (ध्रु०)
ऐहिक परत्र दोन्ही शेताचीं आउतें । मुंड मुंड तेथें कुळवाडिये ॥ (३)
उचलुनि पेंडी कासिया समुळीं । मग पुण्यकाळीं वोलवले ॥ (४)
गरुडटके दोन्ही शेताची बुझवणी । दस कुडपणी नामघोष ॥ (५)
एकवीस स्वर्गाचा घालुनिया माळा । मग तया गोपाळामजीं खेळे ॥ (६)
जये शेतीं निवृत्ती भीतरे तये शेतीं साजे पुरे । राउळीं निदसुरे दंडीजती ॥ (७)
रात्रंदिवस तुम्हीं हरिचरणीं जागा । तेणें तरालगा भगसागरु ॥ (८)
अठाराही बलौतें तें केलें धडौतें । खळें दान देतें सनकादिका ॥ (९)
ज्ञानदेव म्हणे जगदानीं पिकला । पुरोनि उरला पंढरिये ॥ (१०)

अर्थ:

"हे शरीर म्हणजे मलिनतेपासून मुक्त होण्याचे स्थळ आहे. आदिपुरुषाची गहनता पाहता, जन्म-मरणाच्या पेडीतून बाहेर पडल्यावर ज्ञानाचा बिंब तयार होतो. पंढरपूरची बाग अमर्याद आहे, हे त्याच्या शेतात पाहता येते. या ऐहिक व पारलौकिक दोन्ही शेतांत मुंड मुंडांनी पुण्याचे कास यांच्याकडे उचलून घेतले आहे.

गरुडाच्या दोन्ही शेतांचे विशेष रूपांतर करणे म्हणजे, 'दश कुडपणी' नावघोष करणे. स्वर्गाचे एकवीस स्वरूप एकत्र करणे म्हणजे गोपाळा येथे खेळतो. निवृत्तीच्या पंढरीत, शेती हवी आहे, रात्रंदिवस तुम्ही हरिचरणी जागरूक रहावे, हे भगसागराच्या उगमाला सोडवेल.

अठरा बलौतें म्हणजे धड कौतुक, खळें म्हणजे दान देणे, आणि सनकादिका म्हणजे निरंतर दान देणे. ज्ञानदेव म्हणतात की जगाच्या संपुर्ण ज्ञानाची पिकलेली उपासना पंढरपूरात आहे."

अभंग: ७४

आनु नेणें कांहीं । विठ्ठलु स्मरें देहभावीं ॥ (१)
पुंडलिका हें चिंतन । म्हणोनि विटेवरि हें ब्रह्म ॥ (२)
रखुमादेविवरु शहाणे । विठ्ठलु पाहुणे पुंडलीका ॥ (३)

अर्थ:

"मी विठोबारायाच्या स्मरणाशिवाय काहीही विचारत नाही; तो देहभाव जाणण्यासाठी आवश्यक आहे. पुंडलिकरायांनी श्रीविठ्ठलाचा सतत ध्यास धरला आहे, त्यामुळे ब्रह्मस्वरूप म्हणजेच श्रीविठ्ठल त्याला विटेवर उभा राहतो. शहाण्या व्यक्तीस इतर विचारांपेक्षा एकटा श्रीविठ्ठलाचे चिंतन करणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे त्यालाही पुंडलिकरायांसारखी श्रीविठ्ठलाची प्राप्ती होईल."

अभंग: ७५

तळवे तळवटीं असे । विटें फावलें अनयासें ॥ (१)
आम्हां न संडवे पंढरी । विठ्ठलराज विटेवरी ॥ (ध्रु०)
जानु जघन बरवे दिसे । ते देखोनि मन उल्हासे ॥ (२)
पदकमळ जोडिलें । तेथें मुनिजन रंगलें ॥ (३)
कासे कसिला पितांबरु । चरणीं ब्रिदाचा तोडरु ॥ (४)
नाभीकमळीं जन्म असे । ब्रह्मादिंका अपैसे ॥ (५)
हस्तकडगे बाहुवटे । विठोबा शृंगार गोमटें ॥ (६)
अंगीं चंदनाची उटी । ते देखोनि मन संतुष्टी ॥ (७)
गळा वैजयंती माळा । मणीमंडित वक्षस्थळा ॥ (८)
कानीं कुंडलें झळाळा । श्रीमुख दिसतें वेल्हाळा ॥ (९)
वदन सकुमार गोजिरें । जैसे पोवळिवेल साजिरे ॥ (१०)
दंतपंक्ति झळाळ । जैसी मणिकाची किळ ॥ (११)
नाशिक मनोहर दिसे । जैसें वोतिलेंसे मुसें ॥ (१२)
लोचन बरवें विशाळ । श्रवणीं कुंडलें झळाळ ॥ (१३)
टिळक रेखिला मृगनाभीचा । बाप राजा मन्मथाचा ॥ (१४)
माथां मुगुट झळाळित । बाप पुंडलिका न्याहाळित ॥ (१५)
निवृत्तिदास शरणांगत । विठ्ठला चरणींचे आरत ॥ (१६)

अर्थ:

"विटेवर विठोबा फक्त तळव्याच्या तळवटीस उभा आहे, त्यामुळे आम्हां पंढरपूरात संडवे राहतात. पाहाताच जघनतेची सुंदरता मनाला आनंद देते. तिथे भक्त मुनिजन आनंद घेत आहेत. विठोबाच्या चरणावर सोनेरी वस्त्रांचे सौंदर्य आहे; नाभीकमळ्याच्या जन्माचे महत्त्व आहे.

विठोबा केवळ बाहुवटींचा शृंगार करून शोभा वाढवत आहे. अंगावर चंदनाची उटी लावल्यामुळे मनाला शांती मिळते. त्याच्या गळ्यात वैजयंती माळ असून वक्षस्थळ मणिमंडित आहे. कानात कुंडल चमकतात आणि श्रीमुख वेल्हाळ दिसतो.

वदन गोजिरें असून मणिकाच्या कळीसारखी दंतपंक्ती आहे. नाशिक आणि लोचन देखील आकर्षक आहेत. मृगनाभीच्या टिळकाने राजा मन्मथाला आठवतो. माथ्यावर मुगुट असून तो पुंडलिकाकडे पाहतो. निवृत्तिदास विठोबाला शरणांगत होतो आणि विठ्ठलाच्या चरणांची आरती घेतो."

अभंग: ७६

जन्मोजन्मींच्या सायासीं । विठ्ठल लाधला पुंडलिकासी ॥ (१)
पूर्वी पुण्य केलें वो माये । विटे लाधले या विठोबाचे पाये ॥ (२४)
रखुमादेविवरु आहे । तया तीर्था केधवां जाती पाय ॥ (६)

अर्थ:

"अनेक जन्मांच्या पुण्याईमुळे आणि मोठ्या कष्टाने पुंडलिकरायांना श्रीविठ्ठलाची प्राप्ती झाली. महान पुण्याईमुळे विटेवर श्रीविठ्ठलाचे चरण त्याला दिसले. हे सर्व अनुभवताना, माऊली विचारतात की, 'पंढरी क्षेत्रास केव्हा पाय चालतील आणि मी माझे पिता व रखुमाईचे पती श्रीविठ्ठल केव्हा पाहीन?'"

अभंग: ७७

विवेक नदीये बैसोनि । सांगड सत्त्वाची बांधोनी ॥ (१)
एक पंढरी वैकुंठ । येर वाउगे बोभाट ॥ (२)
चारी वेद विवादती । पुराणें साक्ष देती ॥ (३)
बोले निवृत्तीचा दास । संत गर्जती पापा नाश ॥ (४)

अर्थ:

"मुमुक्षुने सत्त्वगुणाची सांगड कमरेला बांधून विवेकनदीतून पंढरी रूपी वैकुंठात जाणे हेच श्रेयस्कर आहे. बाकीचे साधन फुकट आहेत. या बाबत चारी वेद आणि पुराणे साक्ष देतात. पंढरीशिवाय अन्य स्थानांमध्ये सर्व पाप नाश होण्यास काहीच नाही, असे संत निवृत्तीदास ज्ञानदेव सांगतात."

अभंग: ७८

वाराणशी यात्रे जाईन । प्रयाग तीर्थ पाहीन । (१)
त्रिवेणिये स्नान करीन । परि मी वीट नव्हेन ॥ (ध्रु०)
गोदावरी यात्रे जाईन । बारा वरुषाचें फळ लाहीन । (२)
अब्जकतीर्थी स्नान करीन । परि मी वीट नव्हेन ॥ (३)
मल्लिकार्जुन यात्रे जाईन । श्रीशैल्यशिखर पाहीन । (४)
पाताळगंगें स्नान करीन । परि मी वीट नव्हेन ॥ (५)
मातापुर यात्रे जाईन । सह्याद्री पर्वत पाहीन । (६)
गहनगंगेम स्नान करीन । परी मी वीट नव्हेन ॥ (७)
कोल्हापुरीं यात्रे जाईन । महालक्ष्मी पाहीन । (८)
विशाळतीर्थी स्नान करीन । परि मी वीट नव्हेन ॥ (९)
एका अंगुष्ठीं तप करीन । पृथ्वीपात्रचि लाहीन । (१०)
देह कर्वतीं देईन । परि मी वीट नव्हेन ॥ (११)
बहुता पुण्यांच्या सायासीं । चरण जोडले विटेसी ॥ (१२)
निवृत्ति दासु म्हणे परियेसी ॥ (१३)
परी मी वीट नव्हेन ॥ (१४)

अर्थ:

"सर्व तीर्थांमध्ये जाण्याचे आणि स्नान करण्याचे विविध अनुभव घेऊनही, मी विटेवर उभा राहणारा विठोबा आहे. वाराणशी, प्रयाग, गोदावरी, मल्लिकार्जुन, मातापुर, कोल्हापूर यासारख्या सर्व तीर्थांमध्ये जाऊनही, मी केवळ विठोबाची वीट नव्हे. माझे तप आणि भक्ती विठोबा येथे उभा राहणारा आहे; यावर निवृत्तिदास नेहमी विचार करतात."

बाळक्रीडा – अभंग ७९ ते १०१

अभंग: ७९

भवाब्धिसागरीं मांडिली टिपरी परि अनुहातें वाजे गजरु वो ॥ (१)
ताळक छंदें उमटती पदें वरि टिपरें टिपरीं गाजेवो ॥ (२)
टिपरिया घाई गोपाळ भाई ॥ (३)
घुळुघुळुपाई नादु वाजे वो ॥ (४)
ताळकछंदे वेगुआल्हादें टिपरीनादें वाजती वो ॥ (५)
सांडुनि अहं धरिलें सोहं तयासि टिपरी साधली वो ॥ (६)
औटहात भूमिका नीट तालछंदें टिपरी धरी वो ॥ (७)
विरुळा जाणे एथींचे खुणे टिपरे वाजे शिरीं वो ॥ (८)
एकटसंगें टिपरें वेगें ध्वनि गगनीं गाजे वो ॥ (९)
बाप रखुमादेविवर टिपरीवो गाजती घाई जाली टिपरियाजोगी ॥ (१०)

अर्थ:

"भवाब्धीसारख्या महान समुद्रात टिपरी सजवण्यात आलेली आहे. त्या टिपरीचे गजर वाजतो आणि ताळक छंदात उमठणारे पद वाजतात. टिपरीच्या आवाजाने गोपाळभाईला घाई होते. छंदाच्या वेगाने टिपरीच्या नादात आनंद भरतो. अहंकार दूर ठेवून 'सोहं'ची अनुभूती घेतली जाते आणि टिपरी साधली जाते. भूमिकेच्या सुरात टिपरी नीट धरली जाते. एकट्या वेगाने टिपरी आवाजात गाजते. रखुमादेविचा बाप टिपरीच्या आवाजात धडधडतो."

अभंग: ८०

जटिल धुळधुसिर दोंदिल डोळसु अंगणीं बाळचंद्र खेळतां दिसे ॥ (१)
तें देखोनियां यशोदा माया पसरोनिया बाह्या ॥ (२)
तें क्षेम सांगावया वाचा कैंची ॥ (३)
वालभते ब्रह्म गोकुळीं आनंदे ॥ (४)
गौळियाच्या छंदें खेळतां दिसे ॥ (ध्रु०)
थुरथुर चालत भूमि पाय ठेवित । आंतु बाहिर दावित यशोदे माये ॥ (५)
तो नित्य पूर्ण ह्यणे कडे घे कांवो आमये ॥ (६)
स्तनपान दे कां सये वोसंगागे माये ॥ (७)
दोनी चारी कणिका वक्रारविंदी देखा । तें मुखमय कां माहेर होता ॥ (८)
तें उचलेनि कपोळीं स्नेहें चुंबिती गौळणी । (९)
मांजयाची सिरयाणी ध्यानीं मुनिजनागे माये ॥ (१०)
विश्व प्रतिबिंबाचें बिंब तो कान्हया वो साजणीं ॥ (११)
त्यासी वोसंगा घेउनी गौळणी स्तनपान देती ॥ (१२)
सवेंचि कासाविस होती ते पाही ॥ (१३)
मां साच कीं कान्हया नाहीं तेथें यशोदा ते कैची ॥ (१४)
वेदाशास्त्रा पुराणा आणि यज्ञतप दाना ॥ (१५)
श्रुति धांडौळितां मना ठावो नुरेचि ॥ (१६)
मां मां म्हणोनि गौळणी अंगोळिया धरिती ॥ (१७)
मां विस्मयो करिती चोज अचोजगे माये ॥ (१८)
ब्रह्मदिकां लक्षा नये कल्प गेले युगे युगे ॥ (१९)
तो गौळणीया वोसंगा निघालगे माये ॥ (२०)
तें बाळ भावाचे कीं संतत दैवाचे ॥ (२१)
न वर्णवे वाचे दिपोदिपिवो माये ॥ (२२)
सांवळा सुजेडु कीं सुधेपरिस गोडु ॥ (२३)
तो या डोळ्या उजियेडु डोळसु तो ॥ (२४)
त्यानें एकै घेइजे एके पुजिजे ॥ (२५)
मां प्रीतिचेनि माजे नेणिजे दुजेगे माये ॥ (२६)
हारवी कांई आपुलेपण न सांडितां गांवोगांवीचा होत जात ॥ (२७)
तैसा गोकुळीं गोपिनाथु सकळ जना ॥ (२८)
कृष्ण परब्रह्म पुतळा कीं आनंदाची कळा ॥ (२९)
तो हा भोगविता हे लीळा मदनाची गे माये ॥ (३०)
एक पावलों म्हणती ते कांहींच नेणती ॥ (३१)
अनुसरलिया हातांतळी पावा पावा म्हणे निवृत्तिदासु हरी ॥ (३२)
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु करिते निकेगे माये ॥ (३३)

अर्थ:

"या अभंगात यशोदा बाळकृष्णाला खेळताना पाहते, आणि त्याच्यावर तिचे प्रेम व्यक्त करते. बाळचंद्राचा खेळ पाहून यशोदाची माया पसरण्यास लागते. ती स्वर्गीय आनंद अनुभवते आणि सर्व गोपिकांमध्ये एकता दर्शवते. यशोदा आणि गौळण्या यांच्या प्रेमाचे हे चित्र खूप सुंदर आहे. तसेच, कृष्णाच्या रूपाने सर्व पापांचे नाश होते, आणि तो भक्तांच्या हृदयात आनंद आणतो."

अभंग: ८१

गोकुळीं कमळ विस्तारलें साचें ध्यान श्रीधराचें करावया ॥ (१)
यमुनेच्या पाबळीं मूर्ति देखिली सांवळी ॥ (२)
चिदाकांशींची वोतली प्रेमतनुगे माये ॥ (३)
आवडींचें वालभ ब्रह्म पुंजाळलें ॥ (४)
गोपवेषें गाई राखे ॥ (५)
कांबळीची बुंथी घेऊनि कल्प द्रुमातळीं ॥ (६)
त्रिभंगी ठाण मांडियलेंगे माये ॥ (ध्रु०)
योगमायेचनि विलासे उभा देहुडा पाउलीं ॥ (७)
तेथे दीप्ति जे उदेली तेजाकारें अंगुष्ठीं अगुष्ठीं स्थापियेलें मूळपीठ ॥ (८)
सुनीळनभाचेनि काळीवटे अंगोळियागे माये ॥ (९)
शेष गुढारी विसंचला किं भूमि पावो ठेविला ॥ (१०)
तोचि विन्यस्त उभारला तेज:पुंज ॥ (११)
कुंकमपिंजरिचेनि सळे मापर्वती रातेत्पळें ॥ (१२)
तळवांचे रंग बाहळें पाउलीं श्र्लाघेगे माये ॥ (१३)
चरणकमळीं कमळा कैसी विराजली बाळा ॥ (१४)
तेथें जाला एकवळा ये कमळीं कमळा ॥ (१५)
ध्वजवज्र अंकुशरेखा चरणीं वोळली पीयूष ॥ (१६)
नखे सरळीं देखा काळेपणाचेनिगे माये ॥ (१७)
घोटीं सुनीळ निरावकाशें काश पाहतां भासलासे ॥ (१८)
जानुजघन प्रकाशे नभ ढवळलें ॥ (१९)
कासे कसिला सोनसळा खवे आला मध्यस्थळा ॥ (२०)
रत्नजडित मेखळा शोभतसेगे माये ॥ (२१)
द्वितीय कमळीं प्रजापती कीं रोमराजी झळकती ॥ (२२)
तेथें उपनली दीप्ति काळी त्रिवळीची ॥ (२३)
उदरवक्षस्थळ द्विजपद निर्मळ ॥ (२४)
स्तनचंद्र पोकळी ढिसाळ काळिमा जैसीगे माये ॥ (२५)
उदधीचेनी प्रेमसळें आपाद वैजयंती माळे ॥ (२६)
वरी शोभताती सोहळे सगुणाचे ॥ (२७)
दशनदीप्ति झळाळी रत्नकिळा मागों आली ॥ (२८)
दिसे हनुवटी बुजाली प्रभेचेनिगे माये ॥ (२९)
प्रणवाचा मरिगळा पूजनासि आला भाळा ॥ (३०)
तुर्येसहित त्रिपुंड्र टिळा अर्ध ऊर्ध्व मात्रीं ॥ (३१)
अभिनव महाकारणी ॥ (३२)
पवनपंचकाचीं खेवणीं ॥ (३३)
कुंडलें पेरावणी कर्णी ढाळ देतीगे माये ॥ (३४)
माथां मोर पिसावेठी गंडस्थळीं पडे दीप्ति ॥ (३५)
स्वयें विस्मित श्रीपती तेज:पुंजगे माये ॥ (३६)
तरुघोंस खोंविले शिरीं वेणु ठेऊनि अधरीं ॥ (३७)
नंदरायाचा खिल्लारी वोज काय सांगोंगे माये ॥ (३८)
सप्तरंध्रीं सप्तस्वर चाळी अंगोळिया मनोहर ॥ (३९)
मुद्रिका शोभती साकार रत्नजडितगे माये ॥ (४०)
तिया वेणुचिया किळा ॥ (४१)
गोपि वेधल्या सकळा ॥ (४२)
अवघिया जाल्या पै काळ्या कृष्णरुपेंगे माये ॥ (४३)
ऐसा नटनाट्य वेषधारी सवे संवगडे वारिधारी ॥ (४४)
कैसा त्रिभंग कुसुरी उभा असेगे माये ॥ (४५)
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु सुखाचें निधान तें म्यां (४६)
ह्रदयीं संपूर्ण सांठविलेंगे माये ॥ (४७)

अर्थ:

"या अभंगात श्रीकृष्णाची सुंदरता आणि त्याच्या क्रीडा लीला यांचे वर्णन केले आहे. गोकुळातील आनंद, यशोदामाईचे प्रेम, आणि कृष्णाच्या रूपातील दिव्यता यांचे सुंदर चित्रण करण्यात आले आहे. श्रीधराचे ध्यान आणि गोकुळातील प्रेमळ वातावरण यावर प्रकाश टाकला आहे. यशोदा बाळकृष्णाच्या खेळांची देखरेख करत असते आणि तो सर्व भक्तांचे हृदय जिंकतो."

अभंग: ८२

भक्तिचिया चाडा गोकुळाशीं आला ॥ (१)
त्याशी गौळणी म्हणती वाल्हा दुल्हागे माये ॥ (२)
आवडीच्या सुरवाडे परब्रह्म सुरवाडे ॥ (३)
त्याशी गौळणी खेळविती लाडे कोडेंगे माये ॥ (४)
गोजरिया कान्हो अपछंद मत्ता पाउली रंगे रंगनाथ ॥ (५)
दृष्टीचिया डोळां सुख निवडेना मागुतें ते वाचा वर्णावी केंवि आतां रया ॥ (ध्रु०)
अठुले लोळिया ढाळ देती कानीं मुक्तें खेवणी हरि श्रवणीं ॥ (६)
अंतरिचिया सुखा प्रगट दाविती देखा ॥ (७)
ललाटीं झळकती रेखा रत्न जडित पत्रें माथांगे माये ॥ (८)
युगबंदु दिधला तैसा दोंदिलु मिरवला ॥ (९)
नाभिकमळीं प्रकाश जाला परमेष्टी ॥ (१०)
कटितटीं कडदोरा साजे त्या सुंदरा ॥ (११)
वेगु तरु नेपुरां वेदु मानसीं वसेगे माये ॥ (१२)
श्रुतिचेनि समागमें पाउलें गोजिरीं ॥ (१३)
घागुरली प्रेम नेपुरें कैसी वोप देती ॥ (१४)
अंदु वाकी वाळे पाय करी बेंबिले ॥ (१५)
मुनिजनांचे सुखसोहळे पुरवितसे गे माये ॥ (१६)
ऐसा अपुलिये लीळे आपणासींच खेळे ॥ (१७)
गौळणी भरुनियां डोळे कैशा पाहाताती ॥ (१८)
अवघें कृष्णरुप भरलेंसे मानसीं ॥ (१९)
बापरखुमादेविवरेंसी मिळोनि गेल्यागे माये ॥ (२०)

अर्थ:

"या अभंगात भक्तिचा गोकुळात प्रवेश, कृष्णाच्या प्रेमात गौळणींचा आनंद, आणि भक्तांची खूप लाडिकता दर्शवली आहे. कृष्णाच्या रूपातील आनंद सर्वांमध्ये एकत्रित आहे, आणि भक्तांच्या डोळ्यातील सुख त्याच्यातून व्यक्त होत आहे. यामध्ये भक्तांनी कृष्णाच्या लीलांचा आनंद घेणे, कृष्णाच्या प्रेमात हरवणे आणि त्याच्या सामर्थ्यावर विश्वास ठेवणे यावर जोर देण्यात आले आहे."

अभंग: ८३

योगिया मुनिजना ध्यानीं ॥ (१)
तें सुख आसनीं शयनीं ॥ (२)
हरिसुख फ़ावलें रे ॥ (ध्रु०)
गोकुळींच्या गौळिया ॥ (३)
गोपि गोधना सकळा ॥ (४)
बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें ॥ (५)
तें सुख संवगडिया दिधलें ॥ (६)

अर्थ:

"या अभंगात योगी आणि मुनिजनांच्या ध्यानातील सुखाचे वर्णन आहे, जे गोकुळवासीयांना मिळाले आहे. हे सुख केवळ गवळ्यांनाच नाही, तर सर्व गोप्या, गाई आणि गोधनासोबत सर्वत्र वितरित झाले आहे. श्री विठ्ठल, जो माझा पिता व रखुमाईचा पती आहे, त्यांनी हे सुख सर्वांमध्ये पसरवले आहे."

अभंग: ८४

पावया लुब्ध जाल्या पाबळा ॥ (१)
गाई परे बळारे कान्हो ॥ (२)
विसरल्या चार विसरल्या पार ॥ (३)
तल्लीन साचार कृष्णमूर्तिं ॥ (ध्रु०)
पाणिया निघाल्या गाई चरती कळंबा ठाई ॥ (४)
हाकितसे लवलाही सवंगडा ॥ (५)
ज्ञानदेवी गाई हाकितु पारे सोई ॥ (६)
हरिनाम दोही सत्राविये ॥ (७)

अर्थ:

"या अभंगात गाईंच्या चराईसाठी नेण्यात आलेले आनंदाचे दृश्य दर्शवले आहे. गाई पाण्यात जात असताना, त्या कृष्णाच्या मूर्तीतील तल्लीनतेत हरवलेल्या आहेत. ज्ञानदेवी त्यांना हाक देत आहेत आणि सर्वत्र हरिनाम गूंजत आहे."

​

अभंग: ८५

गायी चालिल्या वनाप्रती ॥ (१)
सवें पेंधा चाले सांगाती ॥ (२)
वळि गोवळिया कान्होबा ॥ (ध्रु०)
यमुने पाण्या नेई तूं बा ॥ (३)
पावया छंदे परतल्या गाई ॥ (४)
विसरल्या चारा तल्लीन ठायीं ॥ (५)
ज्ञानदेव सवें सवंगडा लाठा ॥ (६)
गाई हांकितो गोठणा तटा ॥ (७)

अर्थ:

"या अभंगात गाई वनात जात असताना, कान्हा म्हणजे कृष्ण आणि पेंदया यांच्यातील संवाद आहे. पेंदया कृष्णाला यमुनेच्या तीरावर पाणी प्यायला घेऊन जाण्याचा आग्रह करतो. कृष्णाने पाव वाजवायला सुरुवात केली आणि गाई चारा खायला विसरल्या. ज्ञानदेव हे सांगतात की मी त्या सर्व गोपांपैकी मोठा मित्र म्हणून गोठ्यापर्यंत नेण्याचे काम करतो."

अभंग: ८६

माथें टेंकित बाह्या पसरित ॥ (१)
डांगाचे आधार घेती ॥ (२)
एक म्हणती आम्हीं उचलिला पर्वत ॥ (३)
बहुत मिळोनि काय नव्हतीरे ॥ (४)
बाहे कडाडित मनगटें लचकत ॥ (५)
म्हणोनि उठिले अवघेरे ॥ (६)
तयामाजिं असतां न दिसे बाप ॥ (७)
समर्थ थोर तुझी मावरे ॥ (८)
काळु आतुडे परि वेळु नातुडे ॥ (९)
म्हणौनि रक्षिलें सकळारे ॥ (१०)
बाप रखुमादेविवर विठ्ठल साचा ॥ (११)
म्हणोनि रक्षिलें आम्हारे ॥ (१२)

अर्थ:

"या अभंगात गोकुळातील भक्तांनी बाह्या पसरत पर्वत उचलण्याची गोष्ट सांगितली आहे. ज्या वेळी बाप म्हणजे विठोबा मदतीसाठी आले नाहीत, त्या वेळेस समर्थ असले तरी त्यांची ताकद दिसत नाही. ज्ञानदेव म्हणतात की विठोबा आम्हाला नेहमीच रक्षण करतो."

अभंग: ८७

कल्पद्रुमातळीं ब्रह्म पुंजाळलें कैसें दिसते सुनीळ तेजगे मज ॥ (१)
पाहातां वेणु वेदध्वनि नाद उमटताती सहजगे बाई ये ॥ (२)
आनंदे गोपाळ गोधनें राखसी तळे यमुनेच्या पाबळीं ॥ (३)
कर्मकाठी करीं घेउनियां वळत्या देतुसे पांचचा मेळिगे बाइये ॥ (ध्रु०)
ऐसा जिकडे तिकडे उभारुनि बाहो ॥ (४)
हाणतो थोरें निकोपें तयाचिया कर्मा होतिसे निवृत्ति ॥ (५)
काय पुर्विल येवढें तपगे बाइये ॥ (६)
गोवळेपणाचेनि वेषें अमरीं सेविजे बोलताति सवंगडे ॥ (७)
येरुनि येराचिया उच्छिष्ठा झोंबती नेणो ॥ (८)
तया काय जोडेगे बाइये ॥ (९)
मुनिजनां स्तवितां संतोष ॥ (१०)
न पवे तो हुमलि घेतां हांसे ॥ (११)
ब्रह्मादिकां बोलाचीं अक्षरें कोण ॥ (१२)
जाणे प्रेम कैसेंगे बाइये ॥ (१३)
ऐसा साहिदर्शनां वर्णितां पवाडु नाहीं ॥ (१४)
आणि गोवळेपणें वेष नवल सांगो मी कायी ॥ (१५)
बापरखुमादेविवर विठ्ठल सेविलिया ॥ (१६)
वांचूनि नेणवे केलिया कांहीगे बाइये ॥ (१७)

अर्थ:

"या अभंगात गोपाळ कृष्णाच्या जीवनाचे आनंददायी दृश्य वर्णन केले आहे. कृष्णाच्या गोधडीतील आनंदाच्या क्षणांमध्ये ब्रह्माच्या प्रकाशाच्या तेजाची चर्चा केली आहे. गाई व गोधनांच्या मांडणीसह यमुनेच्या तीरावर गोपाळ आनंद घेतात. मुनिजनांचा स्तुति करणे, प्रेमाची भावना आणि ब्रह्माशी असलेले संबंध याबद्दल विचार केले आहेत. विठोबा भक्तांच्या प्रेमाने त्यांना संपूर्ण रक्षण करतो."

अभंग: ८८

नागोठणीं गोपाळ वळतिया देतो कीं
आनंदली गोधनें ऐकोनि वेणुध्वनी तत्त्वता ॥ (१)
तुझी सांवळी सुंदर बुंथी विसंबे क्षणभरी
तोचि सुखीं सुख पाहतां निजचित्तारया ॥ (२)
आनंदल्या मनें पहा तूं निधान ॥ (३)
जवळिल्या निजध्यानें सांडूं नको ॥ (ध्रु०)
म्हणोनि कल्पनेचा उबारा मन
संधीचा संसधु भागु अनुसराया गोठणींचया ॥ (४)
दुर्लभ शक्ति ते गोपवेषें नटलें चैतन्य मांदूसे
तें परादिकां नव्हे निजशक्तिरया ॥ (५)
म्हणोनि रखुमादेविवरु सदसुखाची निजबोल पाहें
मीतूंपणा नातळे तो ऐसीयाचि बुध्दी सखोल ॥ (६)
निवृत्तिरायें खुणा दाऊनि सकळ निज चैतन्य पाहे निखळरया ॥ (७)

अर्थ:

"या अभंगात गोपाळाच्या आनंदात, गोधनांच्या सहवासात आणि वेणूच्या सुरात सुखाचा अनुभव आहे. कृष्णाच्या सांवळ्या रुपाची आणि त्याच्या गोधनांच्या सौंदर्याची चर्चा आहे. आत्मध्यानामुळे जो आनंद मिळतो, तो दुर्लभ शक्तींचा स्रोत असतो. रखुमाईच्या प्रेमातून समजलेल्या सुखाची अनुभूती मांडली आहे. भक्तीच्या माध्यमातून आत्मज्ञान व आत्मसुख मिळवण्याचा संदेश आहे."

अभंग: ८९

हरि प्रेम सरोवरीं
क्रीडाति ये मदन कुहरीं
प्रेम सरोवरींये ॥ (१)
चांदिणें निर्मळ
चंदनें धवळतिये
पैल वृदांवनीं वासुगा गोविंदु खेळतिये ॥ (ध्रु०)
प्रकृति भक्ति परमातुमातुपरमहंसु
ज्ञानदेवो म्हणे निवृत्तिदासु ॥ (२)

अर्थ:

"या अभंगात श्रीकृष्णावर असलेले प्रेम सरोवरासमान आहे आणि गोपींना त्याच्या प्रेमात हरवलेले दिसते. त्यावेळी कृष्णप्रेमाचा प्रकाश म्हणजेच चांदणी आणि त्याच्या अंगावर प्रेमाचे चंदन लावलेले आहे. गोपी तुळशी वृदांवनात कृष्णासोबत क्रीडा करतात. हा खेळ आत्मज्ञान आणि भक्तीच्या सर्वोच्च स्थितीतील परमहंसांपर्यंत पोहचलेला आहे. ज्ञानदेव माऊली निवृत्तिदासांच्या साक्षात्काराचे वर्णन करतात."

अभंग: ९०

गोंवळेपणाची बुंथी घेउनिया भेष
रिझविशी मानस यशोदेचें ॥ (१)
त्या सुखें ब्रह्मांड थोडेंपा तियेशी
दुग्ध पैं मागशी बाळपणें ॥ (ध्रु०)
ऐसे मोहिलें पैं जगभक्तअंतरंग
भावाचे सुरंग प्रेमबोधें ॥ (२)
मज मानसीं सुख तुझ्या रुपीं वोलावा
सर्व इंद्रियीं दोहावा तुझ्या नामीं ॥ (३)
जन हे विव्हळ तुजविण अविचार
गुंफले साचार माया मोहें ॥ (४)
आतां ऐसें करी तुज मज सरोवरी
प्रपंच केसरी होई रया ॥ (५)
बाप रखुमादेविवरु सोपारा पैं निळा
निवृत्तींनी कळा सांगीतली ॥ (६)

अर्थ:

"या अभंगात गोवळेपणाच्या बंधनात असलेले यशोदा यांचे प्रेम व उदारता दिसून येते. बाळपणाच्या काळात दुग्धपानाची अद्वितीय सुख अनुभवणारे यशोदा व गोपाळ यांचे प्रेम एकमेकांना अद्वितीय आनंद देत आहे. भक्तांचा अंतरंग प्रेमाच्या सुरंगात हरवलेला आहे. या भावनांनी सर्व इंद्रियांना तृप्त करणारे आणि माया व मोहातून मुक्त करणारे गुण आहेत. ज्ञानदेव माऊली निवृत्तींनी दिलेला संदेश देतात की, 'हे सर्व काही कृष्णाच्या प्रेमात आहे आणि या प्रेमामुळे जीवनात आनंद प्राप्त होतो.'"

अभंग: ९१

लक्ष लागुनि अंतरी
कृष्णा पाहती नरनारी
लावण्यसागरु हरि
परमानंदु ॥ (१)
छंदें छंदें वेणु वाजे
त्रिभुवनीं घनु गाजे
उतावेळ मनें माझें
भेटावया ॥ (ध्रु०)
ब्रह्मविद्येचा पुतळा
गाई राखतो गोंवळा
श्रुति नेणवे ते लिळा
वेदां सनकादिकां ॥ (२)
भूतग्रामीचा परेशु
तापत्रयाचा करी नाशु
आड धरुनि गोपवेषु
वत्सें राखे ॥ (३)
रासक्रीडा वृंदावनीं खेळे
इंदुवदन मेळे
उध्दरी यदुकुळें
कुळदीपकें ॥ (४)
निवृत्ति दासाचा दातारु
बापरखुमादेवीवरु
भक्तां देतो अभयकरु
क्षणक्षणांमाजि ॥ (५)

अर्थ:

"या अभंगात कृष्णाचे लावण्य व आनंद यांचा वर्णन केले आहे. नर-नारी यांचे लक्ष कृष्णाकडे लागले आहे आणि त्यांच्या प्रेमात हरवले आहेत. कृष्णाच्या वेणुची संगीत त्रिभुवनात गाजते, ज्यामुळे भक्तांची मनं उत्साहाने भरून जातात.

कृष्ण ब्रह्मविद्येचा प्रतीक आहे, जो गाईंच्या संगतीत खेळत आहे, यावरून श्रुतींनुसार वेदांमध्ये वर्णन केलेले ज्ञान गाईंच्या रूपात आहे.

भूतग्रामात तापत्रयाचा नाश करणारा कृष्ण, गोपवेषात लपलेला आहे आणि वत्सांना राखतो. रासक्रीडा वृंदावनीत, इंदूचा चेहरा असलेल्या कृष्णाचा आनंद सर्वत्र पसरला आहे.

निवृत्तिदास माऊली हे सांगतात की, कृष्ण भक्तांना सदैव अभय देणारे आहेत आणि हे अभय त्यांच्यावर क्षणभरातही प्रकट होते."

अभंग: ९२

गुणें सकुमार सावळें दोंदील पहापा
निराळें केवी वोळलेंगे माये।
सुखें चैतन्याची बुंथी वोतली
ब्रह्मादिकां न कळे ज्याची थोरीव।
तो हा गोवळियाच्या छंदे क्रीडतु
साजणी नवल विंदान न कळें माव रया ॥ (१)
डोळे बैसलें ह्रदयीं स्थिरावलें
मन नुठी तेथून कांही केल्या ॥ (ध्रु०)
सच्चिदानंद पदीं पदातें निर्भेदीं
निजसुखाचे आनंदी माये क्रीडतुसे।
तो हा डोळिया भीतरीं बाहिजु अभ्यंतरी
जोडे हा उपावो किजो रया ॥ (२)
गुणाचें पैं निर्गुण गंभीर सदसुखाचे
उध्दार जें प्रकाशक थोर सकळ योगाचें।
आनंदोनी पाहे पां साचें मनीं
मनचि मुरोनि राहे तैसें।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठले कीं मुसेमाजि
अळंकार मुराले श्रीगुरुनिवृत्तीनें दाविलें सुखरया ॥ (३)

अर्थ:

"या अभंगात गोविंदा कृष्णाच्या गुणांचा, त्यांच्या सावळ्या रंगाचा आणि चैतन्याच्या आनंदाचा वर्णन आहे. कृष्णाच्या सुंदरता आणि त्यांच्या क्रीडेला मुरलेल्या मनाचे परिणाम सांगितले आहेत.

कृष्णाचे गुण आणि आध्यात्मिक सुख याचा संगम करण्यात आले आहे. ब्रह्म आणि अन्य उच्च ज्ञान यांना समजणार नाही असा आनंद आहे. गोवळियाच्या छंदात कृष्ण क्रीडित आहेत आणि त्यांचं रूप देखणं एक अद्भुत अनुभव आहे.

मन स्थिर झाल्यावर केवळ हृदयात अनुभवणारे सुख एक वेगळं रूप घेतं. सच्चिदानंदाची उपासना करताना, अभ्यंतर कसे समृद्ध होते हे दर्शवले आहे.

अभंग: ९३

परब्रह्म सांवळे गोपवेशें निरालें।
ह्रदलकमळीं स्थिरावलें काय सांगो॥
कायावाचामनें पाहे जों पाहणें।
तव नवलाव होये निर्गुणरया॥ (१)
नामरुपीं गोडी हेचि आवडी आतां।
न विसंबे सर्वथा तुजलागी॥ (ध्रु०)
जगडवाळ जाण कारे याचें।
तुझीचि बुंथी तुजचि न कळे याचें चोज।
केंवीं वर्णिसी सहज गुणे रया॥ (२)
म्हणोनि दृष्टि चोरुनि पडे मिठी।
मन चोरुनिया पुढतापुढती तुजचिमाजि॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला॥
उदारा येणेचिं नाहीं त्रिशुध्दि।
येणें निवृत्तिरायें खुणा दाऊनिया।
सकळगुणीं गुणातीत तुटली आधी रया॥ (३)

अर्थ:

"या अभंगात, परब्रह्म म्हणजे श्रीकृष्णाची सावळा रूप आणि गोपवेश यांचे वर्णन केले आहे. हृदयात स्थिर झालेली चैतन्याची कमळे त्यांच्या दर्शनाने काय सांगू शकतात, हे विचारले आहे.

कृष्णाचे नामरूप म्हणजे गोडी व आवड याबद्दल सांगितले आहे, ज्यामुळे भक्त त्यांच्यावर विसंबून राहत नाहीत. त्यांच्या गुणांची नवलता देखील अनुभवली जाते, जी समजून घेणे कठीण आहे.

कृष्णाची महिमा पाहून मन शांतीस येते, आणि त्यांच्या कडे लक्ष लागून राहिलं पाहिजे, कारण त्यांनी दिलेलं ज्ञान अत्यंत उदार आहे.

​
अभंग: ९४

मदनमूर्ति तूं डोळ्या आसुमाय जालासी।
सेखीं कामिनिचेनि पक्षें तीं पुराणें।
पिशाच करिती रया॥ (१)
गोजिरिया गुण निधाना।
बापा गुंतल्यापणाचिया साठी॥
वेदविदेही विचारितां तेथें।
आगम काढिती आटिरया॥ (ध्रु०)
सायुज्यता जालीय मग सादृश्यपण तेथें लोपे।
अवयव अळंकार मुरालिया तेथें।
दृष्टि परमार्थ थोपे रया॥ (२)
तत्त्वपणाचेनि समरसें तेथें पुरोनि उरे तें शेष।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलीं गगनीं।
नक्षत्र पडे नुरेचि तेथें रेख रया॥ (३)

अर्थ:

"या अभंगात, श्रीकृष्णाची रूप व गुण यांची महिमा वर्णन केले आहे. 'मदनमूर्ति' म्हणजे प्रेमाचे प्रतीक, ज्याला डोळ्यात देखावे लागते. कामिनीच्या पक्षांमुळे पुराणांच्या कथांचा संदर्भ दिला आहे, जेथे 'पिशाच' म्हणजे दुष्ट शक्ती दर्शविली आहे.

गोजिरिया गुणांचा निधाना म्हणजे श्रीकृष्णाची नितांत सुशोभित रूप. भक्तांच्या प्रेमात त्यांना गुंतून जातात आणि वेदांचे ज्ञान विचारल्यावर त्यांनी त्यांचे अंश सांगतात.

सायुज्यता म्हणजे एकात्मता साधताना सादृश्यतेचा लोप होतो. या एकात्मतेत सर्व अवयव व अलंकार समरस होतात आणि त्यांच्या दृष्टित परमार्थाचा अनुभव येतो.

अभंग: ९५

सांगाति आमुचियारे।
विद्वद पावया छंदेरे॥ (१)
नाचे विनोदें कान्हारे।
विद्वद पावया छंदेरें॥ (ध्रु०)
निवृत्तिदासा प्रियोरे।
विद्वद पावया छंदेरे॥ (२)

अर्थ:

"या अभंगात, श्रीकृष्णाची मुरली आणि भक्तीचे वर्णन आहे. भक्तांची आनंदी संगत श्रीकृष्णाच्या उपस्थितीत आहे. त्याच्या मुरलीच्या छंदाने भक्त आनंदित होतात, आणि त्याच्या भक्तिच्या प्रेमाने श्रीकृष्ण नाचत आहे.

ज्ञानेश्वर महाराज निवृत्तीदासाला प्रिय असलेल्या या श्रीकृष्णाचे गुणगान करतात, ज्याने भक्तांना आनंदाने भरले आहे."

अभंग: ९६

वृंदावनीं आनंदुरे।
विठ्ठलदेवो आळवितिरे॥ (१)
गोपाळ रतलेरे।
विठ्ठलदेवो आळवितिरे॥ (२)
निवृत्ति दासा प्रियोरे।
विठ्ठल देवो आळवितिरे॥ (३)

अर्थ:

"या अभंगात विठोबाचे महत्त्व आणि भक्तांची आनंदाची अवस्था दर्शविली आहे. 'वृंदावनीं आनंदुरे' याचा अर्थ विठोबाच्या उपस्थितीत भक्त आनंदी आहेत. विठ्ठल देवाच्या आराधनेने गोपालांना रंजन देत आहे, आणि निवृत्तीदासाच्या प्रिय असलेल्या विठोबाचे गुणगान केले आहे."

९७
काळिये रात्रींचा चंद्रमा कीं
सांवळी बुंथी आम्हां ।
काळिये वेळीं ते सीमा नवलावो ।
सुनीळ काळिये भरु मेघ: शाम सांवरु ।
तोचि नवलाहो हा धीरुरया ॥१॥
आतां काळिये दिनु मज न स्मरेवो काहीं ।
तुझें तुज पाही गा‍र्‍हाणें रया ॥ध्रु०॥
म्हणोनि यमुना कांलिदीजळ सांवळें ।
योगिया शून्यातीत तटीं मिळे सुखिया ।
सुखाचेनि कल्लोळें देखतसे ॥२॥
दिठि सांबळ भरु खुंतलासे मज ।
नाठवे द्वैत काज रया ॥३॥
येणें सुखें चैतन्य डोळ्या होकां
मिळणी कीं नेत्रीं नेत्रे उन्मळणीं तटस्थपणें ।
हा सर्वांग अंग प्रत्यांगा होउनियां
जेथ विचारती मुनिजनांचीं मनें ।
तो हा रखुमादेविवरु पाहतां दिठीं आतां
पुनरपि नाहें येणें रया ॥४॥

अर्थ:-

काळ्या रात्रीचा चंद्र जणु अंगावर काळी ओढणी घेतल्या सारखा सोंग करुन तो कृष्ण त्याचे शुध्द रुप सिमीत करतो हे नवल आहे. मेघा सारखे काळेपण कसे सावरु ते सुनिळत्व व काऴेपण वेगळे कसे करु हा नवलाव आहे. आता धिटाईने तुला पाहता मला दुसरे काही स्मरत नाही.तेंव्हा तुझे गाऱ्हाणे कसे घालु. तुझ्यामुळे यमुनेचे पाणी ही काळे झाले आहे. योगी तुझ्यामुळे परमसुखाचे सुख शुन्यात जाऊन साधत असतात. व त्या मुळे आनंदुन त्या काळेपणात कल्लोळ करतात.व त्या काळेपणात मी ही द्वैत हरवुन बसले आहे. असे हे चैतन्यसुख माझ्या डोळ्यांच्या दृष्टीला लाभले. व हे नेत्र उन्मनी लागले जगापासुन तटस्थता प्राप्त झाली व तो व मी येवढेच जाणवले. हा सर्वांगाचा प्रत्यय पाहुन मुनींची मने त्याच्या स्वरुपात मिळाली. हा तोच रखुमाईचा पती पाहुन परत येणे जाणे घडणार नाही असे माऊली सांगतात.

९८
भोंवरी सांडुनि पाव ठेविरे गोपाळा ।
नाच चिदानंदा सुख होईल सकळां ॥१॥
रंगु रंगलारे रंगु रंगलारे ।
आदि मध्य अंत त्रिगुणविरहित
विश्वीं प्रकाशलारे ॥ध्रु०॥
रंगु रंगला सुरंग जाला ।
पहिलीये रंगी निवृत्ति भला ॥२॥
सुखीं सुख मुरे प्रेमें चिदानंद उरे ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुरे ॥३॥

अर्थ:-

हे गोपाळा तुला त्रास होणार नाही. अशा रितीने पाऊल टाकुन नाच तसा नाचलास म्हणजे. आम्हा सगळ्यांना चिदानंद सुख होईल.तुझ्या नाचण्यांत रंग आला म्हणजेच आम्हास फार आनंद आहे तुझा आनंद त्रिगुणातीत विश्वव्यापक प्रकाशमान, आदि मध्य रहित असा आहे. तो तुझ्या नाचण्याने आम्हाला मिळेल. विषयसुखापासून वृत्ति परत फिरुन तुझ्या रंगात रंगली म्हणजे तुझा आनंद त्या वृत्तिला मिळतो ती आनंदमय वृत्तिही मुरली म्हणजे. स्वरुपभूत चिदानंद शिल्लक राहतो. तोच रखुमादेवीवर बाप श्रीविठ्ठल आहे. असे माऊली सांगतात.

९९
तुझिये निढळीं कोटि चंद्र प्रकाशे ॥
कमल नयन हास्य वदन हांसे ॥१॥
हालकारे कृष्णा डोलकारे ॥
घडिये घडिये गुज बोलकारे ॥ध्रु०॥
उभा राहोनिया कैसा हालवितो बाहो ॥
बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलु नाहो ॥२॥

अर्थ:-

तुझ्या कपाळी कोटी चंद्राचा प्रकाश आहे. हे कमलनयना तु आम्हाला तुझे हास्य दाखव. हे कृष्णा तु जरा हाल व डोल व घडीभर तरी आमच्या बरोबर हित(आमचे) -गुज( तुझे ज्ञान) कर. माझे पिता व रखुमाई पती श्री विठ्ठल उभे राहुन कशा बाह्य हालवतात ते पहा.

१००
कोंवळें ठुसठुसित मोतियांचे घड ।
शृंगारिलें गूढ जया लेणीं ॥१॥
बैसोनियां रथीं सुरनर खेळती देखोनिया
पशुपति वेडावले ॥ध्रु०॥
युक्ति खुंटली वासना निमाली ।
कळां पैं बैसली पद्मासनीं ॥२॥
होय कीं नव्हे ज्ञानदेव पुसती ।
आठवितां निवृत्ति भेटी होये ॥३॥

अर्थ:-

त्या श्रीकृष्ण परमात्म्याला काय वर्णावे, त्या परमात्म्याचे अंग म्हणजे कोवळ्या ठुसठुसीत म्हणजे पाणिदार व मनाला वेध लावण्यासारखे मोत्यांचा शृंगारा घडविल्या सारखे आहे.असा तो सुरनर म्हणजे श्रीकृष्ण परमात्मा रथात बसून क्रीडा करीत आहे. ते त्याचे ऐश्वर्य पाहून साक्षात शंकरही वेडावून गेले आहेत. त्याकडे पाहाताच त्याच्या प्राप्तीची युक्ती काय ह कळेनासे होऊन ती प्राप्त करुन घेण्याची वासनाच नाहीसी झाली. सर्व कला पद्मासन घालून त्या कृष्ण स्वरुपांत बसल्या आहेत. ज्ञानेश्वर महाराज निवृत्तीरायांना विचारतात ज्याच्या दर्शनाने भगवान शंकर वेडे झाले तोच हा श्रीकृष्ण परमात्मा ना? निवृत्तीरुप जो श्रीकृष्ण परमात्मा त्याची भेट झाली. म्हणजे दर्शन झाले असे माऊली सांगतात.