संत ज्ञानेश्वर महाराज, अभंग गाथा संत ज्ञानेश्वर अभंग

परेंसि परतें स्वरुप या हरिचे।
भक्तिमार्ग साचे विरुढे रुप।

चला जाऊं पाहूं आत्मराज घटीं।
नामें नेतु तटीं वैकुंठीचिया।

समाधि विधान हरिपाठगुण।
उगीयाचि मौन असिजे रया।

ज्ञानदेव निवृत्ति पुसों जाये भाव।
तंव तेणें स्वयमेंव दाविले डोळा।

अर्थ:

या अभंगात भक्तिमार्गाचा विचार करण्यात आलेला आहे.

"परेंसि परतें स्वरुप या हरिचे" हे हरिच्या स्वरूपाच्या अनुभवाचे महत्त्व दर्शवते.

"भक्तिमार्ग साचे विरुद्धे रुप" म्हणजे भक्तिमार्गात अनेक आव्हाने असतात, परंतु त्या सर्वांत सच्चेपणा असावा लागतो.

"चला जाऊं पाहूं आत्मराज घटीं" यामध्ये आत्मज्ञानाची प्राप्ती करण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे, जी नामजपामुळे शक्य होते.

"समाधि विधान हरिपाठगुण" हे सांगते की हरिपाठ करताना साधना आणि ध्यान आवश्यक आहे, ज्यामध्ये मौन ठेवणे आवश्यक आहे.

शेवटी, "ज्ञानदेव निवृत्ति पुसों जाये भाव" म्हणजे ज्ञानदेव निवृत्तीच्या साधनेत मनाला शांती देण्याचे सांगतात.

या अभंगात भक्ती, ध्यान, आणि आत्मज्ञान यांचे संगम आहे.

अभंग 402

त्रिभुवनीचें सुख एकतत्त्व विठ्ठल।
नलगे आम्हां मोल उच्चारिता।

विठ्ठल उघडा मंत्र कळिकाळा त्रास।
घालुनियां कांस जपों आधीं।

सत्त्वर सत्त्वाचे जपती नामावळी।
नित्यता आंघोळी घडे रया।

बापरखुमादेविवरु जिव्हाळा ह्रदयीं।
जीवाचा जीव ठायीं एकेपाती।

अर्थ:

या अभंगात विठ्ठलाची महिमा आणि भक्ती व्यक्त केली आहे.

"त्रिभुवनीचें सुख एकतत्त्व विठ्ठल" म्हणजे विठ्ठल हा एकसमान सुखाचा स्त्रोत आहे, जो सर्वत्र व्याप्त आहे.

"नलगे आम्हां मोल उच्चारिता" हे सांगते की विठ्ठलाच्या नामाचे उच्चारण केल्याने कुठलेही मोल लागणार नाही.

"विठ्ठल उघडा मंत्र कळिकाळा त्रास" यामध्ये विठ्ठलाच्या मंत्राच्या उघड्या आणि अमृत स्वरूपाचे महत्त्व आहे, जे त्रास दूर करतो.

"सत्त्वर सत्त्वाचे जपती नामावळी" यामध्ये भक्तीने नियमितपणे नाम जपण्याचे महत्त्व दर्शवले आहे.

"बापरखुमादेविवरु जिव्हाळा ह्रदयीं" हे बापरखुमादेव या भावनेवर जोर देत आहे, जिथे सर्व जीव एकत्रितपणे एकमेकांच्या ह्रदयात आहेत.

या अभंगात विठ्ठलाच्या भक्तीने मिळणाऱ्या सुख, शांती आणि एकता यांचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे.

अभंग 403

कांरे स्फुंदतोसी कारे स्फुंदतोसी।
न भजतां विठ्ठलासी नरकीं पडसी।

पुण्यापापें बाधा न पवसी गोविंदा।
पावशील आपदा स्मरे परमानंदा।

पुण्य करितां स्वर्ग पापें करितां भोग।
नाम जपतां सर्वांग होईल पांडुरंग।

देहीं आत्मा जंव आहे।
तंव करुनियां पाहे।
अंती कोणी नोव्हे धरी वैष्णवाची सोय।

जाईल हें आयुष्य न सेवीं विषयविष।
पडतील यमपाश वेगीं करी सौरस।

बापरखुमदेविवरुविठ्ठलीं मनचरणी गोंवी।
हारपला देहभावीं जालासे गोसावी एकरुपें।

अर्थ:

या अभंगात भक्तिरसात विठ्ठलाची महती आणि भक्तांच्या जीवनातील साधना यांचे वर्णन आहे.

"कांरे स्फुंदतोसी कारे स्फुंदतोसी" म्हणजे जो विठ्ठलाचे भजन करतो, तो कधीही नरकात पडणार नाही.

"पुण्यापापें बाधा न पवसी गोविंदा" यामध्ये सांगितले आहे की विठ्ठलाच्या स्मरणाने सर्व संकटे दूर होतात.

"पुण्य करितां स्वर्ग पापें करितां भोग" हे देखील सांगते की पुण्य केल्याने स्वर्ग मिळतो, तर पाप केल्याने भोग भोगावे लागतात; पण विठ्ठलाचे नाम जपतां सर्वांग पांडुरंग बनतो.

"देहीं आत्मा जंव आहे" म्हणजे आत्मा अवश्य आहे, आणि त्याच्या साक्षीने जीवनातले महत्त्व समजून येते.

"जाईल हें आयुष्य न सेवीं विषयविष" हे व्यक्त करते की या जीवनात विषयांचा आविष्कार होतो, परंतु यमपाशांपासून दूर राहता येते.

"बापरखुमदेविवरुविठ्ठलीं मनचरणी गोंवी" यामध्ये विठ्ठलाची भक्ती मन आणि चित्तात बाणवली जाते, ज्यामुळे जीवन एका दिव्यतेकडे नेले जाते.

अभंग 404

सहज कर्मभक्ति घडावया कोठें।
ज्ञानधन निवाडेम नाम जपों।

नाम मात्र नमन ज्ञानघन पूर्ण।
रामनामें कर्ण भरुं रया।

सत्त्वाचें सागरीं उतरों पैलथडीं।
रिति अर्धघडी जावों नेदों।

ज्ञानदेवा चित्त अवघें धन गोत।
रामनामें तृप्त सकळ जीव।

अर्थ:

या अभंगात सहजतेने कर्म आणि भक्ती यांचे महत्त्व सांगितले आहे.

"सहज कर्मभक्ति घडावया कोठें" म्हणजे आपली कर्मे आणि भक्ती सहज आणि स्वाभाविकपणे कशी वाढवता येतील.

"ज्ञानधन निवाडेम नाम जपों" यामध्ये ज्ञानाचे महत्व स्पष्ट केले आहे, जे नामजपामुळे मिळते.

"नाम मात्र नमन ज्ञानघन पूर्ण" म्हणजे रामाच्या नामाचे स्मरण केल्याने ज्ञानाची पूर्तता होते.

"सत्त्वाचें सागरीं उतरों पैलथडीं" यामध्ये सत्त्वाच्या गहनतेत उतरून आध्यात्मिक गहराई साधता येते.

"ज्ञानदेवा चित्त अवघें धन गोत" येथे ज्ञानदेव सांगतो की रामनाम जपल्याने सर्व जीव तृप्त होतात, आणि आत्मिक संपन्नता प्राप्त करतात.

अभंग 405

एक मूर्ख नेणती। नाम हरिचें न घेती।
मुखें भलतेंचि जल्पती। तें पावती अध:पंथा।

नामेंविण सुटका नाहीं। ऐसी वेदशस्त्रीं ग्वाही।
जो वेद मस्तकीं पाहीं। ब्रह्मयानें वंदिला।

नित्य नामाची माळा। जिव्हे घे तूं गळाळा।
तो नर कर्मा वेगळा। ऐसें बोलती पुराणें।

नयनीं श्रवणीं हरी। आणिक काम न करी।
तो साधु भक्त निर्धारीं। हरिचा आवडता।

ज्ञानदेवीं पाहिलें। हरिनाम साधुनी घेतलें।
तें समाधिस केलें। पुष्पशयनीं आसन।

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेवांनी नामजपाचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे.

"एक मूर्ख नेणती" म्हणजे जो मूर्ख हरिचा नाम घेत नाही, तो अंततः अधोगतीला जातो.

"नामेंविण सुटका नाहीं" म्हणजे नामजपाशिवाय मुक्ती नाही, यावर वेदांचे प्रमाण दिले आहे.

"नित्य नामाची माळा" म्हणजे नित्य नाम जपणाऱ्याला कर्मामध्ये वेगळा अनुभव येतो, असे पुराणे सांगतात.

"नयनीं श्रवणीं हरी" या वाक्यात साधू भक्ताचा उल्लेख आहे, जो हरिचा भक्त आहे आणि इतर कोणत्याही कामात नाही.

"ज्ञानदेवीं पाहिलें" यामध्ये ज्ञानदेव नामजपाच्या माध्यमातून साधना केल्याचा उल्लेख आहे, जिथे तो समाधीमध्ये असतो.

अभंग

नाममाळा घे पवित्र।
अंतीं हेंचि शस्त्र।
राम हा महामंत्र।
सर्व बाधा निवारी।

भवकर्मविख।
रामनामी होय चोख।
भवव्यथादु:ख।
पुढें सुख उपजेल।

माळा घाली हेचि गळां घे
अमृताचा गळाळा।
होईल वैकुंठीं सोहळा रामकृष्ण
उच्चारणी।

ज्ञानदेवीं माळा केली।
सुखाची समाधि साधिली।
जिव्हा उच्चारणी केली।
अखंड हरिनाम।

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेवांनी नाममाळेच्या महत्त्वाचे वर्णन केले आहे.

"नाममाळा घे पवित्र" म्हणजे नाममाळा घेतल्याने पवित्रता साधता येते.

"राम हा महामंत्र" यामध्ये रामाच्या नामाचा उल्लेख आहे, जो सर्व दुःख आणि बाधा दूर करतो.

"भवकर्मविख" वाक्यात भवकर्माचे परिणाम दर्शवले आहेत, ज्यामुळे रामनामी जपल्यास सुख प्राप्त होईल.

"माळा घाली हेचि गळां घे" यामध्ये नामजपाचा महत्त्व सांगितला आहे, ज्यामुळे वैकुंठात प्रवेश होईल.

"ज्ञानदेवीं माळा केली" म्हणजे ज्ञानदेवांनी नामजपातून सुखाची समाधी साधली आहे. "अखंड हरिनाम" म्हणजे अखंडपणे हरिचा नाम जपणे आवश्यक आहे.

अभंग 407

समाधीचें साधन तें रामनाम चिंतन।
चित्ता सुखसंपन्न।
हर्ष जीवनीं केला।

कोटी तपाचिया राशीं।
जोडती रामनामापाशीं।
नाम जपतां अहर्निशीं।
वैकुंठपद पाविजे।

हेंचि ध्रुवासी आठवलें।
उपमन्यें हेंचि घोकिलें।
अंबऋषीनें साधिलें।
रामकृष्णउच्चारणीं।

पांडवांसि सदा काळीं।
कृष्ण राहिला जवळी।
ज्ञानदेवह्रदयकमळीं।
तैसाचि स्थिरावला।

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेवांनी रामनामाच्या चिंतनाचे महत्व स्पष्ट केले आहे.

"समाधीचें साधन तें रामनाम चिंतन" म्हणजे रामनाम जपणे हीच समाधी साधण्याची पद्धत आहे.

"कोटी तपाचिया राशीं" वाक्यात रामनामामुळे मिळणारी पुण्याची ताकद दर्शवली आहे, ज्यामुळे वैकुंठपद प्राप्त होईल.

"उपमन्यें हेंचि घोकिलें" यामध्ये उपमन्य ऋषींच्या अनुभवाचा उल्लेख आहे, ज्यांनी रामनामाने आध्यात्मिक उच्चता साधली.

"पांडवांसि सदा काळीं" म्हणजे कृष्ण पांडवांना सदैव साथ देतो, आणि ज्ञानदेवांच्या हृदयात त्या भक्तीचा स्थिर भाव आहे.

अभंग 408

निरंतर ध्यातां हरि।
सर्व कर्माची बोहरी।
दोष जाती दिगंतरीं।
रामकृष्णउच्चारणीं।

जप तीर्थ हेंचि नाम।
जपव्रता हेंचि नेम।
ऐसें धरोनियां प्रेम।
तोचि भक्त तरेल।

जीव शिव एक करी।
शांति क्षमा जरी धरी।
त्यापाशीं नित्य श्रीहरी।
प्रत्यक्ष आपण उभा असे।

ज्ञानदेव म्हणे नित्य।
त्याचें वचन तेंचि सत्य।
त्यांचे वचन सर्व कृत्य।
सिध्दि पावेल सर्वथा।

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेवांनी हरिभक्तीचे महत्त्व सांगितले आहे.

"निरंतर ध्यातां हरि" याचा अर्थ म्हणजे हरिचा निरंतर ध्यान करणारा भक्त सर्व कर्मांमध्ये हरि समजून काम करतो.

"जप तीर्थ हेंचि नाम" यामध्ये हरि नावाचे जप हे तीर्थाच्या समान आहे, आणि हे जपव्रत पाळणारे भक्त प्रेमाने हरिकथा ऐकतात.

"जीव शिव एक करी" म्हणजे जीव आणि शिव एक असल्याचे समजून भक्त शांती आणि क्षमा ठेवतो, आणि हरि सदैव त्याच्यासमोर असतो.

"ज्ञानदेव म्हणे नित्य" यामध्ये ज्ञानदेवांचे वचन सतत सत्य आहे, आणि त्याच्या वचनेनुसार सर्व कृत्य सिद्धीला जातात.

अभंग 409

जन्म जरा दु:ख बाधा।
स्मरता नाहीं गोविंदा।
ऐसा जयासी नित्य धंदा।
तोचि सदा सुखरुप।

धन्य कुळ धन्य याती।
धन्य जन्म पुढती पुढती।
भक्तीवीण नाहीं गती।
मुखीं हरिनामउच्चार।

विश्वीं विश्व जो व्यापकु।
तोचि माझा हरि एकु।
त्यासी भक्तिविण साधकु।
नोळखे पै दुर्बुध्दि।

ज्ञानरंजनीं रंजला।
ज्ञानबोधें उपजला।
ज्ञानदेवीं हरि सेविला।
निरंतर सर्वकाळ।

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेवांनी भक्तिभावाचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे.

"जन्म जरा दु:ख बाधा" म्हणजे जन्मात जरा, मृत्यू, आणि दु:ख यांची बाधा असते, आणि त्या वेळी गोविंदाची आठवण करणे महत्त्वाचे आहे.

"धन्य कुळ धन्य याती" यामध्ये भक्ती आणि हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. भक्तीविना कोणतीही प्रगती होत नाही.

"विश्वीं विश्व जो व्यापकु" याचा अर्थ सर्वत्र व्याप्त असलेल्या हरिची भक्ती करणे आवश्यक आहे, अन्यथा दुर्बुद्धी वाढते.

"ज्ञानरंजनीं रंजला" यामध्ये ज्ञानाची महती सांगितली आहे. ज्ञानामुळे हरि सेवा करणे आणि निरंतर साधना करणे

अभंग 410

संपत्तिविपत्तिदु:ख।
हरेल अवघा शोक।
वेगीं करुनिया विवेक।
हरिस्मरण करी।

मंत्र यंत्रसूत्रधारी।
सिध्द साध्य तोचि हरि।
नित्य जपोनि वैखरी।
आप्तता करी हरीसी।

ध्यान मन एक चित्त।
अलक्ष लक्षी अच्युत।
न सांगे हिताची मात।
अखंड जपे हरिनाम।

ज्ञानदेवें जप केला।
मग समाधीस बैसला।
नाम घेतां बोध जाला।
देव आला ह्रदयासी।

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेवांनी भक्तिपंथाच्या महत्वाबद्दल सांगितले आहे.

"संपत्तिविपत्तिदु:ख" म्हणजे संपत्ती, विपत्ति आणि दु:ख येतात; या सर्वांचा शोक हरि ध्यानाने मिटवता येतो.

"मंत्र यंत्रसूत्रधारी" यामध्ये हरि एकटा सर्व गोष्टी साधतो, त्यामुळे हरिस्मरण करणे आवश्यक आहे.

"ध्यान मन एक चित्त" या वचनात मन एकाग्रतेने हरि ध्यान करत असावे, त्यामुळे अच्युत स्वरुपाची अनुभूती मिळते.

"ज्ञानदेवें जप केला" याचा अर्थ ज्ञानाच्या माध्यमातून हरि मिळवणे शक्य आहे, आणि नाम जपण्याने ह्रदयात देवाची

अभंग 411

देवाविण शून्य मुख।
नाम न घेतां नाहीं सुख।
अंतीं होईल रे दु:ख।
नाम नसतां मुखीं।

राम कृष्ण गोविंद।
हरि माधव परमानंद।
नित्य ऐसा जयासि छंद।
तोचि सुलभ गर्भवासीं।

अनंत नाम निरसून।
एक मार्ग तोचि मान्य।
तेणें जोडे नित्य सौजन्य।
तोचि रामकृष्ण उच्चारी।

ज्ञानदेवें अनुमानलें।
मग भक्तिसुख साधलें।
रामकृष्ण उच्चारिलें।
जें तारक तिहीं लोकीं।

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेवांनी हरि नामाचे महत्व स्पष्ट केले आहे.

"देवाविण शून्य मुख" म्हणजे देवांशिवाय जीवनात सुख नाही. नाम घेणं अत्यंत आवश्यक आहे, अन्यथा दु:ख वाढतं.

"राम कृष्ण गोविंद" हे नाम घेतल्याने सुख प्राप्त होतं, हे एक चिरंतन सत्य आहे.

"अनंत नाम निरसून" म्हणजे अनंत नाम घेतल्याने एकच मार्ग उघडतो. हे नाम घेतल्याने सुसंस्कृत जीवन मिळतं.

अखेर, "ज्ञानदेवें अनुमानलें" याचा अर्थ ज्ञानाने भक्तिसुख साधण्याचे महत्व आहे, ज्याने जीवनात तारकत्व येते.

अभंग 412

सदा परिपूर्ण।
तो हा जनार्दन।
नित्य जपता नारायण।
कोटि याग घडतील।

एवढा महिमा नामाचा।
काय मंत्र जपसील वाचा।
जो विठ्ठल म्हणे तो दैवाचा।
ऐसा ब्रह्मा बोलें पूर्वीं।

तो नित्यकाळ पंढरी।
आणि देव तेहतीस कोटी।
वृक्ष जाले निरंतरी।
उध्दार करावया कुळाचा।

एवढें क्षेत्र पांडुरंग।
तेथें उध्दरिलें हें त्रिजग।
आनंदत ब्राह्मण याग।
कोटिकुळें उध्दरती।

कीर्तन केलीया वाळवंटी।
घेतां वैष्णवांची भेटी।
होईल संसाराची तुटी।
चरणरज वंदितां।

तुळशीच्या माळा।
घालितां हरिदासाच्या गळां।
तो न भिये कळिकाळा।
त्यासी जिव्हाळा हरिविठ्ठल।

पंढरीसी जाऊं म्हणती।
तयांकडे यम न पाहती।
तयांचे पूर्वज उध्दरती।
म्हणती वैकुंठा जाऊं आतां।

देव जाणे ऐसा।
तोचि हरिदासा भरंवसा।
ज्ञानदेव म्हणे परियेसा।
थोर पुण्य तयाचे।

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेवांनी हरि नामाच्या महत्त्वावर जोर दिला आहे.

"सदा परिपूर्ण" म्हणजे हरि सदैव पूर्ण आहे, आणि "कोटि याग घडतील" हे दर्शवते की नामजपाने अनेक यज्ञांचा फलित होतो.

"एवढा महिमा नामाचा" दर्शवतो की नामाचा गुण, जो विठ्ठल आहे, तो सर्वकाळ महत्त्वाचा आहे.

पंढरी म्हणजे पांडित्य, ज्यामध्ये प्रत्येक जीव उध्दरला जातो. "आनंदत ब्राह्मण याग" याचा अर्थ अनेक कुटुंबे आनंदी होतात.

कीर्तन आणि वैष्णवांची भेट ही शांति आणि सुख आणते. "पंढरीसी जाऊं म्हणती" दर्शवते की यमाकडे जाताना कधीही भिती वाटत नाही, कारण हरि नेहमी रक्षण करतो.

शेवटी, ज्ञानदेवांनी सांगितले की "थोर पुण्य तयाचे," म्हणजे हरिदासाच्या वागण्यामुळे पुण्य प्राप्त होते.

अभंग 413

प्रेम जयाचें कथेवरी।
तोचि धन्य ये चराचरी।
रामकृष्ण निरंतरी।
मुखीं आवडी जपतसे।

धन्य धन्य तोची वंशी।
धन्य धन्य माता कुशी।
धन्य धन्य काळ तयासी।
कृष्णराम ह्मणतांची।

ऐसें धन्य जन्म तयाचे।
धन्य धन्य पुण्य साचे।
त्यासीं भय कळिकाळाचें।
नाहीं जन्म घेतलिया।

एवढा महिमा नामाचा।
धन्य तो राम उच्चारी वाचा।
धन्य जन्म तयाचा।
ज्ञानदेव म्हणे।

अर्थ:

या अभंगात प्रेम, भक्ती आणि हरि नामाच्या महत्त्वाबद्दल सांगितले आहे.

"प्रेम जयाचें कथेवरी" म्हणजे प्रेम ही एक महत्त्वाची कथा आहे, ज्यामुळे सर्व जीव धन्य बनतात.

"रामकृष्ण निरंतरी" हे दर्शवते की राम आणि कृष्ण यांचे नाम सतत घेतल्याने भक्ती वाढते.

"धन्य धन्य तोची वंशी" याचा अर्थ वंशी वाजवणारा म्हणजे एक विशेष व्यक्ती, जो भक्तांना आनंद देतो.

काळ आणि मातेसाठीही धन्यता दर्शवली आहे, म्हणजे भक्ताच्या जीवनात राम आणि कृष्ण यांचा प्रभाव अनमोल आहे.

"ऐसें धन्य जन्म तयाचे" म्हणजे जे जन्म घेतात ते विशेष आहेत, कारण त्यांना हरि नामाचे स्मरण आहे.

"महिमा नामाचा" हा संकल्पना दर्शवते की रामाच्या उच्चाराने जीवनात अनंत पुण्य प्राप्त होते, आणि ज्ञानदेवांनी म्हटले की हा जन्म धन्य आहे.

अभंग 414

सकळमंगळनिधी।
श्रीविठ्ठलाचें नाम आधी।

म्हण कारे म्हण कारे जना।
श्रीविठ्ठलांचे नाम वाचे।

पतितपावन साचे।
श्रीविठ्ठलांचे नाम वाचे।

बापरखुमादेविवरु साचे।
श्रीविठ्ठलाचें नाम वाचे।

अर्थ:

या अभंगात श्रीविठ्ठलाच्या नामाची महती आणि त्याचे महत्त्व सांगितले आहे.

"सकळमंगळनिधी" म्हणजे श्रीविठ्ठलाचे नाम सर्व मंगलांचा भंडार आहे, जे जीवनात सुख, शांती आणि आनंद आणते.

"म्हण कारे" म्हणजे लोकांना हवे तसे बोलण्यास प्रवृत्त करा. हे दर्शवते की श्रीविठ्ठलाचे नाम सर्वत्र घेतले पाहिजे.

"पतितपावन" हा विचार म्हणजे श्रीविठ्ठलाचे नाम पातकांना पवित्र करणारे आहे.

"बापरखुमादेविवरु" म्हणजे आपल्या कुटुंबात आणि समाजात सर्वांना श्रीविठ्ठलाचे नाम उच्चारण्याचा आग्रह धरला जात आहे.

एकूणच, या अभंगात श्रीविठ्ठलाचे नाम जीवनातील सर्व दुःख दूर करणारे आणि भक्तांना आश्रय देणारे आहे, असा संदेश

अभंग ४१५

गोपाळारे तुझें ध्यान लागो मना ।
आनु न विसंबे हरि जगत्रजीवना ॥१॥
सोनयाचा दिवस आजि अमृतें पाहीला ।
नाम आठवितां रुपीं प्रगट पैं झाला ॥२॥
तनु मनु शरण विनटलों तुझ्या पाई ।
रखुमादेविवरा वांचूनि आनु नेणें कांहीं ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त गोपाळाचे ध्यान करताना मनाला शांति आणि आनंद मिळवतात. "हरि जगत्रजीवना" म्हणजे हरि सर्व जीवांसाठी आहे, हे लक्षात ठेवून भक्त हे स्पष्ट करतात की नामस्मरणामुळे त्यांना अमृताचा अनुभव मिळाला आहे.

सोनयाच्या दिवसात नामस्मरणाने साधकाला दिव्यता प्राप्त झाली आहे. "तनु मनु शरण विनटलों" यामध्ये भक्त आपले तन-मन श्रीविठ्ठलाच्या चरणांमध्ये समर्पित करतात, जे त्यांच्या भक्तीभावाचे आणि श्रद्धेचे प्रतीक आहे.

या अभंगातून भक्तीची गहनता आणि श्रीविठ्ठलावरची श्रद्धा स्पष्टपणे व्यक्त होते.

अभंग ४१६

आरंभी आवडी आदरें आलें नाम ।
तेणें सकळ सिध्दि जगीं जालें पूर्ण काम ॥१॥
रामकृष्ण गोविंद गोपाळा ।
तूं माय माउली जिवीं जिव्हाळा ॥२॥
तुझियेनि नामें सकळ संदेहो फ़िटला ।
बापरखुमादेविवरा श्रीविठ्ठला ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्तांची भक्ती आणि श्रद्धा स्पष्टपणे व्यक्त होते. "आरंभी आवडी आदरें आलें नाम" यामध्ये नामस्मरणामुळे त्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल आले आहेत, आणि त्यामुळे सर्व कामे पूर्ण झाली आहेत.

"रामकृष्ण गोविंद गोपाळा" ह्या नामांच्या उच्चारणाने भक्तांच्या मनात अत्यंत प्रेम आणि श्रद्धा जागृत होते.

शेवटी, "तुझियेनि नामें सकळ संदेहो फ़िटला" या ओळीत भक्त सांगतात की श्रीविठ्ठलाच्या नामस्मरणाने त्यांच्या मनातील सर्व शंका दूर झाल्या आहेत, जे त्यांच्यासाठी अमृतासमान आहे.

अभंग ४१७

अष्टांगयोगें न सिणिजे ।
यम नेम निरोध न किजे रया ॥१॥
वाचा गीत गाईजे ।
गातां वातां श्रवणीं ऐकिजे रया ॥२॥
गीती छंदे अंग डोलिजे ।
लीला विनोदे संसार तरिजे रया ॥३॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु नामें ।
जोडे हा ऊपावो किजे रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त अष्टांगयोगाच्या साधनेवर विचार करतात. "यम नेम निरोध न किजे" याचा अर्थ भक्त असे सांगतात की फक्त बाह्य नियमांचे पालन करणे आवश्यक नाही; त्याऐवजी हृदयाच्या गाण्यात आनंद सापडतो.

गीत गाताना आणि ऐकताना भक्तांचे मन एकाग्र होते, ज्यामुळे त्यांना शांती मिळते. "गीती छंदे अंग डोलिजे" यामध्ये भक्त सांगतात की गाण्याच्या आनंदात त्यांचे शरीर आणि मन हलते.

शेवटी, "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु नामें" यामध्ये भक्तांची श्रद्धा प्रकट होते, कारण विठ्ठलाच्या नामाने त्यांना आध्यात्मिक साधना साधता येते, जे त्यांच्या जीवनातील सर्व दु:ख आणि असंख्य गोष्टींवर मात करते.

अभंग ४१८

अंडज जारज स्वेदज उद्विज आटे ।
हरिनाम नाटे तें बरवें ॥१॥
जें नाटें तें नाम चित्तीं ।
रखुमादेवीपति श्रीविठ्ठलाचें ॥२॥
शरीर आटे संपत्ति आटे ।
हरिनाम नाटे तें बरवें ॥३॥
बापरखुमादेविवराचें नाम नाटे युगे ।
गेलीं परि उभा विटें ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विविध प्रकारच्या जन्मांच्या अनुभवांवर विचार करतात. "अंडज जारज स्वेदज उद्विज आटे" यामध्ये विविध जन्मांच्या परिस्थितींचा उल्लेख केला आहे, आणि या सर्व अवस्थांमध्ये हरिनामाचा अनुभव अत्यंत महत्वाचा आहे.

"जें नाटें तें नाम चित्तीं" म्हणजे हरिनामाचं स्मरण मनात नेहमी राहायला हवं. "रखुमादेवीपति श्रीविठ्ठलाचें" यामुळे भक्तांचा एकत्व श्रीविठ्ठलाशी जोडला जातो.

"शरीर आटे संपत्ति आटे" यामध्ये सांगितले आहे की शरीर आणि संपत्ती ह्या भौतिक गोष्टी असलेल्या तरी हरिनामात खरा सुख आहे.

शेवटी, "बापरखुमादेविवराचें नाम नाटे युगे" यामध्ये भक्त सांगतात की विठ्ठलाचे नाम ह्या युगात सर्वांना मार्गदर्शन करते, आणि जीवनात सदैव उभा राहण्याची प्रेरणा देते.

अभंग ४१९

यमधर्म सांगे दूता ।
परिसावी निजकथा ।
जेथें रामनाम वार्ता ।
तया देशा नवजावे ॥१॥
नाम महादोषां हरण ।
नाम पतीतपावन ।
नाम कलिमळदहन ।
भवबंधनमोचक ॥२॥
जये देशीं नाम वसे ।
नाम श्रवणीं विश्वासे ।
गाती नाचती उल्हासें ।
झणी पाहाल तयाकडे ॥३॥
जये ग्रामीं हरिपूजन ।
जये नगरीं हरिकीर्तन ।
तेथें गेलिया बंधन ।
तुह्मी पावाल त्रिशुध्दि ॥४॥
जये देशी गरुडटका ।
कुंचे ध्वज आणि पताका ।
जेथें संतजन आइका ।
तया देशा नव जावे ॥५॥
आणिक एक ऐकारे विचारु ।
जेथें रामनामाचा गजरु ।
तेथें बापरखुमादेविवरु ।
तयाबळें नागविती ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त यमधर्माचा संदर्भ देतात, जेथे रामनामाची महिमा स्पष्ट केली जाते. "परिसावी निजकथा" म्हणजे भक्तांनी त्यांच्या कथा सांगाव्यात. रामनामाच्या वार्तेने जीवनात नवीनता येते.

"नाम महादोषां हरण" यामध्ये सांगितले आहे की रामनामाचे उच्चारण सर्व पापांना दूर करते. "पतीतपावन" म्हणजे पातकांच्या सर्व पापांना क्षमा करते, आणि "कलिमळदहन" म्हणजे कलियुगातील मळ उधळून टाकते.

"जये देशीं नाम वसे" यामध्ये भक्त सांगतात की जिथे रामनाम आहे, तिथे आनंद आणि विश्वास आहे. "गाती नाचती उल्हासें" यामुळे भक्तांची उत्सवात समर्पण व्यक्त होते.

शेवटी, "आणिक एक ऐकारे विचारु" मध्ये भक्त रामनामाचा गजर असलेल्या ठिकाणी जाण्याची प्रेरणा देतात, जिथे बापरखुमादेविवरु उपस्थित आहेत.

अभंग ४२०

रामनामा वाटा हेचि पै वैकुंठ ।
ऐसी भगवदीता बोलतसे ॥१॥
अठारा साक्षी साहीवेवादत ।
चौघाचेनि मतें घेईन भागु ॥२॥
शेवटलिये दिवसीं धरणें घेईन
बापरखुमादेविवरा बळेंचि साधीन ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त रामनामाच्या महात्म्याबद्दल बोलतात, ज्याला वैकुंठात जाण्याचा मार्ग मानला जातो. "भगवदीता बोलतसे" याचा अर्थ भक्त भगवानाच्या उपदेशांचे अनुसरण करत आहेत.

"अठारा साक्षी साहीवेवादत" मध्ये धार्मिक तत्त्वज्ञानाचे संदर्भ आहेत, जेथे भक्त चारही मतांचा विचार करतात.

शेवटी, "शेवटलिये दिवसीं धरणें घेईन" यामध्ये भक्त बापरखुमादेविवरुच्या शक्तीने साधनेचा उल्लेख करतात, ज्यामुळे त्यांना अंतिम ध्येय प्राप्त होईल.

अभंग ४२१

नाम पवित्र आणि परिकरु ।
कल्पतरुहुनी उदारु ।
ते तूं धरी कारे सधरु ।
तेणें तरसी भव दुस्तरु ॥१॥
नरहरिनाम उच्चारी ।
तेणें तरसिल भवसागरीं ॥२॥
जपें न लाहसी तपें न लाहसी ।
क्रिये षटकर्मे न पवसी ।
नामें ऐकरे पावसी ।
स्वर्गी अमृतपान ॥३॥
क्षीर गोड ऐसें म्हणसी परि
तेथेंही वीट असे ।
नाम उच्चारितां वाचें कोटि जन्माचें
पातक नासे ॥४॥
मन मारुनियां सायासी परि
तेथेंही अवगुण असे ।
नाम उच्चारितां वाचें
सकळिक ध्यान डोळा दिसे ॥५॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाचे
विपायें नाम आलें वाचें ।
जळती डोंगर कल्मषाचें भय
नाहीं कळिकाळाचें ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त नामाच्या महिम्याचे वर्णन करतात. "नाम पवित्र आणि परिकरु" याचा अर्थ नाम हे अत्यंत पवित्र आहे, जे सर्व कष्टांचे निराकरण करते. "कल्पतरुहुनी उदारु" म्हणजे हे नाम कल्पतरुप्रमाणे उदार आहे, जे सर्व इच्छांची पूर्ती करते.

भक्त "नरहरिनाम उच्चारी" यामध्ये सांगतात की नरहरि या नामाचा उच्चार केल्यास भवसागरातून पार करता येते.

"जपें न लाहसी तपें न लाहसी" या ओळीत तपस्या किंवा जप याची आवश्यकता नाही, तर नामस्मरण केल्याने स्वर्गीय सुखाचा अनुभव मिळतो.

"नाम उच्चारितां वाचें कोटि जन्माचें पातक नासे" म्हणजे नामाच्या उच्चारणाने लाखो जन्मांचे पातक नष्ट होते.

शेवटी, भक्त बापरखुमादेविवरुच्या नामाची महिमा सांगतात, ज्यामुळे सर्व भय आणि अज्ञान दूर होते.

अभंग ४२२

नाम प्रल्हाद उच्चारी ।
तया सोडवी नरहरी ।
उचलुनि घेतला कडियेवरी ।
भक्तसुखें निवाला ॥१॥
नाम बरवया बरवंट
नाम पवित्र चोखट ।
नाम स्मरे नीळकंठ
निजसुखें निवाला ॥२॥
जें ध्रुवासी आठवले ।
तेचि उपमन्यें घोकिलें ।
तेंचि गजेंद्रा लाधलें ।
हित जालें तयांचे ॥३॥
नाम स्मरे अजामेळ ।
महापातकी चांडाळ ।
नामें जाला सोज्वळ ।
आपण्यासहित निवाला ॥४॥
वाटपाडा कोळिकु ।
नाम स्मरे वाल्मिकु ।
नामें उध्दरिलें तिन्ही लोकु ।
आपणासहित निवाला ॥५॥
ऐसें अनंत अपार ।
नामें तरले चराचर ।
नाम पवित्र आणि परिकर ।
रखुमादेविवराचें ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त प्रल्हाद आणि अन्य भक्तांचा उल्लेख करून नामाच्या शक्तीचे महत्त्व दर्शवतात. "नाम प्रल्हाद उच्चारी" म्हणजे प्रल्हादाने नामाचा उच्चार केल्याने नरहरीने त्याला सोडवले. भक्तांना मिळालेल्या सुखाचा अनुभव या ओळीत आहे.

"नाम बरवया बरवंट" यामध्ये नामाची पवित्रता आणि चोखटपणा यावर भर दिला आहे. "नीळकंठ" म्हणजे भगवान शिव, जेव्हा भक्त नामस्मरण करतात, तेव्हा त्यांना निजसुख प्राप्त होते.

ध्रुव आणि उपमन्यूंच्या कथा सांगत, भक्त तेथील नामाच्या सामर्थ्याचे उदाहरण देतात. अजामेळाच्या संदर्भात, महापातक असूनही नामाच्या स्मरणाने त्याला सोज्वळ बनवले.

शेवटी, "ऐसें अनंत अपार" यामध्ये भक्त नामाच्या अनंत महिमेचे वर्णन करतात, जे सर्व चराचराला तरतो आणि जीवनाला पवित्र बनवतो.

अभंग ४२३

जें शंभूनें धरिलें मानसीं ।
तेंचि उपदेशिलों गिरिजेसी ॥१॥
नाम बरवें बरवें ।
निज मानसीं धरावें ॥२॥
गंगोदकाहुनी निकें ।
गोडी अमृत जालें फ़िकें ॥३॥
सीतळ चंदनाहुनी वरतें ।
सुंदर सोनियाहुनि परतें ॥४॥
बापरखुमादेविवरें ।
सुलभ नाम दिधलें सोपारें ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त शंभू (शिव) यांचे महत्त्व आणि नामाच्या उपदेशाचे महत्त्व स्पष्ट करतात. "जें शंभूनें धरिलें मानसीं" म्हणजे जे शंकराने आपल्या मनात धरले तेच गिरिजे (पार्वती) यांना उपदेशित केले.

"नाम बरवें बरवें" यामध्ये भक्त सांगतात की नामाचे स्मरण अत्यंत महत्त्वाचे आहे आणि ते आपल्याला मनाशी धरावे लागते.

"गंगोदकाहुनी निकें" म्हणजे गंगा पाण्यापेक्षा अधिक गोड आहे, ज्यामुळे नामाला अमृतासमान मानले जाते.

"सीतळ चंदनाहुनी वरतें" या ओळीत भक्त सांगतात की नामाचे सुख चंदनाच्या थंडपणापेक्षा आणि सोन्याच्या सौंदर्यापेक्षा अधिक आहे.

शेवटी, "सुलभ नाम दिधलें सोपारें" यामध्ये भक्त म्हणतात की बापरखुमादेविवरुने (श्रीविठ्ठलाने) सुलभ नाम दिले आहे, ज्यामुळे भक्तांना नाम स्मरण करणे सोपे झाले आहे.

अभंग ४२४

कर्म आणि धर्म आचरति जया लागी ।
साधक सिणले साधन साधितां अभागि ॥१॥
गोड तुझें नाम आवडते मज ।
दुजें विठोबा मना उच्चारिता वाटतसे लाज ॥२॥
भुक्ति आणि मुक्ती नामापासीं प्रत्यक्ष ।
चार्‍ही वेद साही शास्त्रें देताती साक्ष ॥३॥
काया वाचा चित्त चरणी ठेविले गहाण ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलाची आण ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त कर्म आणि धर्माचे महत्त्व व्यक्त करतात. "कर्म आणि धर्म आचरति जया लागी" म्हणजे साधकांनी यश मिळवण्यासाठी कर्म आणि धर्माचं पालन करणे आवश्यक आहे.

"गोड तुझें नाम आवडते मज" यामध्ये भक्त श्रीविठ्ठलाचे नाम स्मरण करणे अत्यंत प्रिय मानतात, तर दुसरीकडे "दुजें विठोबा मना उच्चारिता वाटतसे लाज" यामध्ये इतर नाम उच्चारताना लाज वाटते.

"भुक्ति आणि मुक्ती नामापासीं प्रत्यक्ष" यामध्ये भक्त म्हणतात की नामच भोग आणि मोक्ष देतो, आणि "चार्‍ही वेद साही शास्त्रें देताती साक्ष" यामध्ये चार वेद आणि शास्त्रांनी याला साक्ष दिली आहे.

शेवटी, "काया वाचा चित्त चरणी ठेविले गहाण" यामध्ये भक्त म्हणतात की त्यांनी आपले शरीर, वाणी आणि मन श्रीविठ्ठलाच्या चरणांमध्ये अर्पण केले आहे. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलाची आण" यामध्ये भक्त श्रीविठ्ठलाची कृपा आणि उपस्थिती अनुभवतात.

अभंग ४२५

भक्तीचें तें ज्ञान वाचे नारायण ।
दया ते संपूर्ण सर्वांभूतीं ॥१॥
ज्ञान नारायण ध्यान नारायण ।
वाचे नारायण सर्वकाळ ॥२॥
संसारग्रामीं नाम हेंचि साठा ।
पावाल वैकुंठा नामें एकें ॥३॥
गोविंद गोपाळ वाचेसी निखळ ।
पद पावाल अढळ अच्युताचें ॥४॥
नामेंचि तरले शुकादिक दादुले ।
जडजीव उध्दरले । कलियुगी ॥५॥
स्मरण करीता वाल्मीक वैखरी ।
वारुळा भीतरीं रामराम ॥६॥
सर्वांमाजी श्रेष्ठ पुण्यभूमि वैकुंठ ।
विठ्ठल मूळपीठ जगदोध्दार ॥७॥
निवृत्ति निरोपण ज्ञानदेवा ध्यान ।
सर्वत्र नारायण एकरुप ॥८॥

अर्थ:
या अभंगात भक्तांनी भक्तीच्या ज्ञानाचे महत्त्व आणि कृते व्यक्त केले आहे. "भक्तीचें तें ज्ञान वाचे नारायण" म्हणजे भक्तीचे ज्ञान सर्वांवर दया करते आणि सर्व जीवांना आधार देते.

"ज्ञान नारायण ध्यान नारायण" यामध्ये भक्त म्हणतात की ज्ञान आणि ध्यानाचे स्थान नारायणात आहे. "संसारग्रामीं नाम हेंचि साठा" यामध्ये सांगितले आहे की नामच सर्वत्र आदर्श आहे आणि एकाच नामाच्या स्मरणाने वैकुंठ मिळतो.

"गोविंद गोपाळ वाचेसी निखळ" यामध्ये भक्त श्रीविठ्ठलाच्या चरणांमध्ये स्थिरता आणि शुद्धता अनुभवतात. "नामेंचि तरले शुकादिक दादुले" यामध्ये सांगितले आहे की नामाच्या स्मरणाने जडजीवही उध्दरले जातात, विशेषतः कलियुगात.

"सर्वांमाजी श्रेष्ठ पुण्यभूमि वैकुंठ" यामध्ये भक्त वैकुंठाचे महत्त्व व्यक्त करतात, जिथे विठ्ठल जगाच्या उद्धारक स्वरूपात आहेत. "निवृत्ति निरोपण ज्ञानदेवा ध्यान" यामध्ये भक्त ज्ञानेश्वरीच्या ध्यानात एकता आणि समर्पण अनुभवतात.

अभंग 426

अशौचीया जपो नये आणिकातें ऐको नये ।
ऐसिया मंत्राते जग बिहे त्याचें
फळ थोडें परि क्षोभणें बहु ॥१॥
नारायण नाम नारायण नाम ।
नारायण नाम म्हणकारे रे ॥२॥
बाह्य उभारावी त्या वरी काहाळ लावावी ।
गातिया ऐकतिया उणीव येवों नेदावी ।
उत्तमापासुनि अंत्यजवरी ।
मुक्तीची सेल मागावीरेरे ॥३॥
काय कराल यागें न सिणावें
योगें हें तों व्यसनचि वाउगें ।
नरहरि नरहरि उदंडा वाचा
म्हणाल तरि कळिकाळ राहेल उगेरेरे ॥४॥
चरणीं गंगा जन्मली अहिल्या उध्दरली
नामें प्रतिष्ठा पावली गिरिजा ।
सकळिकां साधना वरिष्ठ हें नाम
मा मनीं भाव न धरी दुजारेरे ॥५॥
तीर्थी भजिजाल अमरीं पूजींजाल तुमचिया
भावासारिखा देवो होईल ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु तुमचा
ऋणवई म्हणतां नलजेरेरे ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्तांनी नामजपाच्या महत्वावर प्रकाश टाकला आहे. "अशौचीया जपो नये" म्हणजे अशुद्ध मनाने नामजप करणे उचित नाही. मंत्राच्या उपयोगाने जीवनात खूप कमी फळ मिळते, म्हणून मंत्रराज म्हणजे नामजप हा आवश्यक आहे.

"नारायण नाम नारायण नाम" यामध्ये भक्त नारायणाच्या नामावर भर देतात. "बाह्य उभारावी त्या वरी काहाळ लावावी" म्हणजे बाह्य साधनांवर विश्वास न ठेवता नामस्मरणाचे महत्व समजून घ्या.

"उत्तमापासुनि अंत्यजवरी" यामध्ये सर्व वर्गांना मुक्तीची प्राप्ती होईल असे सांगितले आहे. "नरहरि नरहरि उदंडा वाचा" म्हणजे नरहरि या नामाने कळिकाळातही स्थिरता राहील.

"चरणीं गंगा जन्मली" यामध्ये भक्त गंगाच्या महत्वाचे वर्णन करतात. "सकळिकां साधना वरिष्ठ हें नाम" यामध्ये सर्व साधकांना नामस्मरणाची गोडी अनुभवावी लागेल.

"तीर्थी भजिजाल अमरीं पूजींजाल तुमचिया" यामध्ये भक्तांनी देवाचे भक्तिभावाने स्मरण केले पाहिजे, त्यामुळे देव त्यांच्यावर कृपाळू होईल. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु तुमचा" यामध्ये भक्त विठ्ठलाची प्रार्थना करतात, जो त्यांचे ऋण काढेल.

अभंग ४२७

प्रेमाचा जिव्हाळा नाम मुखाशीं आलें ।
सार्थक पैं जालें संसाराचें ॥१॥
केशव नाम सार विठ्ठल उच्चार ।
राम निरंतर ह्रदयीं वसे ॥२॥
पाहतां हा भाव लीळाविग्रह ।
तेथींचा अनुभव विरळा जाणे ॥३॥
बपुरखुमादेविवरु पाहतां विस्तारु ।
नामाचा बडिवारु न बोलवे ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्तीच्या प्रेमाचा आणि नामस्मरणाचा महिमा व्यक्त केला आहे. "प्रेमाचा जिव्हाळा नाम मुखाशीं आलें" म्हणजे प्रेमाने ओतप्रोत भरलेला नामजप जगात सार्थकता आणतो.

"केशव नाम सार विठ्ठल उच्चार" यामध्ये भक्त विठ्ठलाच्या नामाचं महत्व सांगतात, ज्यामुळे "राम निरंतर ह्रदयीं वसे" म्हणजे रामचंद्र हृदयात सदैव वास करतो.

"पाहतां हा भाव लीळाविग्रह" यामध्ये नामस्मरणाचे गूढ अनुभवण्याचा संदर्भ आहे. "तेथींचा अनुभव विरळा जाणे" म्हणजे हे अनुभव कमी लोकांना मिळतात.

"बपुरखुमादेविवरु पाहतां विस्तारु" म्हणजे नामाच्या महिम्याचे वर्णन करताना भक्त बोलण्यास थांबतात, कारण त्याची महत्ता शब्दांत मांडता येत नाही.

अभंग ४२८

रामकृष्ण नामें ये दोन्ही साजिरी ।
ह्रदयमंदिरीं स्मरे कारे ॥१॥
आपुली आपण करा सोडवण ।
संसारबंधन तोडी वेगीं ॥२॥
ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्णमाळा ।
ह्रदयीं जिव्हाळा श्रीमूर्तिरया ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात राम आणि कृष्ण यांच्या नामांचे महत्त्व सांगितले आहे. "रामकृष्ण नामें ये दोन्ही साजिरी" म्हणजे या दोन नामांचा भव्यता हृदयात स्मरण करणे आवश्यक आहे.

"आपुली आपण करा सोडवण" म्हणजे आपल्याला स्वतःला संसाराच्या बंधनांपासून मुक्त करण्यासाठी कार्य करावे लागेल.

"ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्णमाळा" यामध्ये ज्ञानेश्वरी भक्तांना रामकृष्णाच्या नामजपाची आणि ध्यानाची प्रेरणा देतात, ज्यामुळे हृदयात श्रीमूर्तीरूप जिव्हाळा निर्माण होतो.

या अभंगातून भक्ती आणि आत्मज्ञानाची गहनता व्यक्त केली आहे.

अभंग ४२९

कर्माचिया रेखा नुलंघिती अशेषा ।
म्हणोनि विशेषा केशवसेवा ।
रामकृष्णमाळा घाला पा रें गळा ॥
अखंड जीवनकळा राम जपा ॥१॥

करावा विचार धरावा आचार ।
करावा परिकर रामनामीं ॥२॥

सकळांचा सकळी त्यांतें तूं आकळी ।
जिव्हा हे वाचाळी रामरती ॥३॥

रिघेरे शरण तुज नाहीं मरण ।
ठाकिसी चरण श्रीविठ्ठलाचे ॥४॥

निवृत्तिप्रसादें जोडे
विठ्ठलनामें घडें ॥
ज्ञानदेव बागडे पंढरिये ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात कर्म आणि भक्ति यांचे महत्व सांगितले आहे. "कर्माचिया रेखा नुलंघिती अशेषा" म्हणजे कर्मांची मर्यादा ओलांडता येत नाही, त्यामुळे केशवाची सेवा विशेष महत्वाची आहे.

"रामकृष्णमाळा घाला पा रें गळा" यामध्ये भक्तांना रामकृष्णाच्या नामजपाचे महत्त्व सांगितले आहे, ज्यामुळे जीवनात अखंडता येते.

"करावा विचार धरावा आचार" म्हणजे विचार आणि आचार एकत्र करून रामनाम घेणे आवश्यक आहे.

"जिव्हा हे वाचाळी रामरती" म्हणजे जिभेने सतत रामाचे स्मरण करणे आवश्यक आहे.

"रिघेरे शरण तुज नाहीं मरण" यामध्ये श्रीविठ्ठलाच्या चरणांमध्ये शरण जाण्याची गरज दर्शविली आहे.

या अभंगातून भक्ती आणि जीवनातील आचार विचार यांचे महत्व स्पष्टपणे व्यक्त केले आहे.

अभंग ४३०

आठवितां विसरले आपुलिया गोता ।
हरिनामें त्त्वरिता मोक्ष जाला ॥१॥

त्याचें नामचि त्त्वरित प्रल्हादें
केलें प्रसन्न ।
तेणें संजिवन जाले त्याचे देह ॥२॥

बापरखुमादेविवरु नृसिंहरुपें देखे ।
दैत्य हरिखें धरी जानु ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त हरिनामाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकतात. "आठवितां विसरले आपुलिया गोता" म्हणजे आत्मा हरिनामाच्या स्मरणामुळे सर्व विसरतो आणि त्याला त्वरित मोक्ष प्राप्त होतो.

"त्याचें नामचि त्त्वरित प्रल्हादें केलें प्रसन्न" यामध्ये प्रल्हादाच्या भक्तीचा उल्लेख केला आहे, ज्यामुळे त्याला आनंद आणि संजीवनी मिळाली.

"बापरखुमादेविवरु नृसिंहरुपें देखे" म्हणजे भगवान नृसिंहाच्या रूपात भक्तांना सुरक्षित ठेवतात, ज्यामुळे दैत्यांना हरवण्यात येते.

या अभंगातून हरिनामाच्या स्मरणामुळे मिळणाऱ्या मुक्तीचे गूण स्पष्ट केले आहेत.

अभंग ४३१

तत्त्वमस्यादि वाक्यउपदेश ।
नामाचा अर्धांश नाहीं तेथें ॥१॥

ह्मणोनि नामसंकीर्तन करिता
जवळी जोडलासि आतां ।
क्षणु न विसंबे जिवाचिया
जीवना रया ॥२॥

नाम निजधीर गर्जती
वैष्णव वीर ।
कळिकाळ यमाचे भार पळाले तेथें ॥३॥

म्हणौनि नाम वज्रकवच
तोचि निर्गुणाचा अभ्यास ।
पाहेपां स्वप्रकाश विचारुनी ।
ऐसें सुंदर रुपडें ह्रदयीं धरिलें आतां ।
पाहातां केवि होये पुनर्योनि रया ॥४॥

ऐसा सकळां अकळ कळला ।
ह्रदयीं धरिला समता बुध्दी ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु चिंतिता ।
तुटली जन्माची
आधी व्याधी रया ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात तत्त्वज्ञान आणि नामस्मरणाची महत्ता स्पष्ट केली आहे. "तत्त्वमस्यादि वाक्यउपदेश" म्हणजे तत्त्वज्ञानाच्या उच्च वाक्यांची चर्चा केली आहे, परंतु त्यात नामाचे महत्व कमी आहे.

भक्त सांगतात की नामस्मरणामुळे जीवाला अनंत सुख मिळते आणि ताणतणाव दूर होतो. "क्षणु न विसंबे जिवाचिया" याचा अर्थ जीवाला हरि नामाच्या स्मरणात एकाग्रता ठेवायला सांगितले आहे.

"नाम निजधीर गर्जती" म्हणजे नामामुळे जीवाचा आत्मविश्वास वाढतो आणि "वैष्णव वीर" यामध्ये वैष्णवांचा गौरव केला आहे.

"वज्रकवच" याचा अर्थ नाम हे अतुलनीय संरक्षक आहे, जे जन्म आणि मरणाच्या चक्रातून मुक्त करते.

या अभंगातून भक्ती, ज्ञान, आणि हरिनामाच्या स्मरणामुळे मिळणाऱ्या मोक्षाची गूण स्पष्टपणे व्यक्त केले आहेत.

अभंग ४३२

जिव्हेच्या निडळी नामाक्षराचि वोळी ।
कान्हो वनमाळी या वोजा ॥१॥

लेहोन घाली पान पुसती जैसी ।
भलतिये रसीं बुडी दे कां ॥२॥

माझे डोळा समजी सुनिळ सहजी ।
होय तूं बिजीं बाहुलिये ॥३॥

ऐसि वाचा दिठी नाम रुपें आथिली ।
वासने वरी वहिली उठो दे कां ॥४॥

तुझें उठिलेंपण आह्मां होवावें निकें ॥
तरी गोसावीया पाइकेंसि यावें किजी ॥५॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु आंतु
बाहेरी सुखें ।
तरी तुजसी म्यां
एके नांदावें किजी ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त जिव्हेच्या माध्यमातून नामस्मरणाचे महत्त्व व्यक्त करतात. "जिव्हेच्या निडळी नामाक्षराचि वोळी" यामध्ये जिव्हेने नाम घेतल्यास त्यात एक खास रस आणि सौंदर्य आहे असे दर्शवले आहे.

"लेहोन घाली पान पुसती जैसी" यामध्ये भक्त नामस्मरणाचे सुख वर्णन करताना, त्या अनुभवात हरवल्यासारखे वाटते.

भक्त म्हणतात की "माझे डोळा समजी सुनिळ सहजी" म्हणजे देवाचे दर्शन नेहमी आनंददायी असते, आणि ते आपल्याला बाहुलीसारखे गोड वाटते.

"ऐसि वाचा दिठी नाम रुपें आथिली" म्हणजे नाम घेतल्याने आपल्या जीवनात एक खास गोडवा येतो.

अखेरीच्या श्लोकात भक्त विठ्ठलाच्या चरणांची महिमा सांगत आहेत, ज्या बाह्य सुखांपेक्षा खूप अधिक महत्त्वाच्या आहेत.

या अभंगातून भक्ती, प्रेम, आणि हरिनामाच्या गूणांचे उच्चाटन केले आहे.

अभंग ४३३

रसने वोरसु मातृके वो माये ॥१॥
रमणिये माये रमणिये ।
रामनामामृत रस पिब जिव्हे ॥२॥
निवृत्तिदासाप्रिय ।
माय रमणिये माय रमणिये ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त रसनेच्या माध्यमातून माता (माया)च्या प्रेमाचे वर्णन करतात. "रसने वोरसु मातृके" म्हणजे जिव्हेने मातेसमर्पित केलेले प्रेम, जो आनंदाचा स्रोत आहे.

"रामनामामृत रस पिब जिव्हे" यामध्ये भक्त रामनामाचा अमृतरस पिण्याचे महत्व सांगतात, ज्याने जीवनात आनंद आणि शांती प्राप्त होते.

अभंगाच्या अखेरीस "निवृत्तिदासाप्रिय" ही संज्ञा आहे, ज्यात भक्त रामाच्या प्रेमात हरवले आहेत आणि त्यांच्या जीवनात माया एक रमणीय रूप धारण करते.

या अभंगातून भक्ती, प्रेम, आणि हरिनामाच्या महत्वाचे गुण प्रतिपादित केले आहेत.

अभंग ४३४

विठ्ठल नाम नुच्चारिसी ।
तरी रवरव कुंडी पडसी ॥१॥
विठ्ठल नाम उच्चारी ।
आळसु न करी क्षणभरी ॥२॥
विठ्ठल नाम तीन अक्षरें ।
अमृतपान केलें शंकरें ॥३॥
रखुमादेविवरा विठ्ठलें ।
महापातकी उध्दरिले ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विठ्ठलाच्या नामाचा उच्चार करण्याचे महत्व सांगतात. "विठ्ठल नाम नुच्चारिसी" म्हणजे विठ्ठलाचे नाम घेतल्याने कशा प्रकारे सर्व संकटे दूर होतात, हे दर्शवितात.

"आळसु न करी क्षणभरी" यामध्ये भक्तांनी विठ्ठलाचे नाम घेण्यात कधीही आळस न करता, तत्पर रहावे, असे सांगितले आहे.

विठ्ठलाचे नाम तीन अक्षरी असून ते अमृताप्रमाणे असल्याचे भक्त शंकराच्या उदाहरणाने दर्शवितात, जे त्यांच्या जीवनात सर्व पापे दूर करतो.

अखेरच्या ओळीत "महापातकी उध्दरिले" यामध्ये विठ्ठलाच्या नामाने मोठ्या पातकांना उध्दरले जाऊ शकते, हे स्पष्ट केले आहे.

या अभंगात नामस्मरणाची महती आणि भक्तीचा गहन अनुभव व्यक्त केला आहे.

अभंग ४३५

भ्रम धरिसी या देहाचा विठ्ठल
म्हणे कारे वाचा ॥१॥
पडोन जाईल हें कलेवर ।
विठ्ठल उच्चारी पा सार ॥२॥
रखुमादेविवरु अभयकारु ।
मस्तकीं ठेविला हा निर्धारु ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त देहधारणेतील भ्रम आणि अशाश्वततेचा विचार करतात. "भ्रम धरिसी या देहाचा विठ्ठल" म्हणजे या भौतिक शरीरात विठ्ठलाची उपासना केली पाहिजे, हे सांगितले आहे.

"पडोन जाईल हें कलेवर" यामध्ये देहाची नाशवंतता दर्शविली आहे; त्यामुळे विठ्ठलाच्या नामाचा उच्चार करणे महत्त्वाचे आहे.

अखेरच्या ओळीत "अभयकारु" म्हणत, विठ्ठलाच्या ध्यानामुळे भक्तांना अभय मिळवले जाते. "मस्तकीं ठेविला हा निर्धारु" म्हणजे भक्त विठ्ठलाच्या चरणी निष्ठा ठरवून ठेवतात.

या अभंगात आत्मिक अनुभव आणि विठ्ठलाच्या नामस्मरणाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.

अभंग ४३६

विठ्ठल विठ्ठल न ह्मणसी
पुनरपि पडसी गर्भवासीं ॥१॥
अंतकाळी स्मरे ।
स्मरे विठ्ठल राणा ॥२॥
रखुमादेविवरु निर्धारी ।
पडों नेदी चराचरी ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विठ्ठलाच्या नामाचा उच्चार न केल्यास परिणामस्वरूप गर्भवासी म्हणजे जन्मात अडकले जातो, हे स्पष्ट केले आहे. "पुनरपि पडसी गर्भवासीं" म्हणजे पुनः जन्म घेण्याची गरज भासते.

"अंतकाळी स्मरे" या ओळीत अंतकाळात विठ्ठलाचे स्मरण करण्याचे महत्त्व सांगितले आहे.

भक्ताचे अंतःकरण निश्चित असेल तर त्याला विठ्ठलाचा अनुभव साधता येतो. "पडों नेदी चराचरी" म्हणजे विठ्ठलाचे स्मरण सर्व जीवनात आवश्यक आहे.

या अभंगात विठ्ठलाच्या नावाचा उच्चार आणि स्मरणाचा महत्व अधोरेखित केला आहे, विशेषतः अंतकाळात.

अभंग ४३७

सकळ धर्मांचे कारण ।
नामस्मरण हरिकीर्तन ।
दया क्षमा समाधान ।
संतजन साधिती ॥१॥
निजधर्म हा चोखडा ।
नाम उच्चरु घडघडा ।
भुक्तिमुक्तीचा संवंगडा ।
हा भवसिंधुतारक ॥२॥
लावण्यमान्यताविद्यावंत ।
सखे स्वजन पुत्रकलत्र ।
विषयें भोग वयसा व्यर्थ ।
देहासहित मरणावर्ती ॥३॥
जें जें देखणें सकळ ।
तें स्वप्नीचें मृगजळ ॥
म्हणौनि चिंती चरणकमळ ।
रखुमादेविवरा विठ्ठलाचे ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी संतत्वाचे आणि भक्ति साधनेचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. "सकळ धर्मांचे कारण" म्हणजे सर्व धर्मांचे मुख्य कारण म्हणजे हरिचे नामस्मरण आणि कीर्तन.

दया, क्षमा आणि समाधान हे गुण संतांच्या साधनेत महत्त्वाचे आहेत. "निजधर्म हा चोखडा" म्हणजे आपला धर्म निभावणे आवश्यक आहे.

"भुक्तिमुक्तीचा संवंगडा" हे भक्ति मार्गातील साधन आहे, जे भवसिंधु पार करण्यास मदत करते.

या अभंगात देहातील विषय भोग हे क्षणिक आहेत आणि मृत्यू नंतर काहीच महत्त्व नाही, हे सांगितले आहे.

"जें जें देखणें सकळ" म्हणजे जगातील सर्व गोष्टी स्वप्नातले मृगजळ आहेत, त्यामुळे विठ्ठलाच्या चरणकमळांचा चिंतन करणे आवश्यक आहे.

या अभंगात संतत्वाची गूढता आणि भक्तीचा मार्ग अधोरेखित केला आहे.

अभंग ४३८

माझ्या कान्हाचें तुम्हीं नाव भरी घ्यावों ।
ह्रदयीं धरोनि तुम्ही खेळावया न्यावो ॥१॥
भक्तांकारणें येणें घेतलीसे आळी ।
दहा गर्भवास सोसिले वनमाळी ॥२॥
कल्पनेविरहित भलतया मागें ।
अभिमान सांडूनी दीनापाठीं लागे ॥३॥
शोखिली पुतना येणें तनू मोहियेले तरु ।
आळी न संडी बापरखुमादेविवरु ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त आपला प्रेमळ संबंध कान्हा (कृष्ण) सोबत व्यक्त करतात. "तुम्हीं नाव भरी घ्यावों" म्हणजे भक्तांच्या हृदयात कृष्णाचे नाव भरले जावे आणि ते त्यांच्या जीवनात खेळावे.

भक्तांच्या कारणाने कृष्णाचे आगमन होणे हे देखील महत्त्वाचे आहे, जसे की त्यांनी "दहा गर्भवास सोसिले" म्हणजे भक्तांसाठी अनेक कष्ट सहन केले.

"कल्पनेविरहित" म्हणजे भक्तांनी त्यांच्या कल्पनांपासून मुक्त रहावे आणि अभिमान सोडून दीनतेने कृष्णाचे स्मरण करावे.

"शोखिली पुतना" ही कल्पना आपल्या तनावर मोहिनी करणार्‍या आभासाची आहे, जे भक्तांना जगातील सौंदर्याच्या मोहात पकडते.

या अभंगात भक्तीचा भाव, कृष्णाचे प्रेम आणि आत्मसमर्पणाची गूढता स्पष्ट केली आहे.

अभंग ४३९

सार सार सार विठोबा नाम तुझें सार ।
म्हणोनि शूळपाणी जपताहे वारंवार ॥१॥
आदि मध्य अंती निजबीज ओंकार ।
ध्रुव प्रल्हाद अंबऋषी मानिला निर्धार ॥२॥
भुक्तिमुक्तिसुखदायक साचार ।
पतीत अज्ञान जीव तरले अपार ॥३॥
दिवसें दिवस व्यर्थ जात संसार ।
बापरखुमादेविर विठ्ठलाचा आधार ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात विठोबा म्हणजे श्रीविठ्ठलाचे नाम हे सर्वश्रेष्ठ असल्याचे भक्त व्यक्त करतात. "शूळपाणी जपताहे वारंवार" म्हणजे ते नाम स्मरण केल्याने भक्तांच्या जीवनात संकटे दूर होतात.

"आदि मध्य अंती" यामध्ये ब्रह्माच्या तत्वाचा उल्लेख केला आहे, जिथे ध्रुव, प्रल्हाद आणि अंबऋषी यांचा उल्लेख करून भक्तीचे महत्व सांगितले आहे.

"भुक्तिमुक्तिसुखदायक साचार" म्हणजे विठोबा भक्तांना भक्ति आणि मुक्तीचा आनंद देतो. "पतीत अज्ञान जीव तरले अपार" यामध्ये हे स्पष्ट होते की विठोबाच्या कृपेने पातकी आणि अज्ञानी जीवांचीही उध्दार होतो.

"दिवसें दिवस व्यर्थ जात संसार" म्हणजे संसाराचे जीवन किती व्यर्थ आहे, आणि त्या व्यतिरिक्त विठ्ठल हे भक्तांसाठी आधार असतो.

या अभंगात भक्तीचा गूढ अर्थ, श्रीविठ्ठलाची महानता आणि जीवनातील वास्तविकता स्पष्टपणे व्यक्त केली आहे.

अभंग ४४०

हरि आला रे हरि आलारे ।
संतसंगें ब्रह्मांनंदु जालारे ॥ध्रु०॥
हरि येथेंरे हरि तेथेंरे ।
हरिवांचूनि न दिसे रितेरे ॥१॥
हरि पाहीरे हरि ध्याईरे ।
हरिवांचूनि दुजें नाहीरे ॥२॥
हरि वाचेरे हरि नाचेरे ।
हरि पाहातां आनंदु साचेरें ॥३॥
हरि आदीरें हरि अंतीरे ।
हरी व्यापकु सर्वांभूतीरे ॥४॥
हरि जाणारे हरि वानारे ।
बापरखुमादेविवरु राणारे ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात "हरि" म्हणजे भगवान श्रीकृष्ण किंवा श्रीविठ्ठल यांचा उल्लेख करण्यात आलेला आहे. "संतसंगें ब्रह्मांनंदु जालारे" म्हणजे संतांच्या संगतीत ब्रह्मानंद अनुभवला जातो.

"हरिवांचूनि न दिसे रितेरे" यामध्ये भक्त सांगतात की हरि विना इतर काही दिसत नाही. "हरि पाहीरे हरि ध्याईरे" यामध्ये भक्तांचे हरि वर ध्यान केंद्रित करणे व्यक्त केले आहे.

"हरि वाचेरे हरि नाचेरे" या ओळीत भक्तांचे आनंद व नृत्य हरि पाहताना व्यक्त होत आहे. "हरि आदीरें हरि अंतीरे" यामध्ये हरि हे सर्वांत आहे, सर्वांमध्ये व्याप्त आहे, हे सांगितले आहे.

या अभंगात संतांचा अनुभव, भक्तांची श्रद्धा, आणि हरि विषयीची सगळी भावना अभिव्यक्त होते. "बापरखुमादेविवरु राणारे" म्हणजे संतांचे ध्यान हरिपाठी घेताना एक अद्भुत अनुभव प्राप्त करतात.

अभंग ४४१

रामकृष्ण गोविंदाचें नामस्मरण वाचे ।
घडिये घडिये साचें ध्यान श्रीविठ्ठलाचें ॥१॥
एकनाम आठवितां दुतां पडियेली चिंता ।
नाम आनंदें गातां पाविजे सायुज्यता ॥२॥
तिहीं लोकीं नाम थोर वेदशास्त्रांचे सार ।
सगुण निर्गुणाकार निज ब्रह्मासी ॥३॥
बापरखुमादेविवर कृपाळु उदारु ।
नामस्मरणें पारु उतरा हा निर्धारु ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात रामकृष्ण गोविंदाचे नामस्मरण महत्त्वपूर्ण मानले आहे. "घडिये घडिये साचें ध्यान श्रीविठ्ठलाचें" म्हणजे सर्व वेळ श्रीविठ्ठलाचे ध्यान करणे आवश्यक आहे.

"एकनाम आठवितां दुतां पडियेली चिंता" यामध्ये भक्त विचारतात की नामस्मरणामुळे चिंता दूर होते आणि "आनंदें गातां पाविजे सायुज्यता" म्हणजे नाम घेताना आनंदाची अनुभूती मिळते.

"तिहीं लोकीं नाम थोर वेदशास्त्रांचे सार" या ओळीत भक्त सांगतात की नामाचे महत्त्व सर्व शास्त्रांतून दिसते, कारण ते सगुण व निर्गुण दोन्ही रूपांत अस्तित्वात आहे.

"बापरखुमादेविवर कृपाळु उदारु" यामध्ये भक्तीच्या कृपाळू व उदार स्वभावाचा उल्लेख आहे, ज्यामुळे नामस्मरणातून निर्भयता प्राप्त होते. "हा निर्धारु" म्हणजे हे नामस्मरण करणे जीवनातील एक ठराविक उद्दिष्ट आहे.

अभंग 442

आपुलेंनि रंगे येति होति साजणी ।
तंव वनवासीं एके आळंगिलेगे माये ॥१॥
बोलेंना बोलों देईना ।
तेथें पाहणें तें पारुषलेंगे माये ॥२॥
आपुलें केलें कांहींच नचले वो आतां ।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला देखतां ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त साजणीच्या रंगात रंगलेले अनुभव व्यक्त करतात. "आपुलेंनि रंगे येति होति साजणी" म्हणजे भक्त आपल्या भावनांच्या रंगात गुंतले आहेत.

"वनवासीं एके आळंगिलेगे माये" यामध्ये प्रेमाच्या आकर्षणाची आणि आध्यात्मिकतेची चर्चा आहे. "बोलेंना बोलों देईना" म्हणजे बोलण्याच्या पलिकडे काही अनुभव आहेत.

"तेथें पाहणें तें पारुषलेंगे माये" म्हणजे त्या अनुभवांचा आनंद पाहण्यातच आहे. शेवटी, "आपुलें केलें कांहींच नचले वो आतां" हे दर्शवते की भक्त विठ्ठलाच्या दर्शनात सर्व कार्य विसरले आहेत, त्यांचं लक्ष फक्त विठ्ठलावर आहे.

अभंग ४४३

पन्नासअक्षरीं करिसी भरोवरी ।
शेखीं तुझें तोंड वैरी रया ॥१॥
यापरी नामाची वोळ मांडुनी ।
संसार दवडुनि घाली परता ॥२॥
रकारा पुढें एक मकार मांडी कां ।
उतरसी समतुका शंभूचीया ॥३॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु ह्रदयीं ।
आपुली आण वाही त्रिभुवनी रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त नामस्मरणाच्या महत्त्वाचा उल्लेख करतात. "पन्नासअक्षरीं करिसी भरोवरी" म्हणजे नाम जपून भक्त एकता साधतात.

"यापरी नामाची वोळ मांडुनी" म्हणजे नामाच्या माध्यानं संसाराचे दु:ख दूर होऊ शकते. "रकारा पुढें एक मकार मांडी कां" हे दर्शवते की, नाम जपताना रकार आणि मकार दोन्हीचा संगम आवश्यक आहे.

शेवटी, "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु ह्रदयीं" यामध्ये विठ्ठलाला ह्रदयात स्थान दिले जाते, ज्यामुळे भक्तीचा अनुभव त्रिभुवनी व्यापतो.

अभंग ४४४

सकळ नेणोनिया आना ।
एकला विठ्ठलुचि जाण ॥१॥
पुढति पुढति मना ।
एकला विठ्ठलुचि जाणा ॥२॥
हेचि गुरुगम्याची खूण ।
एक विठ्ठलुचि जाण ॥३॥
बुझसि तरि तूंचि निर्वाण ।
एकला विठ्ठलुचि जाण ॥४॥
हेंचि भक्ति हेंचि ज्ञान ।
एकला विठ्ठलुचि जाण ॥५॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण ।
एकला विठ्ठलुचि जाण ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त एकाग्रता आणि साधना यांचा उल्लेख करतात. "सकळ नेणोनिया आना" म्हणजे सर्व काही विसरून विठ्ठलाचे स्मरण करणे महत्त्वाचे आहे.

"पुढति पुढति मना" याचा अर्थ मनाच्या प्रत्येक हालचालीत विठ्ठलाचे विचार ठेवणे आवश्यक आहे. "हेचि गुरुगम्याची खूण" या वाक्यात गुरूच्या मार्गदर्शनाचा महत्त्व दर्शवला आहे, जो विठ्ठलाच्या ज्ञानाकडे नेतो.

"बुझसि तरि तूंचि निर्वाण" यामध्ये आत्मा शांती आणि मुक्तीच्या अनुभवाबद्दल सांगितले आहे. "हेंचि भक्ति हेंचि ज्ञान" यामध्ये भक्ती आणि ज्ञानाची एकता स्पष्ट आहे, जी विठ्ठलावर केंद्रित आहे.

अखेरच्या ओळीत "बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण" म्हणजे विठ्ठलाची कृपा सर्वत्र वर्ज्य करण्याची आवश्यकता दर्शवली आहे.

अभंग ४४५

गाते श्रोते आणि पाहाते ।
चतुर विनोदि दुश्चिते ।
सोहंभावी पूर्णज्ञाते या सकळांतें विनवणी ॥१॥
करा विठ्ठलस्मरण ।
नामरुपीं अनुसंधान ।
जाणोनि भक्तां भवलक्षण ।
जघनप्राण दावितो ॥२॥
पुंडलीकाच्या भावार्था ।
गोकुळींहुनी जाला येता ।
निजप्रेमभक्ति भक्तां ।
घ्या घ्या आतां ।
म्हणतसे ॥३॥
मी माझे आणि तुझें ।
न धरी टाकी परतें ओझें ।
भावबळें फ़ळती बिजे ।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलीं ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्तांचे श्रद्धा आणि भक्ति यांचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. "गाते श्रोते आणि पाहाते" यामध्ये सर्वांनी विठ्ठलाचे गाणे आणि गुणगाणे करावे असे सांगितले आहे.

"करा विठ्ठलस्मरण" म्हणजे विठ्ठलाचे स्मरण करा आणि "नामरुपीं अनुसंधान" म्हणजे नामाची गती आणि रूपांचा अभ्यास करा. भक्तांचे भवलक्षण येथे महत्त्वाचे आहे, जे त्यांच्या जीवनाचे आधार बनते.

"पुंडलीकाच्या भावार्था" म्हणजे भक्तांची आत्मिक स्थिती, जी गोकुळातून विठ्ठलाच्या प्रेमात उगम पावली आहे. "मी माझे आणि तुझें" यामध्ये संबंधाची गहनता दाखवली आहे, जी भक्त आणि भगवान यामध्ये असते.

अखेरच्या ओळीत "भावबळें फ़ळती बिजे" म्हणजे भक्तीच्या बळाने मनाचे शुद्धीकरण होऊन, विठ्ठलाची कृपा प्राप्त होते, असे दर्शवले आहे.

अभंग ४४६

निजानंद हें पै ब्रह्म ।
ऐसे जाणती योगी वर्म ॥१॥
विठ्ठल विठ्ठल स्मरेना ।
चुके संसारदर्शना ॥२॥
रखुमादेविवरावांचुनि ।
कवण पुरविल
जिवीची खुण ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात आत्मज्ञानाचे महत्व दर्शवले आहे. "निजानंद हें पै ब्रह्म" म्हणजे आत्मिक आनंद म्हणजेच ब्रह्म आहे, हे योगींनी जाणले आहे.

"विठ्ठल विठ्ठल स्मरेना" यामध्ये विठ्ठलाचे स्मरण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण त्यामुळे संसाराच्या भ्रमातून मुक्तता मिळते.

"रखुमादेविवरावांचुनि" यामध्ये विठ्ठलाची कृपा आणि शिक्षण दर्शवले आहे, जिचा उपयोग जीवनात योग्य मार्गदर्शनासाठी होतो. "जिवीची खुण" म्हणजे जीवनाच्या मार्गदर्शनासाठी विठ्ठलाचे स्मरण आवश्यक आहे, जे आपल्या आत्मा आणि आध्यात्मिक उन्नतीसाठी उपयुक्त आहे.

अभंग ४४७

शिवभवानिये उपदेशी प्राणप्रिये ।
निजमानसीं ध्यायें परमानंदु पाहे ॥१॥
राम सखा राम सखा ।
रामु सखा हरि रामु सखा ॥२॥
सहस्त्र नामावरी कळसु साजे ।
तोचि तो अंतरी बाहिजु भीतरीं ॥३॥
हेंचि निजधर्म हेचि निजकर्म ।
हेंचि परब्रह्म वर्म हेचि एकु ॥४॥
जिवाचें जिवन मनाचें मोहन ।
सुखाचें साधन भक्तिज्ञानाचें अंजन ॥५॥
बापरखुमादेविवरु सुलभु साकारु ।
अर्धमातृका अक्षरु चिदानंदसुख थोरु ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त निरंतर परम आनंदाचा अनुभव घेताना दिसतात. "निजमानसीं ध्यायें परमानंदु पाहे" म्हणजे मनात ध्यान केल्याने परम आनंदाची अनुभूती मिळते.

"राम सखा" म्हणजे रामाचे सखेत्व, जो भक्ताच्या जीवनातील एक महत्त्वाचा भाग आहे. "सहस्त्र नामावरी कळसु साजे" मध्ये नामजपाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे, जे अंतर्मुख करते.

"हेचि निजधर्म हेचि निजकर्म" यामध्ये आत्मा आणि कर्माचे महत्व व्यक्त केले आहे. भक्ती आणि ज्ञानाचे एकत्रित साधन म्हणजे सुखाचे साधन आहे.

अखेरीस, "बापरखुमादेविवरु सुलभु साकारु" यामध्ये विठ्ठलाची सुलभता आणि चिदानंदाची गूढता दर्शवली आहे, जी भक्ताला आत्मज्ञान प्राप्त करून देते.

अभंग ४४८

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ।
वोडियाणा बंदु घालुनिया देहुडा लागसील पावो ।
वोतप्रोत सांडूनि मना धरिसि अहंभावो ।
ओंकारबिंदुचा न पवसि ठावो ।
वोळगे वोळगे कृष्णद्वारावतिये रावो ॥१॥

ओं नमो भगवते वासुदेवाय ।
द्वादशक्षरि मंत्रु न जपसि काह्या ॥ध्रु०॥

नागिणि उत्साहो नवहिद्वारें निरोधुन ।
नाडित्रयामाजि सुषुम्नासंचरण ।
न साधे हा मार्ग ऐसे बोलती मुनिजन ।
नरहरि चिंतने अहर्निशि मुक्तिस्थान ॥२॥

मोडिसि करचरण तेणें पावसि अंत समो ।
मोहो तृष्णा न तुटे ब्रह्मविद्या केवि गमो ।
मोठा हा अन्यावो जे हरिचरणीं नाहीं नामो ।
मोक्षाची चाड तरी मुकुंदीं मन रमो ॥३॥

भांबावसी झणे हें शरीर कर्दळीस्तंभ ।
भस्म कृमि विष्ठा उभे आहे तों सुशोभ ।
भाविता किटकी जाली भृंगी तिया क्रमिले नभ ।
भावें भक्ति सुलभ वोळगा गा पद्मनाभ ॥४॥

गति मती इंद्रियें जव आहेती समयोग ।
गणित आयुष्य न पुरें जंव हे न नचे भंग ।
गमला हाचि योग जे अनुसरावा श्रीरंग ॥
गरुडध्वज प्रसादें निस्तरिजे भवतरंग ॥५॥

वनिं सिंह वसतां गजीं मदु केवीं धरावा ।
वन्हिदग्धबीज त्यासि अंकुर केवि फुटावा ।
वज्रपाणी कोपलिया गिरि उदधी केवि लंघावा ।
वदनीं हरि न उच्चारी तेणें संसार केंवि भुंजावा ॥६॥

तेज नयनींचा भानु जेणें तेजे मीनले ते ।
त्याचे मानसिचा चंद्रमा तो सिंपोते अमृतें ।
त्याचे नाभिकमळीं ब्रह्मा तेणें सृजिलीं सकळहीं भूतें ।
तें विराटस्वरुप वोळखावें विष्णुभक्तें ॥७॥

वाताघातें फुटे गगनीं मेघाचा मेळावा ।
वारिबिंदु पद्यिणिपत्रीं केवी हो ठेवावा ।
वानराच्या हातीं चिंतामणी केवि द्यावा ।
वासुदेव चिंतनें तोचि कल्मशा उठावा ॥८॥

सूक्ष्म स्थूळ भूतें चाळिताहे परमहंसु ।
शूळपाणी देवोदेवि जयाचारे अंशु ।
शुभाशुभीं कर्मी न करि नामाचा आळसु ।
सुखें निरंतरी ध्याई ध्याई ह्रषिकेशु ॥९॥

देव होऊनि उदार भक्तां देतो अमरपदें ।
देतां न ह्मणे सानाथोर वैरियासि तेचि दे ।
देहे सार्थक अंति वासुदेव द्वय छंदे ।
देखा आजामेळ उध्दरिला नामें येणें मुकुंदें ॥१०॥

वाडा सायासि मनुष्यजन्म पावावा ।
वियाला पुरुषार्थ तो कां वाया दवडावा ।
वाचामनें करुनि मुरारी वोळगावा ।
व्रतें एकादशी करुनि परलोक ठाकावा ॥११॥

या धनाचा न धरी विश्वास ।
जैशी तरुवर छाया ।
यातायाती न चुकें तरी हे भोगसिल काह्या ।
या हरिभजनेविण तुझें जन्म जातें वायां ।
यालागी वैकुंठनाथाच्या तूं चिंती पा रे पायां ॥१२॥

इहींच द्वादशाक्षरीं ध्रुव अढळ पद पावला ।
प्रल्हाद रक्षिला अग्निशस्त्रापासुनि जळा ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु तुह्मी ध्यारे वेळोवेळां ।
तो कळिकाळापासुनी सोडविल अवलीळा ॥१३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्तिरसाने भरलेला भाव व्यक्त केला आहे. वासुदेवाच्या नामस्मरणाच्या महत्त्वावर जोर देण्यात आले आहे.

"ॐ नमो भगवते वासुदेवाय" या मंत्राने भक्तिपंथाची सुरुवात होते, ज्यामध्ये नामजप, ध्यान आणि आत्मा यांच्या एकतेचा अनुभव दिला जातो.

"भ्रमित झालेले हे शरीर" असे सांगत, शरीराची तात्पुरती स्थिती आणि आत्म्याचे अमरत्व याबद्दल चर्चा करण्यात आलेली आहे.

भक्ताला सुख, शांती आणि मुक्ति कशी प्राप्त होते, हे साधनेतून स्पष्ट केले आहे. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु" या ओळीत विठ्ठलाची उपासना करण्याचे महत्व अधोरेखित केले आहे.

एकत्रितपणे, या अभंगातून भक्ती, ज्ञान, आणि नामस्मरणाच्या महत्त्वाचे द्योतक आहे.

अभंग ४४९

विठ्ठलु नाहीं जये शरीरीं ।
वाया कांगा जन्मले संसारी ।
विठ्ठलु नाहीं जये नगरीं
तें अरण्य जाणावें ॥१॥

विठ्ठलु नाहीं जये देशीं ।
स्मशान भूमि ते परियेसी ।
रविशशिवीण दिशा जैसी ।
रसना तैसी विठ्ठलेंविण ॥२॥

विठ्ठला वेगळें जितुकें कर्म ।
विठ्ठला वेगळा जितुका धर्म ।
विठ्ठला वेगळें बोलती ब्रह्म ।
तितुकाही श्रम जाणावा ॥३॥

सच्चिदानंदघन । पंढरिये परिपूर्ण ।
कर ठेवोनियां जघन
वाट पाहे भक्ताची ॥४॥

विठ्ठलेंविण देवो ह्मणती ।
ते संसार पुढती ।
विठ्ठलाविण तृप्ती ।
नाहीं प्रतीतिविठ्ठलेंविण ॥५॥

श्रीगुरुनिवृत्तीनें दिधलें ।
तें प्रेम कोणे भाग्यें लाधलें ।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलें ।
ऐसें केलें ज्ञानदेवा ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात विठ्ठलाची महती आणि त्याच्याशिवाय जीवनातलं वैराग्य याबद्दल सांगितलं आहे. विठ्ठलाशिवाय जगणं म्हणजे एक प्रकारचा आत्मा-विरहीत जीवन आहे.

प्रथम दोन ओळीत विठ्ठल असला नाही, तर शरीर आणि नगरी अशा दोन गोष्टींमध्ये जन्म घेणं आणि अरण्याला जाणं याचा उल्लेख आहे.

तिसऱ्या ओळीत विठ्ठलाचा वेगळा धर्म आणि कर्म यावर चर्चा केली आहे, म्हणजे विठ्ठलाशिवाय सर्व काही अनर्थकारक आहे.

सच्चिदानंदघन या ओळीत विठ्ठलाची परिपूर्णता दर्शविण्यात आलेली आहे. भक्ताची वाट पाहणारा विठ्ठल हा प्रेमाच्या प्रतीक आहे.

पाचव्या ओळीत विठ्ठलाशिवाय तृप्ती मिळत नसल्याचा उल्लेख आहे.

शेवटच्या ओळीत ज्ञानेश्वरीच्या ज्ञानाने केलेले उपदेश आणि प्रेम यांचं महत्त्व सांगितलं आहे. विठ्ठलाची उपासना हाच जीवनाचा मुख्य आधार असल्याचा संदेश या अभंगात दिला आहे.

करुणापर – अभंग ४५० ते ४५३

अभंग ४५०

मी माझें करुनि देह चालविसी वायां ।
आतां जेथींचा तेथें निमोनि जाय
ऐसें कीजे देवराया ॥१॥

जंव जंव गोड तंव तंव जाड ।
जाड गोड दोन्ही नको रया ॥२॥

त्रिगुणवोझें जडपण रचूनि लोटुनि देसी महापुरीं ।
आवर्त वळसा पडिलिया मग
तेथें कैची असे उरी रया ॥३॥

ऐसे लटिकेंचि गार्‍हाणें देवों मी किती ।
तुज नये काकुलती ।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला म्या
तुजमाजी घेतली सुति रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त आपल्या देहाचं आणि जगण्याचं स्पष्टीकरण देत आहे.

प्रथम ओळीत सांगितलं आहे की, मी माझं करुन देह चालवतो, म्हणजे स्वतःच्या कर्मांच्या फलितावर विश्वास ठेवतो. जिथे माझा देह आहे, तिथेच मी जाईन.

दूसऱ्या ओळीत गोड आणि जाड यांचा उल्लेख केला आहे; म्हणजे संतुलन राखणे आवश्यक आहे. दोन्ही गोष्टी एकत्र करणे योग्य नाही.

तिसऱ्या ओळीत त्रिगुणांचा जडपणा आणि त्याचं प्रभाव सांगितला आहे. महापुरी म्हणजे संपूर्ण जगात या त्रिगुणांचं प्रभाव असतं.

शेवटच्या ओळीत भक्त देवाकडे गुडघे टेकत आहे. त्याला देवाशी एकात्मता साधायची आहे, आणि विठ्ठलाला आपल्या जीवनाचा आधार मानत आहे.

या अभंगात भक्ती, संतुलन, आणि स्वयंपूर्णतेचा संदेश आहे. विठ्ठलाचं प्रेम आणि समर्थन आपल्या जीवनात किती महत्त्वाचं आहे, हे स्पष्टपणे व्यक्त केलं आहे.

अभंग ४५१

परिमळाची धांव भ्रमर वोढी ।
तैसी तुझी गोडी लागो मज ॥१॥

अविट गे माय विटेना ।
जवळी आहे परि भेटेना ॥२॥

तृषा लागलीया जीवनातें वोढी ।
तुझी गोडी लागलिया जिवा ॥३॥

बापरखुमादेविवराविठ्ठलीं आवडी ।
गोडियेसि गोडी मिळोन गेली ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त प्रेमाने विठोबा किंवा देवतेच्या गोडीचा अनुभव व्यक्त करत आहे.

पहिल्या ओळीत, परिमळाचा सुगंध आणि भ्रमराची गोडी यांमध्ये तुलना केली आहे, म्हणजेच भक्ताला देवाची गोडी लागली आहे.

दूसऱ्या ओळीत, "अविट गे माय विटेना" याचा अर्थ भक्ताच्या मनात देवाची आठवण असूनही त्याला तिथे भेटता येत नाही, अशी एक ओढ व्यक्त केली आहे.

तिसऱ्या ओळीत, जीवनातील तृष्णेची स्थिती दर्शवली आहे, जिथे भक्ताची गोडीच जीवनाला समाधान देते.

शेवटच्या ओळीत, भक्त विठोबाच्या गोडीचा अनुभव घेतो आणि त्यात आनंद मिळवतो.

या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि देवाची गोडी यांचा अनुभव व्यक्त केला आहे. भक्त देवाच्या उपस्थितीच्या शोधात असून त्याच्या प्रेमाची आस लागलेली आहे.

अभंग ४५२

रंगा येईवो ये रंगा येईवो ये ।
विठाई किठाई माझे कृष्णाई कान्हाई ॥१॥

वैकुंठनिवासिनी वो जगत्रयजननी ।
तुझा वेधु ये मनीं वो ॥२॥

कटीं कर विराजित ।
मुगुटरत्नजडित ।
पीतांबरु कासिया ।
तैसा येई कां धावत ॥३॥

विश्वरुपविश्वंभरे ।
कमळनयनें कमळाकरे वो ।
तुझे ध्यान लागो
बापरखुमादेविवरे वो ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विठोबाच्या रंगाची, स्वरूपाची आणि त्याच्या दिव्यतेची आराधना करतो.

पहिल्या ओळीत, भक्त विठोबाला आपल्या हृदयात आणि मनात उपस्थित म्हणून पुकारतो, जे त्याला कृष्णाची आणि कान्हाची गोड आठवण करून देते.

दूसऱ्या ओळीत, भक्त विठोबाला वैकुंठात वसणाऱ्या जगाच्या जननी म्हणून वर्णित करतो, आणि त्या दिव्यतेचा वेध घेतो.

तिसऱ्या ओळीत, विठोबाच्या दिव्य रूपाचे वर्णन केले आहे, जिथे तो मुगुटरत्नांनी सजलेला आहे आणि पीतांबर परिधान करून आहे.

शेवटच्या ओळीत, भक्ताचे ध्यान विठोबाच्या स्वरूपावर लागले आहे, ज्याने संपूर्ण विश्वाचा आधार घेतला आहे.

या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि देवाच्या दिव्य स्वरूपाची आराधना यांचा अनुभव व्यक्त केला आहे. भक्त विठोबाच्या उपस्थितीने हरवलेला आहे आणि त्याच्या गोड आठवणींमध्ये रमलेला आहे.

अभंग ४५३

पडलें दूर देशीं मज आठवें मानसीं ।
नको नको हा वियोग
कष्ट होताती जिवासीं ॥१॥

दिनु तैसी रजनीं जालिगे माये ।
अवस्था लावूनी गेला
अझुनी कां नये ॥२॥

गरुडवाहनागंभिरा येईगा दातारा ।
बापरखुमादेविवरा श्रीविठ्ठला ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त आपल्याला दूर गेलेल्या प्रियतमाच्या आठवणींमध्ये हरवलेला आहे.

पहिल्या ओळीत, भक्त सांगतो की तो दूर देशात आहे आणि मनामध्ये प्रियतमाच्या वियोगाची दुःखद भावना आहे. हा वियोग त्याच्या जीवाला कष्ट देत आहे.

दूसऱ्या ओळीत, भक्त दिवसाच्या तुलनेत रात्र किती कठीण असते, असे सांगतो. प्रियतमाची अनुपस्थिती काळजीत घालणारी आहे, आणि त्याला प्रश्न आहे की प्रियतम अजून येणार का?

शेवटच्या ओळीत, भक्त गरुडवाहनावर विराजमान विठोबाचे महत्त्व सांगतो, ज्याने त्याला आधार दिला आहे.

या अभंगात प्रेम, वियोग, आणि भक्तीचे विविध रंग दिसतात, ज्या भक्ताच्या मनाला वेदना देत आहेत.

अभंग ४५४

राज्यपद गाढा पदपाद नसतां ।
हरिनामीं बसतां सर्वपद ॥१॥

पदाभिमानु कांहीं तोही देहीं नाहीं ।
आला गेला ठायीं न संपडे दृष्टी ॥२॥

ब्रह्मानंद आशापाश तोडी ।
दाऊनी उघडी मूर्ती आम्हां ॥३॥

ज्ञानदेवीं सोहं मंत्राचे आवर्तन ।
मदमत्सरभान विरालें देही ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्ताचे विचार राज्यपद, मान, आणि अभिमान याबद्दल आहेत.

पहिल्या ओळीत, भक्त सांगतो की राज्यपद किंवा उच्चपद मिळविणे महत्त्वाचे नाही; हरिनाम घेतल्याने सर्व पदे प्राप्त होतात.

दूसऱ्या ओळीत, भक्त पदाभिमानाची तुच्छता दर्शवितो; कोणतेही मान असले तरी तो देह अस्थायी आहे आणि त्यावर जास्त लक्ष देणे आवश्यक नाही.

तिसऱ्या ओळीत, ब्रह्मानंद प्राप्त करण्यासाठी आशापाश तोडण्याची आवश्यकता आहे, ज्यामुळे भक्ताला मूळ स्वरूप उघड होईल.

शेवटच्या ओळीत, ज्ञानदेवाचा मंत्र जपणे आणि मदमत्सर यांना दूर ठेवण्याची गरज आहे.

या अभंगात भक्ती, ज्ञान, आणि आध्यात्मिकतेच्या गूढतेचे विवेचन आहे, ज्यामध्ये आत्मा आणि भक्ति यांचा संगम आहे.

अभंग ४५५

होरे तूं विठ्ठला होरे तूं विठ्ठला होरे
तूं विठ्ठला होरे तूं गोपाळा।
क्षेम देई रे वेल्हाळा॥१॥

तुज पाहतां भुललीये चित्ता।
काय करुं मी आतां येई पंढरीनाथा॥२॥

पिसुणें परावीं मज काय करावीं।
तुजची आठवी श्रीचरण दाखवी॥३॥

तुजविण वेल्हाळा कें सुखसोहळा।
रखुमादेविवरा विठ्ठला
शेजे नलगे डोळां॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विठोबाची स्तुती करतो आणि त्याच्यावर प्रेम व्यक्त करतो.

पहिल्या ओळीत, भक्त म्हणतो की विठोबा (विठ्ठल) एकटा आहेत, तूं गोकुळाचा गोपाल आहेस, आणि त्यांनी त्याला सुरक्षितता देण्याची विनंती करतो.

दूसऱ्या ओळीत, भक्त विठोबाकडे पाहून भावनांमध्ये बुडतो, आणि विचारतो की आता तो काय करावा?

तिसऱ्या ओळीत, भक्त विचारतो की त्याच्या मनातील चिंता दूर करण्यासाठी विठोबाने त्याला मार्गदर्शन करावे, आणि त्याच्या चरणांचे स्मरण करावे.

शेवटच्या ओळीत, भक्त स्पष्ट करतो की विठोबा विना त्याला कोणताही आनंद मिळत नाही, आणि त्याच्या डोळ्यांसमोर विठोबाची प्रतिमा आहे.

या अभंगात भक्ताची गहन भावना, विठोबाच्या प्रेमात भुललेली मनोवृत्ती, आणि विठोबाच्या उपस्थितीची गरज यांचे वर्णन केले आहे.

अभंग ४५६

परतोन पाहासी न बोलसी आम्हासी।
तुझीया रुपासी नांव नाहीं॥१॥

सांगता नवल पाहतां बरवे
मायामृगजळ देखियलें॥२॥

ज्ञानदेवो म्हणे उफ़राटिये दृष्टी।
परतोनिया भेटी देई क्षेम॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विठोबाच्या रुपाचा वर्णन करतो आणि त्याच्या अद्वितीयतेबद्दल बोलतो.

पहिल्या ओळीत, भक्त म्हणतो की तो परतून पाहत असताना विठोबाला बोलताना किंवा त्याच्या रूपात नाव न देता त्याच्याकडे पाहतो.

दूसऱ्या ओळीत, तो सांगतो की विठोबाच्या रूपाचे वर्णन करताना तो मायामृगजळासारखे भासते—जे वास्तविकतेत नाही, पण तरीही मनाला आकर्षित करणारे आहे.

तिसऱ्या ओळीत, ज्ञानदेव सांगतात की उफराटी दृष्टी पाहून परतून येणाऱ्या भक्तांना विठोबा सदा सुरक्षिततेची भेट देतो.

या अभंगात विठोबाच्या रूपाचे अपूर्व आकर्षण, भक्ताची भक्ती आणि त्याला मिळणाऱ्या संरक्षणाची भावना यांचे सुंदर चित्रण केले आहे.

अभंग ४५७

माझिये ह्रदयीं बुंथी ते डोळ्यां
सगुणप्रीति वाचे नाम संपत्ति
ऐसेंचि असो।
म्हणौनि तुझें नाम आवडे हेंचि
प्रेम न विसंबे वर्म निजध्यास रया॥१॥

श्रवण नाम गोडी श्रवण नाम गोडी।
हीच आवडी देई मना॥२॥

तुझिये सगुण बुंथीचा वासु व्हावा
माझ्या ह्रदयीं असा निज
सुखाचिया निजध्यासा।
तुझिये आवडी अनुसंधान तुझिया
स्वरुपीं मन डोळा बैसो
कां ध्यान हेंचि रुप॥३॥

हेंचि निज आवडी देईकां दातारा
चुकवी येरझारा गर्भवास॥४॥

म्हणौनि रखुमादेविवरा विठ्ठला
उदारा भावें जोडलासि आम्हा।
श्रुतिपुराणे वर्णिती नेति नेंति
तुझा महिमा।
तुझें नाम रुप सुंदर हेंचि
निरंतर देई आम्हा सर्वोत्तमा रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विठोबाच्या नाम आणि रूपाच्या प्रेमाचे वर्णन करतो.

पहिल्या ओळीत, भक्त सांगतो की विठोबाचे नाम आणि रूप ह्रदयात आणि डोळ्यात गुंफलेले आहे, जे त्याला प्रेम आणि संपत्ती देते.

दूसऱ्या ओळीत, भक्त श्रवणाच्या गोड नामाचे महत्त्व व्यक्त करतो, जे मनाला सुख देतो.

तिसऱ्या ओळीत, भक्त विठोबाच्या सगुण रूपाचा अनुभव आपल्या ह्रदयात आणण्याची इच्छा व्यक्त करतो, आणि त्याच्या स्वरूपाचा ध्यान करतो.

चौथ्या ओळीत, भक्त विठोबाला उद्दारक मानतो आणि श्रुतिपुराणांमध्ये त्याच्या महिमेचे वर्णन केलेले आहे असे सांगतो. त्याचे नाम आणि रूप सर्वोत्तम आहे, हे भक्ताने निश्चित केले आहे.

या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि विठोबाच्या महिमेचा सुंदर प्रतिकात्मक अभिव्यक्ती आहे

.ढोंगी परमार्थ्यास उपदेश – अभंग ४५८ ते ४६१

अभंग ४५८

शरीर वरिवरि कां दंडिसि जंव
वारिलें न करी तुझें मन।
जळीं नेत्र लाउनि टोकती अविंशा
लागोनि तैसें नको नको बकध्यान करुं॥१॥

चित्त सुचित्त करी मन
सुचित्त करी।
न धरी तूं विषयाची सोय।
वनीं असोनी वनिता चिंतिसि तरि
तपचि वाउगें जाय रया॥२॥

त्रिकाळ स्नान करिसी तीर्थजळीं
परि नवजाती मनींचे मळ।
तुझियानि दोषें तीर्थ कुश्चित्त
जाले जैसी त्या रजकाची शीळ रया॥३॥

आतां करिसी तरी चोखटची करी त्यासी
साक्ष तुझें तुज मन।
लटिकेंन झकवसी तर्‍ही देव दूर्‍हा होसी
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त मनाच्या शुद्धतेचा महत्त्व विचारतो आणि विठोबाच्या ध्यानाची आवश्यकता व्यक्त करतो.

पहिल्या ओळीत, भक्त सांगतो की शरीरावर कितीही तपासणी केली तरी मनाच्या दृष्टीने त्याला कसलीच मूल्य नाही.

दुसऱ्या ओळीत, भक्त चित्त आणि मनाच्या शुद्धतेसाठी सतत प्रयत्न करण्याची गरज व्यक्त करतो, आणि विषयांच्या भ्रामकतेपासून दूर राहण्याचा आग्रह करतो.

तिसऱ्या ओळीत, भक्त त्रिकाळ स्नान करूनही मनाची स्थिती शुद्ध केली जाऊ शकत नाही, हे उदाहरण देतो, जसे रजकाची शीळ होईल.

चौथ्या ओळीत, भक्त विठोबाच्या ध्यानात मनाची शुद्धता साधण्यासाठी विनंती करतो.

या अभंगात मनाच्या शुद्धतेवर आणि ध्यानाच्या महत्त्वावर लक्ष केंद्रित केले आहे, आणि विठोबाला आपल्या ह्रदयात ठेवल्यानेच खरी शुद्धता साधता येते, हे स्पष्ट केले आहे.

अभंग ४५९

मतमांतांतरें रचूनियां ग्रंथु ज्ञानव्युत्पत्ति
जंव जाली नाहीं आत्मप्रतिती।
ये सकळ विज्ञानें विषयासक्तीचेनि अनुमानें
तेणें केंवि तुटे संसृती॥

अंतरींचा स्फुलिंग जाज्वल्य जाणतां
कामक्रोधाचिया उपपत्ती।
बाह्य दीक्षा उदंडी आणुनिया तेणें
केविं होय ब्रह्मप्राप्ती रया॥१॥

सुटलेपणें करिसी विषय त्याग
तेणें अंतरीं होय अनुराग।
परतोनि तरीच पावशी ब्रह्म भाग रया॥२॥

आपुलेनि रुढपणें ग्रंथाचे विज्ञानें
संपदा मिरविती ज्ञातेपणें।
अंतरी आशापाश विखार भरणें
जगीं संतता मिरवणें॥

येणें द्वारें म्हणसी मी वंद्य जगीं कीं
उपासनाद्वारें मुक्त होणें।
पालट केलिया साठीं सिणो नको
बापा जेविं गधर्व नगरीं वस्ती करणें रया॥३॥

यालागी दंभ दर्प सकळ प्रतिष्ठादि
भ्रांति धनदाराविषयासक्ती।
ऐसा अहंममते ज्ञातेपणाचेनि अहंकारें
तेणें केविं होय आत्मप्राप्ती॥

जंव येणें देहें विनीतता शरण
गेला नाहीं संताप्रती।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु चिंतितां।
सर्व सुखाची होय निजप्राप्ती रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त ज्ञान, विषयासक्ती आणि आत्मप्राप्तीवर विचार करतो.

पहिल्या चार ओळीत, भक्त सांगतो की ग्रंथातील ज्ञान आणि मतभेद निर्माण करूनही आत्माची अनुभूती न झाल्यास तत्त्वज्ञानाचा काही उपयोग नाही. बाह्य दीक्षा आणि ज्ञानाची चर्चा करतांना, मनाची अंतर्मुखता आणि आत्मज्ञाना आवश्यक आहे.

दुसऱ्या ओळीत, विषयांचे त्याग केल्याने अंतर्मुखता साधता येते, ज्यामुळे ब्रह्माचा अनुभव घेता येतो.

तिसऱ्या ओळीत, भक्त म्हणतो की रुढपणामुळे ज्ञानाची समृद्धी येते, परंतु अंतर्मनातील अपेक्षांच्या जाळ्यात अडकणे आवश्यक नाही.

चौथ्या ओळीत, भक्त अहंकार आणि दंभ यांचा त्याग करण्याची आवश्यकता व्यक्त करतो, कारण विनम्रतेतच आत्मप्राप्ती साधता येते.

या अभंगातून भक्त आत्मज्ञानाची गहनता आणि विनम्रतेच्या महत्त्वावर जोर देतो, तसेच विठोबाच्या चिंतनात असलेल्या भक्तांना सर्व सुखाची प्राप्ती होईल, हे व्यक्त करतो.

अभंग ४६०

तोंडे जाले संन्यासु।
भोगावरी धावें हव्यासु॥१॥

ते नेणती ब्रह्मरसु।
वायां होति कासाविसु॥२॥

ब्रह्मकर्मानें साधु जाती।
वायां चुकली तुझी भक्ति॥३॥

सर्वत्र आपणचि म्हणती।
अभक्ष्य भक्षण करिती॥४॥

तोडी दंभ माया धंदा।
शरण रिघे रे गोविंदा॥५॥

चुकले विठ्ठला उदारा।
बापरखुमादेविवरा॥६॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त संन्यास आणि भोग यांच्यातील द्वंद्व, तसेच भक्तीची खरी गहराई याबद्दल विचार करतो.

पहिल्या ओळीत, संन्यास घेणारे लोक भोगांच्या मागे धावतात, हे सांगितले आहे. भोगांची आसक्ति आणि साधना यांत गोंधळ होतो.

दुसऱ्या ओळीत, भक्त वर्तनात ब्रह्मरसाची अनुभूती साधता येत नाही, त्यामुळे ते वायव्य दिसते.

तिसऱ्या ओळीत, ब्रह्मकर्मात साधु असलेल्या व्यक्तींनी जर तुमच्या भक्तीत चूक केली, तर ती अनर्थकारक ठरते.

चौथ्या ओळीत, सर्वत्र आत्मालंकार साधता येतो, पण त्यानंतर त्याच वेळेला अभक्ष्य पदार्थांच्या सेवनावर आधारित वर्तन अपेक्षित आहे.

पाचव्या ओळीत, भक्त दंभ, माया आणि व्यवसाय यांचा त्याग करायला सांगतो आणि गोविंदाच्या चरणात शरणागती स्वीकारण्याची आवाहन करतो.

शेवटच्या ओळीत, भक्त विठोबाच्या उदारतेची महत्त्वता अधोरेखित करतो, जिथे चुकलेल्या भक्तीला समजून घेण्याचे महत्त्व आहे.

या अभंगातून भक्त सच्च्या भक्तीच्या मार्गावर चालण्याचे आणि तात्त्विकतेसाठी दंभ आणि भोग यांचा त्याग करण्याचे महत्त्व व्यक्त करतो.

​

अभंग ४६१

विटंबुनि काया दंड धरी करीं।
हिंडे घराचारी नवल पाहे॥१॥

असमाधानी विषयीं विव्हळ।
तरी दंडु केवळ काजा काई॥२॥

सिध्दचि असतां कां गा विटंबिसी।
संन्यासी तूं जाण कैसा॥३॥

निजाश्रमींच वास संकल्पासी त्यागी।
सर्वस्वें वैरागी।
तोचि तो संन्यासी।
संगीं असंगता तोचि जाण संन्यासी।
स्वरुप तयापाशीं जवळी आहे॥४॥

बापरखुमादेविवर उघडचि संन्यासी।
तोचि पूर्ण भासीं भरला असे।
निवृत्तिरायें खुणा दाखविला निरुता।
तो जाणण्या परता सदोदितु॥५॥

अर्थ:
या अभंगात संन्यास आणि आत्मज्ञान याबद्दल गहन विचार मांडले आहेत.

पहिल्या ओळीत, भौतिक जीवनात विटंबना भासवणारी स्थिती दर्शवली आहे, जिथे घरातील जिवंत परिस्थितीचं महत्त्व आहे.

दुसऱ्या ओळीत, असमाधानी व्यक्तींच्या विषयी विव्हळ दर्शवितात, जिथे फक्त दंड घेतल्याने काही साधता येणार नाही.

तिसऱ्या ओळीत, सच्च्या संन्यासीची व्याख्या दिली आहे — जो आपल्या आत्मिकतेचा आणि वैराग्याचा विचार करतो.

चौथ्या ओळीत, संन्यास म्हणजे असंगता समजून घेणं आणि तत्त्वज्ञानाच्या जवळ जाणं हे सांगितले आहे.

शेवटच्या ओळीत, विठोबा संन्यासाच्या दिशेने मार्गदर्शन करतो, जिथे आत्मज्ञान मिळविण्याचे आणि समर्पणाचे महत्त्व आहे.

या अभंगातून संन्यास आणि आत्मज्ञानाच्या मार्गाचे स्पष्टीकरण आणि त्यातील सच्चेपणा व्यक्त केला आहे.

गृहादि त्याग्यास उपदेश – अभंग ४६२ ते ४६६

अभंग ४६२

घरदार वोखटें त्यजूं म्हणसी तरी
शरीरा येवढें जाड।
मायबाप वोखटी त्यजूं म्हणसी तरी
अहंकार अविद्येचें कोड॥
बंधु सखे त्यजूं म्हणसी तरी
काम क्रोध मद मत्सर अवघड।
बहिणी पाठीच्या त्यजूं म्हणसी आशा
तृष्णा माया अवघड रया॥१॥

त्यजिलें तें काय कासया म्हणिजे
सांग पा मजपांशीं ऐसें।
जया भेणें तूं जासी वनांतरा
तें तंव तुजचि सरिसें रया॥२॥

स्त्रीं वोखटी त्यजूं म्हणसी तरी
कल्पने येवढी भोगती।
पुत्र अपत्य त्यजूं म्हणसी
तरी इंद्रियांसि नाहीं निवृत्ति।
सकळ गणगोत त्यजूं म्हणसी
तरी हे अष्टधा प्रकृति।
आवघेंचि त्यजूं पाहे म्हणसी तरी
मना नाहीं निज शांति रया॥३॥

अवघींचि तुज जवळी दुमदुमित असतां
वरीवरी मुंडिसी कां करिसी विटंबना।
सहज संतोषें असोनि तैसा जैसा
परि तो सदगुरु पाविजे खुणा।
आपुले आश्रमीं स्वधर्मीं असतां
सर्वत्र एकुचि जाणा।
बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु इतुकिया
साठीं नेईल वैकुंठभुवना॥४॥

अर्थ:
या अभंगात त्याग, अज्ञान, आणि आत्मज्ञानावर चर्चा आहे.

पहिल्या ओळीत, घरदार, मायबाप, बंधु, आणि बहिणी यांचा त्याग करण्याच्या बाबतीत विचार मांडला आहे, परंतु ते सोपे नाही हे स्पष्ट केले आहे. अहंकार आणि अविद्या यांचे वर्णन केले आहे.

दुसऱ्या ओळीत, त्याग केल्यास काय लाभ होईल, याबद्दल विचारले आहे, आणि भेणीत जसे सृष्टीत सर्वत्र जाईल तसे मनाचे स्थिती बरेच महत्त्वाचे आहे.

तिसऱ्या ओळीत, स्त्री, पुत्र, आणि सर्व जग यांचा त्याग करणे किती अवघड आहे, हे सांगितले आहे. इंद्रियांचा त्याग करणे ही एक मोठी आव्हान आहे.

चौथ्या ओळीत, संन्यास घेताना सहज संतोष असावा लागतो आणि सदगुरूच्या मार्गदर्शनाने एकता साधली जाते. बापरखुमादेविवर विठोबा सर्वांना वैकुंठात नेण्याचा वचन देतो.

या अभंगात जीवनातील वस्तूंचा त्याग आणि त्यातल्या अडचणी यांचे भान ठेवले आहे. संतांचा मार्ग म्हणजे एकतेचा अनुभव घेणे.

अभंग ४६३

प्रपंचाचें जगडवाळ दुस्तर जरी मानिसी।
त्याग करुनि केउता जासी।
जें जें त्यागिलें तें तें तुज माजी।
त्यागिलें तें काय सांग आम्हांसी।
तुझें तुजचि माजि प्रपंचेंसि तूं सर्वामाजी वर्तसी।
ऐसें जाणोनिया कां विटंबिसी बापा।
टाकूनि केउता जासी रया॥१॥

मनेंसि विचारी निर्धारुनी योग करी।
तुझें तुजमाजि अरे आतां विचारी बापा।
अरिमित्रसम होऊनि मनें हें शुध्द होय।
तेंचि तूं होऊनि राहे जाण बापा॥२॥

बाह्य त्यागिसि तरी तो त्यागुचि नव्हे
पालटिसी तरी ते विटंबना।
धरिसी तरीचि तो बंधु मोक्ष
मागता हे जडपणा।
तरि गेलिया जड तो मोक्षचि नव्हे
साचा चुकलासि उगाणा।
वृत्तिशून्याकारें अवलोकितां तंव
तेणें नव्हें तुज वस्तुज्ञान।
ऐसें जाणोनी कां सिणसीरे बापा।
हेचि धरुनि राहे निज खुण रया॥३॥

म्हणौनि आतां इतुकें करी।
साच तें हे धरी तुझें मन होय
तुज अधिकारी।
तैं सर्वही त्याग तुज
फळती बापा।
जैं एकचि होऊनि निर्धारी नलगे
सिणणें दंडणे येणेंचि आश्रमभावें
ऐसेंचि मनें निर्धारी।
बाप रखुमादेविवरुविठ्ठलु
चिंतितां सर्व प्रपंचाची
जाली बोहरी।
निवृत्तिरायें खुणा दाऊनि सकळा।
निजीं निजाचे निज निर्धारी रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात प्रपंचातील आव्हाने, त्याग, आणि आत्मज्ञान यांचे महत्व दर्शवले आहे.

पहिल्या ओळीत प्रपंचाच्या दुस्तरतेचा उल्लेख आहे आणि त्यागाची गरज कशासाठी आहे, हे विचारले आहे. त्यागलेल्या गोष्टींचा महत्व व्यक्त केला आहे.

दुसऱ्या ओळीत मनाची शुद्धता आणि योग्य विचारांची महत्त्वता दर्शवली आहे. त्यागाच्या प्रक्रियेत मन शुद्ध केल्यास आत्मज्ञान प्राप्त होईल.

तिसऱ्या ओळीत बाह्य त्यागाचे महत्त्व कमी दर्शवले आहे. फक्त बाह्य त्याग करणे हवे नाही, तर अंतर्मुख होणे आवश्यक आहे. वास्तविक ज्ञान प्राप्त करण्याची गरज आहे.

चौथ्या ओळीत, आताच्या क्षणांत सर्वकाही तुझ्यात आहे असे सांगितले आहे. आत्मज्ञान आणि निरंतर आत्मचिंतन हे महत्वाचे आहेत.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीचा मार्ग आणि त्यागाचे योग्य अर्थ स्पष्ट करण्यात आले आहे. आत्मज्ञानासाठी आंतरिक शुद्धता आवश्यक आहे.

अभंग ४६४

आलियाचा संतोष गेलियाची हानी।
त्याचा अतिसो वेंचे तयाची काहणी॥
ऐसे संकल्प नाहीं विकल्प देहीं
वरि वरि मुंडिलिया होय कांही।
तरि बहुरुप्याच्या ठाई काईं काई
नटु नसे रया॥१॥

आधीं भीतरी दंडावा पाठी
बाहिजु मुंडावा।
नाहीं तरी योगभांडिवा कां
करिसी रया॥ध्रु०॥

मागितलीया भीक जरि होय निर्दोष।
तरि सणिये रजक काय न मागती॥
देवपणें फुग धरिसील गाढा।
तरी वायाविण मूढा सिंतरलासी॥२॥

थिगळी घालोनि गळां म्हणसी
न भियें कळिकाळा।
तरि काय कर्मा वेगळा कै
हो पाहासी॥
योगिया म्हणिजे कैसा भीतरी
काश्मिरी जैसा।
मीनालिया पदार्थासरिसा
होउनी मिळे॥३॥

ह्रदयीं नाहीं जालेपण क्रोधें
भवंडिसी लोचन।
अंगीं भस्मउधळण राख राखेल काई।
खर लोळे उकरडां काय परत्रचिया चाडा।
तैसा मठीं बांधोनि मूढा वर्म चुकलासी॥४॥

तीर्थव्रत-जपस्नान वाउगें करिसी ध्यान।
ऐसें करितां आने आन मार्ग चुकलासी॥
शुध्द करुनियां मन सेवी निवृत्तीचे चरण।
विठ्ठलविठ्ठल म्हण नाहीं
तरी नाडलासी॥५॥

अर्थ:
या अभंगात संतोष, त्याग, आणि आत्मज्ञानाच्या प्रक्रियेवर विचार केला आहे.

पहिल्या ओळीत संतोष गमावल्याने झालेल्या हानीची चर्चा आहे. संकल्प न करता बाह्य चित्ताकडे वळल्यास खरे ज्ञान मिळणार नाही.

दुसऱ्या ओळीत, अंतर्मुख होण्याची आणि बाह्य ज्ञानाच्या भांडवलात न राहण्याची गरज सांगितली आहे. खरे ज्ञान आत्मिक असावे लागते.

तिसऱ्या ओळीत भीक मागितल्यास तिथेही काही त्रास येऊ शकतो. बाह्य दिखाव्यांवर विसंबून राहणे मूर्खपणा आहे.

चौथ्या ओळीत, कधीही बाह्य कायदा किंवा कर्मावर विसंबून राहू नये. अंतःकरणातील शुद्धता आवश्यक आहे.

पाचव्या ओळीत, तीर्थ, व्रत, आणि जप करण्याच्या बाह्य क्रिया असून, अंतर्मुखता न झाल्यास खरी शुद्धता साधता येणार नाही.

संपूर्ण अभंगात, आत्मज्ञानासाठी बाह्य क्रिया कमी आणि अंतर्मुखता अधिक आवश्यक आहे, हे स्पष्ट केले आहे.

अभंग ४६५

येणेचि आश्रमें नित्यनैमित्यें कर्मे।
वर्णाश्रमधर्म त्यागून कोठें जासी।
म्हणोनि येकचि विदारी बापा।
जेणें सार्थक होय संसारासी।
विकल्प नको धरुं।
अंतर धरुनि राहे या सगुणासी रया॥१॥

आवडी धरुनी गोडी घेई का ध्यानीं।
परतोन मग योनि नाहीं तूज॥२॥

सांडी सांडी त्याग नास्तिकाचे
मस्त नलगे करणें अटणें।
नानाविधि वाउगे जड
कां सिणवणें।
केविं मन होय शुध्दी।
एकलेंचि मन करुनि स्वाधीन।
सगुणींचि काय सिध्दि नलभे रया॥३॥

म्हणोनि येकाकारवृत्ति सगुणीं बैसली।
प्रीतिचि निर्गुणीचि आर्ति जाण संपदा।
याची सांडि मांडी न करी।
निरुतें चित्तीं धरी।
स्वस्वरुपीं असे सदा
बापरखुमदेविवरुविठ्ठलु चिंतितां सुख
सगुणींची जोडे आनंदु रया॥४॥

अर्थ:

या अभंगात धर्म, कर्म, आणि आत्मज्ञान यांचे गहन विश्लेषण केले आहे.

पहिल्या ओळीत सांगितले आहे की, नित्य कर्मे करण्यास मोकळा आकाश असतो. पण वर्णाश्रमधर्माचे नियम सोडून कोठेही जात नाही.

दुसऱ्या ओळीत, भक्ति व प्रेम यामध्ये गोडी घेऊन ध्यानी राहण्याची सूचना दिली आहे, आणि या जगात पुनर्जन्माची चिंता न करता ध्यान साधावे.

तिसऱ्या ओळीत, नास्तिकांचे अटळ आणि अकारण कर्मे फेकून द्यावी लागतील. एकाग्रता साधूनच मनाची शुद्धता साधता येते.

चौथ्या ओळीत, सगुणी आणि निर्गुणी या दोन्हींच्या आनंदात एकता साधून चित्त स्थिर करावे.

संपूर्ण अभंगात आत्मज्ञानाच्या मार्गावर ठाम राहण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. मनाचा एकाग्रतेने साधलेला अनुभवच खरा आनंद देते.

अभंग ४६६

कां सांडिसी गृहाश्रम।
कां सांडिसी क्रियाकर्म।
कासया सांडिसीं कुळींचें धर्म।
आहे तें वर्म वेगळेंची॥१॥

भस्मउधळण जटाभारु।
अथवा उदास दिगंबरु।
न धरि लोकांचा आधारु।
आहे तो विचारु वेगळाचि॥२॥

जप तप अनुष्ठान।
क्रियाकर्म यज्ञ दान।
कासया इंद्रियां बंधन।
आहें तें निधान वेगळेंचि॥३॥

वेदशास्त्र जाणीतलें।
आगमीं पूर्ण ज्ञान झालें।
पुराण मात्र धांडोळिलें।
आहे तें राहिलें वेगळेंचि॥४॥

शब्दब्रह्में होसि आगळा।
म्हणसि न भियें कळिकाळा।
बोधेंविण सुख सोहळा।
आहे तो जिव्हाळा वेगळाचि॥५॥

याकारणें श्रीगुरुनाथु।
जंव मस्तकीं न ठेवि हातु।
निवृत्तिदास असे विनवितु।
तंव निवांतु केवि होय॥६॥

अर्थ:

या अभंगात गृहस्थाश्रम, कर्मकांड, आणि तत्त्वज्ञान यांचा गहन विचार केला आहे.

पहिल्या ओळीत गृहस्थाश्रमाचे त्याग, क्रियाकर्मांचे महत्त्व आणि कुलीन धर्माचे स्वरूप वेगळे असल्याचे सांगितले आहे.

दुसऱ्या ओळीत भस्मउधळण किंवा जटाभार्यांच्या अवस्थेमध्ये लोकांचे आधार न घेता वेगळा विचार करणे आवश्यक आहे.

तिसऱ्या ओळीत जप, तप, अनुष्ठान, यज्ञ, आणि दान यांचे महत्व सांगितले आहे. परंतु इंद्रियांचे बंधन वेगळे आहे.

चौथ्या ओळीत वेद आणि पुराणांचे ज्ञान मिळवून त्यातील वस्तुस्थितीचे विवेचन केले आहे.

पाचव्या ओळीत शब्दब्रह्माचा अनुभव घेऊन, भिती न बाळगता आणि बोधाचा अनुभव घेणे आवश्यक आहे, कारण हेच जीवनातील खरे सुख आहे.

शेवटी, श्रीगुरुनाथाचा संदर्भ देत, निवृत्तिदासाने आपल्या मनावर नियंत्रण ठेवण्याची आणि ध्यान साधण्याची आवश्यकता स्पष्ट केली आहे.

या अभंगात आध्यात्मिक साधनांचा गहन अर्थ लावला आहे, जो आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालण्यास प्रेरित करतो.

​मनास उपदेश – अभंग ४६७ ते ४७२

अभंग ४६७

अरे मना तूं वांजटा।
सदा हिंडसी कर्मठा।
वाया शिणशीलरे फुकटा।
विठ्ठल विनटा होई वेगीं॥१॥

तुझेन संगें नाडले बहु
जन्म भोगिताती नित्य कोहूं।
पूर्व विसरलें ॐ हूं सोहूं।
येणें जन्म बहूतांसी जाले॥२॥

सांडि सांडि हा खोटा चाळा।
नित्य स्मरेरे गोपाळा।
अढळ राहे तूं जवळा।
मेघश्यामा सांवळा तुष्टेल॥३॥

न्याहाळितां परस्त्रीं।
अधिक पडसीं असिपत्रीं।
पाप वाढिन्नलें हो शास्री।
जप वक्त्री रामकृष्ण॥४॥

बापरखुमादेविवर।
चिंती पा तुटे येरझार।
स्थिर करीं वेगीं बिढार।
चरणीं थार विठ्ठलाचे॥५॥

अर्थ:

या अभंगात मनाच्या शांतीसाठी आणि ध्यानावर विचार केला आहे.

पहिल्या ओळीत मनाच्या वांझटपणाबद्दल आणि कर्मठतेबद्दल बोलले आहे. विठ्ठलाचे स्मरण केल्याने मन शांत होते.

दुसऱ्या ओळीत जन्मभराच्या भोगांचे संदर्भ आहेत. पूर्वजन्मातील विस्मृती आणि वर्तमान जन्माचे भोग यावर विचार केला आहे.

तिसऱ्या ओळीत "स्मरण"ाचे महत्व अधोरेखित केले आहे. गोपाळाचे स्मरण ठराविक स्थानावर स्थिर रहायला मदत करते.

चौथ्या ओळीत परस्त्रींच्या संदर्भात अधिक विचारले आहे आणि यामध्ये पापांचे वाढणे याबद्दल उल्लेख आहे.

शेवटच्या ओळीत विठ्ठलाच्या चरणांचा स्मरण करणे आणि त्याच्या आश्रयात स्थिर राहण्याचे आवाहन केले आहे.

या अभंगात मनाची शुद्धता, भक्ती, आणि ध्यानाच्या महत्वाबद्दल सुंदर संदेश आहे.

अभंग ४६८

अरे मना तूं पापिष्टा।
किती हिंडसी रे तूं नष्टा॥
सैरा सिणसी रे फुकटा।
विठ्ठलविनटा स्थिर होई॥१॥

येणें पैलपार पावसील॥२॥

तूं अनिवार नावरसी।
तुझेनि संगें नाडले ऋषी।
तूं तंव अपभ्रंशीं पाडिशी।
म्हणोनि गेले गुरुसी शरण॥३॥

न सोडी हरिचरण।
नाहीं नाहीं जन्ममरण।
अविट सेवी नारायण।
तेणें मी तूं पण एक सिध्द॥४॥

ज्ञानदेव शरण हरी।
मन हिंडे चराचरी।
न सोडी चरण अभ्यंतरी।
नित्य श्रीहरी ह्रदयीं वसो॥५॥

अर्थ:

या अभंगात मनाच्या भटकंतीचे आणि विठोबाच्या चरणांचा आश्रय घेण्याचे महत्व स्पष्ट केले आहे.

पहिल्या ओळीत मनाच्या पापिष्टपणाबद्दल आणि नष्ट झालेल्या अवस्थेचे वर्णन केले आहे. विठ्ठलाच्या स्मरणाने मन स्थिर होऊ शकते, असे सांगितले आहे.

दुसऱ्या ओळीत पैलपार पावसाचे संदर्भ आहेत, ज्यामुळे मनाची स्थिरता मिळवता येते.

तिसऱ्या ओळीत ऋषींवर सुद्धा मनाचा प्रभाव दर्शविला आहे. अपभ्रंशातून बाहेर येण्यासाठी गुरुंची शरण घेणे आवश्यक आहे.

चौथ्या ओळीत हरिचरणाची वंदना केली आहे, जन्म-मरणाच्या चक्रातून मुक्त होण्याचे आश्वासन दिले आहे. नारायणाची भक्ती अमर असते.

शेवटच्या ओळीत ज्ञानदेवांनी श्रीहरीच्या चरणांचा आश्रय घेण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. मनाने हरिचरणांची नित्य स्मरण करणे आवश्यक आहे.

या अभंगात आत्मसाक्षात्कार, भक्ती, आणि गुरुच्या महत्त्वाबद्दल गहरी विचार आहेत.

अभंग ४६९

आजि लाधलें तुमच्या पायीं
स्तुति करु काई।
हेचिं तुम्हा पाहीं विनवीतसे॥१॥

निवृत्त बाप निवृत्त माये।
निवृत्त पाहें विवळलिये॥२॥

देखणें देखिलें तेचि होई पा रे मना।
निवृत्तिचरणीं स्थिर राही पा रे जाणा॥३॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ती, श्रद्धा आणि स्थिरतेचा संदर्भ दिला आहे.

पहिल्या ओळीत भक्त श्रीविठोबाच्या चरणांची स्तुति करण्याची इच्छा व्यक्त करत आहे. त्यांच्या चरणांच्या आस्पर्शाने त्याला मिळालेल्या आशीर्वादाची महत्ता सांगितली आहे.

दुसऱ्या ओळीत "निवृत्त" म्हणजे मुक्ती किंवा ध्यानाची अवस्था दर्शविली आहे. "निवृत्त बाप" म्हणजे ज्ञान आणि आत्मिकता प्राप्त करणारा गुरु.

तिसऱ्या ओळीत, भक्त मनाची स्थिरता आणि ध्यानाची गरज व्यक्त करत आहे. "निवृत्तिचरणीं स्थिर राही" म्हणजे ध्यान साधण्याच्या अवस्थेत स्थिर राहण्याचा संदेश दिला आहे.

एकूणच, हा अभंग भक्ताला ध्यान साधन आणि आत्मसाक्षात्काराच्या मार्गावर पुढे नेतो.

अभंग ४७०

श्रवण घ्राण रसना त्त्वचा आणि लोचन
हें तों दैन्याची द्वारें वोळगसी॥१॥

अरे मनारे अरे मनारे।
न संडीं न संडीं हरिचरण कमळारे॥२॥

स्वप्नींचें धन तें धनचि नव्हे।
मृगजळींचें जळ तें जळचि नव्हे।
अभ्रींची छाया ते साउली नव्हे॥३॥

तूं जयाचा तेथोनि जिवें जितासी।
त्या श्रीहरीतें रे नोळखसी।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला चिंतीसी॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ती आणि आत्मज्ञानाचे महत्व व्यक्त केले आहे.

पहिल्या ओळीत, पाच इंद्रिये (श्रवण, घ्राण, रसना, त्वचा, लोचन) आणि त्यांच्याद्वारे येणाऱ्या दैन्याची चर्चा केली आहे. यामुळे आत्मिक सुख मिळवण्यास अडचण येते.

दुसऱ्या ओळीत, भक्त मनाला शांती देण्याचा प्रयत्न करत आहे, जिथे "हरिचरण कमळारे" म्हणजे श्रीविठोबाच्या चरणांची पूजा करणे आवश्यक आहे.

तिसऱ्या ओळीत, स्वप्नातल्या धनाची आणि मृगजळाच्या जळाची तुलना केली आहे, हे वास्तविकता नाही, तर भ्रांत आहे. या सर्वांपासून दूर राहण्याचा सल्ला दिला आहे.

अखेरच्या ओळीत, भक्ताने ध्यानातून श्रीहरीच्या सत्यात गडबडू नये आणि त्याच्या प्रति भक्ती ठेवावी असा संदेश दिला आहे.

एकूणच, या अभंगात आत्मसाक्षात्कार आणि सद्गुरूच्या चरणांमध्ये स्थिर राहण्याची आवश्यकता स्पष्ट केली आहे.

अभंग ४७१

ध्येय ध्याताहे दोन्हीं नाहीं।
तेथें ज्ञेय ज्ञाता उरे काई॥१॥

अरे मना परापर परतें पाहीं।
तें तूं स्वयें आपण पाहें रे मना॥२॥

रखुमादेवीवरा विठ्ठलाची आण।
जरी बुझसी तरी
तूंचि निर्वाण॥३॥

अर्थ:

या अभंगात आत्मज्ञान आणि ध्यानाची गहनता व्यक्त केली आहे.

पहिल्या ओळीत, "ध्येय" आणि "ध्येय" यांच्यातील भेद मिटल्यामुळे ज्ञेय आणि ज्ञाता यांचे अस्तित्वही नष्ट होते, हे दर्शवले आहे. म्हणजे, जिथे ध्यान आहे, तिथे भेदभाव नाही.

दुसऱ्या ओळीत, भक्त मनाला परात्परतेत पाहण्यास सांगत आहे. हे म्हणजे आत्मा आपल्याच अंतरंगात पाहावा लागतो, म्हणजे बाह्य जगाकडे न पाहता अंतर्मुख होणे आवश्यक आहे.

तिसऱ्या ओळीत, विठोबाच्या चरणांची शरणागती घेतली आहे. जरी सर्व काही अस्पष्ट किंवा बुझलेले वाटत असेल, तरी विठोबाच्या भक्तीत निर्वाण मिळवता येईल, हे भक्ताचे एक दृढ विश्वास आहे.

एकूणच, या अभंगात आत्मज्ञानाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकण्यात आले आहे आणि भक्तीचा मार्ग दर्शविला आहे.

अभंग ४७२

सुख आपलें आपण तो पाहे।
स्वरुप आपुलें आपण ध्यायरे मना॥१॥

लक्ष निवृत्ति चरणी धीरु राहे।
भेदभ्रम सांडी सावध होय॥२॥

बापरखुमादेविवरु एकचि पुरे।
जाणतिल या सर्व सुख मोहरे॥३॥

अर्थ:

या अभंगात आत्मा आणि त्याच्या सुखाचा शोध याबद्दल चर्चा करण्यात आलेली आहे.

पहिल्या ओळीत, आपले सुख कसे आपल्या आत आहे, हे स्पष्ट केले आहे. "स्वरुप आपुलें आपण ध्यायरे मना" म्हणजे मनाने आपल्या खऱ्या स्वरूपाचा विचार करावा लागतो.

दुसऱ्या ओळीत, भक्त "लक्ष निवृत्ति चरणी धीरु राहे" म्हणत आहे. याचा अर्थ म्हणजे, निवृत्तिचे ध्येय साध्य करण्यासाठी धैर्याने राहावे लागेल आणि भेदभ्रमांपासून सावध रहावे लागेल.

तिसऱ्या ओळीत, विठोबाचे महत्व अधोरेखित केले आहे. एकट्या विठोबाच्या भक्तीत सर्व सुख मिळवता येते. "जाणतिल या सर्व सुख मोहरे" म्हणजे, जेव्हा आपण विठोबाची ओळख करतो, तेव्हा सर्व सुख आपल्याला प्राप्त होते.

एकूणच, या अभंगात आत्मा, सुख, निवृत्ती, आणि विठोबा यांचे एकात्मिक संबंध स्पष्ट केले आहेत.

​जनांस उपदेश – अभंग ४७३ ते ५३५

अभंग ४७३

तैं सत्त्वरजतमें धुतलिया आशा।
वेगीं त्या निराशा फ़ळेवीण॥१॥

तैसें हें टवाळ हरिविण पाल्हाळ।
कैसेनि मायाजाळ निरसे रया॥२॥

त्रिपुटीचे पेठे वानवसा दिठा।
वैकुंठ चोहटा पिकला रया॥३॥

बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु साजीरा।
मार्गी मार्ग एकसरा नामें तारी॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ती, आशा, आणि मोक्ष याबद्दल विचार केला आहे.

पहिल्या ओळीत, "तैं सत्त्वरजतमें धुतलिया आशा" म्हणजे सत्त्विक गुणांनी धोरणा केलेल्या आशा आणि निराशेचा संदर्भ दिला आहे. येथे निराशा अपर्ण करण्याची गरज आहे.

दुसऱ्या ओळीत, मायाजाळाचा संदर्भ आहे, जिथे भक्त 'हरिविण पाल्हाळ' म्हणजे हरिपाठाचा आनंद घेत आहे, पण तरीही मायाजाळाच्या निवृत्तीची आवश्यकता आहे.

तिसऱ्या ओळीत, "त्रिपुटीचे पेठे वानवसा दिठा" हे दर्शवित आहे की वैकुंठातील स्थान किती सुंदर आहे.

तिसऱ्या ओळीत, विठोबा हा एकमात्र मार्ग आहे, जो भक्ताला मोक्षाकडे नेतो. "मार्गी मार्ग एकसरा नामें तारी" म्हणजे नामजपामुळे मार्ग स्पष्ट होतो.

या अभंगात भक्तीचा मार्ग, निराशेची टाकली जाणारी आशा, आणि मोक्षाचा मार्ग स्पष्ट केला आहे.

अभंग ४७४

स्वप्नींचिनि सुखें मानितासि सुख
घेतलिया विख जाईल देह॥१॥

मोलाचें आयुष्य दवडितोसि वायां।
माध्यान्हींची छाया जाय वेगीं॥२॥

वेग करी भजनां काळ यम श्रेष्ठ।
कैसेंन वैकुंठ पावसील झणें॥३॥

बापरखुमादेविवरुविठ्ठल उभा।
सर्वत्र घटीं प्रभा त्याची आहे॥४॥

अर्थ:

या अभंगात सुख आणि त्याच्या शोधाबद्दल विचार केला आहे.

पहिल्या ओळीत, "स्वप्नींचिनि सुखें मानितासि सुख" म्हणजे स्वप्नातला सुख वास्तवात हरवलेला आहे, जो वास्तवात प्रकट होत नाही.

दुसऱ्या ओळीत, "मोलाचें आयुष्य दवडितोसि वायां" हे दर्शवित आहे की मोलाचे आयुष्य वाया जात आहे, विशेषतः जेव्हा मध्याह्नाची छाया वेगाने जाते.

तिसऱ्या ओळीत, "वेग करी भजनां काळ यम श्रेष्ठ" म्हणजे भजनाच्या महत्त्वाचे ज्ञान घेतले पाहिजे, कारण वेळ चुकवला तर यमराजच्या समोर जावे लागेल.

चौथ्या ओळीत, "बापरखुमादेविवरुविठ्ठल उभा" म्हणजे विठोबा सर्वत्र उपस्थित आहे, आणि त्याची प्रकाश सर्वत्र आहे.

या अभंगात जीवनातील खरीखोटी सुख, वेळेचे महत्त्व, आणि भक्तीचा मार्ग स्पष्ट केला आहे.

अभंग ४७५
बुध्दिमात चित्त धन वित्त गोत ।
निजानंदें तृप्त करी रया ॥१॥

नैश्वर्य ओझें ऐसें तूं बुझें ।
वायां मी माझें म्हणसी झणी ॥२॥

सांडी सांडी मात उभया दुरित ।
हरिविण हित घेवों नको ॥३॥

ज्ञानदेवा गांग जाले असे सांग ।
वेगीं श्रीरंग पावले तुज ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात आत्मज्ञान, नैतिकता, आणि भक्तीचा विचार केला आहे. बाह्य धन आणि ऐश्वर्याचे ओझे फेकून देऊन आत्मिक तृप्ती साधण्याचा संदेश दिला आहे. दुरितांपासून दूर राहून हरिविणीची गोडी घेण्याचे आवाहन करण्यात आले आहे. ज्ञानेश्वरीने श्रीरंगाची महिमा व्यक्त केली आहे.

अभंग ४७६
कर्पुर अग्नीसी स्वदेहा नाशी ।
चंदनीं मासी न थरे देखा ॥१॥

घ्राणाची कळिका भ्रमर रुंजीका ।
तेथील झुळुका रुंजी करी ॥२॥

मोतियाचा चारा राजहंसा सैरा ।
दुजिया पाखिरा काम नये ॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे घेती ते शहाणे ।
येर ते पाहुणे यमाचे रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात आत्मा आणि शरीराच्या नाशाची कल्पना व्यक्त करण्यात आलेली आहे. बाह्य सौंदर्य आणि भौतिक सुखांपेक्षा आध्यात्मिक आनंद महत्त्वाचा आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, शहाण्यांचा वेदना दूर ठेवून यमाच्या भयावर मात करणे आवश्यक आहे. आध्यात्मिक साधना सर्वश्रेष्ठ आहे.

अभंग ४७७
शाहाणे सिंतरे व्याहाणे मोहरे ।
भणंग धुरें आतुडे कैसें ॥१॥

या अवचित्या गोष्टी भाग्यें होय भेटी ।
प्रालब्ध सृष्टीं भोग देत ॥२॥

येत जात वाटा शरीरीं भरे फ़ांटा ।
मदमत्सरताठा भ्रमकुळीं ॥३॥

ज्ञानदेवो म्हणे या खुणे मी नेणें ।
पंढरिचे राणे उगविती ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनातील संघर्ष, भाग्य, आणि भौतिकता यांचा विचार केला आहे. साहसी मनुष्य दु:खातही धैर्य ठेवून आपला मार्ग शोधतो. ज्ञानेश्वरीने म्हटले आहे की, शहाण्या व्यक्तीच्या आयुष्यात भाग्याची अनुकुलता असते आणि पंढरपूरची कृपा मिळवण्यासाठी प्रयत्नशील रहावे लागते.

अभंग ४७८
दीपीं दीप सामावे तेथें कैचा विचारु ।
राहिला निर्ध्दारु नाना मत्ता ॥१॥

जें जेथें होतें तें तेथें नाहीं ।
परतोनि काई पाहातोसि ॥२॥

मौनचिये मिठी सगळेंचि नाहीं ।
तैसा इंद्रियां दाही चोजवेना ॥३॥

ज्ञानदेवो बोले सामावलें मन ।
मन नायकती कान तेथील कथा ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात आत्मज्ञान आणि ध्यानाचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. विविध मतांचे भिन्नतेत मन अनिश्चित राहते, तर स्थिर मनाने गूढ ज्ञान प्राप्त होते. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, मनाचे संकलन करून त्याच्या माध्यमातून सच्चे ज्ञान मिळवले जाते, ज्यामुळे अंतर्मुखता साधता येते.

अभंग ४७९

एका पांडुरंगें नव्हेचि पै जोडी ।
दया गेले ठाया मज आला रहावया ॥१॥

मत्सर गिळावया कुळासहित ॥
क्षमा गेली परती अहंकार सांगती ॥२॥

तें वोढूंनियां नेती अघोराशी ॥
गति म्हणे मी थोर प्रवृत्ति निघाला घोर ॥३॥

राहों न शके घरी निवृत्ति तेथें ॥
ज्ञानदेवो सांगे असे मज पांडुरंगें ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात पांडुरंगाची भक्ती आणि मनुष्याच्या अंतर्मनातील भावनांची चर्चा करण्यात आलेली आहे. दया, क्षमा, आणि अहंकार यांचा विचार करून आत्मा शुद्धीकरणाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, पांडुरंगाच्या कृपेने व्यक्ती अंतर्मुख होऊन आत्मिक शांति साधू शकते. लक्ष्मीच्या शरण जाण्याचा विचार येथे प्रस्तुत केला आहे.

अभंग ४८०
विष्णुवीण मार्ग घेसील अव्यंग ।
तरी वायांचि सोंग करणी तुझी ॥१॥

येऊनि संसारा वायांचि उजिगरा ।
कैसेनि ईश्वरा पावशी हरी ॥२॥

नरदेह कैचेम तुज होय साचें ।
नव्हेरे हिताचें सुख तुज ॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे शरण रिघणें ।
वैकुंठींचें पेणें अंती तुज ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्तीचा मार्ग, विष्णूचा अनुग्रह, आणि मानवाच्या आयुष्याचे मूल्य विचारण्यात आले आहे. आयुष्यातील दुःखांवर मात करण्यासाठी ईश्वराचे स्मरण आवश्यक आहे. ज्ञानेश्वरीने शरणागतीचा संदेश दिला आहे, ज्यामुळे वैकुंठातील शांति आणि आनंद प्राप्त होऊ शकतो. शुद्ध अंतःकरणाने ईश्वराच्या कृपेची अनुभूती घेता येते.

अभंग ४८१
कानीं घालुनियां बोटें नाद जे पाहावे ।
न दिसतां जाणावें नऊ दिवस ॥१॥

भोंवया पाहातां न दिसें जाणा ।
आयुष्याची गणना सात दिवस ॥२॥

डोळां घालोनियां बोट चक्र जें पाहावें ।
न दिसतां जाणावें पांच दिवस ॥३॥

नासाग्राचें अग्र न दिसे नयनीं ।
तरी तेंची दिनीं म्हणा रामकृष्ण ॥४॥

ज्ञानदेव म्हणे हें साधूचें लक्षण ।
अंतकाळी आपण पहा वेगीं ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात ध्यान, अंतर्मुखता, आणि आयुष्याच्या क्षणांचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. आयुष्यातील अनंत गोष्टी पाहण्यास थोडा वेळ लागतो, परंतु साक्षात्कार साधण्याची प्रक्रिया दीर्घ असते. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, साधू व्यक्तीच्या लक्षणांमध्ये अंतकाळी आत्मज्ञानाचे दर्शन होते, ज्यामुळे त्याचा आभास अधिक स्पष्ट होतो.

अभंग ४८२
जंववरिरे तंववरी जंबुक करी गर्जना ।
जंव त्या पंचानना देखिलें नाहीं बाप ॥१॥

जंववरिरे तंववरी वैराग्याच्या गोष्टी ।
जंव सुंदर वनिता दृष्टी देखिलीं नाहीं बाप ॥ध्रु०॥

जंववरिरे तंववरिरे मैत्रत्त्व संवाद ।
जंववरी अर्थेसि संबध पाडिला नाहीं बाप ॥२॥

जंववरिरे तंववरी युध्दाचीं मात ।
जंव परमाईचा पूत देखिला नाहीं बाप ॥३॥

जंववरिरे तंववरी समुद्र करी गर्जना ।
जंव अगस्ती ब्राम्हणा देखिलें नाहीं बाप ॥४॥

जंववरिरे तंववरी बांधी हा संसार ।
जंव रखुमादेविवर देखिला नाहीं बाप ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात वैराग्य, संवाद, आणि जगण्याच्या वास्तवतेवर प्रकाश टाकण्यात आलेला आहे. विविध परिस्थितींमध्ये मनुष्याला आपल्या आत्म्याची ओळख पटवणे आवश्यक आहे. जगातील अनेक गोष्टींचा सामना करावा लागतो, पण अंतर्मुख होऊन आत्मज्ञानाची प्राप्ती करणे महत्त्वाचे आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, हे सर्व साधण्यासाठी भगवान विठोबाची कृपा आवश्यक आहे.

अभंग ४८३
चोराचियासंगे क्रमितां पैं पंथ ।
ठकूनियां घात करितील ॥१॥

काम क्रोध लोभ घेऊनियां संगें ।
परमार्थासि रिघे तोची मूर्ख ॥२॥

बांधोनियां शिळा पोहूं जातां सिंधू ।
पावें मतिमंदु मृत्यु शीघ्र ॥३॥

देहगेहभ्रांती सोडुनीया द्यावें ।
साधन करावें शुध्द मार्गे ॥४॥

ज्ञानदेव ह्मणे तरीच साधेल ।
नाहीं तरी चळेल मध्यभागीं ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात साधकाने काम, क्रोध, आणि लोभ यांसारख्या चोरांसोबतच्या विचारांपासून दूर राहावे, असे सांगितले आहे. या भावना परमार्थाच्या मार्गात अडथळा आणतात. मनुष्याला देहभ्रमांपासून मुक्त होऊन शुद्ध मार्गाने साधना करणे आवश्यक आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, योग्य मार्गानेच आत्मज्ञान साधता येते, अन्यथा जीवनात अनियंत्रितपणा येतो.

अभंग ४८४
वेदवाणी चांग स्मरतां स्मरण नित्य
नारायण ह्रदयीं वसे ॥१॥

तेथिल गव्हर जाणता विरुळा ।
ब्रह्मीं ब्रह्मकळा साधुमुखें ॥२॥

जाप्य जप होम बुध्दि विधान हरि ।
ह्रदयीं श्रीहरि न कळे मूढा ॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे श्रीहरि ह्रदयस्थ ।
ऐसी आहे भाष्य वेदशास्त्रीं ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात वेदांच्या ज्ञानाचे महत्त्व, नारायणाच्या स्मरणाचे फलित, आणि आत्मज्ञानावर प्रकाश टाकण्यात आलेला आहे. हृदयात श्रीहरि वसलेले आहेत, असे सांगण्यात आले आहे. ज्ञानेश्वरीने दिलेले संदेश साधकांना मार्गदर्शन करतात की, आत्मज्ञान साधण्यासाठी विचारांचा शुद्ध प्रयोग करणे आवश्यक आहे, अन्यथा मूढपणा आणि अज्ञान दूर होत नाही.

अभंग ४८५
कामारिकरुणा करुर्णावव झोंबे ।
करुनिया बिंबे अलिप्तपणें ॥१॥

कामधाम हरि ब्रह्मार्पणव करी ।
आपणाचि कामारी होये हरी ॥२॥

चक्षुपक्षपादयुगळ अधिष्ठान ।
हरिविण करुं नको ॥३॥

ज्ञानदेव सोहं मंत्र तंत्र ध्यान ।
मनाचे उन्मन हरिपायीं ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात करुणा आणि भक्तीचे महत्व व्यक्त करण्यात आले आहे. आत्मसंपूर्णता साधण्यासाठी कार्ये भगवान हरिच्या आश्रयात समर्पित करावी लागतात. हरिविना कोणतीही क्रिया फोल आहे, असे सांगितले आहे. ज्ञानेश्वरीने मनाचे ध्यान श्रीहरिपायी करण्याचा उपदेश दिला आहे, ज्यामुळे आत्मज्ञान आणि शांतता प्राप्त करता येते.

अभंग ४८६
नाद भेद सिध्द अवघेचि विरुध्द ।
जेणें तुटे भेद तेंची जपे ॥१॥

सुताचिये गुंजे सुतचि पैं माजे ।
हरिचरणांबुजें निवडिती ॥२॥

रुक्मिणीचा नाहो हाचि पैं उगवो ।
प्रपंच ते वावो जावो परतां ॥३॥

ज्ञानदेवा चित्त हरि गोत वित्त ।
विज्ञान उचित ज्ञानघनें ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात नाद, भेद, आणि एकत्वाचे विचार व्यक्त केले आहेत. भेदाचा नाश होण्यासाठी एकता साधणे आवश्यक आहे. हरिचरणात निवडणं म्हणजे आत्मिक शांती मिळवणे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, चित्ताची एकाग्रता आणि ज्ञानाची गहराई आवश्यक आहे, जे आत्मज्ञानाच्या मार्गावर घेऊन जाते. प्रपंचाच्या विवंचनेतून मुक्त होऊन उच्च ज्ञान प्राप्त करणे

अभंग ४८७
चिंतिलें अपैसें पाविजे सायासें ।
तरी कामा नसे सायास या ॥१॥

देखणें स्वप्नींचे भुररें मायेचें ।
भ्रमित देहाचे हरिविण ॥२॥

आयुष्याची पेंठ संसाराचे तट ।
गुरुविण वाट कैची रया ॥३॥

त्रिपुटिसी वर्ते वैकुंठ सरतें ।
प्रेमेंविण भरितें कैसें येत ॥४॥

ज्ञानदेवि घर केलें पै सपुर ।
संसार येरझार हरिचरणीं ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या अर्थ, भ्रम, आणि गुरूच्या मार्गदर्शनाचे महत्व विचारण्यात आले आहे. स्वप्नांच्या माया आणि देहभ्रमातून मुक्त होण्यासाठी आध्यात्मिक मार्गाची आवश्यकता आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, प्रेम आणि विश्वासाशिवाय वैकुंठाचा अनुभव घेणे कठीण आहे. संसाराच्या धावपळीमध्ये हरिचरणांचा आधार घेणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे आत्मिक शांती साधता येईल.

अभंग ४८८
दीव दीपिका शशी तारा
होतुका कोटिवरीरे ।
परि नसरे निशि नुगवे दिवसु
दिनकरनाथें जियापरीरे ॥१॥

नुध्दरिजे नुध्दरिजे नुध्दरिजे
गोपाळेंविण नुध्दरिजे ॥ध्रु०॥

नगर भ्रमतां जन्म जावो
परि प्रवेशु एक्या द्वारेरे ।
तैसा यजिजो भजिजो पूजिजो
परि उकलु नंदाकुमरुरे ॥२॥

सर्वावयवीं शरीर सांग परि विरहित
एका जिवेरे ।
तैसा धिक तो श्रोता धिक तो वक्ता
जो वाळिला विठ्ठलदेवेरे ॥३॥

गळित शिर हें कलेवररे
उदकेंविण सरिता भयंकररे ।
रविशशीविण अंबर तैसें हरिविण
जिणें असाररे ॥४॥

अंत:करणीं रुक्मिणीरमणु परि
त्या श्वपचाहि स्वरुपा बंधन
नघडें नघडेरे ॥5॥

येरु यति होकां भलतैसा परि तो
भव अगाडीहुनि न सुटे न सुटेरे ॥6॥

शिखिपक्षींपत्रींडोळे जेंवि अकाळ
जळद पडळेरे ।
तैसीं गोकुळपाळकबाळेंविण
कर्मे सकळेंविफ़ळेरे ॥7॥

यम नियम प्राणायाम प्रत्याहार हे
सकळ उपाय परि अपायरे ।
जंव तमाळनीळ सांवळा ह्रदयीं
ठाण मांडूनि न र्‍हायेरे ॥8॥

मी उत्तम पैल हीनु भूतीं
द्वेषाद्वेष ठेलेरे ।
केलोंनि कर्मे उफ़कां निफ़जे सुख
तें दुरी ठेलेरे ॥9॥

आतां असोत हे भेदाभेद
आम्ही असों एक्या बोधे रे ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल
निवृत्तिमुनिरायप्रसादेरे ॥10॥

अर्थ:
या अभंगात आध्यात्मिकता, वैराग्य, आणि एकात्मतेचा संदेश दिला आहे. जगात अनेक भेद असले तरी सर्व जीव एकच आहेत, हे जाणून घेणे आवश्यक आहे. देवतेच्या कृपेने आणि भक्तीने जीवनातील अडचणींवर मात केली जाऊ शकते. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, साधकाने अंतर्मुख होऊन हरिभक्तीत राहावे, त्यामुळे जीवनात खरी सुखाची अनुभूती मिळते. तसेच, भेदभाव न करता एकतेच्या अनुभवाकडे वळावे.

अभंग ४८९
दुर्लभरे दुर्लभरे दुर्लभु संसारु कां नेणा ।
आहारनिद्रेसाठीं दवडितां माणुसपणा ॥१॥

आड न विहिरी बावि न पोखरणी ।
सरिता ना सागर कल्पतरु रानोरानीं ॥२॥

बा याची खुण ज्ञानदेवो जाणे ।
तयाचें करणें तै अधिकचि होणें ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संसाराच्या दुर्मिळतेचा विचार करण्यात आलेला आहे. जीवनात माणुसकी गमावून केवळ भौतिक आवश्यकतांसाठी धावणे हे निरर्थक आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, मनुष्याने भौतिक जगातील अडचणींवर मात करून आत्मिक मूल्यांकडे वळावे. ज्ञानाची साधना आणि समर्पण हे अधिक महत्त्वाचे आहे. जीवनातील सच्च्या आनंदाचा अनुभव घेण्यासाठी ज्ञानाचा प्रकाश आवश्यक आहे.

अभंग ४९०

धरसील तरी हाति लागे बापा ।
सोडसील तरी जाईल दिगंतरा ॥१॥

जतन करिरे जिवाचिया जिवा ।
सांगतसे ठेवा जुगादीचा ॥२॥

निवृत्तिनिरोप बुझे आपें आप ।
आधि पुत्र मागें
बाप जन्में रया ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या तात्त्विकतेचा विचार करण्यात आलेला आहे. धरले तरी त्याचे महत्त्व आणि सोडले तरी त्याचा परिणाम यावर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. जीवनात आत्मसंरक्षण आवश्यक आहे, आणि योग्य मार्गानेच चालावे लागते. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, निवृत्तीतून आत्मज्ञानाची प्राप्ती होईल, आणि त्यासाठी योग्य मार्गदर्शन आवश्यक आहे. जीवनातील अनुभव आणि शिकवण यांचा आदर करणे महत्त्वाचे आहे.

अभंग ४९१
हे पृथ्वी तुझे लंकेसि आधारुरे रावणा
तें त्त्वां अपराधें बाधकेविण आणिली ॥१॥

नेणो किती वानर पद्यें देखतांचि
रविशशी गिळिलेरया ॥२॥

विरोध न कीजे विरोध न कीजे पाडू
न पाहातां मागें करिसि तें नव्हेरे रावणा ॥३॥

प्राणुचि पारखा जालासे गव्हारा जिणें
केंवि सिध्दि जाईलरे रया ॥४॥

दों भूतांचि दशा जाणोनिरे रावणा
तयाचा आगम सागरि रिघाला ॥५॥

तयाच्या गडे गड मेळउनी सापें
डाव शिळीं बाधला ॥६॥

हनुमंत वायूचेनि मिसें तो
आधींची पाईकी करी ॥७॥

तयाचेनि रोखें हीं रतलीं पंचभूतें
उभा राहासि कास्यावरिरे रावणा ॥८॥

आकाश तेंचि अवकाश भीतरि
आत्माराम आवेशला तुजवरी ॥९॥

तया म्हणोनि बाणजाळ घातलें
वरी येरी येरें कवळी
वरच्या वरीरे रावणा ॥१०॥

आतां तुज देहो कैचारे रावणा
आत्मा तोचि राम जालारे ॥११॥

बापरखुमादेविवर विठ्ठले
चरेना जुंजतां तें काये केलेंरे रया ॥१२॥

अर्थ:
या अभंगात रावणाच्या अहंकारावर आणि त्याच्या कर्मांच्या परिणामांवर भाष्य करण्यात आले आहे. पृथ्वीच्या आधारावर लंका उभी असताना, रावणाने केवळ आपल्या आत्मकेंद्रिततेमुळे नुकसान केले आहे. वानरांचे सामर्थ्य आणि श्रीरामाची शक्ती यांचा उल्लेख करून, त्यांनी कोणतेही विरोध न करण्याचा सल्ला दिला आहे. भूतकाळातील परिस्थितींचा विचार करून, योग्य निर्णय घेणे महत्त्वाचे आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, अंतर्मनाच्या वास्तविकतेमध्येच रामाचा आत्मा आहे, त्यामुळे रावणाला आपल्या कर्मांचा विचार करून योग्य मार्गावर जावे लागेल.

अभंग ४९२

मी माझे म्हणतां संसारीं गुंतलें ।
तंव परत्र परतेंचि राहिलें ।
हे ना म्हणउनि तया
झोंबिन्नले तंव सिध्दासिध्द हातींचें गेलें ॥१॥

पुढीला चुकला मागिला मुकला
तैसे परी जाली मातें ।
आपआपणातें गोंवीत बुध्दीं दोष
ठेवी कवणातें रया ॥२॥

आतां एक बुध्दि आठवली
गेलें तें परतेना मागुतें ।
बाप रखुमादेवीवराविठ्ठ्लु
ध्याईजे तरी सकळिक
होईल अपैतें ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या भ्रम आणि आत्मसाक्षात्काराचे विचार व्यक्त केले आहेत. व्यक्ती स्वतःच्या अहंकारात आणि संसारीक गुंत्यात अडकलेली आहे, आणि त्यामुळे खरे ज्ञान व आत्मज्ञान गहाळ झाले आहे. भूतकाळाच्या चुकांमुळे होणारे नुकसान आणि बुद्धीच्या दोषांवर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. अंतःकरणात असलेल्या श्रद्धेने, म्हणजे रखुमादेवी आणि विठोबाच्या ध्यानाने, सर्व समस्यांचे समाधान होईल, असा विश्वास व्यक्त करण्यात आला आहे. आत्मज्ञान प्राप्त करण्याचा मार्ग सदैव खुला आहे.

अभंग ४९३
मृगजळाचा जळीं चाळिसि जळचरें ।
कैचें जळ तेथें कोठें मत्स्यरे ॥१॥

नाथिलिच खटपट करील किती ।
गगनींचीं सुमनें तुरंबिसि मस्तकीं ॥२॥

वांझेचिया सुता रचसिल मारे ।
कैचा पुत्र तेथें कायि संव्हारे ॥३॥

कोल्हैरीचे वारु आणिसिल सावया ।
कैचा राऊत कोणा जिंकिसील रया ॥४॥

ऐसीं नाथिलींचि नाटकें आचरसी किती ।
ज्ञानदेव म्हणे सहजें निवृत्ति ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात मृगजळाच्या फसव्या स्वरूपाचा उल्लेख केला आहे. हे जीवनाच्या भ्रमांची आणि असत्यतेची उदाहरणे आहेत. बाह्य जगात कितीही धावपळी करून देखील खरे समाधान मिळत नाही. निसर्गातील विविध गोष्टी आणि त्यांचा काळजीपूर्वक विचार केल्यास आपल्याला जीवनाच्या खऱ्या अर्थाची जाणीव होईल. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, सहजतेने निवृत्तीत जाणे म्हणजे बाह्य जगाच्या नाटकातून मुक्त होणे. आत्मज्ञान आणि आत्मशोधाचाच मार्ग खरा आहे.

अभंग ४९४
मृगजळाचे डोहीं मारिसील जळचरें ।
कैचें तेथें मत्स्यरे ॥१॥

लटकीच खटपट लटकीच खटपट ।
लट्कीचि खटपटरे साळोबा ॥२॥

वांझेचिया पुता घालसिल मारे ।
तेथें कैचा पुत्र मृत्यु कोणा संहारे ॥३॥

रोहिणीचे वारु आणिसी सावया ।
कैचे वारु काय जुंझसी रया ॥४॥

स्वप्नींचिया धना बांधिसी कळांतरा ।
कैंचें धन काय होसी व्यवहारा ॥५॥

निवृत्तिप्रसादें ज्ञानदेव म्हणे ।
स्वप्नींचें सुख तें साळया जाणे ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात मृगजळाच्या भ्रमामुळे जीवनातली असत्यता दर्शवली आहे. जळाच्या वरती न दिसणारे मत्स्य म्हणजे जीवनातील खोटेपणाचा प्रतीक आहे. बाह्य जगातील खटपट आणि भ्रमित विचार यांचा उल्लेख केला आहे. वांझपणात झालेल्या हानीचा विचार केला आहे, जिथे मृत्यूसारख्या वास्तवाशी सामना करावा लागतो. स्वप्नात बांधलेले धन आणि त्याची असत्यतेची जाणीव दिली आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, निवृत्तीत आणि आत्मज्ञानातच खरी सुखाची प्राप्ती आहे. स्वप्नातील सुख हे मात्र क्षणिक आहे.

अभंग ४९५
वोजावलिया वोढी ।
वोढी पाडीजे ते नाहीं ।
ऐसें विचारुनि पाही आपुला मनीं ।
मग राहिजे सुतत्त्व निर्वाणीं ॥१॥

दुर्लभ दुर्लभ संसार त्यात
दुर्लभ माणुसपणा ।
ये जन्मीं नोळखसी ।
पशु होउनी जन्मसी ।
मग तुज सांगेल कवण रया ॥२॥

जंव देहीं आहे देवो तव
या वेदे त्याच्या लाह्या ।
मग तुज रात्री जाईल जडभारी ।
बापरखुमादेविवरु विठोजी
पंढरपुरीं ।
तो वोळगे वोळगे जन्मवरी ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या दुर्मिळतेचा आणि मानवतेच्या किमतीचा विचार करण्यात आलेला आहे. 'वोढी पाडीजे' म्हणजे बाह्य जगात अडचणी आहेत, परंतु आत्मसाक्षात्कारानेच व्यक्तीचा उद्धार होतो. संसारात माणुसपण मिळवणे खूप दुर्लभ आहे, आणि जर आपण या जन्मात त्याचे महत्त्व न समजले, तर पशूच्या जन्मात जावे लागेल. देवाच्या उपासनेच्या वेळी आत्मा जडते, परंतु ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, पांडित्य आणि शुद्धतेतच खरी मुक्ति आहे. विठोबा या मार्गाने जगातल्या धुंदीतून मुक्त होऊन योग्य मार्गावर नेतो.

अभंग ४९६
आनंदुरे आजि आनंदुरे बाह्य
अभ्यंतरी अवघा परमानंदुरे ॥१॥

एक आणि दोन तीन
चारि पांच सहा ।
इतुकें विचारुनि मग परमानंदीं रहा ॥२॥

सातवा अवतार आठवा वेळोवेळां ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल जवळा ॥३॥

अर्थ:
या अभंगात आनंदाची शाश्वतता आणि गहनता व्यक्त केली आहे. बाह्य जगात आनंद अनुभवत असताना, अंतर्मनातही परमानंद अनुभवता येतो. एकतेची, द्वैताची आणि त्रैतीय अवस्थांची साधना करत राहण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. सातवा अवतार आणि आठवा वेळ यामध्ये आध्यात्मिक गतीचे प्रतीक आहे, जे विठोबा जवळ आणते. विठोबा आणि बापरखुमादेवाच्या आश्रयातच खरा आनंद आणि शांति आहे, हे स्पष्ट करण्यात आले आहे.

अभंग ४९७
निर्जिवां दगडांची काय करिसिल सेवा
तो तुज निर्देवा देईल काय ॥१॥

कवणे गुणें भुली पडली गव्हारा ।
तीर्थाच्या माहेरा नोळखिसी ॥२॥

अष्टोत्तरशें तीर्थे जयाच्या चरणीं ।
तो तुझ्या ह्र्दयीं आत्मरामु ॥३॥

देह देवळीं असतां जासी
आना तीर्था ।
मुकलासि आतां म्हणे ज्ञानदेवो ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात निर्जिव गोष्टींना, जसे दगड किंवा मूळं, उपासना करण्याचे निरर्थकतेवर प्रकाश टाकला आहे. या सेवा का करायच्या, कारण त्या काहीही मूल्य देत नाहीत. मनुष्याने आत्मिकता आणि तत्त्वज्ञानाच्या गहराईत जावे लागेल. तीर्थाची खरे मूल्य समजून घेणं आणि त्याचा अनुभव हृदयात आत्मरामात करून घेणं महत्वाचे आहे. ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, शरीर हे देवळ आहे, त्यामुळे देहाची पूजा करून त्याच्यातील आत्म्याला जाणून घेतल्यास खरे तीर्थस्थान साधता येईल.

अभंग ४९८
या पिकलिया अमृताची गोडी ।
केंवि जाणती इतर जन ।
वाचा बोलिजे सेवितां निवे
प्राणुगे माये ॥१॥

सुखाचा साचा केंवी बोलिजे ।
जिवातें केंवी सुईजे ॥२॥

अमृतकराचे रश्मी चकोर सेविती ।
तें सुख कोण कैसें बोलिजे रया ॥३॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु भेटलिया ।
तें सुख कोण कैसें सांगिजे रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात अमृताच्या गोडीचा अनुभव घेतलेल्या व्यक्तीचे मनोगत व्यक्त केले आहे. इतर लोक या गोडीचा अनुभव घेत नाहीत, त्यामुळे त्यांच्या मनात त्या सुखाची कल्पनाही नसते. सुखाचा अर्थ आणि त्याची अनुभवाची गोडी बोलताना व्यक्त करता येत नाही. अमृतकांतीच्या रश्मीत लपलेले सुख अनुभवताना ते आपल्याला अनमोल वाटते. विठोबा किंवा बापरखुमादेवाच्या भेटीने मिळणारे सुख इतके गहन आणि अद्वितीय आहे की, त्याचे शब्दांत वर्णन करणे अशक्य आहे.

अभंग ४९९
चुकलीया चुके ।
आपादिलिया भलें होय ।
तरी दु:ख दारिद्र भोगी कवण ।
तरि अवघेंचि विश्व कां
सुखी नव्हे रया ॥१॥

म्हणोनियां भ्रम सांडी नाथिला ।
जें जें कांहीं करीन
म्हणसी होणार तें होईल ।
न होणार तें नव्हेल ।
तूं फ़ुकाचि नाडसी रया ॥२॥

होणें न होणें निढळींच्या अक्षरीं ।
वोरबार करसील काह्या ।
पाईक वोळगे अठैप्रहर सेखीं
दैव तंव आणील ठायां रया ॥३॥

देखणें डोळा ऐकणें कानीं ।
जिव्हे कडु रस मधुर वाणी
श्वासोश्वास हे जयाची करणी ।
अनुभवी जाणती ज्ञानी ॥४॥

नाथिलाचि धिंवसा करुं पाहासी ।
दुराशा जवळि असतां ।
आकाश झोंबतोसी ।
आतांचे चिंतिलें आतांचि
न पाविजे ।
पुंढें कोण जाणे
काय पावसी रया ॥५॥

उपजत देहे मृत्युमुखीं पडलें ।
मी माझें करिसी किती ।
उठी उठी जागे आपुलिया हिता ।
बापरखुमादेविवराविठ्ठलाची
करी भक्ति रया ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनातील दु:ख आणि विश्वाच्या असंतोषाबद्दल विचार करण्यात आले आहे. चुकलेल्या मार्गांनी जीवनात कोणतीही सुख नाही. प्रत्येकाने आपल्या कर्मांची जाणीव ठेवली पाहिजे कारण जे काही होईल, ते दैवाने ठरवले आहे. मनुष्याने दुराशेत अडकून, वर्तमानात चिंतन न करता भविष्याचा विचार करणे हे निरर्थक आहे. आयुष्याच्या प्रत्येक क्षणात आत्मा जागा ठेवून, बापरखुमादेवाच्या भक्तीत राहणे हे महत्वाचे आहे. मृत्यूच्या सावल्यातही आत्मा जागा ठेऊन भक्तीच्या मार्गावर चालावे, हे सांगितले आहे.

अभंग ५००
सुंदरु राजसु सकुमारु बिंदुलें
न साहे ज्यासी ।
स्वबुध्दि अळकारला परा ग्रासूनि
ठेला मौन्य पडलें या शब्दांसी ।
पाहों जाय तंव पाहाणेंचि
ग्रासी नवलावो काय या सुखासी ।
न अवलोकवे मना अवधारुनि
ध्यानी आतां न विसंबे
तुझिया पायासीं ॥१॥

हेम अळंकारु भेदु हा काय
सगुणीं निर्गुणीं आहे तैसे गुण ।
गुळाचिनि अंगें गोडीपणें पाहातां न
निवडे आतां मी काय करुं ॥२॥

म्हणौनि मन समावेश करणें
तुझें तुजमाजीं घालणें येणें तुज
अळंकारणें मध्यमणी मन चतुष्ट पदीं
पदक तेंचि बैसका चोखट
मन मनीं रुतलें ठेलें ।
आवडीचेनि अभ्यासें कोंडलिया
दाही दिशा म्हणोनि प्रीति
धरी सगुणीं रया ॥३॥

उभारलेनि सिडें जेथें स्वराज्य तारुं
न बुडे ऐसें घडें वाडें
कोडें तेचि कीजे ।
जेथें मनासीं कवण स्वप्नीं
राज्य रक्षी जाण ।
आपुलें पारिखें नेणिजे
म्हणोनियां आतां ।
बापरखुमादेवीवरा विठ्ठला
शरण जाईजे रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात आत्मज्ञान आणि भक्तिपूर्ण जीवनावर विचार करण्यात आलेला आहे. मनुष्याची बुद्धी आणि विचारांची जाणीव ठेवणे आवश्यक आहे. सगुण आणि निर्गुण या गुणांचा भेद समजून, आपले मन भक्तीने भरावे लागते. मनाने ईश्वराकडे झुकल्यावरच शांति आणि सुखाची अनुभूती होईल. स्वराज्य आणि स्वातंत्र्य याचा आदर करणे, तसेच आपले जीवन ईश्वराच्या चरणी अर्पित करणे आवश्यक आहे. बापरखुमादेवावर श्रद्धा ठेवून त्याची शरणागती स्वीकारणे हेच खरे सुख आहे.

अभंग ५०१
उपजलें देह बाळपणें गेलें तुझें
तुजचि देखतां तारुण्यपण मत्सरें
आटलें आतां वृध्दपणीं
कायिसि अवगणी रया ॥१॥

कवण्यागुणें चुकी साठीं पडली
कासया श्रमलेंसि गव्हारा ।
सिध्दिचि सांडूनी आनेआन जल्पसी
तरी न चुकती तुझ्या येरझारा रया ॥२॥

अजागळाचे अजस्तन ।
तेथें कैचें अमृतपान ।
तैसें काय करिसी वाउगें
चिंतन परपीडा जागृती कारण ।
तरी तयाचिये चरणीं स्थिर
ठेवीं मन रया ॥३॥

जीवनजळीं ब्रह्मकमळ विकाशलें ।
आतां पाहे पां तयाचा मेळुरे ।
ऐसी जीवीं चिंता ।
तुजवांचूनिया कवण करील
आमुचा सांभाळु रया ॥४॥

जीवनजळीं ब्रह्म कमळ विवळे
तैसे वाट पाहतां
सिणले माझे डोळें ।
नको नागवे हा संसार नको
तूं तंव निवांत निराळा रया ॥५॥

ऐसा जगाचा जीवनु अमूर्त
मूर्ति लेईलों डोळां ।
बापरखुमादेविवराविठ्ठला
वांचूनि कोण पुरविल
सोहळा रया ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या विविध अवस्थांवर विचार केला आहे. बालपण, तारुण्य, वृद्धापकाळ यांचे वर्णन करून, मनुष्याच्या जीवनात मत्सर आणि चिंता कशा असतात याचा उल्लेख आहे. जीवनात ज्ञानाच्या आणि तत्त्वज्ञानाच्या पायावर मन स्थिर करणे आवश्यक आहे. जीवनाच्या प्रवासात ब्रह्मकमळाचा विकास आणि ईश्वराकडे वळणाची गरज आहे. या संसारातून मुक्त होऊन एकांतात राहण्याची आवश्यकता आहे, कारण खरे सुख ईश्वराच्या शरणागतीतच आहे. जीवनातील अमूर्ततेवर चर्चा करून, बापरखुमादेवावर विश्वास ठेवून आंतरिक शांती साधण्याचे आवाहन केले आहे.

अभंग ५०२

चौर्‍यांसि लक्ष योनि क्रमुनि सायासीं ।
नरदेहा ऐसें भांडवल पावलासी ।
जतन करीरे गव्हारा ।
भजे न भजे या संसारा ।
बीज सांडूनि असारा वायां झोंबतोसी ॥१॥

हातींचिया लागीं भूमि चाळितासी ।
आप नेणतां तूं पर काय
चिंतिसी मन एक स्वाधीन
तरी खुंटलें साधन ।
सर्व सुखाचें निधानहरि पावसी रया ॥२॥

तृणें पशु झकविले ते क्षीरातें ।
तैसा विषय पाल्हाळें निज चुकलासी ।
कोटि युगें जन्मवरी ।
येतां जातां येरझारीं ।
दु:ख भोगिसी दुर्धर रया ॥३॥

पुत्रकलत्र भवविभव विचित्र ।
होय जाय सूत्र तूं
आप न म्हण ।
तुझा तूंचि नाहीं ऐसें
विचारुनि पाहीं ।
चेतवी चोरलासी वेगीं
सावध होई रया ॥४॥

तुज नाथिलाचि धिवसा ।
आस्तिकपणाच्या आशा ।
असते सांडूनि आकाशा ।
वायां झोंबतोसी ।
दिवस आहे तो धांवावे ।
नाहीं तरी फूटोनि मरावे ।
मृगजळ हें अघवे पाहे रया ॥५॥

स्वप्नीं साचचि जोडे ।
थोडें ना बहुत हातां सांपडे ।
तुटले प्रीतीचे कुवाडे ।
ऐसें जाणोनिया शरण जाई निवृत्ति ।
तो सोडविल संसृति ।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाचे
भक्ति रया ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या भ्रामकतेवर विचार केला आहे. मानवाच्या देहाला एकतर भांडवल म्हणून पाहिले जाते, परंतु जीवनात खरे सुख मिळविण्यासाठी साधना आवश्यक आहे. विषयांच्या भुलभुलैयात अडकून पडलेले प्राणीसमान असलेले जीवन भोगावे लागते.

कुटुंब, धन, आणि ऐश्वर्य हे सर्व तात्पुरते आहेत, म्हणून त्यांना महत्व न देणे आवश्यक आहे. तृष्णा आणि मत्सरामुळे अनेक जन्म भोगावे लागतात.

जगण्यात आशा आणि आस्तिकपण ठेवणे आवश्यक आहे, कारण जीवनातील धावपळीमध्ये बरेच काही गमावले जाते. स्वप्नातील सुख खरे नाही; वास्तविकतेत मनाची शरणागती आवश्यक आहे.

अखेर, ज्ञानदेव म्हणतात की, विठोबाच्या भक्तीतच खरी मुक्ति आहे.

​

अभंग ५०३
सुढाळ ढाळाचें मोतीं ।
अष्टै अंगे लवे ज्योती ।
जया होय प्राप्ति ।
तोचि लाभे ॥१॥

हातींचें निधान जाय ।
मग तूं करिसी काय ।
पोळलियावरी हाय ।
निवऊं पाहे ॥२॥

अमृतें भोजन घडे ।
कांजियानें चूळ जोडे ।
मग तये चरफ़डे ।
निती नाहीं ॥३॥

अंगा आला नाहीं घावो ।
तंव ठाकी येंक ठावो ।
बापरखुमादेविवरा-विठ्ठलु नाहीं ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या मूल्यांवर विचार केला आहे. "सुढाळ ढाळाचें मोतीं" म्हणजे मोत्यांसारखे मोलाचे क्षण जपावे लागतात. अष्टांग योगाच्या माध्यमातून ज्योती प्राप्त होते, तीच खरी प्राप्ती आहे.

हातातील निधान म्हणजे उपलब्ध संसाधने वापरून जीवनात काय साध्य करायचे आहे, हे महत्त्वाचे आहे.

"अमृतें भोजन घडे" याचा अर्थ म्हणजे योग्य आहार घेणे आवश्यक आहे. चूळ जोडणारे कंजूसपणा किंवा तुच्छता हे जीवनात असू नये.

अखेर, ज्ञानदेव सांगतात की, कोणत्याही दुखापतीशिवाय आनंद मिळवायचा असेल, तर विठोबाच्या भक्ति आणि मार्गदर्शनाची आवश्यकता आहे.

अभंग ५०४
सकुमार साकत कापुरें घोळिली ।
गोडी परिमळु दोन्ही उरली ॥१॥

मित्रत्त्व करा जीवनाहुनि वेगळें ।
पढियंते आगळें प्रेम जाण ॥२॥

तरुमाजी जैसा एक चंदनु ।
राहिला वेधूनु वनस्पती ॥३॥

बापरखुमादेविवरु जीवींचा जिव्हाळा ।
कांहीं केलिया वेगळा
नव्हेगे माये ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात प्रेम, मित्रत्त्व आणि जीवनातील संबंधांचा गहन विचार केला आहे. "सकुमार साकत कापुरें घोळिली" म्हणजे प्रेमाने भरलेली आणि गोड गोष्ट.

"मित्रत्त्व करा जीवनाहुनि वेगळें" याचा अर्थ म्हणजे मित्रत्वाचे महत्व जीवनात खूप आहे.

चंदनाच्या उदाहरणाने सांगितले आहे की, चंदनाचे महत्त्व तरूण झाडात आहे, तसेच जीवनातील प्रेमाचे गोडीने महत्त्व आहे.

शेवटी, ज्ञानदेव बापरखुमादेवाच्या भक्तीत जीवींचा जिव्हाळा जपण्यावर भर देतात, म्हणजे प्रेमामध्ये काहीच भेदभाव नाही.

अभंग ५०५
असे तें न दिसें ।
दिसे तें नाहीं होत ।
यापरि दिसें जुगें जाती परंपार ।
ऐसें जाणत जाणत तुझें
चित्त कां भ्रमित ।
अझुनि न राहासी निवांत
तरि भलें नव्हे ॥१॥

सांडीं माया मोह द्वंद्व दुराशा ।
ज्यालागी शिणसीतें
तुजसी उदासा ॥२॥

स्वप्नींचे धन तें धनचि नव्हे ।
मृग जळींचे जळ तें जळचि नव्हे ।
अभ्रींची छाया तें छायाचि नव्हे ।
तैसें विषय सुख नव्हे नव्हे रया ॥३॥

स्पर्शे मातंग दीप्तीं पतंग नादें
मृग घ्राणें भृंग रसनें मीन या
पांचाही विषयीं पांचही मारिलें सेखीं
निर्धारुनि पाहातां पांचही तुज पाशीं
तुज केवीं निकें होईल रया ॥४॥

कापुराचिये मसी माखीन म्हणसी
कापुर कां वायां जाळितोसी ।
क्षण एका तेथें कापुर नामसी
उफ़का सिण कोठे पाहसी रया ॥५॥

उपजतांचि देह मृत्युच्या तोंडी मी
माझें म्हणतां न लाजसी ।
शरण जाई त्या निवृत्ति ।
तो तारील संसृति
बापरखुमादेविवराविठ्ठलाचिये रया ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव जीवनाच्या वस्तुनिष्ठतेवर आणि भ्रामक सुखावर विचार करतात.

पहिल्या चौकटीत, ते सांगतात की जो काही दिसत आहे, तो वास्तवात नाही, आणि मनाची गफलत कशी होते हे उलगडतात.

दुसऱ्या चौकटीत, माया, मोह आणि द्वंद्वांचा उल्लेख करून, मानवाची निराशा व्यक्त केली आहे.

तिसऱ्या चौकटीत, स्वप्नातले सुख मृगजळासमान आहे, म्हणजे खरे सुख निसर्गाच्या पलिकडे आहे.

चौथ्या चौकटीत, विविध इंद्रियांवरून केलेल्या अनुभवांचे व्यंग्यात्मक वर्णन आहे, जे दर्शवते की सर्व अनुभव तात्कालिक आहेत.

पाचव्या चौकटीत, कापुराच्या जाळण्याच्या उदाहरणाने तात्कालिकता आणि भौतिक जीवनाची अस्थिरता दर्शवली आहे.

शेवटी, मृत्युच्या स्विकाराने एकूण जीवनाचा तिरस्कार केला जातो आणि निवृत्तीत शरण जाण्याचा आग्रह केला जातो.

या अभंगात असाधारण ज्ञान आणि आत्मज्ञानाची आवश्यकता व्यक्त केली आहे.

अभंग ५०६
उपजोनि संसारी आपुला आपण वैरी ।
मी माझे शरीरीं घेऊनि ठेला ।
या देहातें म्हणे मी
पुत्र दारा धन माझें ।
परि काळाचें हें खाजें
ऐसें नेणतु गेला ॥१॥

कामक्रोधमदमत्सराचेनि गुणें ।
बांधला आपण नेणे भ्रमितु जैसा ।
मिथ्या मोह फ़ांसा शुक नळिके जैसा ।
मुक्त परि अपैसा पळों नेणें ॥२॥

जळचर आमिष गिळी ।
जैसा का लागलासे गळीं ।
आपआपणापें तळमळीं ।
सुटिका नाहीं ॥
तैसें आरंभी विषयसुख गोड
वाटे इंद्रियां फ़ळपाकीं
पापिया दु:ख भोगी ॥३॥

राखोंडी फ़ुंकिता दीप न
लगे जयापरी ।
तैसा शब्द ब्रह्मकुसरी
ज्ञान न पवे ।
व्रत तप दान वेचिलें पोटा
दंभाच्या खटपटा सिणतु गेला ॥४॥

मृगजळाची नदी दुरुनि देखोनि ।
धांवे परी गंगोदक न पवे
तान्हेला जैसा तैसें
विषयसुख नव्हेचि हित ।
दु:ख भोगितो बहुत ।
परि सावधान नव्हे ॥५॥

परतोनि न पाहे धांवतो सैरा ।
करितो येरझारा संसारींच्या ।
ज्ञानदेव म्हणे बहुतां
जन्मांचा अभ्यासु ।
तरीच होय सौरसु परब्रह्मीं ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव मानवाच्या भ्रांत व मोहाबद्दल विचार करतात.

पहिल्या चौकटीत, व्यक्ती आपल्या देहाशी जुळलेले नातेसंबंध आणि संपत्तीसाठीच्या भुलीबद्दल चर्चा करतात, परंतु काळ हा सर्व काही घेऊन जातो.

दुसऱ्या चौकटीत, काम, क्रोध, मद, आणि मत्सराचे गुण या भ्रांतांच्या साखळीमध्ये अडकलेल्या माणसाचे वर्णन आहे.

तिसऱ्या चौकटीत, विषयसुखाच्या आकर्षणात लोक कसे बेजार होतात हे सांगितले आहे, जणू काही ते जळ चरात गिळले जातात.

चौथ्या चौकटीत, ज्ञान आणि साधना यांना किती कमी महत्त्व दिले जाते, हे लक्षात येते.

पाचव्या चौकटीत, मृगजळाचे उदाहरण देऊन, वस्तुनिष्ठ सुख अस्वास्थ्याचे कारण कसे बनते, हे स्पष्ट केले आहे.

शेवटी, ज्ञानदेव म्हणतात की कितीही जन्मांचे अनुभव असले तरी परब्रह्माच्या सत्यतेला गाठणे आवश्यक आहे.

या अभंगात जीवनाच्या तात्त्विकतेवर, मोहाच्या भासावर आणि सत्याच्या साधनावर एक अद्भुत प्रकाश टाकला आहे.

अभंग ५०७
दुजेपणाचा भावो वायां वाढविसी गव्हारा ।
उतराई या देहा कैसा होसील ।
दुजेपणें पाहसी तरि देहीं देवो पाही ।
सेखीं दुजेपणे नाहीं तूंची येकला रया ॥१॥

भ्रांति पडलिया मना नेणसी
सुख ब्रह्म चुकलासि वर्म अरे मुढा ॥२॥

ते कल्पिलिया नकळे गुरुकृपे वेगळें ।
वायांविण उगलें कां धांवतोसि सैरा ॥३॥

बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु जन्मोजन्मीं
वोळगिला अससी तरि ते
खुण पावसी निभ्रांतरया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव दुजेपण, भ्रांति, आणि आत्मज्ञानाच्या अभावाबद्दल विचार करतात.

पहिल्या चौकटीत, त्यांनी दुसऱ्या व्यक्तीच्या भावनेवर चर्चा केली आहे. दुजेपणाच्या चक्रात अडकलेले माणूस स्वता:ला कसा विसरतो हे दर्शवतात.

दुसऱ्या चौकटीत, मनाची भ्रांति आणि ब्रह्म सुखाचे भास याबद्दल बोलले आहे.

तिसऱ्या चौकटीत, गुरुच्या कृपेची महत्त्वता आणि त्याशिवाय माणूस कसा धावतो हे स्पष्ट केले आहे.

शेवटी, ज्ञानदेव म्हणतात की, बापरखुमादेविवर विठ्ठलाच्या कृपेने जन्मोजन्मी सोबत असलेल्या आत्म्यासाठी खुणा नेहमी उपस्थित असतात.

या अभंगात आत्मज्ञानाची गहराई आणि द्वैताच्या भासांवर चिंतन केले आहे.

अभंग ५०८
आउट हात आपुले आपण होतासी ।
येर तें सांडितासी कवणावरी ।
ऐसेंनि सांडिसी तरी
थोडें तें सांडी ।
कां सकळैक मांडी तेणें
सुखिया होसी रया ॥१॥

कळिकाळ ते आपण ।
प्रभा अनु कोण ।
करितां दीपें लाजिजे ।
घरामाजी घरकुल करुं पाहासी
तें दैन्यचि वाउगें येर
सकळैक तूं आहासी रया ॥२॥

पृथ्वी येवढा घडु लाघे यावा ।
मा गगन भरुं जावें अनाठायां ।
अस्ति नास्ति दोन्ही येकेचि पदीं ।
आकाशाची भरोवरी घटे
केविं कीजे रया ॥३॥

धावतां धावतां वेगें ।
तुजचि तूं आड रिगे पाय
खोंवितु खोंवितु मार्ग ठाके
काई जासलट ज्या वाही
त्याचि सवा पाहीं ।
वायां तूं हावे जासी रया ॥४॥

जागणेंन काय जन्मलासी निजेलेनि
निमालासी ।
स्वप्नें कय केलासि तडातोडी ।
ऐसा जाणत नेणत तेथींचा तेथें
आभासत असे तूंचि तूं भल तेथें रया ॥५॥

आपला आरोहणीं लाऊ पाहातोसि निशाणी ।
तरी सांगेन ते वाणी लाविजेसु ।
श्रीगुरुनिवृत्तिनाथा चरणकमळीं ।
पाखोवीण होय अलिया
म्हणे ज्ञानदेव ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव जीवनाच्या भासांचे, भ्रमांचे आणि साक्षात्काराचे विश्लेषण करतात.

पहिल्या चौकटीत, आपण आपल्या कृत्यांमुळे स्वतःच सुखी होतो, तरीही काही गोष्टी थोडक्यात राहतात.

दुसऱ्या चौकटीत, मानवाच्या कृत्यांचे परिणाम, विशेषतः दैन्याच्या बाबतीत, विचारले जातात.

तिसऱ्या चौकटीत, पृथ्वी आणि आकाशाच्या निसर्गाच्या गूढतेवर चर्चा केली आहे.

चौथ्या चौकटीत, धावणाऱ्या माणसाची दिशाहीनता दर्शवली आहे.

पाचव्या चौकटीत, जीवनाच्या स्वप्नांबद्दल आणि त्यांच्या असत्यतेबद्दल बोलले आहे.

शेवटी, ज्ञानदेव गुरुच्या चरणांमध्ये आश्रय घेण्याचे महत्त्व सांगतात.

या अभंगात आत्मपरीक्षण आणि गुरुच्या कृपेवर भर दिला आहे.

अभंग ५०९
ये सातें आलिया वोळंगा सारंगधरु ।
नाहीं तरि संसारु वायां जाईल रया ॥१॥

कवणाचे मायबाप कवणाचे गणगोत ।
मृगजळवत जाईल रया ॥२॥

विषयाचें सम सुख बेगडाची बाहुली ।
अभ्राची सावुली वायां जाईल रया ॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे पाहातां पाहलें ।
स्वप्नींचे चेईलें तैसें होईल रया ॥४॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव संसाराच्या असत्यतेवर आणि स्वप्नांच्या भ्रामकतेवर प्रकाश टाकतात.

पहिल्या चौकटीत, सारंगधराच्या आल्यानंतरच जीवनात काही अर्थ आहे, अन्यथा संसार तुटून जाईल.

दुसऱ्या चौकटीत, मायबाप आणि गणगोत यांचे महत्त्व कमी असले तरी, मृगजळाच्या मागे धावणे फोल आहे.

तिसऱ्या चौकटीत, विषयाचे सम सुख म्हणजे एक प्रकारची फसवणूक आहे, जिचा कोणताही स्थायी आधार नाही.

शेवटच्या चौकटीत, ज्ञानदेव विचारतात की, स्वप्नांचा अनुभव पाहता, त्यांच्या प्रत्यक्ष जीवनात तोच अनुभव साकार होतो का?

या अभंगात जीवनाच्या मृगजळीपणाबद्दल आणि विषय सुखाच्या भ्रामकतेबद्दल विचार केला आहे.

अभंग ५१०
स्वप्नींचा घाई विवळें साचें ।
चेईलिया वरी म्हणे मी न वाचें ॥१॥

जन कैसें माया भुलले ।
आपलें हित चुकले ॥२॥

आपींआप देखिलें ।
परतोन पाहे तों येकलें ॥३॥

आपींआप असे ।
मी काय जालोंसे लोकां पुसे ॥४॥

सकळहि शास्त्र पढिनले ।
नुगवेचि प्रपंची गुंतले
बापरखुमादेवीवरा विठठलें ।
कैसें गुरुमुखें खूणा उगविलें ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव स्वप्नांच्या भ्रामकतेवर आणि माणसांच्या मायेतील भुलण्यावर विचार करतात.

पहिल्या चौकटीत, स्वप्नांचा घाईने मनातील साच्यामुळे काहीच साध्य होत नाही.

दुसऱ्या चौकटीत, माणसांनी माया भुलून आपले हित चुकवले आहे.

तिसऱ्या चौकटीत, आपण आपल्या स्थितीतून परत पाहिल्यास, तेव्हा आपल्याला कसे गमावले आहे, ते दिसते.

चौथ्या चौकटीत, हे लक्षात घेतल्यास, आपण आपल्या आचारधर्माचा विचार न करता फक्त लोकांच्या मनात जातो.

शेवटच्या चौकटीत, सर्वांनी शास्त्र वाचन केले तरी, प्रपंचात गुंतलेले असतात, ज्यामुळे बापरखुमादेवीवरा विठठलाचा मार्ग गहाळ होतो.

या अभंगात ज्ञानदेव जीवनाच्या फोलपणावर आणि आध्यात्मिक ज्ञानाच्या अभावावर लक्ष केंद्रित करतात.

अभंग ५१०
स्वप्नींचा घाई विवळें साचें।
चेईलिया वरी म्हणे मी न वाचें॥१॥

जन कैसें माया भुलले।
आपलें हित चुकले॥२॥

आपींआप देखिलें।
परतोन पाहे तों येकलें॥३॥

आपींआप असे।
मी काय जालोंसे लोकां पुसे॥४॥

सकळहि शास्त्र पढिनले।
नुगवेचि प्रपंची गुंतले
बापरखुमादेवीवरा विठठलें।
कैसें गुरुमुखें खूणा उगविलें॥५॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव स्वप्नांच्या भ्रामकतेवर, माणसांच्या माया मोहावर आणि आध्यात्मिक ज्ञानाच्या अभावावर विचार करतात. स्वप्नांची घाई माणसाला भुलवते, आपले हित चुकवते. आपल्याला आपल्या कृतींचा पूर्ण विचार करणे आवश्यक आहे. शास्त्रांचे वाचन केले तरी, प्रपंचाच्या गुंत्यात बापरखुमादेवीवरा विठठलाचा मार्ग गहाळ होतो.

ज्ञानदेव आपल्या अनुभवानुसार लोकांच्या जीवनात आध्यात्मिक ज्ञानाची आवश्यकता अधोरेखित करतात.

अभंग ५११
वहिलिया येईरे सौरभ्य घेऊनि जाईरे।
तिया इया जिवित्वाच्या लाह्यारे भ्रमरा॥१॥

सुमनाचे जीवन विरुळेविपाये।
वियोगु जालिया केहीं न साहेरे भ्रमरा॥२॥

येर सकळिक पाल्हाळरे।
बापरखुमादेविवरु सुखाचें निधान
रे भ्रमरा॥३॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव जीवनाच्या सौरभाचा अनुभव घेतात. त्यांनी जीवनाच्या लहानमोठ्या आनंदांचा उल्लेख केला आहे. सुमनाचे (फुलांचे) जीवन वियोगामुळे विरूप होते, त्यावर त्यांना दुःख आणि दुःखाची तीव्रता जाणवते. जीवनातील सर्व सुखांचा स्रोत बापरखुमादेविवरु आहे, आणि तो सुखाचा निधान आहे.

ज्ञानदेव या अभंगात भक्ति आणि आध्यात्मिकतेच्या गूढतेला उजाळा देतात, ज्यामुळे भ्रमरा (मधमाशी) जीवनातल्या आनंदांची कल्पना करतो.

अभंग ५१२
सुखाचिया गोठी आतां किती हो
करणें सुखें सुख अनुभवणें ऐसें करी॥१॥

पढियंते बाईये गुणेविण हातां नये।
साचेविण सये तेथें आवडी कैची॥२॥

कैसेनि कीजे मनासी रक्षण।
भावासी बंधन केवीं घडे॥३॥

बापरखुमादेविवरुविठ्ठलुचि पुरे।
सुखीं सुख मुरें ऐसें करी वो बाईये॥४॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव सुखाच्या गूढतेवर चर्चा करतात. सुखाच्या गोठीत सुख अनुभवणं किती महत्त्वाचं आहे, हे त्यांनी सांगितलं आहे. गुणांशिवाय अनुभव असणं अत्यावश्यक आहे, अन्यथा सुखाचा अनुभव असंभव आहे.

मनाच्या रक्षणाबद्दल विचार केला आहे; भावनांवर बंधन येऊ नये याची काळजी घेतली पाहिजे. शेवटी, बापरखुमादेविवरुच्या आशीर्वादाने सर्व सुखांचा अनुभव घेता येतो, हे त्यांनी स्पष्ट केलं आहे.

ज्ञानदेव या अभंगात आध्यात्मिकता आणि भक्ति यांचा महत्त्व सांगतात, ज्यामुळे मनाला शांती आणि सुख मिळते.

अभंग ५१३
त्रिभुवना परतें दाविसी दुरी।
आधीं तूं आपुली शुध्दी करी॥१॥

उदयो अस्तु कवणिये घरीं।
पिंडा माझारीं सांग बापा॥२॥

जाग्रतीमध्यें कवण जागत।
सुषुप्ती मध्यें कवण निद्रिस्त।
दोघे भ्रमलिया स्वप्न देखत।
जीव कीं मन सांग पा रे॥३॥

जाग्रति वरुन काढीं चेतना।
सुषुप्ति मध्यें रिघता ज्ञाना।
दोन्ही चेईलिया स्वप्ना।
मग अनुवादती कवण॥४॥

इंद्रीयें सूत्रें दारें दाटली।
जागत होती तें काय झालीं।
सांग पा कवणें ठाई लपालीं।
मग मिळाली कवणे ठाई॥५॥

शब्दातें नाइकती श्रवण।
पहात पहात डोळे जाले हीन।
नासाग्रीं ठेवूनियां सुमन।
परि नेणिजे परिमळ॥६॥

पाहेंपां येथें अनुवादु काईचा।
मी माजी हरपली खुंट्ली वाचा।
ज्ञानदेव ह्मणे सदगुरु साचा।
अढळपदीं बैसविले॥७॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव आत्मज्ञान आणि अद्वितीयतेवर चर्चा करतात. त्रिभुवनात भिन्नता असली तरी, आपल्या अंतर्मनाची शुद्धता महत्त्वाची आहे. जागृत आणि सुषुप्त अवस्थांमध्ये मनाच्या कार्यावर विचार करतात.

जागृत अवस्थेत चेतना प्रकट होते, तर सुषुप्त अवस्थेत ज्ञानाची दृष्टी मिळते. या दोन्ही अवस्थांत मनाला स्वप्न पाहण्याची संधी असते.

इंद्रियांमध्ये विचारांची दाटी असते, पण आत्मा नेहमी स्थिर राहतो.

शब्द आणि श्रवण यांचा साक्षात्कार घेतल्यावर ज्ञानदेव शाश्वत गुरूच्या मार्गावर चलना सांगतात, ज्यामुळे आत्मज्ञान प्राप्त होते.

अभंग ५१४
परियेसी गव्हारा सादर।
कर्मे निर्वश झाले सगर।
भिल्लें विंधिले शारंगधर।
झाला पुरंदर सहस्त्र नयन॥१॥

कर्मे मन्मथ झालासे राख।
कर्मे चंद्रासि घडला दोष।
कर्मे भार वाहती कुर्मशेष।
कर्मे खरमुख ब्रह्मा देखा॥२॥

कर्मे वासुकी लंके दिवटा।
कर्मे हनुमंता उदरीं कांसोटा।
कर्मे शुकदेव गर्भी कष्टा।
पाताळवाटा बळी गेला॥३॥

कर्मे दशरथ वियोगें मेला।
कर्मे श्रीराम वनवासा गेला।
कर्मे रावण क्षयो पावला।
वियोग घडला सीतादेवी॥४॥

कर्मे दुर्योधनादि रणीं नासले।
कर्मे पांडव महापंथें गेले।
कर्मे सिंधुजळ शोषिलें।
नहुष जाला सर्प देखा॥५॥

कर्मातें शंभु मानी आपण।
किती पळसि कर्माभेण।
बापरखुमादेविवरविठ्ठला शरण।
केलीं कर्मे निवारी नारायण॥६॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानदेव कर्माची महत्त्वाची भूमिका स्पष्ट करतात. विविध व्यक्तींना त्यांच्या कर्मांनी प्रभावित केले आहे; उदाहरणार्थ, शारंगधर, चंद्र, रावण, आणि दशरथ यांचे अनुभव सांगितले आहेत. प्रत्येकाचे कर्म त्यांच्या आयुष्यातील घटनांवर परिणाम करते.

कर्मांचा परिणाम नकारात्मक आणि सकारात्मक दोन्ही स्वरूपात असतो. शंभू (शिव) किंवा नारायण यांचे शरणागती स्वीकारल्यास, कर्मांचे प्रभाव कमी करता येतात.

सारांश म्हणजे, जीवनातील प्रत्येक घटना आणि स्थिती या कर्मांच्या परिणामी असते, आणि त्याला स्वीकारणे किंवा त्यावर मात करणे हे आपल्या हातात आहे.

अभंग ५१५
वृंदावनीं वनमाळी।
खेळे गोपींसी धुमाळी।
मदनमेचुची नवाळी।
रसाकाळीं मनोहर॥१॥

तयाचे करी पा स्मरण।
आळसु न करी अंत:करण।
भीतरलीया सुमनपण।
निहारण होईल॥२॥

बरवेपणाचेनि मिसें देवातें
वाणि या सौरसे।
जडत्त्व फिटीला तया सरिसें।
रसनें ऐसें चुकों नको॥३॥

तरी हा देवो तूं न्याहाळीपां।
पिसाटपण फिटेल बापा।
पावन होसी परमस्वरुपा।
नेत्री असा चुकों नको॥४॥

वेगीं क्षेम देऊनिया निविजे।
ऐसें दैव कैं लाहिजे।
जरी तो ह्र्दयीं ध्याईजे।
तै पाविजे अंगसुखा॥५॥

मन भ्रमर येकी हेळा।
झेपावे पदकमळा।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला।
होईल जवळा सौरसु॥६॥

अर्थ:
या अभंगात वृंदावनाची सुंदरता, श्रीकृष्णाचे खेळ आणि गोपिकांची भक्ति यांचे वर्णन केले आहे. श्रीकृष्णाचे स्मरण मनात ठेवणे आवश्यक आहे, आणि त्यासाठी अंतर्मुख होणे गरजेचे आहे.

हे अभंग भक्तीसाठी मार्गदर्शक आहे. भक्ति, प्रेम, आणि ध्यान साधना करून मनाची शुद्धता साधता येते. यामध्ये देवाच्या पवित्र स्वरूपाचा आणि त्याच्या ध्यानाच्या महत्त्वाचा उल्लेख आहे.

गोपिकांच्या प्रेमात रसाच्या जडत्वात न अडकता, भक्तीच्या उच्च अनुभवात जीवन यापन करण्याचा संदेश आहे. ज्ञानदेव यांच्या अभंगात भक्तिपंथाची गोडी आणि त्या अनुभवाने मिळणारी सुखाची अनुभूती व्यक्त झाली आहे.

अभंग ५१६
रुणुझुणु रुणुझुणुरे भ्रमरा।
सांडीं तूं अवगुणुरे भ्रमरा॥१॥

चरणकमळदळरे भ्रमरा।
भोगी तूं निश्चळरे भ्रमरा॥२॥

सुमनसुगंधुरे भ्रमरा।
परिमळ विद्वदुरें भ्रमरा॥३॥

सौभाग्य सुंदरुरे भ्रमरा।
बापरखुमादेविवरुरे भ्रमरा॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भ्रमर (मधमाशी)चा संदर्भ घेतला आहे, जो सर्वात सुंदर आणि गुणी प्रतीक आहे. भ्रमरा सर्वत्र भ्रमण करत आहे, त्याच्या गोड गाण्यात आणि सुंदरतेत जीवनाची गोडी व्यक्त होते.

पहिल्या श्लोकात अवगुणांपासून दूर राहण्याची प्रेरणा आहे. दुसऱ्या श्लोकात चरणकमळाच्या प्रेमात स्थिरता दर्शवली आहे. तिसऱ्या श्लोकात सुमनाच्या सुगंधात विद्वत्तेचा अनुभव घेतला आहे, तर चौथ्या श्लोकात सौभाग्याची महत्ता आहे.

हे अभंग भक्तीसाठी एक मार्गदर्शक आहे, ज्यात भगवान विठोबाची महिमा आणि भक्तिपंथाची गोडी स्पष्टपणे व्यक्त केली

अभंग ५१७
परदींपींहुनि सूक्ष्म मार्गे।
आलासी पवन वेगें।
विंदुनिया।
नवमासवरि पेणें केलें मातापुरीं।
सोहं सोहं परी।
परतेसिना॥१॥

निर्लज्जारे तुज शिकवूं किती।
न गमे दिनराती बळिया देवो॥२॥

त्या येउनियां वाटा तुज ऐसें गमलें।
कोहं कोहं ठेले प्रकाशत।
पुसुनीयां तळ वरी सूदलासी मळ घोरीं।
क्षुधा आड उरीं आदळली॥३॥

ऐशीं बाळपणीं सांकडीं।
बहु ठेली झडाडी।
सडाडां वोसंडी।
शांति सैरा।
तरुण्याचेंनि भरें वित्तविषयचोरें।
बांधिलासि संसारें।
हालों नेदिती॥४॥

ऐसा वोस मार्ग पुढें अवघा वेळु पाहला।
वारितां वारिता निघाला मारिजसी।
पुढें पडलिसे वाट।
ते ऐकरे बोभाट।
परतले घायवट अर्धजीवें॥५॥

ऐसे पायळ पुढें गेले।
पांगूळ मागें ठेले पैल तीर।
पावले परम तत्त्वेंसी।
बापरखुमादेविवरु।
विठ्ठ्लु सैरारे सावधु।
ज्ञानिया प्रसिध्दु उपदेशितु॥६॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनाच्या मार्गावरच्या अडचणी, भ्रमण, आणि ज्ञानाची शोध प्रक्रिया व्यक्त केली आहे.

पहिल्या श्लोकात सूक्ष्म मार्गाने जीवनाची गोडी अनुभवण्याचा प्रयत्न आहे, जिथे "सोहं" म्हणजे "मी तोच" यावर ध्यान आहे.

दुसऱ्या श्लोकात तुज शिकवण्याची आवश्यकता व्यक्त केली आहे, जिथे भक्तीची गडदता दर्शवली आहे.

तिसऱ्या श्लोकात जीवनाच्या वाटेवरील अडथळे आणि आंतरिक क्षुधा यांचा उल्लेख आहे.

चौथ्या श्लोकात बालपणाची लहानशी स्वप्नं, तरुण्याच्या आकर्षणांमध्ये अडकल्याची जाणीव आहे.

पाचव्या श्लोकात जीवनाच्या मार्गावर पुढे जाण्याची प्रेरणा दिली आहे, जिथे अनुभव घेताना शारीरिक अडचणींचा सामना करावा लागतो.

शेवटच्या श्लोकात परम तत्त्वाचा शोध घेणाऱ्या भक्ताची साधना आणि ज्ञानाची महत्ता आहे.

या अभंगातून ज्ञानदेवजींचा उपदेश आणि जीवनाच्या गूढतेकडे लक्ष वेधण्यात आले आहे.

अभंग ५१८
वायुनें वळावें धूमें मिळावें अभ्रें
पाणिये गळावें।
आकाश पोकळ म्हणौनि क्षोभा
जाऊं नये।
निज चेईलया केउतें पळावे रया॥१॥

निराळ निराळ सहज तें निराळ।
तें क्षीरचातका दुभे।
एक धरुनियेरे सकळिक वावो।
मा काय काय तेथें नलभे रया॥२॥

स्तन ना वाहे जयाचिये माये।
तें बाळक केहीं न धायेरेरे।
दृष्टी वोळलें तेंचि क्षीर जालें।
कासाविचें गोत्र पाहेरेरे॥३॥

केळि पोकळ ह्मणोनि सांडिसील झणें।
तरी फ़ळवरी निवांत राहेरेरे।
नाहीं नाहीं म्हणोनि थरारिसि
झणें नाहीं तें तेथेंचि पाहीरेरे॥४॥

रत्नाचिया आशा घात जाला
तया राजहंसा॥
झणें भुलों नको ते सारेरे।
द्रोणाचेनि नावें मातिये सळ चढे।
होई त्या कोळिया ऐसारेरे॥५॥

बापरखुमादेविवरु ह्रदयींचा जागता।
सांडुनि अनु सुखाची कायसी चाड।
सिध्दचि सांडुनी अनेआन जल्पसी
तरि सहजचि पडिलेंसी द्वार रया॥६॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनातील विविध अनुभवांचे दर्शन घडवले आहे.

पहिल्या श्लोकात आकाशात वाऱ्यामुळे बदलणारे धूम्र आणि पाण्याचे गळणे यावर चर्चा केली आहे, जिथे 'निज चेईलया केउतें' म्हणजे आपल्या अंतःकरणाच्या आवेगांवर नियंत्रण ठेवण्याची गरज आहे.

दुसऱ्या श्लोकात जीवनातील विविधतेचा उल्लेख आहे. 'एक धरुनियेरे सकळिक वावो' म्हणजे सर्व गोष्टींचा एकत्रित अनुभव घेणे आवश्यक आहे.

तिसऱ्या श्लोकात मातृत्वाची आणि बाळाची काळजी व्यक्त केली आहे. येथे 'दृष्टी वोळलें' म्हणजे साक्षात अनुभव आणि त्याची महत्ता दर्शवली आहे.

चौथ्या श्लोकात जीवनातल्या गोड क्षणांची चर्चा आहे, जिथे 'केळि पोकळ' हे वाक्य जीवनाच्या गोड अनुभवांचे प्रतीक आहे.

पाचव्या श्लोकात रत्नांची आशा आणि राजहंसाची तुलना केली आहे, जिथे 'झणें भुलों नको' म्हणजे फसवे स्वप्न पाहण्याचे सावधगिरीने वर्तन.

शेवटच्या श्लोकात बापरखुमादेविवरु म्हणजे विठोबाच्या आशीर्वादाने हृदय जागृत ठेवण्याची महत्त्वाची गोष्ट आहे. 'सिध्दचि सांडुनी अनेआन जल्पसी' म्हणजे सिद्धी मिळवण्यासाठी आणि सुखाची प्राप्ती करण्यासाठी कष्ट करणे आवश्यक आहे.

या अभंगातून ज्ञानदेवजींचा जीवनातील ज्ञान, भक्ति, आणि अनुभव यांची महत्ता दर्शवली आहे.

अभंग ५१९
शब्द निर्गुणें भावावें।
थितिया सगुणासि मुकावें।
वेदद्रोही व्हावें।
कां ऐसें किजे।
कर्म उच्छेदु करुन।
अहंब्रह्म म्हणतां तिथिया
सुखासी आंचविजे।
कर्मचि ब्रह्म ऐसें जाणोनि दातारा।
ह्रदयीं सगुण धरुनि राहिजे रया॥१॥

जवळी असतां सांडी मांडी करिसि।
वायां सिणसी तुझा तूंचि रया॥२॥

मुळी विचारितां मन देह तंव।
कर्माधीन तेथिचें संचित क्रियमाण
प्रारब्ध पाहीं।
तें ठेऊनि जडाचिया माथां।
कीं वेगळें होऊनि पाहातां
हें तव तुज नातळे कांहीं।
ऐसें निरखूनी पाहातां
सगुण धरुनि आतां।
मग तुज विचारितां भय नाहीं॥३॥

हा तंव कल्पनेचा उभारा।
मनाचा संशय दुसरा।
जेणें घडे येरझारा जन्मांतर।
म्हणोनि ऐसें कां सोसावें।
एकचि धरुनि राहावें।
जेणें चुकती येरझारा।
तेचि प्रीति जागृति
स्वप्न आणि सुषूप्ति।
ऐसाचि हो कां थारा।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु
चिंतितां।
सुख अंतरीं जोडेल सोयरा॥४॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञान आणि भक्ति यांचे गूढ अर्थ आणि त्यांच्या आचरणाबद्दल विचारले आहेत.

पहिल्या श्लोकात शब्दांचा उपयोग निर्गुण भावनांसाठी केला आहे, जिथे सगुणावर लक्ष केंद्रित करण्याची आवश्यकता आहे. 'कर्म उच्छेदु करुन' म्हणजे कर्माचे महत्त्व समजून घेतले पाहिजे. 'ह्रदयीं सगुण धरुनि राहिजे' म्हणजे मनात सदैव सगुण भक्ति असावी.

दुसऱ्या श्लोकात 'जवळी असतां सांडी मांडी करिसि' हे लक्षात घेतले आहे की, आपले साक्षात्कार आपल्या जवळ असलेल्या ज्ञानासोबतच सखोल असावे.

तिसऱ्या श्लोकात कर्म, संचित, आणि प्रारब्ध यांचे विवेचन केले आहे. 'कर्माधीन तेथिचें' म्हणजे कर्मावरच आपली स्थिती अवलंबून आहे. 'सगुण धरुनि आतां' म्हणजे सतत भक्ति आणि सगुण ध्यानात राहणे आवश्यक आहे.

चौथ्या श्लोकात 'हा तंव कल्पनेचा उभारा' म्हणजे मनातील संशय आणि चिंतेबद्दल सांगितले आहे. 'जेणें चुकती येरझारा' म्हणजे हे सारे भासात्मक आहे. 'बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु चिंतितां' म्हणजे विठोबाच्या ध्यानामुळे अंतरी सुख प्राप्त होईल.

या अभंगातून ज्ञानदेवजी जीवनात भक्ति, कर्म, आणि चिंतेच्या महत्त्वाचा अभ्यास देतात.

अभंग ५२०
बरवें पाउलें पाउलें।
सुंदर सकुमार पाउलें॥१॥

शीतळ हरिचीं पाउलें।
गोमटें हरिचीं पाउलें॥२॥

ध्रुवासि उपदेशिले।
तेंचि प्रल्हादें स्मरिलें॥३॥

उपमन्या प्रसन्न जालें।
तेंचि गजेंन्द्रें चिंतिलें॥४॥

अहल्येसि उध्दरिलें।
तेंचि द्रौपदिये धांविन्नलें॥५॥

यशोदेनें वोवाळिलें।
तेंचि गोवर्धनी रंगलें॥६॥

शकटा अंगीं जें उमटलें।
तेंचि बळिपृष्ठीं शोभलें॥७॥

शिवें शक्तिप्रती कथिलें।
धर्मराजें तें पुजिलें॥८॥

बापरखुमादेविवरा विठ्ठलें।
ते विटेवरी दाविलें॥९॥

अर्थ:
या अभंगात विठोबाच्या चरणांचे वर्णन केले आहे, जे भक्तांसाठी अत्यंत प्रिय आहेत.

पहिल्या श्लोकात 'बरवें पाउलें' म्हणजे सुंदर आणि सकुमार चरणांचा उल्लेख आहे. हे चरण भक्तांच्या मनात शांति आणि आनंद आणतात.

दुसऱ्या श्लोकात 'शीतळ हरिचीं पाउलें' आणि 'गोमटें हरिचीं पाउलें' म्हणजे हे चरण थंड आणि गोड आहेत, जे भक्तांच्या हृदयाला सुख देतात.

तिसऱ्या श्लोकात 'ध्रुवासि उपदेशिले' म्हणजे ध्रुवाला उपदेश दिला गेला, ज्याने प्रल्हादाच्या आठवणींमध्ये हे चरण स्थान मिळवले.

चौथ्या श्लोकात 'उपमन्या प्रसन्न जालें' आणि 'तेंचि गजेंन्द्रें चिंतिलें' याचा अर्थ उपमन्यू प्रसन्न झाला आणि गजेंद्राने हे चरण ध्यान केले.

पाचव्या श्लोकात 'अहल्येसि उध्दरिलें' म्हणजे अहिल्येला उद्धार केला गेला, ज्याने द्रौपदीच्या धांविण्याला मदत केली.

सहाव्या श्लोकात 'यशोदेनें वोवाळिलें' म्हणजे यशोदा यांनी गोवर्धन पर्वताला वर घेतले, ज्यामुळे भक्तांना सुख मिळाले.

सातव्या श्लोकात 'शकटा अंगीं जें उमटलें' म्हणजे बळीच्या पृष्ठावर हे चरण शोभा देतात.

आठव्या श्लोकात 'शिवें शक्तिप्रती कथिलें' म्हणजे शिवाने शक्तीला महत्त्व दिले, आणि धर्मराजाने हे चरण पूजले.

शेवटच्या श्लोकात 'बापरखुमादेविवरविठ्ठलें' म्हणजे विठोबा या विटेवर निवास करतात, जो भक्तांसाठी स्थळ आहे.

या अभंगातून विठोबाच्या चरणांची महती आणि भक्तीच्या महत्वाचे शिक्षण दिले आहे.

अभंग ५२१
बहुतादां वर्‍हाडा आलेसी बाळा।
हांसती लोक परी न संडी चाळा॥१॥

एकाचें खाये एकासि गाये।
लाज नाहीं तिसी सांगावे काये॥२॥

वर्‍हाडियांच्या भुलली सुखा।
सुख भोगितां पावली दु:खा॥३॥

नाथिलें पुसे भलत्यासि रुसे।
जयाचें लेणें लेऊनि थोर संतोषें॥४॥

क्षणाचा सोहळा मानिलें हित।
आपस्तुति परनिंदेचें गीत॥५॥

कवणाचें वर्‍हाड भुललीस वायां।
शरण रिघें रखुमादेविवरा नाह्या॥६॥

अर्थ:
या अभंगात जीवनातील सुख-दुखाचा विचार केला आहे.

पहिल्या श्लोकात वर्‍हाडातील लोकांनी एकत्र येऊन आनंद व्यक्त केला आहे, पण त्यात काही चिढचिढीतपणाची भावना आहे.

दुसऱ्या श्लोकात एकमेकांना खाण्याचा आनंद आणि गाण्याचा आनंद आहे, आणि त्यामध्ये लाज नसल्याचे दर्शवले आहे.

तिसऱ्या श्लोकात वर्‍हाडियांची सुखात गडबड झालेली आहे, ज्यामुळे दु:खातही ते उगाच भासले आहे.

चौथ्या श्लोकात नाथाच्या पूजेला भिन्न विचार येतात, जे संतोष देतात.

पाचव्या श्लोकात क्षणांच्या सोहळ्यात आपणास हवं असं काहीतरी अनुभवायचं असतं, परंतु तेच आपस्तुती व परनिंदेचा अनुभव घेतात.

शेवटच्या श्लोकात वर्‍हाडाचे दुःख भुलवणारे वाय लागले आहेत आणि रखुमादेवाच्या शरण गेले आहेत, याचा संकेत आहे की भक्त आपल्या आस्थेवर विश्वास ठेवतो.

या अभंगातून जीवनाच्या विविध पैलूंचा अभ्यास आणि भक्तीच्या महत्वाचे शिक्षण दिले आहे.

अभंग ५२२
लक्ष लावुनि त्रिपुटी ठाण त्रिभंगी चोखडें।
सगुण सांवळें म्हणोनि प्रीति मना॥

तें देखतांचि पडे मिठी दृश्यातें निवटी।
मना गांठी विरोनि ठेली॥१॥

जवळिल निधान सांडूनि
सिणसील बापा।
तरि जन्मांतर न चुकेविजें रया॥२॥

कल्पना काळीमा वेगळी त्यागी।
अहंभावाचा मोडी थारा।
आशा दासी करुन नातळे कोठें।
नावेक मनकरी स्थिर।
सगुणीं धरुनि प्रीती।
मना हेचि अवस्था।
तरि उणीव नये संसारी रया॥३॥

मन हे मूर्तिमंत कीं
निर्गुण भासत।
पाहतां नाहीं भेदर्थ इंद्रियासी।
आपलें म्हणोनि एके वृत्ति भजतां।
बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु ध्यातां
ह्रदयीं सुखें रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्ती, प्रेम आणि ध्यान यांचे महत्त्व सांगितले आहे.

पहिल्या श्लोकात त्रिभंगी आणि सगुण स्वरूपाची उपमा दिली आहे, जिथे भक्त आपल्या मनात प्रेमाने लक्ष केंद्रित करतो.

दुसऱ्या श्लोकात जीवनातील निधान गमावणे, म्हणजेच आत्मा आणि परमात्मा यांचा संबंध सांगितला आहे, जिथे भक्ताच्या अनुभवातून जन्मांतराचा विचार केला जातो.

तिसऱ्या श्लोकात कल्पनांची आणि अहंभावाची चर्चा केली आहे, जिथे आशा दासी बनून मन स्थिर ठेवणे आवश्यक आहे. इथे प्रेमाच्या स्थितीत असणे अधिक महत्वाचे आहे.

चौथ्या श्लोकात मनाची मूर्तिमंतता आणि निर्गुणतेचा विचार केला आहे, जिथे भक्त आपले मन एकवटून भजन करताना सुख अनुभवतो.

या अभंगात भक्तीच्या मार्गाने प्रेम, ध्यान आणि स्थिरतेच्या महत्त्वाचे शिक्षण दिले आहे, जे आत्मा आणि परमात्मा यांच्यातील एकत्व साधते.

अभंग ५२३
षडचक्रीं कुंभार घडीतसे मातीं।
तैसें मज कीती चाळविसी॥१॥

रातीचा दिवसु कीं दिवसाची राती।
वावधणी वाती लावितोसी॥२॥

ज्ञानदेव म्हणे अवघेंचि मृगजळ।
सांडूनि पाल्हाळ नित्य ध्याई॥३॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानेश्वरी तत्वज्ञानाचा गूढ अर्थ सांगितला आहे.

पहिल्या श्लोकात कुंभार कसे मातीने वस्तू घडवतो, तसेच मनुष्याच्या अनुभवांची आणि घटनांची चर्चा केली आहे. यामध्ये व्यक्तीला त्याच्या जीवनातल्या विविध स्थितींमध्ये कसाबसा अडखळत राहण्याची भूमिका आहे.

दुसऱ्या श्लोकात रात्रीचा दिवस आणि दिवसाची रात्रीची उलट-सुलट स्थिती दर्शविली आहे, जिथे जीवनातील गोंधळ आणि अंधार यांचे प्रतीक आहे. वावधणी वाती लावणे म्हणजे ज्ञानाचा प्रकाश आणणे, जे अज्ञानाच्या अंधारातून बाहेर येण्यासाठी आवश्यक आहे.

तिसऱ्या श्लोकात ज्ञानदेवाने म्हटले आहे की, जगातील सर्व काही मृगजळासमान आहे—सत्य आणि स्थिरतेचा शोध घेताना माणसाला सतत ध्याई ठेवणे गरजेचे आहे.

या अभंगातून जीवनाच्या अस्थिरतेच्या आणि ज्ञानाच्या आवश्यकतेच्या विचारांची गूढता दर्शवली आहे.

अभंग ५२४
मलयानिळ शीतळु पालवी नये गाळूं।
सुमनाचा परिमळु गुंफिता नये॥१॥

तैसा जाणा सर्वेश्वरु म्हणों
नये सान थोरु।
याच्या स्वरुपाचा निर्धारु
कवण जाणें॥२॥

मोतियाचें पाणी भरुं
नये वो रांजणीं।
गगनासी गवसणी घालितां नये॥३॥

कापुराचें कांडण काढितां
नये आड कण।
साखरेचे गोडपण पाखडतां नये॥४॥

डोळियांतील बाहुली करुं नये वेगळी।
धांवोनि अचळीं धरितां नये॥५॥

विठ्ठलरखुमाईचे भांडणीं
कोण करी बुझावणी।
तया विठ्ठल चरणीं
शरण ज्ञानदेवो॥६॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानेश्वरी तत्वज्ञानाची गूढता आणि भक्तीचा सखोल विचार केला आहे.

पहिल्या श्लोकात मलयानिळ शीतळ आणि सुमनाचा परिमळ यांचे उदाहरण देऊन त्याची गोडवा आणि सौंदर्य यांमध्ये भेद आहे. येथे भक्ति आणि आत्मज्ञानाची आवश्यकता दर्शविली आहे.

दुसऱ्या श्लोकात सर्वेश्वराच्या स्वरूपाचा निर्धार करण्याची विनंती केली आहे. हे दर्शवते की ईश्वराची सत्यता अनंत आहे, आणि तिला शब्दांमध्ये कैद करणे शक्य नाही.

तिसऱ्या श्लोकात मोतियाचे पाणी आणि गगनास गवसणी घालण्याच्या उद्देशाने दैनंदिन जीवनातील तात्त्विक अंधकाराचा उल्लेख आहे.

चौथ्या श्लोकात कापुराचे कांडण काढणे आणि साखरेचे गोडपण दर्शवताना त्याचे वास्तविक मूल्य समजून घेण्याची आवश्यकता आहे.

पाचव्या श्लोकात डोळ्यातील बाहुली आणि अचलते यांचे उदाहरण देऊन माणसाला आत्मबोधाची आवश्यकता सांगितली आहे.

अखेरच्या श्लोकात विठोबा आणि रखुमाईच्या भक्तीचा उल्लेख करून, ज्ञानदेव विठोबा चरणी शरण जाण्याची इच्छा व्यक्त करतात.

या अभंगातून भक्ती, आत्मज्ञान आणि ईश्वराची वास्तविकता यांचा सखोल विचार केला आहे.

अभंग ५२५

चातकाचे जिवन घनु तरि तो
सये एका धिनु।
आला वेळु भुलावणु जैसा
नळुनि सिना नाहीं भानु॥१॥

चंद्रासवें चकोर मिळोनियां
पूर्णिमेसि विरोधु मांडिला।
तो योगु निमिळे म्हणोनि तो
प्रसंग विपाईला वेगळा रया॥२॥

तैसें माणुसपण सहज तनुवरी
देवाचा वारा।
स्वाधिनु तैसा
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु न
विसंबावा एकक्षणु॥३॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानेश्वरी तत्वज्ञान, भक्ती, आणि मानव जीवनाचे महत्व यांचा उल्लेख केला आहे.

पहिल्या श्लोकात चातक पक्ष्याच्या उदाहरणाद्वारे जीवनाची अस्थिरता दर्शविली आहे. चातक एकाच पावसाच्या थेंबाची वाट पाहतो, आणि त्याला या वाटेत थोडा भान नसतो, म्हणजेच मानव जीवनात वेळ येताच तो भुलायला लागतो.

दुसऱ्या श्लोकात चंद्र आणि चकोर यांचे उदाहरण देऊन चंद्राच्या प्रकाशात चकोर कसा आनंद घेतो आणि पूर्णिमेच्या रात्रीचाही आनंद घेतो, हे दर्शवले आहे. यामध्ये जीवनातील योगायोग आणि प्रसंगांचे महत्व सांगितले आहे.

तिसऱ्या श्लोकात मानवपणाचे स्वरूप देवाच्या वाऱ्यासमान आहे, जिथे व्यक्तीने स्वतःच्या अस्तित्वावर विश्वास ठेवावा लागतो. बापरखुमादेविवरु विठ्ठलचा उल्लेख करताना, ज्ञानेश्वरीने ही गोष्ट स्पष्ट केली आहे की, भक्ताने एक क्षणही विठोबाच्या आश्रयातून दूर जाऊ नये.

या अभंगातून भक्ती, विश्वास, आणि मानव जीवनातील योगायोग यांचे गहन विचार व्यक्त केले आहेत.

अभंग ५२६
संसारा येऊनी लागले फ़ांसे।
गुंतला आशा मायामोहें॥१॥

न खंडे न तुटे कर्माची बेडी।
अनुभवेंविण तोडी तो योगिया॥२॥

कर्माची सांखळी पडली असे पायीं।
गुरुमुखें खुणें उगउ पाहीं॥३॥

ज्ञानदेवो म्हणे तुझे कृपेवीण
न तुटे फ़ांसा।
निवृत्तीनें कैसा उगविला॥४॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानेश्वरीने संसारातल्या अडचणी आणि कर्माच्या बेड्या यांचा उल्लेख केला आहे.

पहिल्या श्लोकात संसाराच्या जाळ्यातून बाहेर पडणे किती कठीण आहे, हे दर्शवले आहे. आशा आणि मायामोहात गूंतलेले जीवन अनेक अडचणी निर्माण करतो.

दुसऱ्या श्लोकात कर्माची बेडी कशी तुटत नाही, हे सांगितले आहे. योगीने अनुभव न घेतल्यास त्याला त्या बेड्या तोडता येणार नाहीत.

तिसऱ्या श्लोकात कर्माची सांखळी पायावर पडलेली असल्यामुळे, गुरुमुखाचा मार्ग दाखवणे आवश्यक आहे. गुरुकृपेशिवाय मार्गदर्शन मिळत नाही.

शेवटच्या श्लोकात ज्ञानेश्वरीने स्पष्ट केले आहे की, गुरूंच्या कृपेच्या अभावी फांसे तुटत नाहीत. निवृत्तीनंतरच ते शक्य आहे.

या अभंगातून भक्ती, कर्म, आणि गुरूच्या महत्त्वाबद्दल गहन विचार व्यक्त केले आहेत.

अभंग ५२७
द्वीपोद्वीपींचे पक्षी मेरुतळवटीं उतरले।
रत्न म्हणोनी त्या स्फ़टिका झेपावले॥१॥

राजहंस ते भ्रमलें हो पाषाण चुंबिती।
आडकलिया चाचू
मग मागिल आठविती॥२॥

एक श्रीकृष्ण तें विसरलें ऐसें
ज्ञानदेव बोलें।
मूर्खेसी संगती करितां
शाहणे सिंतरलें॥३॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानेश्वरीने आपल्या विचारांमधून जगातील भ्रांत आणि मूर्खतेवर प्रकाश टाकला आहे.

पहिल्या श्लोकात द्वीपोद्वीपींच्या पक्ष्यांचा उल्लेख आहे, जे मेरुतळावर उतरले तरी त्यांना रत्न म्हणून मानले जाते. हे सूचित करते की, बाह्य स्वरूपाने काही गोष्टी आकर्षक दिसू शकतात, पण त्यांची खरी किंमत काही वेगळी असते.

दुसऱ्या श्लोकात राजहंसाचे पाषाणांवर भ्रमण याला पाश्र्वभूमी म्हणून घेतले आहे. एकदा चाचू घेतल्यानंतर त्यांना मागील गोष्टींची आठवण येते, जे त्यांच्या मूर्खतेचे प्रतीक आहे.

शेवटच्या श्लोकात ज्ञानेश्वरीने सांगितले आहे की, जर आपण श्रीकृष्णाला विसरले तर मूर्खांच्या संगतीत जावे लागेल, ज्यामुळे आपल्याला जीवनात सत्याची आणि ज्ञानाची गोडी कमी होते.

या अभंगात गहन विचार आणि आत्मज्ञानाची चर्चा केलेली आहे.

अभंग ५२८
संसारयात्रा भरली थोर।
अहंभावे चळे हाट बाजार।
कामक्रोध विवेक मद मत्सर।
धर्म लोपे अधर्मे वेव्हार॥१॥

यात्रा भरली जरिं देविं विन्मुख प्राणी।
विषयाची भ्रांतिं आडरे॥२॥

एकीं मीपणाच्या मांडिल्या मोटा।
अहंभावाच्या गोणिया सांडिल्या चोहाटा।
एकीं गाढवावरी भरली प्रतिष्ठा।
तर्‍हि तृप्ती नव्हे दुर्भरा पोटा॥३॥

एक पंडितपण मिरविती श्रेष्ठ।
एक ज्ञान विकुनि भरिती पोट।
हिंसेलागी वेद करिताती पाठ।
चौर्‍यांशीं जिवांभोंवतसे आट॥४॥

अज्ञानभ्रांतीचीं भरलीं पोतीं।
सुवस्तु सांडूनि कुवस्तु घेती।
सुखाचेनि चाडे सुखाचि प्रीती।
अमृत सांडुनि विष सेविती॥५॥

शांति क्षमा दया न धरवे चित्तीं।
विषयावरी थोर वाढविली भक्ति।
जवळी देवो आणि दाही दिशा धावती।
स्वधर्म सांडुनि परधर्मी रति॥६॥

ऐसें जन विगुंतले ठायीं
आत्महिताचि शुध्दिचि नाहीं।
नाशिवंत देह मानिला जिंहीं।
तया तृप्ति जालि
मृगजळडोहीं रया॥७॥

श्रीगुरु निवृत्तीनें नवल केलें।
देखणेंचि अदेखणें करुनि दाविलें।
मी माजी देवो यानें
विश्व व्यापिलें।
बापरखुमादेविवरें विठ्ठले रया॥८॥

अर्थ:
या अभंगात ज्ञानेश्वरीने जीवनाच्या यात्रा आणि मनुष्याच्या अहंकारावर चर्चा केली आहे.

पहिल्या श्लोकात संसारातील अहंभाव, काम, क्रोध, विवेक, मद आणि मत्सर यांचं वर्णन केलं आहे, ज्यामुळे धर्माच्या पतनाला वाव मिळतो.

दुसऱ्या श्लोकात संसारातील भ्रम आणि देवापासून दूर होण्याची स्थिती दर्शवली आहे.

तिसऱ्या श्लोकात विविध मानवी स्वभावांचे परीक्षण केले आहे, जिथे अहंकार आणि प्रतिष्ठेच्या मागे लोक कसे भुललेले आहेत.

चौथ्या श्लोकात पंडितपण आणि ज्ञान विकणारे लोक यांचं उदाहरण दिलं आहे, जिथे विद्या आणि धर्म यांचा अपव्यय होतो.

पाचव्या श्लोकात अज्ञानाच्या कुप्रथा आणि त्यातून येणारी दु:खं यांचा उल्लेख आहे, जिथे अमृत सांडून विष घ्यायची चुक केली जाते.

आणि शेवटच्या श्लोकात आत्महिताला दुर्लक्ष करून विषयाची भक्ति करण्यावर लक्ष केंद्रित केलं आहे.

ज्ञानेश्वरी म्हणते की, जीवनाच्या या विगुंठलेल्या मार्गावर, श्रीगुरु निवृत्तीनं शिकवलेलं ज्ञान अत्यंत महत्त्वाचं आहे, ज्याने जीवनाच्या गूढतेचा अभ्यास करून उच्चतम सत्याकडे नेलं आहे.

अभंग ५२९
सुख श्रृंगार सुहावा।
मिरवितो हरि समाधान बोधुरे॥१॥

हारिचे सुख गिति गातां।
समाधान बोधुरे॥२॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुरे।
आठवितां समाधान बोधुरे॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा सुख, श्रृंगार आणि हरि विषयीची प्रेमभावना व्यक्त करत आहेत.

पहिल्या श्लोकात "सुख श्रृंगार" म्हणजेच आनंद आणि सौंदर्य, याचे वर्णन केले आहे. हरि, म्हणजे भगवान, या सर्वांचा अनुभव देणारे आहेत.

दुसऱ्या श्लोकात, हरिचा आनंद गाताना संत ज्ञानेश्वरा समाधान मिळवतात, म्हणजे हरिच्या स्मरणामुळे मनातील सर्व दु:खं दूर होतात.

तिसऱ्या श्लोकात बापरखुमादेविवरु विठ्ठलाचं स्मरण केल्यावर संतांना समाधानाचा अनुभव येतो.

संपूर्ण अभंगात, संत ज्ञानेश्वरा हरिच्या ध्यानामुळे येणाऱ्या समाधानाचा अनुभव आणि प्रेम व्यक्त करत आहेत, ज्याने जीवनाला अर्थपूर्ण बनवलं आहे.

अभंग ५३०
सकुमार साकार परिमळें आगळें।
कर्पुर परिमळें घोळीयेला॥१॥

मित्रपणें करा मधुर आळुमाळा।
मधुकर गोपाळा ह्रदयीं धरा॥२॥

भवतरु भवमूळीं भवमूळ छेदन।
तेंचि अंगीं चंदन लाविजेसु॥३॥

बापरखुमादेविवरु सुकुमारु आगळा।
वेदश्रुती बाळा वेधिलिया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा भगवान विठोबाच्या गुणांची गाजरे व त्याच्या प्रेमाची गोडी व्यक्त करत आहेत.

पहिल्या श्लोकात "सकुमार" म्हणजे नाजूक व मोहक स्वरूपाची ओळख करून देताना, "कर्पुर परिमळ" म्हणजे चांगल्या गोड गंधाची तुलना केली आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, मित्रपणाची गोडी सांगताना "मधुर आळुमाळा" म्हणजे गोड गप्पा किंवा चर्चा करण्याचा आग्रह आहे, जिथे गोपाळ म्हणजे भगवान कृष्णाला ह्रदयात धरण्याचे आवाहन आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "भवतरु" म्हणजे जीवनाचे अडथळे दूर करणाऱ्या मूळाची चर्चा आहे, जिथे संत विठोबाच्या अंगी चंदन लावण्याची उपमा देतात, जे आनंद आणि शांती देणारे आहे.

आखेरच्या श्लोकात, बापरखुमादेविवरु विठोबाच्या आगळेपणाची महती सांगताना, वेदांची साक्ष देतात, ज्यामुळे भक्तीला गोडवा प्राप्त होतो.

संपूर्ण अभंगात, संत ज्ञानेश्वरा विठोबाच्या प्रेमाची आणि भक्तीची गोडी प्रकट करत आहेत.

अभंग ५३१
सुकुमार सुरस परिमळें अगाध।
तयाचा सुखबोध सेवी आधीं॥१॥

मन मारी सुबुध्दि तल्लीन मकरंदीं।
विषय उपाधी टाकी रया॥२॥

रखुमादेविवरु गुणाचा सुरवाडु।
मन बुध्दि निवाडु राजहंसु॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा भगवान विठोबाच्या गुणांचे आणि प्रेमाचे वर्णन करत आहेत.

पहिल्या श्लोकात, "सुकुमार सुरस परिमळ" म्हणजे विठोबाच्या प्रेमात एक अनंत गोडवा आहे, जो सुख देणारा आहे. "सुखबोध" म्हणजे आनंदाचा अनुभव घेताना, संत ध्यान साधनेत मग्न असतात.

दुसऱ्या श्लोकात, "मन मारी सुबुध्दि" म्हणजे आपल्या बुद्धीला शांती मिळवून मनाला मकरंदासारखे गोड करण्याचे आवाहन आहे. "विषय उपाधी टाकी" म्हणजे सांसारिक विषयांची कसरत सोडून देण्याचा संदेश आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "रखुमादेविवरु गुणाचा सुरवाडु" म्हणजे विठोबाच्या गुणांचे वर्णन करताना, "मन बुध्दि निवाडु राजहंसु" म्हणजे बुद्धिमान मनाला राजहंसासारखे स्वच्छ आणि निर्मळ ठेवण्याची प्रेरणा आहे.

संपूर्ण अभंग भक्ती, ज्ञान आणि प्रेमाचे एकत्रित दर्शन घडवितो.

अभंग ५३२
बोलतां बोलु मावळला तो मावळोनि उरला।
तरि हा भावों केंवि गमलारे बापा॥
कीं इंद्रियांचा भोगु खुंटला कीं
समंधि याचा ठावो निमाला।
कीं वर्णावर्णु भला विचारु नाहीं।
तैसे आपुलेंचि करणें
आपुलेंचि नवल।
खेळ्या होउनि दावी रया॥१॥

तपें अनेक विधी करावीं
हे मनाची आधी।
करितां करणें सिध्दि नव्हे नाहीं।
म्हणोनि वाउगाचि वळसा पडे
या धाडिवसा।
तैसा कल्पनेचा फांसा मायाबंधु॥२॥

ऐसी याचा पाठी कां होसी हिंपुटी।
नलगे तुज सुखाचा स्वादु
या गोष्टी येणें ऐसेंचि विचारी।
एकुचि धीर धरी न लगे
या द्वैतासाठी रया॥३॥

म्हणोनि डोळियांचे देखणें
लाघव तो देखणा जाणे।
तेथें आपपर पिसुणें
न देखे कांहीं।
तें शद्वेविणे बोलतां
निशुद्वे ये हातां।
ऐसा उपावो करी कांहीं।
जोडिलिया धना वाढी बहु असें।
तेथें वेचलें न दिसे कांहीं॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु चिंतितां
सुखाचेनि सुखें राही।
निवृत्तिरायें खुणा दाउनियां
सकळ पुनरपि येणें नाहीं॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा आंतरिक अनुभव, भक्ति आणि आत्मज्ञानाचे महत्त्व व्यक्त करत आहेत.

पहिल्या श्लोकात, "बोलतां बोलु मावळला" म्हणजे बोलताना एक वेगळा अनुभव येतो, जिथे बाह्य जगाच्या भोगांचे महत्त्व कमी होते. "इंद्रियांचा भोगु खुंटला" म्हणजे इंद्रियजन्य सुखांचा भास कमी झाला आहे, आणि यामुळे आत्मा अधिक गहन विचारात लीन होतो.

दुसऱ्या श्लोकात, "तपें अनेक विधी करावीं" याचा अर्थ ध्यान किंवा साधना अनेक पद्धतींनी करावी लागते, परंतु "सिध्दि नव्हे नाहीं" म्हणजे साधना करताना फक्त फलिताकडे लक्ष केंद्रित न करता मनाची स्थिती महत्त्वाची आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "नलगे तुज सुखाचा स्वादु" म्हणजे देवाच्या अनुभवात आनंद येतो, जो द्वैताच्या विचारांपेक्षा अधिक गहन आहे.

चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु चिंतितां" यामध्ये विठोबा भक्ति साधकाच्या मनात राहतो, ज्यामुळे तो शांति आणि सुख अनुभवतो. "निवृत्तिरायें खुणा दाउनियां" याचा अर्थ आत्मज्ञान प्राप्त होताच सर्व चिंतेचा अंत होतो.

या अभंगात ज्ञान, भक्ति आणि आत्मसाक्षात्काराचे गूढ अर्थ एकत्रित केले आहेत.

अभंग ५३३
जंववरी जाड नव्हे उजाड नाहीं
काढावया प्राण।
मग मूढा पडसी संसार सांकडा।
कांहीं कटी आपुला उवेडा रया॥१॥

जाडरे जाडरे सेवटीचा धंदा।
पडियेलेंसि भवकुंडा।
एकीकडे जन्म एकीकडे मरण
न निमेचि धंदा कुवाडा रया॥२॥

थिल्लरीचें जळ मपितरे मिना
जंव न तपे आतपु हा परिमळु।
जंव हा आयुष्य वोघू
न सरे तंव ठाकी अगाधु।
पुढें आहे हाल कल्लोळु रया॥३॥

भाड्याचे घर किती वाढविसी रे गव्हारा।
दिनु गेलिया काय पंथु आहे।
ऐसें जाणोनियां वेगी ठाकी लवलाहे।
बापरखुमादेविवरा
विठ्ठलाचे पाय रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनाच्या नश्वरतेवर, कर्माच्या महत्त्वावर आणि आध्यात्मिकतेच्या गूढतेवर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात, "जंववरी जाड नव्हे उजाड नाहीं" म्हणजे जीवनाची स्थिती स्थिर नसते. "मूढा पडसी संसार सांकडा" या ओळीत संसाराची तत्त्वे आणि मूढपणा यांमध्ये तफावत दर्शवली आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "जाडरे जाडरे सेवटीचा धंदा" म्हणजे जीवनातील धंदे आणि कर्मे, जिथे जन्म आणि मरण हे दोन्ही एकाच चक्रात फिरतात. "न निमेचि धंदा कुवाडा" याचा अर्थ जीवनातील भौतिकता आणि अस्थिरता यांचा मागोवा घेणं.

तिसऱ्या श्लोकात, "थिल्लरीचें जळ मपितरे मिना" म्हणजे जब आयुष्याचा अनुभव होतो, तेव्हा आध्यात्मिकता समजून येते. "पुढें आहे हाल कल्लोळु" यामध्ये जीवनातील संघर्ष आणि त्यातून मिळणारी शिकवण अधोरेखित केली आहे.

चौथ्या श्लोकात, "भाड्याचे घर किती वाढविसी" हे भौतिक सुखांच्या अस्थिरतेवर भाष्य करत आहे. "बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाचे पाय" म्हणजे सच्च्या मार्गावर राहून आध्यात्मिकतेच्या दिशेने चालायला शिकवणारा विठोबा.

सारांशात, हा अभंग जीवनाच्या भौतिकतेच्या व्यतिरीक्त आध्यात्मिकतेकडे वळण्याचे महत्त्व अधोरेखित करतो.

अभंग ५३४
जव या वायूचा प्रकाश तंव
या भंडियाचा विश्वासु।
वायो निघोनियां गेला
ठाईहुनि जाला उदासु रया॥१॥

काळाचें भतुकें श्रृंगारिलें कौतुकें।
जातसे तें देखे परी न चले कांहीं॥२॥

ठाईचेचि जाणार कीं नव्हे राहणार यासी
जतन ते काई।
जेथील तेथें निमोनियां गेलें उपचार
नचलेचि कांहीं॥३॥

हें काळाचें भांडें कीं अवघेंचि लटिकें
जैसें आहे तैसें सांगेन पुढती।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुचि
सकळ जीवांचा सांगाती रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनातील अस्थिरता, काळाची महत्त्वता आणि आध्यात्मिक ज्ञानावर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात, "जव या वायूचा प्रकाश तंव" म्हणजे जीवनाच्या प्रवासात वायूचा प्रकाश म्हणजे ज्ञानाचा अनुभव होतो. "वायो निघोनियां गेला" म्हणजे ज्ञानाची प्राप्ती होताच, इतर सर्व गोष्टी उदास होतात.

दुसऱ्या श्लोकात, "काळाचें भतुकें श्रृंगारिलें कौतुकें" म्हणजे काळाच्या मूल्यांचे आणि भव्यतेचे महत्त्व अधोरेखित करतात. "जातसे तें देखे परी न चले कांहीं" याचा अर्थ जीवनातील काही गोष्टी आपल्या कडे येत असताना, त्या उभ्या राहतात.

तिसऱ्या श्लोकात, "ठाईचेचि जाणार कीं नव्हे राहणार यासी" म्हणजे आपण जिथे आहोत तिथेच थांबायला हवे. "नचलेचि कांहीं" याचा अर्थ केवळ मानसिक अवस्थेवर आधारीत असलेल्या उपायांचा उपयोग होतो.

चौथ्या श्लोकात, "हें काळाचें भांडें" म्हणजे जीवनातील सर्व वस्तू तशाच राहणार आहेत. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुचि" म्हणजे विठोबा सर्व जीवांच्या स्थितीचा भास करतो.

सारांशात, हा अभंग जीवनातील अनित्यतेवर, काळाच्या प्रभावावर आणि आध्यात्मिक ज्ञानाच्या महत्त्वावर भाष्य करतो.

अभंग ५३५
स्वप्नींचेनी धनें भरोनियां लाहे।
भला वेव्हार करुं पाहासी।
मुद्दलाची नाहीं तेथें कळांतर कैचें
धरणें अधरणें घेतासी।
लटिकिया साठीं संसार दवडोनी
ठकूनी ठकलासी रया॥१॥

कवण नागवितो कां न गवसी।
वेडावलेपणें ठकसील तूंची।
चोरोनी तुझें त्त्वांची नेलें।
आतां गार्‍हाणें कवणा देसी रया॥२॥

पृथ्वी आप तेज वायु आकाश।
हे सहज परम गुण अंशांशा आले।
येणेंची कष्टें व्यवहार करितां कोठें
काय सांठविले।
विचारुनि पाहें तुझें त्वांचि नेलें
आतां तुजमाजी
हारपले रया॥३॥

पुत्र कळत्र संपत्ती देखोनी संतोष मानिसी।
घडि येकामाजी नासोनी जाईल जैसे
कां अभ्र आकाशीं।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुची
ह्रदयीं असतां
का नाडलासी रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा स्वप्नातील धन, जीवनातील व्यवहार आणि अस्थिरतेवर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात, स्वप्नांतील धनाची भरभराट आणि वेव्हार म्हणजे जीवनातल्या चांगल्या गोष्टींचा उल्लेख आहे. "लटिकिया साठीं संसार दवडोनी" म्हणजे लोक स्वार्थासाठी जीवन गाळत आहेत.

दुसऱ्या श्लोकात, "कवण नागवितो कां न गवसी" म्हणजे ज्ञानाच्या आणि विचारांच्या आड येणाऱ्या अज्ञानावर भाष्य करतात. "आतां गार्‍हाणें कवणा देसी" म्हणजे आता त्या अज्ञानातून बाहेर पडायचे आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "पृथ्वी आप तेज वायु आकाश" या तत्त्वांचा उल्लेख करतात आणि "विचारुनि पाहें तुझें त्वांचि नेलें" म्हणजे तत्त्वांची गहराईवर विचार करणे आवश्यक आहे.

चौथ्या श्लोकात, "पुत्र कळत्र संपत्ती देखोनी संतोष मानिसी" म्हणजे या सर्व जगात मानवी संतोष हेच खरे आहे. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुची" याचा अर्थ असं आहे की, विठोबा ह्रदयात असताना, जीवनाच्या कशालाही अर्थ नाही.

सारांशात, हा अभंग जीवनातील भ्रामक धन, अस्थिरतेचे स्वरूप, ज्ञानाची महत्त्वता आणि असली संतोष कशात आहे यावर विचार करतो.

मुमुक्षूंस उपदेश – अभंग ५३६ ते ५९७

अभंग ५३६

सुख सोज्वळ मोतियाचें लेणें।
दिधलें जाई जेणें बाईये वो॥१॥

देशीं नाहीं देशा उरी नाहीं।
हाटणी नाहीं तें पाटणी नाहीं॥२॥

लक्षाचेनि लाभें जोडलें निधान।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलु जाण॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा सुखाच्या आणि संपन्नतेच्या मूल्यावर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात "सुख सोज्वळ मोतियाचें लेणें" म्हणजे आनंदाचा खरा अर्थ मोतीसारख्या मूल्यवान वस्तूप्रमाणे असतो. "दिधलें जाई जेणें बाईये वो" म्हणजे जो आनंद देतो, तोच खरा आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "देशीं नाहीं देशा उरी नाहीं" याचा अर्थ म्हणजे आजच्या काळात असली खऱ्या मूल्यांची किंवा कर्तृत्वाची कमी आहे. "हाटणी नाहीं तें पाटणी नाहीं" म्हणजे जीवनात लागणाऱ्या आचार विचारांची अभाव आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "लक्षाचेनि लाभें जोडलें निधान" म्हणजे लक्ष्मी म्हणजे समृद्धीचा अंश आणि त्यास योग्यतेनुसार प्राप्त करणे आवश्यक आहे. "बापरखुमादेविवरा विठ्ठलु जाण" म्हणजे विठोबा ह्रदयात वास करत असताना, या सृष्टीतील खरे मूल्य जाणणे महत्त्वाचे आहे.

सारांशात, हा अभंग जीवनातील खऱ्या आनंद, मूल्य आणि अर्थ याबद्दल विचार करतो.

अभंग ५३७
अनुभव रहणीविण कायसें श्रवण।
गर्भ अंधु नेंणें रत्नाकिरण॥१॥

गेले मेले काय सांगाल गोष्टीं।
स्वयें आत्मज्ञानी घाली परमात्मीं मिठी॥२॥

जीवा जीवन अंतरी बाहेजु निर्धारी।
सर्व निरंतरी पूर्ण भरित॥३॥

बाह्यजु प्रवृत्ति अंतरी निवृत्ति।
उभयतां गति एक आहे॥४॥

प्रसूतिकाळीं व्याली वांझ आपत्यजवळी।
वांझ क्रीडा विनोदें रळि खेळतसे॥५॥

अनुभव रहणीविण जाला भगवा दिगांबरु।
जैसा नग्नवरु हिंडे हाटाबिदीं॥६॥

तीर्थक्षेत्र व्रत दान यागादिक साधन।
सगुण निर्गुण पाहीं या दोहोमाजि
होऊनि राही।
तरी निवसि ठाईच ठायीं अरे जना॥८॥

सगुण निर्गुण पाहीं जया पासोनि।
ते राहे अनुभउनि येर वाउगेचि रया॥९॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलेंसि एकांतु।
द्वैताद्वैताची मातु उरेचिना॥१०॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा अनुभव, आत्मज्ञान आणि द्वैत-अद्वैत याबद्दल विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात "अनुभव रहणीविण कायसें श्रवण" म्हणजे अनुभवाशिवाय श्रवण करणं म्हणजे एक प्रकारचं अंधत्व आहे. "गर्भ अंधु नेंणें रत्नाकिरण" याचा अर्थ अनुभव नसलेल्या मनाला खरे ज्ञान कधीच मिळणार नाही.

दुसऱ्या श्लोकात, "गेले मेले काय सांगाल गोष्टीं" म्हणजे अनुभव घेतल्याशिवाय कोणतीही गोष्ट सांगणे अशक्य आहे. "स्वयें आत्मज्ञानी घाली परमात्मीं मिठी" म्हणजे आत्मज्ञानी व्यक्ती परमात्म्यातील मिठीत समाधानी आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "जीवा जीवन अंतरी बाहेजु निर्धारी" म्हणजे जीवनाच्या बाहेरील गोष्टी निर्भर आहेत. "सर्व निरंतरी पूर्ण भरित" म्हणजे जीवनात सर्व काही पूर्णता आहे.

चौथ्या श्लोकात, "बाह्यजु प्रवृत्ति अंतरी निवृत्ति" म्हणजे बाह्य प्रवृत्ती असली तरी अंतर्मुखता आवश्यक आहे. "उभयतां गति एक आहे" याचा अर्थ दोन्ही प्रवृत्त्यांचा एकच मार्ग आहे.

पाचव्या श्लोकात, "प्रसूतिकाळीं व्याली वांझ आपत्यजवळी" म्हणजे जन्म घेतल्यावर जीवनात वांझपण असू शकतं. "वांझ क्रीडा विनोदें रळि खेळतसे" म्हणजे वांझपणामुळे विनोद आणि आनंदाची भावना होते.

सहाव्या श्लोकात, "अनुभव रहणीविण जाला भगवा दिगांबरु" म्हणजे अनुभवाशिवाय भगवा वस्त्र धारण करणं म्हणजे नग्न असणं आहे.

उर्वरित श्लोकांमध्ये संत ज्ञानेश्वरा साधना, भक्ति आणि आत्मज्ञान यांचं महत्त्व अधोरेखित करतात. "सगुण निर्गुण पाहीं" म्हणजे सगुण आणि निर्गुण दोन्हींचा अनुभव घेणं आवश्यक आहे.

तिसरं, "द्वैताद्वैताची मातु उरेचिना" म्हणजे द्वैत आणि अद्वैत यांची एकत्रता आणि त्यांच्या अनुभवांची सांगड लागली पाहिजे.

सारांशात, हा अभंग अनुभव आणि आत्मज्ञानावर आधारित आहे, जिथे बाह्य आणि अंतर्मुखता यांचं संतुलन साधण्याचं महत्त्व अधोरेखित आहे.

अभंग ५३८
स्वरुपावबोधु बोधु कां फ़ावला।
इंद्रियीं डवरिला प्रेमभावो॥१॥

जाणते निवाले नेणते गुंतले।
भजनेंचि गोविले विसरे जावो॥२॥

शांतता समता निवृत्ति उदारु।
वर्षो न उध्दारु देतु असे॥३॥

ज्ञानदेवा धीर घटमठीं सामा।
अधउर्ध्व व्योमा हरि दिसे॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा ज्ञान, प्रेम, शांतता आणि ध्यान याबद्दल विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात, "स्वरुपावबोधु बोधु कां फ़ावला" याचा अर्थ आत्म्याचं स्वरूप समजून घेणं महत्त्वाचं आहे. "इंद्रियीं डवरिला प्रेमभावो" म्हणजे इंद्रियांचा वापर प्रेमाच्या भावनांमध्ये झाला पाहिजे.

दुसऱ्या श्लोकात, "जाणते निवाले नेणते गुंतले" म्हणजे जे ज्ञान आहे, त्याचं ठिकाण आणि गुंतवणूक अत्यंत महत्त्वाची आहे. "भजनेंचि गोविले विसरे जावो" म्हणजे भक्तीमध्ये शिरलं पाहिजे, अन्यथा विसरून जाईल.

तिसऱ्या श्लोकात, "शांतता समता निवृत्ति उदारु" म्हणजे शांतता, समता आणि निवृत्ती हे गुण महत्त्वाचे आहेत. "वर्षो न उध्दारु देतु असे" म्हणजे वर्षानुवर्षे जीवनात मिळवलेले अनुभव आणि शांती देणारे आहेत.

चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवा धीर घटमठीं सामा" म्हणजे ज्ञानेश्वरांचं धैर्य आणि समत्व अत्यंत महत्त्वाचं आहे. "अधउर्ध्व व्योमा हरि दिसे" म्हणजे सर्वात उंच स्थानावर हरि दिसतो, जो सर्वोच्च ज्ञान आणि प्रेमाचं प्रतीक आहे.

सारांशात, हा अभंग आत्मज्ञान, प्रेमभाव, शांतता आणि भक्तीवर लक्ष केंद्रित करतो, जिथे इंद्रियांचा वापर या गुणांच्या साधनासाठी होतो.

अभंग ५३९
सायुज्यसदनीं ज्ञानाचा उद्वार।
विज्ञानें अमर पावताहे॥१॥

साधनबाधन धन गोत वित्त।
हरिविण वित्त मनीं नाहीं॥२॥

मार्गींचा कापडी धरुनिया वोढी।
ईश्वरीं उघडी उडी घाली॥३॥

ज्ञानदेवा सिध्दी साधन सपूर।
कलेवर कापूर मुरालासे॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा ज्ञान, साधना, आणि ईश्वराच्या अनुभवाबद्दल विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात, "सायुज्यसदनीं ज्ञानाचा उद्वार" म्हणजे ज्ञानाने सायुज्य (एकरूपता) प्राप्त होते. "विज्ञानें अमर पावताहे" म्हणजे विज्ञानामध्ये अमरता साधता येते.

दुसऱ्या श्लोकात, "साधनबाधन धन गोत वित्त" म्हणजे साधना आणि बंधनांच्या संदर्भात धन मिळविणे महत्त्वाचे आहे. "हरिविण वित्त मनीं नाहीं" म्हणजे हरिविना (ईश्वराशिवाय) वास्तविक संपत्ती अस्तित्वात नाही.

तिसऱ्या श्लोकात, "मार्गींचा कापडी धरुनिया वोढी" म्हणजे मार्गावर चालताना कापडाला धरून चालणे, म्हणजे साधना करताना निरंतरता ठेवणे. "ईश्वरीं उघडी उडी घाली" म्हणजे ईश्वराच्या दिशेने उघडी उडी मारणे, म्हणजे आध्यात्मिक उन्नती साधणे.

चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवा सिध्दी साधन सपूर" म्हणजे ज्ञानेश्वरीच्या साधनांतून सिद्धी प्राप्त होते. "कलेवर कापूर मुरालासे" म्हणजे ज्ञान आणि भक्तीतून शुद्धता साधता येते.

सारांशात, हा अभंग ज्ञान, साधना, आणि ईश्वराच्या अनुभवाच्या महत्वाबद्दल आहे, जिथे ज्ञान आणि विज्ञानाचे एकत्रित महत्त्व दर्शविले आहे.

अभंग ५४०
काळें ना सावळें।
श्वेत ना पिंवळें।
नादबिंदाहुन वेगळें।
तें कवणरे चांगया॥१॥

ज्ञानदेव म्हणे जाण कां
माझे उमाणे॥२॥

गोडापरिस गोड गगनाहुनि वाड।
चौदाभुवना ज्याची चाड।
तें कवणरे चांगया॥३॥

ज्ञानदेवो मानवलें।
माझें मज सांगितलें।
दोहीचे मिळोनि एक जालें।
भलें केलें चांगया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा विविधता आणि एकतेच्या आध्यात्मिक अर्थांवर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात, "काळें ना सावळें" म्हणजे काळा किंवा सावळा रंग नसलेला, "श्वेत ना पिंवळें" म्हणजे श्वेत किंवा पिवळा रंग नसलेला, "नादबिंदाहुन वेगळें" म्हणजे नादाच्या बिंदूपासून वेगळा. हे सर्व म्हणजे एक चांगली स्थिती असलेले अनुभव किंवा गुण.

दुसऱ्या श्लोकात, "ज्ञानदेव म्हणे जाण कां" म्हणजे ज्ञानेश्वरांनी येथे विचारले आहे की या गुणांचा किंवा अनुभवांचा अर्थ काय आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "गोडापरिस गोड गगनाहुनि वाड" म्हणजे गोडीच्या संदर्भात गगनापेक्षा गोड अनुभव अधिक असतो. "चौदाभुवना ज्याची चाड" म्हणजे चौदाशाखांचा आस्पद असलेला अनुभव.

चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवो मानवलें" म्हणजे ज्ञानेश्वरांनी मानवतेचा स्वीकार केला आहे. "माझें मज सांगितलें" म्हणजे त्यांनी मला सांगितले आहे. "दोहीचे मिळोनि एक जालें" म्हणजे या दोन्ही अनुभवांची एकता प्राप्त केली आहे, आणि "भलें केलें चांगया" म्हणजे हे सर्व एकत्र करून चांगले कार्य साधले आहे.

सारांशात, हा अभंग विविधता आणि एकतेच्या आध्यात्मिकता, अनुभव आणि गोडीच्या संदर्भात आहे, जिथे ज्ञान आणि अनुभवाची एकता साजरी केली आहे.

अभंग ५४१

आवो कमळनयनीं चांदिणें भासिलें।
तयामाजी एक निराकार देखिलें॥१॥

हेंही नव्हे तेंहि नव्हे
कांही नव्हे तोचि पैं होय॥२॥

बापरखुमादेविवरु नव्हताचि पैं जाला।
होऊनियां फ़ावला फ़ावो सरला॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा अद्वितीयतेचा अनुभव व्यक्त करतात.

पहिल्या श्लोकात, "आवो कमळनयनीं चांदिणें भासिलें" म्हणजे कमळाच्या नयनीं चंद्रासारखा अनुभव दिसतो. "तयामाजी एक निराकार देखिलें" म्हणजे त्या अनुभवात एक निराकार तत्व देखील आहे, जो सर्वकाही व्यापून आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "हेंही नव्हे तेंहि नव्हे" म्हणजे कोणतेही विशिष्ट रूप नाही, "कांही नव्हे तोचि पैं होय" म्हणजे तोच एक अनुभव आहे जो काहीही नसतो.

तिसऱ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु नव्हताचि पैं जाला" म्हणजे ज्ञानेश्वरांच्या मनात जो काही नाही तोच अनुभव गाठीला लागला आहे. "होऊनियां फ़ावला फ़ावो सरला" म्हणजे तो अनुभव होऊन सर्वत्र व्याप्त झाला आहे.

सारांशात, हा अभंग निराकारतेचा अनुभव, अद्वितीयता, आणि सृष्टीतील सर्वत्र व्याप्त असलेल्या एकात्मतेवर भाष्य करतो.

अभंग ५४२
मेरुपरतें एक व्योम आहे।
तेथें एकु पाहे तेज:पुंजु॥१॥

तेज नव्हे तेज:पुंजू नव्हे॥२॥
शितळ नव्हे शांतही नव्हे॥३॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलही नव्हे।
नव्हे तो होये चतुर्देहेंविण॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा आत्मा आणि परमात्मा यांच्यातील अद्वितीयतेचे वर्णन करतात.

पहिल्या श्लोकात, "मेरुपरतें एक व्योम आहे" म्हणजे मेरू पर्वतावर एक शून्य आहे, जिथे "तेज:पुंजु" म्हणजे एक अद्भुत तेज दिसते.

दुसऱ्या श्लोकात, "तेज नव्हे तेज:पुंजू नव्हे" म्हणजे ते तेज असले तरी ते एक विशिष्ट रूप नाही.

तिसऱ्या श्लोकात, "शितळ नव्हे शांतही नव्हे" म्हणजे तिथे शीतलता किंवा शांतता देखील नाही.

चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलही नव्हे" म्हणजे त्या अनुभवात विठोबाचाही अस्तित्व नाही. "नव्हे तो होये चतुर्देहेंविण" म्हणजे तो अनुभव कोणत्याही रूपात किंवा आकारात सापडत नाही.

सारांशात, हा अभंग निराकारतेचे, अद्वितीयतेचे आणि सर्व रूपांपेक्षा परे असलेल्या अनुभवाचे वर्णन करतो.

अभंग ५४३
पाहातां पाहाणें दृश्याही वेगळें।
तें कैसें आकळे म्हणतोसि॥१॥

आहे तें पाहीं नाहीं तें होई।
ठायींच्या ठायीं तुंची होसी॥२॥

स्वरुपीं समता ह्रदयस्था आप।
तयाचें स्वरुप आदि मध्यें॥३॥

बापरखुमादेविवरु सगुणी समाये।
निर्गुण दिसताहे जनीं रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा विश्वाचे अद्वितीय स्वरूप आणि आत्म्याची सर्वत्र उपस्थितता यांचे वर्णन करतात. दृश्य व अदृश्य यांमध्ये एकात्मतेचा अनुभव साधकाला देणारा आहे.

​

अभंग ४४४
सकळ नेणोनिया आना।
एकला विठ्ठलुचि जाण॥१॥

पुढति पुढति मना।
एकला विठ्ठलुचि जाणा॥२॥

हेचि गुरुगम्याची खूण।
एक विठ्ठलुचि जाण॥३॥

बुझसि तरि तूंचि निर्वाण।
एकला विठ्ठलुचि जाण॥४॥

हेंचि भक्ति हेंचि ज्ञान।
एकला विठ्ठलुचि जाण॥५॥

बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण।
एकला विठ्ठलुचि जाण॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा विठोबा या एकमेव परमात्म्याच्या चिंतनावर बल देतात. सर्व गोष्टींचा आधार विठोबा असल्याचे स्पष्ट करून, भक्ती आणि ज्ञानाचे महत्त्व सांगतात. विठोबा केवळ एकच सत्य असल्याचे सांगत, गुरूंच्या मार्गाने जाण्याची प्रेरणा देतात. भक्ती आणि निर्वाण ह्या प्रक्रियेत विठोबा साक्षात्काराची अनुभूती आहे.

अभंग ४४५
गाते श्रोते आणि पाहाते।
चतुर विनोदि दुश्चिते।
सोहंभावी पूर्णज्ञाते या सकळांतें विनवणी॥१॥

करा विठ्ठलस्मरण।
नामरुपीं अनुसंधान।
जाणोनि भक्तां भवलक्षण।
जघनप्राण दावितो॥२॥

पुंडलीकाच्या भावार्था।
गोकुळींहुनी जाला येता।
निजप्रेमभक्ति भक्तां।
घ्या घ्या आतां।
म्हणतसे॥३॥

मी माझे आणि तुझें।
न धरी टाकी परतें ओझें।
भावबळें फ़ळती बिजे।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलीं॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा श्रोते आणि गायक यांच्यातील एकत्व, चित्तवृत्त्या आणि भक्तिभावाचे महत्त्व दर्शवतात. विठोबाच्या स्मरणाच्या माध्यमातून भक्तांना एकत्र आणणे आणि त्यांच्या प्रेमाचा अनुभव देणे हा उद्देश आहे. पुंडलीकाच्या प्रेमातून, भक्तांच्या अंतःकरणात जीवंत प्रेम आणि भक्ति निर्माण होते, ज्यामुळे भक्त आपापसात एकसंध राहतात. विठोबा ही एक अशी शक्ती आहे जी भक्तांच्या जीवनात सकारात्मकता आणते.

अभंग ४४६
निजानंद हें पै ब्रह्म।
ऐसे जाणती योगी वर्म॥१॥

विठ्ठल विठ्ठल स्मरेना।
चुके संसारदर्शना॥२॥

रखुमादेविवरावांचुनि।
कवण पुरविल
जिवीची खुण॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा आत्मानंद आणि ब्रह्माच्या अद्वितीयतेचा विचार करतात. योगी व्यक्ती स्वतःच्या अंतरातील आनंदाची अनुभूती घेतात. विठोबाचे स्मरण केल्याने संसारातील भ्रम मिटतो, आणि भक्तांना खऱ्या जीवनाचे दर्शन होते. अंततः, रखुमादेवीवर विठोबाचा आश्रय घेतल्याने जीवाला आवश्यक दिशा आणि मार्गदर्शन मिळते.

अभंग ४४७
शिवभवानिये उपदेशी प्राणप्रिये।
निजमानसीं ध्यायें परमानंदु पाहे॥१॥

राम सखा राम सखा।
रामु सखा हरि रामु सखा॥२॥

सहस्त्र नामावरी कळसु साजे।
तोचि तो अंतरी बाहिजु भीतरीं॥३॥

हेंचि निजधर्म हेचि निजकर्म।
हेंचि परब्रह्म वर्म हेचि एकु॥४॥

जिवाचें जिवन मनाचें मोहन।
सुखाचें साधन भक्तिज्ञानाचें अंजन॥५॥

बापरखुमादेविवरु सुलभु साकारु।
अर्धमातृका अक्षरु चिदानंदसुख थोरु॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा भक्तांच्या जीवनातील प्रेम आणि आनंदाचा अनुभव दर्शवितात. शिवभवानित उपदेश घेतल्याने आत्मा परम आनंद अनुभवतो. राम आणि हरि यांचे सखा म्हणून स्मरण केले जाते, जे भक्तांना सुरक्षितता आणि सुख देते. सहस्त्र नामांचे महत्त्व सांगितले जाते, जे अंतर्मनात आणि बाह्य जगात भिती दूर करते. निजधर्म, निजकर्म आणि परब्रह्म हे एकत्रीत करून जीवनातील सुखाचा स्रोत शोधला जातो, जो भक्तिज्ञानात आहे. अंततः, बापरखुमादेविवर विठोबाची कृपा मिळविल्याने आत्मा आनंदात परिपूर्ण होतो.

अभंग ४४८
ॐ नमो भगवते वासुदेवाय।
वोडियाणा बंदु घालुनिया देहुडा लागसील पावो।
वोतप्रोत सांडूनि मना धरिसि अहंभावो।
ओंकारबिंदुचा न पवसि ठावो।
वोळगे वोळगे कृष्णद्वारावतिये रावो॥१॥

ओं नमो भगवते वासुदेवाय।
द्वादशक्षरि मंत्रु न जपसि काह्या॥ध्रु०

नागिणि उत्साहो नवहिद्वारें निरोधुन।
नाडित्रयामाजि सुषुम्नासंचरण।
न साधे हा मार्ग असे बोलती मुनिजन।
नरहरि चिंतने अहर्निशि मुक्तिस्थान॥२॥

मोडिसि करचरण तेणें पावसि अंत समो।
मोहो तृष्णा न तुटे ब्रह्मविद्या केवि गमो।
मोठा हा अन्यावो जे हरिचरणीं
नाहीं नामो।
मोक्षाची चाड तरी मुकुंदीं मन रमो॥३॥

भांबावसी झणे हें शरीर कर्दळीस्तंभ।
भस्म कृमि विष्ठा उभे आहे तों सुशोभ।
भाविता किटकी जाली भृंगी
तिया क्रमिले नभ।
भावें भक्ति सुलभ वोळगा गा पद्मनाभ॥४॥

गति मती इंद्रियें जव आहेती समयोग।
गणित आयुष्य न पुरें जंव हे
न नचे भंग।
गमला हाचि योग जे अनुसरावा श्रीरंग।
गरुडध्वज प्रसादें निस्तरिजे भवतरंग॥५॥

वनिं सिंह वसतां गजीं
मदु केवीं धरावा।
वन्हिदग्धबीज त्यासि अंकुर
केवि फुटावा।
वज्रपाणी कोपलिया गिरि उदधी
केवि लंघावा।
वदनीं हरि न उच्चारी तेणें
संसार केंवि भुंजावा॥६॥

तेज नयनींचा भानु जेणें
तेजे मीनले ते।
त्याचे मानसिचा चंद्रमा
तो सिंपोते अमृतें।
त्याचे नाभिकमळीं ब्रह्मा
तेणें सृजिलीं सकळहीं भूतें।
तें विराटस्वरुप वोळखावें विष्णुभक्तें॥७॥

वाताघातें फुटे गगनीं मेघाचा मेळावा।
वारिबिंदु पद्यिणिपत्रीं केवी हो ठेवावा।
वानराच्या हातीं चिंतामणी केवि द्यावा।
वासुदेव चिंतनें तोचि कल्मशा उठावा॥८॥

सूक्ष्म स्थूळ भूतें चाळिताहे परमहंसु।
शूळपाणी देवोदेवि जयाचारे अंशु।
शुभाशुभीं कर्मी न करि नामाचा आळसु।
सुखें निरंतरी ध्याई ध्याई ह्रषिकेशु॥९॥

देव होऊनि उदार भक्तां देतो अमरपदें।
देतां न ह्मणे सानाथोर वैरियासि तेचि दे।
देहे सार्थक अंति वासुदेव द्वय छंदे।
देखा आजामेळ उध्दरिला
नामें येणें मुकुंदें॥१०॥

वाडा सायासि मनुष्यजन्म पावावा।
वियाला पुरुषार्थ तो कां
वाया दवडावा।
वाचामनें करुनि मुरारी वोळगावा।
व्रतें एकादशी करुनि परलोक ठाकावा॥११॥

या धनाचा न धरी विश्वास।
जैशी तरुवर छाया।
यातायाती न चुकें तरी
हे भोगसिल काह्या।
या हरिभजनेविण तुझें जन्म
जातें वायां।
यालागी वैकुंठनाथाच्या तूं चिंती
पा रे पायां॥१२॥

इहींच द्वादशाक्षरीं ध्रुव अढळ पद पावला।
प्रल्हाद रक्षिला अग्निशस्त्रापासुनि जळा।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु तुह्मी
ध्यारे वेळोवेळां।
तो कळिकाळापासुनी सोडविल अवलीळा॥१३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा भक्तांच्या अनुभव, श्रद्धा आणि अध्यात्मिक प्रवासाचा गहन आढावा घेतात. वासुदेवाचे स्मरण, ब्रह्मविद्या, तृष्णा, आणि मनाच्या अहंभावाच्या त्यागावर जोर दिला आहे. संतांनी जीवनाच्या क्षणिकतेवर प्रकाश टाकला आहे, आणि भक्ति व ज्ञानाच्या माध्यमातून मुक्ती साधण्याचा मार्ग दाखवला आहे. हे अभंग भक्तांना आंतरिक शांती आणि परम आनंद प्राप्त करण्यास प्रेरित करतात.

अभंग ४४९

विठ्ठलु नाहीं जये शरीरीं।
वाया कांगा जन्मले संसारी।
विठ्ठलु नाहीं जये नगरीं
तें अरण्य जाणावें॥१॥

विठ्ठलु नाहीं जये देशीं।
स्मशानभूमी ते परियेसी।
रविशशिवीण दिशा जैसी।
रसना तैसी विठ्ठलेंविण॥२॥

विठ्ठला वेगळें जितुकें कर्म।
विठ्ठला वेगळा जितुका धर्म।
विठ्ठला वेगळें बोलती ब्रह्म।
तितुकाही श्रम जाणावा॥३॥

सच्चिदानंदघन। पंढरिये परिपूर्ण।
कर ठेवोनियां जघन
वाट पाहे भक्ताची॥४॥

विठ्ठलेंविण देवो ह्मणती।
ते संसार पुढती।
विठ्ठलाविण तृप्ती।
नाहीं प्रतीतिविठ्ठलेंविण॥५॥

श्रीगुरुनिवृत्तीनें दिधलें।
तें प्रेम कोणे भाग्यें लाधलें।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलें।
ऐसें केलें ज्ञानदेवा॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा विठ्ठलाची उपासना आणि त्याचे महत्व स्पष्ट केले आहे. विठ्ठलाशिवाय जीवन म्हणजे एक जंगल, एक निरर्थकता आहे. विठ्ठल नसेल तर आत्मा आणि शरीराच्या अनुभवात कमीपणा येतो, आणि सृष्टीत आनंद नाहीसा होतो.

संत ज्ञानेश्वर विठ्ठलाला सच्चिदानंदाचा स्वरूप मानतात, जो सर्व पूर्णता आणि प्रेमाचा प्रतीक आहे. विठ्ठलाशिवाय अन्य सर्व देवता असफल आहेत, कारण विठ्ठलाशिवाय तृप्ती अनुभवता येत नाही.

श्रीगुरुनिवृत्तीचा मार्गाने प्रेम प्राप्त करण्याची क्षमता आहे, आणि या प्रेमाचा अनुभव घेणे हे भाग्याचे आहे. ज्ञानेश्वर विठ्ठलाच्या भक्तीच्या महत्त्वाबद्दल गहन विचार व्यक्त करतात, ज्यात जीवनातील प्रत्येक गोष्ट विठ्ठलाच्या प्रेमात समाविष्ट आहे.

करुणापर – अभंग ४५० ते ४५३

अभंग ४५०

मी माझें करुनि देह चालविसी वायां।
आतां जेथींचा तेथें निमोनि जाय
ऐसें कीजे देवराया॥१॥

जंव जंव गोड तंव तंव जाड।
जाड गोड दोन्ही नको रया॥२॥

त्रिगुणवोझें जडपण रचूनि लोटुनि देसी महापुरीं।
आवर्त वळसा पडिलिया मग
तेथें कैची असे उरी रया॥३॥

ऐसे लटिकेंचि गार्‍हाणें देवों मी किती।
तुज नये काकुलती।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला म्या
तुजमाजी घेतली सुति रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वर त्यांच्या अंतःकरणातील विचारांची गहराई व्यक्त करतात. त्यांनी देह आणि आत्मा यांचा संबंध स्पष्ट केला आहे. देहाच्या जीवनातील अडचणी आणि सीमिततेचा अनुभव घेण्याच्या प्रक्रियेत त्यांनी देव्यतेकडे वळण्याची गरज व्यक्त केली आहे.

पहिल्या श्लोकात ते सांगतात की आपण आपल्या कर्मांनी देह चालवतो, पण तेव्हा आत्मा कुठे आहे, हे विचारणे आवश्यक आहे. दुसऱ्या श्लोकात गोडी आणि जडपणाचा संदर्भ दिला आहे, जो संतुलनाचा संदेश देतो.

तिसऱ्या श्लोकात त्रिगुणांच्या आहारी जडपणाचा अनुभव दिला आहे, जो जीवनाच्या विविध आव्हानांमध्ये उलझून जातो.

अखेरच्या श्लोकात, त्यांनी विठ्ठलाच्या प्रेमात स्वप्नांमध्ये जाण्याची आणि काकुलता न गमावण्याची भावना व्यक्त केली आहे, ज्यामुळे त्यांनी आध्यात्मिक शांती अनुभवली आहे.

अभंग ४५१

परिमळाची धांव भ्रमर वोढी।
तैसी तुझी गोडी लागो मज॥१॥

अविट गे माय विटेना।
जवळी आहे परि भेटेना॥२॥

तृषा लागलीया जीवनातें वोढी।
तुझी गोडी लागलिया जिवा॥३॥

बापरखुमादेविवराविठ्ठलीं आवडी।
गोडियेसि गोडी मिळोन गेली॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वर प्रेम आणि आत्मिक गोडीचा अनुभव व्यक्त करतात. पहिल्या श्लोकात त्यांनी प्रेमाच्या गोडीची तुलना परिमळाच्या धावासोबत केली आहे, जिथे प्रेम एक गोडी आहे जी त्यांच्या जीवनात लागते.

दुसऱ्या श्लोकात, त्यांनी प्रेमाच्या अभावाची भावना व्यक्त केली आहे; जरी ती जवळ असली तरी ती भेटत नाही. तिसऱ्या श्लोकात, त्यांनी जीवनातील तृष्णेच्या अनुभवाबद्दल बोलले आहे, जिथे विठ्ठलाची गोडी त्यांच्या आत्म्याला आवश्यक आहे.

अखेरच्या श्लोकात, त्यांनी विठ्ठलाच्या प्रेमात लवकरच गोडी मिळवण्याची आशा व्यक्त केली आहे, ज्यामुळे आत्मिक शांती आणि आनंद साधता येईल.

​

अभंग ४५३

पडलें दूर देशीं मज आठवें मानसीं।
नको नको हा वियोग
कष्ट होताती जिवासीं॥१॥

दिनु तैसी रजनीं जालिगे माये।
अवस्था लावूनी गेला
अझुनी कां नये॥२॥

गरुडवाहनागंभिरा येईगा दातारा।
बापरखुमादेविवरा श्रीविठ्ठला॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वर वियोगाची भावना व्यक्त करतात. पहिल्या श्लोकात, त्यांनी दूर गेल्यावर मनाच्या कष्टांची कल्पना दिली आहे, जिथे वियोगाची तीव्रता सहन करणे कठीण होते.

दुसऱ्या श्लोकात, रात्रीच्या काळात काळजी घेतली जाते, आणि आशा व्यक्त केली जाते की प्रियजन लवकरच परत येईल. तिसऱ्या श्लोकात, त्यांनी विठ्ठलाची महिमा गात, गरुडवाहनाचे प्रतीक वापरले आहे, जे सर्व समस्यांना दूर करण्यासाठी येईल.

संपूर्ण अभंगात प्रेम, वियोग आणि आशेचा गूढ भाव आहे.

अभंग ४५४

राज्यपद गाढा पदपाद नसतां।
हरिनामीं बसतां सर्वपद॥१॥

पदाभिमानु कांहीं तोही देहीं नाहीं।
आला गेला ठायीं न संपडे दृष्टी॥२॥

ब्रह्मानंद आशापाश तोडी।
दाऊनी उघडी मूर्ती आम्हां॥३॥

ज्ञानदेवीं सोहं मंत्राचे आवर्तन।
मदमत्सरभान विरालें देहीं॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वर पदाची महिमा आणि हरिभक्तीची महत्त्व सांगतात. पहिल्या श्लोकात, राज्यपदाची किंवा अन्य पदांची आवश्यकता नसल्याचे व्यक्त करतात; हरिनामामुळे सर्व काही पूर्ण होतं.

दुसऱ्या श्लोकात, त्यांनी पदाभिमान आणि आत्मगौरवाच्या दुर्गुणांची चर्चा केली आहे, जेथून माणसाला वास्तविकता समजून घेण्यात अडचण येते.

तिसऱ्या श्लोकात, ब्रह्मानंदाची उपासना आणि आशा यांच्या बंधनांना तोडण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे.

चौथ्या श्लोकात, ज्ञानदेवांनी 'सोहं' मंत्राच्या पुनरावृत्तीने आत्मज्ञान प्राप्त करण्याचा मार्ग दाखवला आहे, जो मदमत्सरपासून दूर राहण्यास प्रोत्साहित करतो.

संपूर्ण अभंगात आध्यात्मिकता, निर्गुण भक्ति आणि आत्मज्ञानाचे तत्वज्ञान आहे.

अभंग ४५५

होरे तूं विठ्ठला होरे तूं विठ्ठला होरे
तूं विठ्ठला होरे तूं गोपाळा।
क्षेम देई रे वेल्हाळा॥१॥

तुज पाहतां भुललीये चित्ता।
काय करुं मी आतां येई पंढरीनाथा॥२॥

पिसुणें परावीं मज काय करावीं।
तुजची आठवी श्रीचरण दाखवी॥३॥

तुजविण वेल्हाळा कें सुखसोहळा।
रखुमादेविवरा विठ्ठला
शेजे नलगे डोळां॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत भक्तीची गहराई व्यक्त करत आहेत.

पहिल्या श्लोकात, विठोबाची आणि गोपाळाची स्तुती केली आहे, ज्यामुळे भक्तांच्या जीवनात सुरक्षितता आणि सुख मिळते.

दुसऱ्या श्लोकात, विठोबाच्या दर्शनाने मन भुलले आहे, आणि भक्त चिंतित आहे की त्याने काय करावे.

तिसऱ्या श्लोकात, भक्त विठोबाच्या चरणांची आठवण करत आहे, जेणेकरून त्याला मार्गदर्शन मिळेल.

चौथ्या श्लोकात, विठोबाशिवाय दुसरे काहीही सुख नाही, याची कबुली आहे, आणि भक्त विठोबाच्या कृपेची अपेक्षा करत आहे.

संपूर्ण अभंग भक्ती, प्रेम आणि विठोबाच्या आश्रयाची गहराई दर्शवतो.

​अभंग ४५६

परतोन पाहासी न बोलसी आम्हासी।
तुझीया रुपासी नांव नाहीं॥१॥

सांगता नवल पाहतां बरवे
मायामृगजळ देखियलें॥२॥

ज्ञानदेवो म्हणे उफ़राटिये दृष्टी।
परतोनिया भेटी देई क्षेम॥३॥

अर्थ:
या अभंगात भक्तीच्या गहन अनुभवाचे चित्रण केले आहे.

पहिल्या श्लोकात, भक्त विठोबाच्या रूपाचे वर्णन करत आहे, पण त्या रूपाचे नाव घेतले नाही. येथे विठोबाचे दिव्य स्वरूप आणि त्याच्याशी असलेला संवाद यावर जोर दिला आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, भक्त म्हणतो की विठोबाचे दर्शन घेतल्यावर त्याला नवल वाटते, जसे मायामृगजळात फसणे. हे जग हे भ्रमांचे आणि भ्रामकतेचे प्रतीक आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, ज्ञानदेव सांगतात की, विठोबा आपल्या भक्तांना सदैव भेटी देऊन त्यांना क्षेम (सुख) प्रदान करतो, जे दृष्टीला उफराट्या (उंच) असते.

संपूर्ण अभंग भक्तीच्या गहराईचे, प्रेमाचे आणि दिव्य दर्शनाचे वर्णन करतो.

अभंग ४५७

माझिये ह्रदयीं बुंथी ते डोळ्यां
सगुणप्रीति वाचे नाम संपत्ति
ऐसेंचि असो।
म्हणौनि तुझें नाम आवडे हेंचि
प्रेम न विसंबे वर्म निजध्यास रया॥१॥

श्रवण नाम गोडी श्रवण नाम गोडी।
हीच आवडी देई मना॥२॥

तुझिये सगुण बुंथीचा वासु व्हावा
माझ्या ह्रदयीं ऐसा निज
सुखाचिया निजध्यासा।
तुझिये आवडी अनुसंधान तुझिया
स्वरुपीं मन डोळा बैसो
कां ध्यान हेंचि रुप॥३॥

हेंचि निज आवडी देईकां दातारा
चुकवी येरझारा गर्भवास॥४॥

म्हणौनि रखुमादेविवरा विठ्ठला
उदारा भावें जोडलासि आम्हा।
श्रुतिपुराणे वर्णिती नेति नेंति
तुझा महिमा।
तुझें नाम रुप सुंदर हेंचि
निरंतर देई आम्हा सर्वोत्तमा रया॥५॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विठोबाच्या नामाची महती आणि त्याच्यावरच्या प्रेमाचे वर्णन करतो.

पहिल्या श्लोकात, भक्त सांगतो की विठोबाचे नाम हृदयात बसले आहे आणि तेच प्रेमाचे वास्तविक स्वरूप आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, भक्त श्रवणात विठोबाचे नाम गोड आहे, जे मनाला शांती आणि आनंद देते.

तिसऱ्या श्लोकात, भक्ताचा उद्देश आहे की विठोबाचे सगुण स्वरूप हृदयात राहो आणि ते सुख देणारे असावे. त्याचे ध्यान करणे आवश्यक आहे.

चौथ्या श्लोकात, भक्त विठोबाला उदार भावाने जोडल्याबद्दल आभार व्यक्त करतो, आणि त्याचे महात्म्य श्रुति-पुराणांत वर्णित आहे.

या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि विठोबाच्या नामाची महिमा स्पष्टपणे व्यक्त केली आहे.

​ढोंगी परमार्थ्यास उपदेश – अभंग ४५८ ते ४६१

अभंग ४५८

शरीर वरिवरि कां दंडिसि जंव
वारिलें न करी तुझें मन।
जळीं नेत्र लाउनि टोकती अविंशा
लागोनि तैसें नको नको बकध्यान करुं॥१॥

चित्त सुचित्त करी मन
सुचित्त करी।
न धरी तूं विषयाची सोय।
वनीं असोनी वनिता चिंतिसि तरि
तपचि वाउगें जाय रया॥२॥

त्रिकाळ स्नान करिसी तीर्थजळीं
परि नवजाती मनींचे मळ।
तुझियानि दोषें तीर्थ कुश्चित्त
जाले जैसी त्या रजकाची शीळ रया॥३॥

आतां करिसी तरी चोखटची करी त्यासी
साक्ष तुझें तुज मन।
लटिकेंन झकवसी तर्‍ही देव दूर्‍हा होसी
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण॥४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त विठोबाला मनाच्या शुद्धतेवर आणि आचार-विचारांच्या महत्त्वावर लक्ष देतो.

पहिल्या श्लोकात, भक्त सांगतो की शरीराची काळजी घेत असताना मनाने तुझ्या विचारांवर नियंत्रण ठेवायला हवे, अन्यथा ध्यानही हवे असले तरी मन भटकते.

दुसऱ्या श्लोकात, भक्त मनाची शुद्धता साधण्यासाठी विषयांच्या अडचणींना दूर ठेवण्याचा सल्ला देतो. मनाने विचारांच्या जंगलात गढले तरी तपश्चर्या करून बाहेर पडणे आवश्यक आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, भक्त स्नानाच्या आचाराची तुलना करता, तीर्थात स्नान करूनही मनाची शुद्धता आवश्यक आहे. जर मनामध्ये दोष असतील, तर तीर्थाला काहीही अर्थ नाही.

चौथ्या श्लोकात, भक्त मनाला विठोबाच्या ध्यानात एकाग्र करण्याची आणि त्यातच आपले कार्य पूर्ण करण्याची प्रेरणा देतो. देवाची कृपा साधण्यासाठी मनाने शुद्ध राहणे आवश्यक आहे.

या अभंगात भक्ती, मनाची शुद्धता, आणि विठोबाच्या नामाचे महत्व यावर भर दिला आहे.

​

अभंग ४५९

मतमांतांतरें रचूनियां ग्रंथु ज्ञानव्युत्पत्ति
जंव जाली नाहीं आत्मप्रतिती।
ये सकळ विज्ञानें विषयासक्तीचेनि अनुमानें
तेणें केंवि तुटे संसृती॥१॥

अंतरींचा स्फुलिंग जाज्वल्य जाणतां
कामक्रोधाचिया उपपत्ती।
बाह्य दीक्षा उदंडी आणुनिया तेणें
केविं होय ब्रह्मप्राप्ती रया॥२॥

सुटलेपणें करिसी विषय त्याग
तेणें अंतरीं होय अनुराग।
परतोनि तरीच पावशी ब्रह्म भाग रया॥३॥

आपुलेनि रुढपणें ग्रंथाचे विज्ञानें
संपदा मिरविती ज्ञातेपणें।
अंतरी आशापाश विखार भरणें
जगीं संतता मिरवणें॥४॥

येणें द्वारें म्हणसी मी वंद्य जगीं कीं
उपासनाद्वारें मुक्त होणें।
पालट केलिया साठीं सिणो नको
बापा जेविं गधर्व नगरीं वस्ती करणें॥५॥

यालागी दंभ दर्प सकळ प्रतिष्ठादि
भ्रांति धनदाराविषयासक्ती।
ऐसा अहंममते ज्ञातेपणाचेनि अहंकारें
तेणें केविं होय आत्मप्राप्ती॥६॥

जंव येणें देहें विनीतता शरण
गेला नाहीं संताप्रती।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु चिंतितां।
सर्व सुखाची होय निजप्राप्ती रया॥७॥

अर्थ:

या अभंगात ज्ञान, भक्ती आणि आत्मप्राप्तीच्या गहन विचारांवर प्रकाश टाकला आहे.

पहिल्या श्लोकात, लेखक सांगतो की भिन्न मतांवर आधारित ग्रंथ किंवा ज्ञान तयार केले जातात, पण ते आत्मप्रतितीपर्यंत पोहोचत नाहीत. ज्ञान विषयांच्या आकर्षणामुळे कसे फोल ठरते हे स्पष्ट करतो.

दुसऱ्या श्लोकात, अंतरीचा प्रकाश व आंतरिक स्पंदन यांच्यावर भाष्य करताना, काम आणि क्रोध यांचे परिणाम स्पष्ट केले आहेत. बाह्य दीक्षा मिळवून देखील, ब्रह्मप्राप्ती साधणे सोपे नाही.

तिसऱ्या श्लोकात, विषयांचा त्याग केल्याने अंतर्मुखता साधता येते आणि त्यातून ब्रह्माचा अनुभव घेतला जातो, असे सूचित केले आहे.

चौथ्या श्लोकात, ग्रंथांचे ज्ञान आणि रुढींच्या आड येणार्‍या अडचणींवर चर्चा केली आहे. आशा आणि स्वार्थ यांच्यामुळे जगी संतता मिळवणे अवघड आहे.

पाचव्या श्लोकात, उपासना आणि आत्मज्ञान यावर भाष्य आहे, जेव्हा माणसाचे दंभ, दर्प आणि अहंकार कमी होतो, तेव्हा आत्मप्राप्ती साधता येते.

आखिरी श्लोकात, देहाची विनम्रता आणि संतांचे आदर्श यांचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. विठोबाच्या चिंतनामुळे सर्व सुखांची प्राप्ती होते, हे सांगितले आहे.

या अभंगात आत्मज्ञान, भक्ती, आणि आचार विचार यांचे अत्यंत महत्व यावर जोर दिला आहे.

अभंग ४६०

तोंडे जाले संन्यासु।
भोगावरी धावें हव्यासु॥१॥
ते नेणती ब्रह्मरसु।
वायां होति कासाविसु॥२॥

ब्रह्मकर्मानें साधु जाती।
वायां चुकली तुझी भक्ति॥३॥
सर्वत्र आपणचि म्हणती।
अभक्ष्य भक्षण करिती॥४॥

तोडी दंभ माया धंदा।
शरण रिघे रे गोविंदा॥५॥
चुकले विठ्ठला उदारा।
बापरखुमादेविवरा॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी संन्यास व भक्ति यांचे गहन विवेचन केले आहे.

पहिल्या श्लोकात संन्यास घेण्याच्या भोगाबद्दल भाष्य केले आहे. एकीकडे भोगांच्या मागे धावणे आणि दुसरीकडे ब्रह्मरसाचा अनुभव घेण्याची इच्छाशक्ती यांमध्ये संघर्ष आहे.

दुसऱ्या श्लोकात ब्रह्मरसाची अनुभूती न घेता, भोगांच्या आहारी जाणे यावर प्रकाश टाकला आहे.

तिसऱ्या श्लोकात ब्रह्मकर्माच्या माध्यमातून साधू जीवन जगण्याचा उल्लेख आहे, आणि तिथे भक्तीच्या मार्गावर चुकण्याची शंका व्यक्त केली आहे.

चौथ्या श्लोकात व्यक्ती स्वतःची यथार्थता विसरून अभक्ष्य पदार्थांची भक्षण करताना दिसते.

पाचव्या श्लोकात दंभ, माया आणि धंदा यांच्यावर टीका करण्यात आली आहे. हे सर्व असत्य असून, त्यामध्ये गोविंदाची शरणागती आवश्यक आहे.

आखिरी श्लोकात विठोबाच्या उदारतेची चूक स्वीकारली आहे, जेणेकरून भक्तांवर खरे प्रेम आणि आशीर्वाद मिळवता येईल.

या अभंगात साधना, भक्ती आणि आध्यात्मिकतेचा गहन विचार प्रस्तुत करण्यात आले आहे, जो भक्तांच्या मनाला प्रबोधन करतो.

​

अभंग ४६१

विटंबुनि काया दंड धरी करीं।
हिंडे घराचारी नवल पाहे॥१॥
असमाधानी विषयीं विव्हळ।
तरी दंडु केवळ काजा काई॥२॥

सिध्दचि असतां कां गा विटंबिसी।
संन्यासी तूं जाण कैसा॥३॥
निजाश्रमींच वास संकल्पासी त्यागी।
सर्वस्वें वैरागी।
तोचि तो संन्यासी।
संगीं असंगता तोचि जाण संन्यासी।
स्वरुप तयापाशीं जवळी आहे॥४॥

बापरखुमादेविवरु उघडचि संन्यासी।
तोचि पूर्ण भासीं भरला असे।
निवृत्तिरायें खुणा दाखविला निरुता।
तो जाणण्या परता सदोदितु॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी संन्यासाचे गूढार्थ उलगडले आहे.

पहिल्या श्लोकात शरीराची दया करून, विटंबनाचे वर्णन केले आहे. बाह्य जगाचे भास करून, अंतर्मनातील असमाधानाचे अनुभव विशद केले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात संन्यासाचे सिध्दत्व असताना देखील, विटंबनेने त्याचे अर्थ उलगडले पाहिजेत, असा प्रश्न उपस्थित केला आहे.

तिसऱ्या श्लोकात संन्यासाची खरी व्याख्या दिली आहे. निजाश्रम आणि वैराग्याचे त्याग करून, जे संगात असंगतेचे महत्त्व जाणतो, तोच खरा संन्यासी आहे.

चौथ्या श्लोकात बापरखुमादेविवराच्या दृष्टिकोनातून, संन्यासाचे खुले आणि पूर्ण रूप दर्शवले आहे. निवृत्तीरायांकडून दाखवलेल्या खुणा यामध्ये अंतर्मुखतेचा संदेश आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी संन्यास आणि आत्मज्ञानाच्या विषयावर गहन विचार प्रकट करतात, ज्यामुळे भक्तांच्या हृदयात विचारांचे द्वार खुलते.

गृहादि त्याग्यास उपदेश – अभंग ४६२ ते ४६६

अभंग ४६२

घरदार वोखटें त्यजूं म्हणसी तरी
शरीरा येवढें जाड।
मायबाप वोखटी त्यजूं म्हणसी तरी
अहंकार अविद्येचें कोड॥
बंधु सखे त्यजूं म्हणसी तरी
काम क्रोध मद मत्सर अवघड।
बहिणी पाठीच्या त्यजूं म्हणसी आशा
तृष्णा माया अवघड रया॥१॥

त्यजिलें तें काय कासया म्हणिजे
सांग पा मजपांशीं ऐसें।
जया भेणें तूं जासी वनांतरा
तें तंव तुजचि सरिसें रया॥२॥

स्त्रीं वोखटी त्यजूं म्हणसी तरी
कल्पने येवढी भोगती।
पुत्र अपत्य त्यजूं म्हणसी
तरी इंद्रियांसि नाहीं निवृत्ति।
सकळ गणगोत त्यजूं म्हणसी
तरी हे अष्टधा प्रकृति।
आवघेंचि त्यजूं पाहे म्हणसी तरी
मना नाहीं निज शांति रया॥३॥

अवघींचि तुज जवळी दुमदुमित असतां
वरीवरी मुंडिसी कां करिसी विटंबना।
सहज संतोषें असोनि तैसा जैसा
परि तो सदगुरु पाविजे खुणा।
आपुले आश्रमीं स्वधर्मीं असतां
सर्वत्र एकुचि जाणा।
बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु इतुकिया
साठीं नेईल वैकुंठभुवना॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी जीवनातील विविध बंधनांचे विवेचन करतात.

पहिल्या श्लोकात घर, परिवार, आणि सामाजिक संबंधांचे महत्त्व व त्यांचे बंधनांची चर्चा आहे. जरी हे संबंध त्यागले तरी अहंकार आणि अविद्या सृष्टीत राहतात.

दुसऱ्या श्लोकात त्यागाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे. जो तुझ्याशी एक आहे, तोच तुझा सखा आहे, यावर भर दिला आहे.

तिसऱ्या श्लोकात स्त्री, पुत्र, आणि सृष्टीबद्दल विचारण्यात आले आहे. इंद्रियांचा मोह तुटले तरी तृप्ती साधता येत नाही.

चौथ्या श्लोकात साधकाच्या साधना आणि स्वधर्माच्या महत्त्वाची चर्चा केली आहे. सदगुरु मिळाल्यास जीवनातील प्रत्येक गोष्ट एकसारखी वाटते.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी जीवनातील अद्वितीयतेच्या विचारांचे स्वरूप स्पष्ट करतात, ज्या अंतर्गत आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालण्याचे महत्त्व समजावले आहे.

अभंग ४६३

प्रपंचाचें जगडवाळ दुस्तर जरी मानिसी।
त्याग करुनि केउता जासी।
जें जें त्यागिलें तें तें तुज माजी।
त्यागिलें तें काय सांग आम्हांसी।
तुझें तुजचि माजि प्रपंचेंसि तूं सर्वामाजी वर्तसी।
ऐसें जाणोनिया कां विटंबिसी बापा।
टाकूनि केउता जासी रया॥१॥

मनेंसि विचारी निर्धारुनी योग करी।
तुझें तुजमाजि अरे आतां विचारी बापा।
अरिमित्रसम होऊनि मनें हें शुध्द होय।
तेंचि तूं होऊनि राहे जाण बापा॥२॥

बाह्य त्यागिसि तरी तो त्यागुचि नव्हे
पालटिसी तरी ते विटंबना।
धरिसी तरीचि तो बंधु मोक्ष
मागता हे जडपणा।
तरि गेलिया जड तो मोक्षचि नव्हे
साचा चुकलासि उगाणा।
वृत्तिशून्याकारें अवलोकितां तंव
तेणें नव्हें तुज वस्तुज्ञान।
ऐसें जाणोनी कां सिणसीरे बापा।
हेचि धरुनि राहे निज खुण रया॥३॥

म्हणौनि आतां इतुकें करी।
साच तें हे धरी तुझें मन होय
तुज अधिकारी।
तैं सर्वही त्याग तुज
फळती बापा।
जैं एकचि होऊनि निर्धारी नलगे
सिणणें दंडणे येणेंचि आश्रमभावें
ऐसेंचि मनें निर्धारी।
बाप रखुमादेविवरुविठ्ठलु
चिंतितां सर्व प्रपंचाची
जाली बोहरी।
निवृत्तिरायें खुणा दाऊनि सकळा।
निजीं निजाचे निज निर्धारी रया॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी जीवनातील त्यागाच्या महत्वाची चर्चा करतात.

पहिल्या श्लोकात प्रपंचाच्या दुस्तरतेबद्दल सांगितले आहे. प्रपंचातील सर्व गोष्टी तुजच आहेत हे लक्षात घेऊन, त्याग करणे किती कठीण आहे हे व्यक्त केले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात मनाने विचार करून योग्य निर्णय घेण्याचे महत्त्व समजावले आहे. आतल्या शुद्धतेसाठी मनातील द्वेष मिटविणे आवश्यक आहे.

तिसऱ्या श्लोकात बाह्य त्यागाला खोटी शान मानण्याचा इशारा दिला आहे. मूळ अनुभव कसा महत्त्वाचा आहे आणि जडपणामुळे मोक्ष मिळवणे शक्य नाही, हे स्पष्ट केले आहे.

चौथ्या श्लोकात सर्व त्याग तुझ्या विचारांमुळे फळतो आणि एकाग्रता महत्त्वाची आहे, यावर भर दिला आहे. संत ज्ञानेश्वरी म्हणतात की, ज्ञान व साधना यांच्या माध्यमातून प्रपंचाचे जाळे ओलांडले जाऊ शकते.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालण्याचे महत्त्व दर्शवतात, ज्या अंतर्गत शुद्धता आणि एकाग्रता आवश्यक आहे.

अभंग ४६४

आलियाचा संतोष गेलियाची हानी।
त्याचा अतिसो वेंचे तयाची काहणी॥
ऐसे संकल्प नाहीं विकल्प देहीं
वरि वरि मुंडिलिया होय कांही।
तरि बहुरुप्याच्या ठाई काईं काई
नटु नसे रया॥१॥

आधीं भीतरी दंडावा पाठी
बाहिजु मुंडावा।
नाहीं तरी योगभांडिवा कां
करिसी रया॥ध्रु०॥

मागितलीया भीक जरि होय निर्दोष।
तरि सणिये रजक काय न मागती।
देवपणें फुग धरिसील गाढा।
तरी वायाविण मूढा सिंतरलासी॥२॥

थिगळी घालोनि गळां म्हणसी
न भियें कळिकाळा।
तरि काय कर्मा वेगळा कै
हो पाहासी॥
योगिया म्हणिजे कैसा भीतरी
काश्मिरी जैसा।
मीनालिया पदार्थासरिसा
होउनी मिळे॥३॥

ह्रदयीं नाहीं जालेपण क्रोधें
भवंडिसी लोचन।
अंगीं भस्मउधळण राख राखेल काई॥
खर लोळे उकरडां काय परत्रचिया चाडा।
तैसा मठीं बांधोनि मूढा वर्म चुकलासी॥४॥

तीर्थव्रत-जपस्नान वाउगें करिसी ध्यान।
ऐसें करितां आने आन मार्ग चुकलासी॥
शुध्द करुनियां मन सेवी निवृत्तीचे चरण।
विठ्ठलविठ्ठल म्हण नाहीं
तरी नाडलासी॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी जीवनातील खोटी भक्ति आणि योग्यतेच्या अभावाबद्दल चर्चा करतात.

पहिल्या श्लोकात संतोषाचा अभाव आणि त्याच्या परिणामी होणाऱ्या हानीवर प्रकाश टाकला आहे. निर्णय घेण्याची योग्य शक्ती नसल्यामुळे व्यक्ती कशातही स्थिर राहू शकत नाही.

दुसऱ्या श्लोकात बाह्य प्रगतीचे दिखावे आणि आतल्या मनाच्या पातळीवर भेदभाव याबद्दल चर्चा आहे. योग साधकांना त्यांच्या आंतरिक उन्नतीवर अधिक लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.

तिसऱ्या श्लोकात जीवनातील भिक्षा मागणे आणि अंतःकरणाची शुद्धता यावर जोर दिला आहे. मूढपणा आणि अज्ञानामुळे साधना योग्य मार्गावर जात नाही.

चौथ्या श्लोकात ह्रदयातील क्रोध आणि बाह्य पूजा यामध्ये खोटी समज दर्शवली आहे. सच्चे ज्ञान आणि आंतरिक शुद्धता यावर भर दिला आहे.

पाचव्या श्लोकात साधनेचा मार्ग आणि मनाची शुद्धता यांवर जोर देण्यात आले आहे. विठोबाचे स्मरण हवे आहे, अन्यथा जीवनात खोटी चळवळ राहते.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी एकात्मतेचा संदेश देतात, जो साधनेच्या मार्गावर नेतो आणि सत्याचे प्रतिक आहे.

अभंग ४६५

येणेचि आश्रमें नित्यनैमित्यें कर्मे।
वर्णाश्रमधर्म त्यागून कोठें जासी।
म्हणोनि येकचि विदारी बापा।
जेणें सार्थक होय संसारासी।
विकल्प नको धरुं।
अंतर धरुनि राहे या सगुणासी रया॥१॥

आवडी धरुनी गोडी घेई का ध्यानीं।
परतोन मग योनि नाहीं तूज॥२॥

सांडी सांडी त्याग नास्तिकाचे
मस्त नलगे करणें अटणें।
नानाविधि वाउगे जड
कां सिणवणें।
केंविं मन होय शुध्दी।
एकलेंचि मन करुनि स्वाधीन।
सगुणींचि काय सिध्दि नलभे रया॥३॥

म्हणोनि येकाकारवृत्ति सगुणीं बैसली।
प्रीतिचि निर्गुणीचि आर्ति जाण संपदा।
याची सांडि मांडी न करी।
निरुतें चित्तीं धरी।
स्वस्वरुपीं असे सदा
बापरखुमदेविवरुविठ्ठलु चिंतितां सुख
सगुणींची जोडे आनंदु रया॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी जीवनातील कर्मे, धर्म, आणि साधनेवर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात कर्मे ही नित्य आहेत, पण त्यांना वर्णाश्रमधर्माच्या बंधनातून मुक्त होणे आवश्यक आहे. एकात्मतेतच संसाराची सार्थकता आहे.

दुसऱ्या श्लोकात सच्च्या भक्तीसाठी गोडी धरून राहणे आवश्यक आहे, कारण परत जन्म घेतल्यास त्याची सोय नाही.

तिसऱ्या श्लोकात नास्तिकतेचा त्याग आणि मनाची शुद्धता यावर भर दिला आहे. व्यक्तीच्या मनाने स्वाधीन राहून सगुण स्वरूपात आनंद साधला पाहिजे.

चौथ्या श्लोकात सगुण व निर्गुण यांचा एकत्रित अनुभव घेण्याचे महत्व स्पष्ट केले आहे. आत्मज्ञान मिळवताना सगुण स्वरूपाचे ध्यान आनंददायी असते.

या अभंगातून संत ज्ञानेश्वरी साधना, भक्ती, आणि आत्मशुद्धतेचा मार्ग दर्शवतात, जो अंतःकरणातील एकता साधतो.

​
​अभंग ४६६

कां सांडिसी गृहाश्रम।
कां सांडिसी क्रियाकर्म।
कासया सांडिसीं कुळींचें धर्म।
आहे तें वर्म वेगळेंची॥१॥

भस्मउधळण जटाभारु।
अथवा उदास दिगंबरु।
न धरि लोकांचा आधारु।
आहे तो विचारु वेगळाचि॥२॥

जप तप अनुष्ठान।
क्रियाकर्म यज्ञ दान।
कासया इंद्रियां बंधन।
आहें तें निधान वेगळेंचि॥३॥

वेदशास्त्र जाणीतलें।
आगमीं पूर्ण ज्ञान झालें।
पुराण मात्र धांडोळिलें।
आहे तें राहिलें वेगळेंचि॥४॥

शब्दब्रह्में होसि आगळा।
म्हणसि न भियें कळिकाळा।
बोधेंविण सुख सोहळा।
आहे तो जिव्हाळा वेगळाचि॥५॥

याकारणें श्रीगुरुनाथु।
जंव मस्तकीं न ठेवि हातु।
निवृत्तिदास असे विनवितु।
तंव निवांतु केवि होय॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी गृहाश्रम, कर्मकांड, आणि आंतरिक साधनेवर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात गृहाश्रम, क्रियाकर्म, आणि कुलधर्म यांची चर्चा केली आहे, हे सर्व बाह्य आहेत, पण त्यांचा असलीत वेगळा अर्थ आहे.

दुसऱ्या श्लोकात बाह्य भस्म, जटा, किंवा उदासीनतेचा विचार केला आहे, पण हे सर्व लोकांच्या आधाराशिवाय असते.

तिसऱ्या श्लोकात जप, तप, अनुष्ठान यांचा उल्लेख आहे, आणि कासया इंद्रियांचे बंधन हे अंतर्मुखतेचे निधान आहे.

चौथ्या श्लोकात वेद, शास्त्र, आणि पुराण यांचे ज्ञान प्राप्त झाले तरी अंतर्मनाची शुद्धता आवश्यक आहे.

पाचव्या श्लोकात शब्दब्रह्माचे महत्त्व दर्शवले आहे, जे बाह्य जगाच्या भ्रमात न फसता आत्मज्ञानाच्या गाभ्यातून मिळवले जाते.

सहाव्या श्लोकात गुरूंच्या आशीर्वादाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे, की त्यांनी मार्गदर्शन केले नाही तर आत्मशांती साधता येणार नाही.

या अभंगातून संत ज्ञानेश्वरी साधनेच्या गूढतेवर व अंतर्मुखतेच्या महत्त्वावर भर देतात.

मनास उपदेश – अभंग ४६७ ते ४७२

अभंग ४६७

अरे मना तूं वांजटा।
सदा हिंडसी कर्मठा।
वाया शिणशीलरे फ़ुकटा।
विठ्ठल विनटा होई वेगीं॥१॥

तुझेन संगें नाडले बहु
जन्म भोगिताती नित्य कोहूं।
पूर्व विसरलें ॐ हूं सोहूं।
येणें जन्म बहूतांसी जाले॥२॥

सांडि सांडि हा खोटा चाळा।
नित्य स्मरेरे गोपाळा।
अढळ राहे तूं जवळा।
मेघश्यामा सांवळा तुष्टेल॥३॥

न्याहाळितां परस्त्रीं।
अधिक पडसीं असिपत्रीं।
पाप वाढिन्नलें हो शास्री।
जप वक्त्री रामकृष्ण॥४॥

बापरखुमादेविवर।
चिंती पा तुटे येरझार।
स्थिर करीं वेगीं बिढार।
चरणीं थार विठ्ठलाचे॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी मनाच्या उलथापालथीवर आणि विठोबाशी असलेल्या प्रेमावर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात मनाच्या वांजटपणावर भाष्य केले आहे, जो सदा कर्मठ राहतो आणि व्यर्थाच्या चिंतनात गेला आहे. विठोबाचे स्मरण न करता तो फुकट जाईल.

दुसऱ्या श्लोकात जन्मभोगाच्या साक्षीने, भूतकाळातील विसरलेले "ॐ" याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. हा जन्म अनेकांना आवडला आहे.

तिसऱ्या श्लोकात खोट्या चालींना सांडण्याची सूचना दिली आहे. विठोबा, जो गोपाळ आहे, त्याचे स्मरण नित्य करावे लागेल, कारण तो एक अढळ साथी आहे.

चौथ्या श्लोकात परस्त्रींच्या दृष्टिकोनातून पाप वाढते आहे, म्हणून रामकृष्णाचा जप करावा लागेल, जो एक शुद्धता आणतो.

पाचव्या श्लोकात विठोबाच्या चरणांमध्ये स्थिर राहण्याचे महत्त्व सांगितले आहे, कारण त्याच्याशी जोडलेले असताना मनाच्या वेगवेगळ्या चिंतांपासून मुक्तता मिळते.

या अभंगातून संत ज्ञानेश्वरी साधना, विसर्जन, आणि विठोबाशी असलेल्या अंतःकरणातील प्रेमाचा पाठपुरावा करतात.

अभंग ४६८

अरे मना तूं पापिष्टा।
किती हिंडसी रे तूं नष्टा।
सैरा सिणसी रे फ़ुकटा।
विठ्ठलविनटा स्थिर होई॥१॥

येणें पैलपार पावसील॥२॥

तूं अनिवार नावरसी।
तुझेनि संगें नाडले ऋषी।
तूं तंव अपभ्रंशीं पाडिशी।
म्हणोनि गेले गुरुसी शरण॥३॥

न सोडी हरिचरण।
नाहीं नाहीं जन्ममरण।
अविट सेवी नारायण।
तेणें मी तूं पण एक सिध्द॥४॥

ज्ञानदेव शरण हरी।
मन हिंडे चराचरी।
न सोडी चरण अभ्यंतरी।
नित्य श्रीहरी ह्रदयीं वसो॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी मनाच्या दुर्बलतेवर आणि विठोबाशी असलेल्या आध्यात्मिकतेवर विचार करतात.

पहिल्या श्लोकात मनाच्या पापी आणि नष्ट अवस्थेवर भाष्य केले आहे. मन अनेक ठिकाणी फिरते, पण विठोबाच्या स्मरणात स्थिर राहण्याचा सल्ला दिला आहे.

दुसऱ्या श्लोकात मनाची अवस्था आणि प्रवासाचा उल्लेख केला आहे. पैलपारच्या जीवनाची अस्वस्थता दाखवली आहे.

तिसऱ्या श्लोकात मनाच्या अनिवार वर्तनाचा उल्लेख आहे. ऋषींचा संग आणि अपभ्रंश यांमुळे गुरुंच्या आश्रयाकडे जाण्याची आवश्यकता समजते.

चौथ्या श्लोकात हरिचरणाचा विसर न पडण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. जन्ममरणाचे चक्र समजून, नारायणाची सेवा अव्यक्त असावी लागेल, ज्यामुळे आत्मसिद्धी प्राप्त होते.

पाचव्या श्लोकात ज्ञानदेवांचे महत्त्व आहे. मनाच्या विचलनासमोर श्रीहरीचे स्मरण करणे आवश्यक आहे, कारण त्याचे चरण नित्य हृदयात असावे लागतात.

या अभंगातून संत ज्ञानेश्वरी मनाच्या भ्रमणावर, गुरुच्या आश्रयाच्या महत्त्वावर आणि विठोबाशी असलेल्या नात्यावर प्रकाश टाकतात.

अभंग ४६९

स्तुति:

आजि लाधलें तुमच्या पायीं
स्तुति करु काई।
हेचिं तुम्हा पाहीं विनवीतसे॥१॥

निवृत्त बाप निवृत्त माये।
निवृत्त पाहें विवळलिये॥२॥

देखणें देखिलें तेचि होई पा रे मना।
निवृत्तिचरणीं स्थिर राही पा रे जाणा॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी विठोबाच्या चरणांमध्ये आभार व्यक्त करत आहेत.

पहिल्या श्लोकात त्यांनी विठोबाच्या चरणांवर आपल्या भक्तीतून स्तुति करण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. विठोबाचे दर्शन आणि त्याच्या चरणांचे महत्त्व सांगितले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात निवृत्त बाप (गुरु) आणि निवृत्त माया (जगातील माया) यांच्याबद्दल विचार केले आहे. निवृत्त म्हणजे संन्यास, म्हणजे आपल्याला मोक्षाच्या मार्गावर नेणारा.

तिसऱ्या श्लोकात देखण्या वस्तूंचा अनुभव घेण्याची भावना व्यक्त केली आहे. मनाने निवृत्तिचरणी स्थिर राहणे आवश्यक आहे, म्हणजे संतत्व आणि शांती साधता येईल.

या अभंगातून संत ज्ञानेश्वरी भक्तिप्रेमाने विठोबाचे महत्त्व आणि त्यांच्या चरणांचा आसरा घेण्याची आवश्यकता सांगतात.

अभंग ४७०

भावार्थ:

श्रवण घ्राण रसना त्त्वचा आणि लोचन
हे तों दैन्याची द्वारें वोळगसी।
यांचें यांसीचि न पुरे तुज पुरविती काये।
यालागीं धरिजेसु आपुली सोयरे बापा॥१॥

या श्लोकात संत ज्ञानेश्वरी इंद्रियांची चर्चा करतात, ज्या आपल्या दैनंदिन जीवनात आणि भोगात व्यस्त असतात. त्या इंद्रियांच्या कारणाने मनुष्य दीन आणि दु:खी होतो, म्हणून इंद्रियांच्या स्वभावाची आणि त्यांच्या कार्याची महत्त्वाकांक्षा वाढवतात.

अरे मनारे अरे मनारे।
न संडीं न संडीं हरिचरण कमळारे॥२॥

या श्लोकात मनाला सांगण्यात आले आहे की हरिचरणांपासून दूर जाऊ नका. हेच खरे सुख आणि शांतता प्रदान करणारे आहेत.

स्वप्नींचें धन तें धनचि नव्हे।
मृगजळींचें जळ तें जळचि नव्हे।
अभ्रींची छाया ते साउली नव्हे।
ऐसें जाणोनिया वेगीं धरिजेसु
आपुली सोयरे रया॥३॥

इथे, संत ज्ञानेश्वरी स्वप्नातील धन आणि भौतिक सुखाची उदाहरणे देऊन ते अनित्यमय असल्याचे दर्शवतात. या सर्वांवर विश्वास ठेवणे हानिकारक आहे, कारण ते वास्तवात काहीच नाही.

तूं जयाचा तेथोनि जिवें जितासी।
त्या श्रीहरीतें रे नोळखसी।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला चिंतीसी।
तेणें पावसी तूं सुखाचिया राशी रया॥४॥

अखेरच्या श्लोकात, संत ज्ञानेश्वरी श्रीहरीच्या चिंतनामध्ये सुखाची प्राप्ती असल्याचे सांगतात. त्यांच्याबरोबर राहिल्याने जीवनात वास्तव आनंद मिळतो.

अभंग ४७१

ध्येय ध्याताहे दोन्हीं नाहीं।
तेथें ज्ञेय ज्ञाता उरे काई॥१॥

या श्लोकात संत ज्ञानेश्वरी ध्येय आणि ध्यान यांच्यातील भेद स्पष्ट करतात. ध्येय म्हणजे लक्ष, पण ध्यान म्हणजे त्या लक्षाकडे जाणे. हे दोन्ही नसल्यास ज्ञेय आणि ज्ञाता म्हणजे काय, असा प्रश्न उभा राहतो.

अरे मना परापर परतें पाहीं।
तें तूं स्वयें आपण पाहें रे मना॥२॥

येथे संत मनाला विचारतात की, तु स्वत:कडे पाहा, आणि त्या शाश्वत तत्त्वाची ओळख करून घे. त्याला सर्वात योग्य मार्ग म्हणजे अंतर्मुख होणे.

रखुमादेवीवरा विठ्ठलाची आण।
जरी बुझसी तरी
तूंचि निर्वाण॥३॥

या श्लोकात विठोबाची महती सांगितली आहे. जो त्याच्यावर श्रद्धा ठेवतो, त्याला साक्षात्कार होतो. यामध्ये संत ज्ञानेश्वरी सांगतात की, जरी ज्ञान क्षीण झाले तरी, विठोबा म्हणजेच अंतिम मुक्ती.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरी ज्ञान, ध्यान, आणि आत्मसाक्षात्काराची गहनता स्पष्ट करतात. विठोबाच्या चिंतनात असलेले सुख आणि मुक्तीचे महत्व अधोरेखित करतात.

अभंग ४७२

सुख आपलें आपण तो पाहे।
स्वरुप आपुलें आपण ध्यायरे मना॥१॥

या श्लोकात संत ज्ञानेश्वरी सांगतात की, खरी सुखाची अनुभूती स्वत:मध्येच आहे. आपले स्वरूप ओळखणे हेच वास्तविक सुखाचे रहस्य आहे.

लक्ष निवृत्ति चरणी धीरु राहे।
भेदभ्रम सांडी सावध होय॥२॥

इथे संत म्हणतात की, निवृत्तीच्या पायरीवर धैर्याने राहणे आवश्यक आहे. भेद आणि भ्रम यांपासून सावध राहणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

बापरखुमादेविवरु एकचि पुरे।
जाणतिल या सर्व सुख मोहरे॥३॥

या श्लोकात विठोबाच्या चिंतनात एकता आहे, जी सर्व सुखांचे मूल आहे. विठोबाची ओळख करून घेतल्यास, सर्व सुखांची प्राप्ती होते.

जनांस उपदेश – अभंग ४७३ ते ५३५​

​

अभंग ४७३

तैं सत्त्वरजतमें धुतलिया आशा।
वेगीं त्या निराशा फ़ळेवीण॥१॥

तैसें हें टवाळ हरिविण पाल्हाळ।
कैसेनि मायाजाळ निरसे रया॥२॥

त्रिपुटीचे पेठे वानवसा दिठा।
वैकुंठ चोहटा पिकला रया॥३॥

बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु साजीरा।
मार्गी मार्ग एकसरा नामें तारी॥४॥

अर्थ:
असा विचार करतो की, सत्त्व, रज, तम यांमध्ये गुंतलेली आशा निराशेत परिवर्तित होते. हरिविठ्ठलाशिवाय या मायाजाळात काहीही अर्थ नाही, त्यामुळे या मायाजाळातून मुक्त होणे आवश्यक आहे. त्रिपुटीची ओळख आहे, जिथे वैकुंठाची ओळख अत्यंत महत्त्वाची आहे. सर्व मार्गांचा आधार विठोबा आहेत, ज्यामुळे सच्चे ज्ञान आणि मार्गदर्शन मिळते.

अभंग ४७४
स्वप्नींचिनि सुखें मानितासि सुख
घेतलिया विख जाईल देह॥१॥

मोलाचें आयुष्य दवडितोसि वायां।
माध्यान्हींची छाया जाय वेगीं॥२॥

वेग करी भजनां काळ यम श्रेष्ठ।
कैसेंन वैकुंठ पावसील झणें॥३॥

बापरखुमादेविवरुविठ्ठल उभा।
सर्वत्र घटीं प्रभा त्याची आहे॥४॥

अर्थ:
स्वप्नात सुखाची कल्पना करणे म्हणजे जीवनाच्या खऱ्या सुखाची गती हरविणे. मोलाच्या आयुष्याचा उपयोग न करता, मध्यभागी येणाऱ्या क्षणांचा दुर्लक्ष करणे योग्य नाही. भजन करण्यास गती देणे महत्त्वाचे आहे, कारण त्या क्षणी वैकुंठाचा अनुभव घेता येतो. विठोबा सर्वत्र उपस्थित आहे, आणि त्याची प्रकाशमानता जीवनाला एक दिशा देते.

अभंग ४७५
बुध्दिमात चित्त धन वित्त गोत
निजानंदें तृप्त करी रया॥१॥

नैश्वर्य ओझें ऐसें तूं बुझें।
वायां मी माझें म्हणसी झणी॥२॥

सांडी सांडी मात उभया दुरित।
हरिविण हित घेवों नको॥३॥

ज्ञानदेवा गांग जाले असे सांग।
वेगीं श्रीरंग पावले तुज॥४॥

अर्थ:
बुद्धी, मन, धन आणि संपत्ती यांचा उपयोग स्वतःच्या आनंदासाठी करणे महत्वाचे आहे. नैश्वर्याची ओझे समजून घेतल्यास, आपण आत्मिक शांति अनुभवू शकतो. संकटांच्या पार्श्वभूमीवर, हरिविषयीची भक्ती हवी आहे. ज्ञानदेव सांगतात की, श्रीरंगच्या चरणांना वेगाने धावणे म्हणजे आध्यात्मिकतेचा अनुभव घेणे.

अभंग ४७६
कर्पुर अग्नीसी स्वदेहा नाशी
चंदनीं मासी न थरे देखा॥१॥

घ्राणाची कळिका भ्रमर रुंजीका।
तेथील झुळुका रुंजी करी॥२॥

मोतियाचा चारा राजहंसा सैरा।
दुजिया पाखिरा काम नये॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे घेती ते शहाणे।
येर ते पाहुणे यमाचे रया॥४॥

अर्थ:
कर्पूराच्या अग्नीप्रमाणे शरीराचा नाश होतो, पण चंदनाच्या महकामुळे तेथील सौंदर्य कायम राहते. गंधाच्या कळ्यांमध्ये भ्रमरांची गूंज असते, ज्यामुळे तेथील वातावरण सुखदायक बनते. मोतीच्या चाऱ्यावर राजहंसांना आनंद मिळतो, परंतु इतर पाखरांना तो आवडत नाही. ज्ञानदेव सांगतात की, शहाणे व्यक्ती केवळ क्षणभंगुर आनंद घेतात, यमाच्या आगमनाच्या वेळी येणाऱ्या पाहुण्यांसारखे.

अभंग ४७७
शाहाणे सिंतरे व्याहाणे मोहरे
भणंग धुरें आतुडे कैसें॥१॥

या अवचित्या गोष्टी भाग्यें होय भेटी।
प्रालब्ध सृष्टीं भोग देत॥२॥

येत जात वाटा शरीरीं भरे फ़ांटा।
मदमत्सरताठा भ्रमकुळीं॥३॥

ज्ञानदेवो म्हणे या खुणे मी नेणें।
पंढरिचे राणे उगविती॥४॥

अर्थ:
शहाण्या व्यक्तीच्या विचारांची तोंडे हे प्रमाण आहे की धुराच्या धुक्यातून बाहेर येताना किती कष्ट पडतात. या अचानक झालेल्या गोष्टी भाग्याने मिळालेल्या असतात आणि सृष्टी आपल्याला अनुभव देते. शरीराच्या वाटांमध्ये अनेक अडचणी येतात, ज्यामुळे भ्रमाच्या जाळ्यातून बाहेर पडणे कठीण होते. ज्ञानदेव सांगतात की, या खुणांचा अनुसरण करून मी पंढरपूरच्या राण्याप्रमाणे उगविणार आहे.

अभंग ४७८
दीपीं दीप सामावे तेथें कैचा विचारु
राहिला निर्ध्दारु नाना मत्ता॥१॥

जें जेथें होतें तें तेथें नाहीं।
परतोनि काई पाहातोसि॥२॥

मौनचिये मिठी सगळेंचि नाहीं।
तैसा इंद्रियां दाही चोजवेना॥३॥

ज्ञानदेवो बोले सामावलें मन।
मन नायकती कान तेथील कथा॥४॥

अर्थ:
ज्या ठिकाणी दीप एकत्र येतात, तिथे विचार करण्यास काहीच गरज नसते. तिथे अनेक अडचणी नष्ट झालेल्या असतात. जेव्हा काहीतरी होते, तेव्हा तिथे असलेले विचार नसतात. मौनात अनेक गोष्टी दडलेल्या असतात, त्यामुळे इंद्रियांचा अनुभवही वेगळा असतो. ज्ञानदेव सांगतात की मन एकत्र येताना, मनाच्या नायकाकडून त्या कथा ऐकल्या जातात.

अभंग ४७९
एका पांडुरंगें नव्हेचि पै जोडी।
दया गेले ठाया मज आला रहावया॥१॥

मत्सर गिळावया कुळासहित।
क्षमा गेली परती अहंकार सांगती॥२॥

तें वोढूंनियां नेती अघोराशी।
गति म्हणे मी थोर प्रवृत्ति निघाला घोर॥३॥

राहों न शके घरी निवृत्ति तेथें।
ज्ञानदेवो सांगे असे मज पांडुरंगें॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा पांडित्य, दया, क्षमा, आणि अहंकार यांचा विचार करतात. आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालताना सर्वस्वी प्रेम आणि त्याग आवश्यक आहे, हे स्पष्ट करतात. लक्ष्मीच्या शरणात जाण्याचा संदर्भ देऊन त्यांनी आत्म्याच्या उद्धाराच्या प्रक्रियेला महत्त्व दिलं आहे.

अभंग ४८०

विष्णुवीण मार्ग घेसील अव्यंग।
तरी वायांचि सोंग करणी तुझी॥१॥

येऊनि संसारा वायांचि उजिगरा।
कैसेनि ईश्वरा पावशी हरी॥२॥

नरदेह कैचेम तुज होय साचें।
नव्हेरे हिताचें सुख तुज॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे शरण रिघणें।
वैकुंठींचें पेणें अंती तुज॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा विष्णूच्या मार्गाचा संदर्भ घेतात. जीवनाच्या प्रवासात, आपले वर्तन व विचार कसे असावे, यावर भाष्य करतात. शरणागती आणि ईश्वराचे प्रेम यांना महत्त्व देत, वैकुंठच्या सुखाची प्राप्ती होण्याचा संदेश देतात.

अभंग ४८१
कानीं घालुनियां बोटें नाद जे पाहावे।
न दिसतां जाणावें नऊ दिवस॥१॥

भोंवया पाहातां न दिसें जाणा।
आयुष्याची गणना सात दिवस॥२॥

डोळां घालोनियां बोट चक्र जें पाहावें।
न दिसतां जाणावें पांच दिवस॥३॥

नासाग्राचें अग्र न दिसे नयनीं।
तरी तेंची दिनीं म्हणा रामकृष्ण॥४॥

ज्ञानदेव म्हणे हें साधूचें लक्षण।
अंतकाळी आपण पहा वेगीं॥५॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा अनुभव, दृष्टिकोन, आणि साधू जीवनाची चर्चा करतात. न दिसणाऱ्या सत्यांचा शोध घेण्याची आवश्यकता दर्शवितात. आयुष्याच्या कालमर्यादेत आत्मसाक्षात्काराचा महत्त्व सांगतात, आणि अंतकाळी सत्याच्या अनुभवाला कसे महत्त्व आहे, हे स्पष्ट करतात.

अभंग ४८२
जंववरिरे तंववरी जंबुक करी गर्जना।
जंव त्या पंचानना देखिलें नाहीं बाप॥१॥

जंववरिरे तंववरी वैराग्याच्या गोष्टी।
जंव सुंदर वनिता दृष्टी देखिलीं नाहीं बाप॥ध्रु०

जंववरिरे तंववरी मैत्रत्त्व संवाद।
जंववरी अर्थेसि संबध पाडिला नाहीं बाप॥२॥

जंववरिरे तंववरी युध्दाचीं मात।
जंव परमाईचा पूत देखिला नाहीं बाप॥३॥

जंववरिरे तंववरी समुद्र करी गर्जना।
जंव अगस्ती ब्राम्हणा देखिलें नाहीं बाप॥४॥

जंववरिरे तंववरी बांधी हा संसार।
जंव रखुमादेविवर देखिला नाहीं बाप॥५॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा विविध परिस्थितीत आध्यात्मिक दृष्टिकोन आणि वैराग्याचे महत्त्व दर्शवतात. जीवनाच्या अस्थिरतेसाठी तात्त्विकता आणि अंतर्मुखतेची आवश्यकता स्पष्ट करतात. संपूर्ण विश्वातील साधना आणि आत्मज्ञानाकडे जाणारे मार्ग यावर विचार करतात.

अभंग ४८३
चोराचियासंगे क्रमितां पैं पंथ।
ठकूनियां घात करितील॥१॥

काम क्रोध लोभ घेऊनियां संगें।
परमार्थासि रिघे तोची मूर्ख॥२॥

बांधोनियां शिळा पोहूं जातां सिंधू।
पावें मतिमंदु मृत्यु शीघ्र॥३॥

देहगेहभ्रांती सोडुनीया द्यावें।
साधन करावें शुध्द मार्गे॥४॥

ज्ञानदेव ह्मणे तरीच साधेल।
नाहीं तरी चळेल मध्यभागीं॥५॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनाच्या मार्गातील अडथळे आणि मूर्खपणावर भाष्य करतात. इच्छाशक्ती, क्रोध, आणि लोभामुळे मानवाला अपयश मिळते, हे दर्शवतात. योग्य साधना आणि शुद्ध मार्गावर चालण्याचे महत्त्व स्पष्ट करतात, अन्यथा जीवनात अडचणींचा सामना करावा लागतो.

अभंग ४८४
वेदवाणी चांग स्मरतां स्मरण नित्य
नारायण ह्रदयीं वसे॥१॥

तेथिल गव्हर जाणता विरुळा।
ब्रह्मीं ब्रह्मकळा साधुमुखें॥२॥

जाप्य जप होम बुध्दि विधान हरि।
ह्रदयीं श्रीहरि न कळे मूढा॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे श्रीहरि ह्रदयस्थ।
ऐसी आहे भाष्य वेदशास्त्रीं॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा वेद वाणीचा संदर्भ घेतात, ज्यात नारायणाचे स्मरण हृदयात स्थिर आहे, असे सांगतात. साधकाच्या हृदयात श्रीहरि याचा अनुभव असावा लागतो, अन्यथा बुद्धिमत्तेची किंमत कमी होते. वेदशास्त्राच्या गूढतेवर प्रकाश टाकून आत्मज्ञानाकडे निर्देश करतात.

अभंग ४८५
कामारिकरुणा करुर्णावव झोंबे।
करुनिया बिंबे अलिप्तपणें॥१॥

कामधाम हरि ब्रह्मार्पणव करी।
आपणाचि कामारी होये हरी॥२॥

चक्षुपक्षपादयुगळ अधिष्ठान।
हरिविण करुं नको॥३॥

ज्ञानदेव सोहं मंत्र तंत्र ध्यान।
मनाचे उन्मन हरिपायीं॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा करुणा आणि तात्त्विकतेचा उल्लेख करतात. श्रीहरि यांच्याशी एकरूप होऊन जीवनाचे सर्व कार्य त्यांच्यावर अर्पण करणे आवश्यक आहे, असे सांगतात. हरिप्रेम आणि ध्यान यावर भर देऊन साधकाच्या मनाची शुद्धता साधण्याची प्रेरणा देतात.

अभंग ४८६

नाद भेद सिध्द अवघेचि विरुध्द।
जेणें तुटे भेद तेंची जपे॥१॥

सुताचिये गुंजे सुतचि पैं माजे।
हरिचरणांबुजें निवडिती॥२॥

रुक्मिणीचा नाहो हाचि पैं उगवो।
प्रपंच ते वावो जावो परतां॥३॥

ज्ञानदेवा चित्त हरि गोत वित्त।
विज्ञान उचित ज्ञानघनें॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा नाद आणि भेद यांच्या पार्श्वभूमीत अद्वितीयतेचा विचार करतात. विविधतेत एकात्मतेचा अनुभव घेण्यावर जोर देतात. प्रपंचाच्या गोडव्यात हरिचरणांचा महत्त्व सांगतात आणि ज्ञान व विज्ञान यांच्यातील संबंध स्पष्ट करतात.

अभंग ४८७
चिंतिलें अपैसें पाविजे सायासें।
तरी कामा नसे सायास या॥१॥

देखणें स्वप्नींचे भुररें मायेचें।
भ्रमित देहाचे हरिविण॥२॥

आयुष्याची पेंठ संसाराचे तट।
गुरुविण वाट कैची रया॥३॥

त्रिपुटिसी वर्ते वैकुंठ सरतें।
प्रेमेंविण भरितें कैसें येत॥४॥

ज्ञानदेवि घर केलें पै सपुर।
संसार येरझार हरिचरणीं॥५॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनाच्या संदर्भात चिंतन करतात. काम, मोह आणि भ्रांत्या यांवर विचार करताना, गुरूच्या मार्गाने संतत्व प्राप्त करण्याचे महत्त्व सांगतात. प्रेमाशिवाय वैकुंठाचा अनुभव घेणे अशक्य असल्याचे दर्शवतात, आणि हरिचरणांची शरणागती ही जीवनाची खरी पूर्ति मानतात.

अभंग ४८८
दीव दीपिका शशी तारा
होतुका कोटिवरीरे।
परि नसरे निशि नुगवे दिवसु
दिनकरनाथें जियापरीरे॥१॥

नुध्दरिजे नुध्दरिजे नुध्दरिजे
गोपाळेंविण नुध्दरिजे॥ध्रु०

नगर भ्रमतां जन्म जावो
परि प्रवेशु एक्या द्वारेरे।
तैसा यजिजो भजिजो पूजिजो
परि उकलु नंदाकुमरुरे॥२॥

सर्वावयवीं शरीर सांग परि विरहित
एका जिवेरे।
तैसा धिक तो श्रोता धिक तो वक्ता
जो वाळिला विठ्ठलदेवेरे॥३॥

गळित शिर हें कलेवररे
उदकेंविण सरिता भयंकररे।
रविशशीविण अंबर तैसें हरिविण
जिणें असाररे॥४॥

अंत:करणीं रुक्मिणीरमणु परि
त्या श्वपचाहि स्वरुपा बंधन
नघडें नघडेरे॥५॥

येरु यति होकां भलतैसा परि तो
भव अगाडीहुनि न सुटे न सुटेरे॥६॥

शिखिपक्षींपत्रींडोळे जेंवि अकाळ
जळद पडळेरे।
तैसीं गोकुळपाळकबाळेंविण
कर्मे सकळेंविफ़ळेरे॥७॥

यम नियम प्राणायाम प्रत्याहार हे
सकळ उपाय परि अपायरे।
जंव तमाळनीळ सांवळा ह्रदयीं
ठाण मांडूनि न र्‍हायेरे॥८॥

मी उत्तम पैल हीनु भूतीं
द्वेषाद्वेष ठेलेरे।
केलोंनि कर्मे उफ़कां निफ़जे सुख
तें दुरी ठेलेरे॥९॥

आतां असोत हे भेदाभेद
आम्ही असों एक्या बोधे रे।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल
निवृत्तिमुनिरायप्रसादेरे॥१०

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनाच्या विविध पैलूंवर विचार करतात. आध्यात्मिकता, प्रेम, भक्ति आणि एकत्व यांचा संदेश देतात. आपल्या कर्तृत्वाचे फल आणि विठोबाच्या शरणागतीचे महत्त्व स्पष्ट करतात. एकात्मतेचा अनुभव घेण्यासाठी अंतःकरणाची शुद्धता आवश्यक आहे, हे सांगतात.

अभंग ४८९
दुर्लभरे दुर्लभरे दुर्लभु संसारु कां नेणा।
आहारनिद्रेसाठीं दवडितां माणुसपणा॥१॥

आड न विहिरी बावि न पोखरणी।
सरिता ना सागर कल्पतरु रानोरानीं॥२॥

बा याची खुण ज्ञानदेवो जाणे।
तयाचें करणें तै अधिकचि होणें॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा संसाराच्या दुर्मिळतेचा विचार करतात. माणुसकीच्या मूल्यांना विसरणारे लोक आहार आणि निद्रेशी सीमित राहतात, हे दर्शवतात. तत्त्वज्ञान, ज्ञान आणि साधना यांच्याद्वारे खऱ्या जीवनाचा अर्थ समजून घेण्याचे महत्त्व अधोरेखित करतात. ज्ञानाने जीवनाचे गूढ समजून घेणे अधिक महत्त्वाचे आहे, हे स्पष्ट करतात.

अभंग ४९०
धरसील तरी हाति लागे बापा।
सोडसील तरी जाईल दिगंतरा॥१॥

जतन करिरे जिवाचिया जिवा।
सांगतसे ठेवा जुगादीचा॥२॥

निवृत्तिनिरोप बुझे आपें आप।
आधि पुत्र मागें
बाप जन्में रया॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनाच्या धारणाबद्दल विचार करतात. जीवनाच्या गुंतागुंतांमध्ये, धरून ठेवले तरी ते हातात राहणार नाही, आणि सोडले तरी दूर जाईल, हे स्पष्ट करतात. जीवनाची जपणूक कशी करावी यावर बल देतात. अंततः, आत्मज्ञान आणि निवृत्तीसाठी आपल्याला आपल्या जन्माच्या उद्देशाचा शोध घ्यावा लागतो, हे सांगतात.

अभंग ४९१
हे पृथ्वी तुझे लंकेसि आधारुरे रावणा
तें त्त्वां अपराधें बाधकेविण आणिली॥१॥

नेणो किती वानर पद्यें देखतांचि
रविशशी गिळिलेरया॥२॥

विरोध न कीजे विरोध न कीजे पाडू
न पाहातां मागें करिसि तें नव्हेरे रावणा॥३॥

प्राणुचि पारखा जालासे गव्हारा जिणें
केंवि सिध्दि जाईलरे रया॥४॥

दों भूतांचि दशा जाणोनिरे रावणा
तयाचा आगम सागरि रिघाला॥५॥

तयाच्या गडे गड मेळउनी सापें
डाव शिळीं बाधला॥६॥

हनुमंत वायूचेनि मिसें तो
आधींची पाईकी करी॥७॥

तयाचेनि रोखें हीं रतलीं पंचभूतें
उभा राहासि कास्यावरिरे रावणा॥८॥

आकाश तेंचि अवकाश भीतरि
आत्माराम आवेशला तुजवरी॥९॥

तया म्हणोनि बाणजाळ घातलें
वरी येरी येरें कवळी॥१०॥

वरच्या वरीरे रावणा
आतां तुज देहो कैचारे॥११॥

आत्मा तोचि राम जालारे।
बापरखुमादेविवर विठ्ठले
चरेना जुंजतां तें काये केलेंरे रया॥१२॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा रावणाच्या अभिमानावर आणि आपल्या कर्मांच्या परिणामांवर भाष्य करतात. पृथ्वीचे संरक्षण करण्याचा आग्रह, वानरांच्या सामर्थ्याचा उल्लेख आणि आत्मा आणि राम यांचे एकत्रित अस्तित्व यावर विचार करतात. रावणाच्या विरोधात एकता, आणि आत्मज्ञानाचा मार्ग सांगितला जातो, जेथे रामाची शक्ती आहे.

अभंग ४९२
मी माझे म्हणतां संसारीं गुंतलें।
तंव परत्र परतेंचि राहिलें।
हे ना म्हणउनि तया
झोंबिन्नले तंव सिध्दासिध्द हातींचें गेलें॥१॥

पुढीला चुकला मागिला मुकला
तैसे परी जाली मातें।
आपआपणातें गोंवीत बुध्दीं दोष
ठेवी कवणातें रया॥२॥

आतां एक बुध्दि आठवली
गेलें तें परतेना मागुतें।
बाप रखुमादेवीवराविठ्ठ्लु
ध्याईजे तरी सकळिक
होईल अपैतें॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनाच्या गंतव्याबद्दल विचार करतात. संसारीक गुंतागुंत आणि आत्मज्ञानाच्या मार्गाबद्दलच्या चिंतेचे स्पष्ट चित्रण आहे. एकाकीपण, दोष आणि आत्मपरीक्षण यांवर चर्चा करून, अंततः ध्यानाने आणि भक्तीने सर्व अडचणींवर मात केली जाऊ शकते, असे सांगतात. विठोबा आणि रखुमाईच्या भक्तीमध्ये सर्व समस्यांचे समाधान आहे, हे व्यक्त करतात.

अभंग ४९३
मृगजळाचा जळीं चाळिसि जळचरें।
कैचें जळ तेथें कोठें मत्स्यरे॥१॥

नाथिलिच खटपट करील किती।
गगनींचीं सुमनें तुरंबिसि मस्तकीं॥२॥

वांझेचिया सुता रचसिल मारे।
कैचा पुत्र तेथें कायि संव्हारे॥३॥

कोल्हैरीचे वारु आणिसिल सावया।
कैचा राऊत कोणा जिंकिसील रया॥४॥

ऐसीं नाथिलींचि नाटकें आचरसी किती।
ज्ञानदेव म्हणे सहजें निवृत्ति॥५॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा मृगजळाच्या मोहाच्या उदाहरणाने जीवनातील भ्रांत्या स्पष्ट करतात. मृगजळ म्हणजेच धावपळ आणि असत्य, जे खरे नाही. नाटकाच्या रूपाने, जीवनातील भ्रामकतेवर चर्चा करतात आणि तिथे साधेपणाने निवृत्तीसाठीच्या मार्गाचा आवाहन करतात. जगाच्या आकर्षणांपासून दूर जाऊन आत्मज्ञानाच्या साधनेची आवश्यकता व्यक्त करतात.

अभंग ४९४
मृगजळाचे डोहीं मारिसील जळचरें।
कैचें तेथें मत्स्यरे॥१॥

लटकीच खटपट लटकीच खटपट।
लट्कीचि खटपटरे साळोबा॥२॥

वांझेचिया पुता घालसिल मारे।
तेथें कैचा पुत्र मृत्यु कोणा संहारे॥३॥

रोहिणीचे वारु आणिसी सावया।
कैचे वारु काय जुंझसी रया॥४॥

स्वप्नींचिया धना बांधिसी कळांतरा।
कैंचें धन काय होसी व्यवहारा॥५॥

निवृत्तिप्रसादें ज्ञानदेव म्हणे।
स्वप्नींचें सुख तें साळया जाणे॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा मृगजळाचे प्रतीक वापरून जीवनातील भ्रांत्या आणि मोह यावर विचार करतात. स्वप्न आणि वास्तविकता यांमधील फरक, आणि तात्कालिक सुखाचा तत्त्वज्ञानावर परिणाम यावर भाष्य करतात. स्वप्नातील धनाचे महत्त्व दर्शविताना, आत्मज्ञान प्राप्त करण्याची आवश्यकता अधोरेखित करतात. निवृत्तिप्रसादाच्या माध्यमातून खरे सुख मिळविण्याचा संदेश देतात.

अभंग ४९५
वोजावलिया वोढी।
वोढी पाडीजे ते नाहीं।
ऐसें विचारुनि पाही आपुला मनीं।
मग राहिजे सुतत्त्व निर्वाणीं॥१॥

दुर्लभ दुर्लभ संसार त्यात
दुर्लभ माणुसपणा।
ये जन्मीं नोळखसी।
पशु होउनी जन्मसी।
मग तुज सांगेल कवण रया॥२॥

जंव देहीं आहे देवो तव
या वेदे त्याच्या लाह्या।
मग तुज रात्री जाईल जडभारी।
बापरखुमादेविवरु विठोजी
पंढरपुरीं।
तो वोळगे वोळगे जन्मवरी॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनाच्या दुर्मिळतेवर आणि मानवाच्या जन्माच्या महत्त्वावर विचार करतात. माणुसकीचा महत्वाचा विचार करताना, पशुत्वाकडे जाण्याची भीती व्यक्त करतात. आत्मा आणि देव यांच्यातील संबंधावर प्रकाश टाकतात. जीवनात साक्षात्कार आणि निर्वाण प्राप्त करण्यासाठी आत्मविचाराची गरज व्यक्त करतात. विठोबा आणि रखुमाईच्या संदर्भात अंतिम शांतीसाठीच्या मार्गावर चर्चा करतात.

अभंग ४९६
आनंदुरे आजि आनंदुरे बाह्य
अभ्यंतरी अवघा परमानंदुरे॥१॥

एक आणि दोन तीन
चारी पांच सहा।
इतुकें विचारुनि मग परमानंदीं रहा॥२॥

सातवा अवतार आठवा वेळोवेळां।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल जवळा॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा आनंदाच्या स्थितीचे वर्णन करतात. बाह्य आणि अंतर्मुख आनंदाचा अनुभव, परमानंदाच्या प्रवासावर विचार करतात. एकतेच्या साधनाबद्दल आणि ईश्वराच्या जवळच्या अनुभवाबद्दल चर्चा करतात, जिथे प्रत्येक आत्मा एकच आहे. विठोबा आणि रखुमाईच्या सानिध्यात आनंद मिळविण्याचा संदेश देतात.

अभंग ४९७
निर्जिवां दगडांची काय करिसिल सेवा
तो तुज निर्देवा देईल काय॥१॥

कवणे गुणें भुली पडली गव्हारा।
तीर्थाच्या माहेरा नोळखिसी॥२॥

अष्टोत्तरशें तीर्थे जयाच्या चरणीं।
तो तुझ्या ह्र्दयीं आत्मरामु॥३॥

देह देवळीं असतां जासी
आना तीर्था।
मुकलासि आतां म्हणे ज्ञानदेवो॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा निर्जीव वस्तूंना पूजा करण्याच्या अर्थावर विचार करतात. दगड किंवा मूर्त्यांची पूजा करण्याऐवजी, आत्मा आणि देवता यांच्यातील संबंधावर लक्ष केंद्रित करण्याची गरज व्यक्त करतात. तीर्थाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकत, वास्तविक तीर्थ म्हणजे आत्मा आणि हृदयात असलेल्या भक्तीचा अनुभव असावा, असे सांगतात. देहाच्या अवस्थेमध्येही, आत्मिक जाणिवेची आवश्यकता अधोरेखित करतात.

अभंग ४९८
या पिकलिया अमृताची गोडी।
केंवि जाणती इतर जन।
वाचा बोलिजे सेवितां निवे
प्राणुगे माये॥१॥

सुखाचा साचा केंवी बोलिजे।
जिवातें केंवी सुईजे॥२॥

अमृतकराचे रश्मी चकोर सेविती।
तें सुख कोण कैसें बोलिजे रया॥३॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु भेटलिया।
तें सुख कोण कैसें सांगिजे रया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा अमृताच्या गोडीवर चर्चा करतात, जी त्यांना आत्मिक आनंद आणि साक्षात्काराचे प्रतीक आहे. इतर लोकांनी या गोडीचा अनुभव घेतला नाही, हे दाखवून, जीवनातील वास्तविक सुख व्यक्त करण्याच्या अडचणी दाखवतात. विठोबाच्या सानिध्यात असलेला आनंद इतका गहिरा आहे की, तो शब्दांत सांगता येत नाही, असे व्यक्त करतात. ज्ञानेश्वर भक्तीच्या गूढतेचा अनुभव घेताना आत्मा आणि परमात्मा यांच्यातील एकत्वावर प्रकाश टाकतात.

अभंग ४९९
चुकलीया चुके।
आपादिलिया भलें होय।
तरी दु:ख दारिद्र भोगी कवण।
तरि अवघेंचि विश्व कां
सुखी नव्हे रया॥१॥

म्हणोनियां भ्रम सांडी नाथिला।
जें जें कांहीं करीन
म्हणसी होणार तें होईल।
न होणार तें नव्हेल।
तूं फ़ुकाचि नाडसी रया॥२॥

होणें न होणें निढळींच्या अक्षरीं।
वोरबार करसील काह्या।
पाईक वोळगे अठैप्रहर सेखीं
दैव तंव आणील ठायां रया॥३॥

देखणें डोळा ऐकणें कानीं।
जिव्हे कडु रस मधुर वाणी
श्वासोश्वास हे जयाची करणी।
अनुभवी जाणती ज्ञानी॥४॥

नाथिलाचि धिंवसा करुं पाहासी।
दुराशा जवळि असतां।
आकाश झोंबतोसी।
आतांचे चिंतिलें आतांचि
न पाविजे।
पुंढें कोण जाणे
काय पावसी रया॥५॥

उपजत देहे मृत्युमुखीं पडलें।
मी माझें करिसी किती।
उठी उठी जागे आपुलिया हिता।
बापरखुमादेविवराविठ्ठलाची
करी भक्ति रया॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा जीवनातील दु:ख आणि दारिद्र्यावर विचार करतात, आणि एकत्रित जगातील सुखाची अडचण दर्शवतात. भ्रम, भाग्य आणि कर्म यांच्यातील संबंधावर चर्चा करतात, हे दर्शवून की काही गोष्टी आपल्या नियंत्रणाबाहेर आहेत. अनुभवी आणि ज्ञानी व्यक्तीला जगण्याची गूढता समजते, जेव्हा जगातल्या आनंद आणि दु:खाचा अनुभव घेतला जातो. अंततः, बापरखुमादेविवरु विठोबा यांच्याकडे भक्ती ठेवण्याची गरज व्यक्त करतात, कारण तीच खरी सुखाचा मार्ग आहे.

अभंग ५००
सुंदरु राजसु सकुमारु बिंदुलें
न साहे ज्यासी।
स्वबुध्दि अळकारला परा ग्रासूनि
ठेला मौन्य पडलें या शब्दांसी॥१॥

पाहों जाय तंव पाहाणेंचि
ग्रासी नवलावो काय या सुखासी।
न अवलोकवे मना अवधारुनि
ध्यानी आतां न विसंबे
तुझिया पायासीं॥२॥

हेम अळंकारु भेदु हा काय
सगुणीं निर्गुणीं आहे तैसे गुण।
गुळाचिनि अंगें गोडीपणें पाहातां न
निवडे आतां मी काय करुं॥३॥

म्हणौनि मन समावेश करणें
तुझें तुजमाजीं घालणें येणें तुज
अळंकारणें मध्यमणी मन चतुष्ट पदीं
पदक तेंचि बैसका चोखट
मन मनीं रुतलें ठेलें॥४॥

आवडीचेनि अभ्यासें कोंडलिया
दाही दिशा म्हणोनि प्रीति
धरी सगुणीं रया॥५॥

उभारलेनि सिडें जेथें स्वराज्य तारुं
न बुडे ऐसें घडें वाडें
कोडें तेचि कीजे।
जेथें मनासीं कवण स्वप्नीं
राज्य रक्षी जाण।
आपुलें पारिखें नेणिजे
म्हणोनियां आतां॥६॥

बापरखुमादेवीवरा विठ्ठला
शरण जाईजे रया॥७॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरा आत्मज्ञान, सगुण आणि निर्गुण ब्रह्म यांचे महत्त्व स्पष्ट करतात. मनाच्या अळंकारातून बाहेर येऊन परमात्मा कडे जाण्याचे आवाहन करतात. भक्ती, समर्पण आणि आत्मसंवेदनशीलतेच्या गूढतेवर प्रकाश टाकतात. स्वराज्याचे प्रतीक म्हणून, मनातील राज्य रक्षणाचा विचार व्यक्त करतात. अखेरीस, विठोबा याच्याकडे शरण जाताना सच्च्या प्रेमाचा आणि भक्तीचा मार्ग सुचवतात.