मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या ७०१ ते ८००
अभंग ७०१
साता व्योमपरतें पाहो गेलें।
तव पाहणेंचि जालें ब्रह्मउदधी॥१॥
साट मोट माझी
मोट बांधिली।
नेऊनि टाकिली निर्गुणीगे माये॥२॥
बापरखुमादेविवरु पंचविसावा
देखिला।
तोही खुंटला तये पंथी॥३॥
अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव ब्रह्माच्या अद्वितीयतेचे वर्णन करतात. "साता व्योमपरतें पाहो गेलें" म्हणजे आकाशातील सात वेगवेगळ्या स्थितींचा अनुभव घेऊन त्यांच्यातील एकात्मतेकडे लक्ष वेधले आहे.
"तव पाहणेंचि जालें ब्रह्मउदधी" म्हणजे त्या अनुभवामुळे ब्रह्माच्या विशालतेचा अनुभव झाला आहे, ज्याला "ब्रह्मउदधी" म्हटले आहे.
"साट मोट माझी मोट बांधिली" याचा अर्थ असा आहे की, विविध सृष्टीतील घटकांचे जडत्व आणि त्यांच्या यथार्थतेचा समावेश केला आहे. "नेऊनि टाकिली निर्गुणीगे माये" म्हणजे निर्गुण स्वरूपात ब्रह्माचा अनुभव घेऊन, त्या जडतेचे निर्गुणात रूपांतर झाले आहे.
"बापरखुमादेविवरु पंचविसावा देखिला" म्हणजे विठोबाच्या उपासना प्रक्रियेत विविध स्थितींमध्ये त्यांचा अनुभव घेण्यात आला आहे. "तोही खुंटला तये पंथी" म्हणजे त्या अनुभवामुळे विविध पंथ, मार्ग, आणि स्वरूपांचे सीमारेषा कमी झाल्या आहेत.
या अभंगात आत्मा, ब्रह्म, आणि त्यांच्या अनंततेचा सुंदर साक्षात्कार आहे.
अभंग ७०२
चक्राकार चक्ररुप चक्रधरु म्हणवी।
पाहतां अंतरीं न दिसे कांही॥१॥
पाहातां पाहातां मी परठाया गेले।
तेथें एक देखिलें महदभूत॥२॥
रखुमादेविवरु महदभूता वेगळा।
त्याहुनि आगळा तो मनीं
मानलागे माये॥३॥
अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव "चक्र" या रूपकाचे वर्णन करतात. "चक्राकार चक्ररुप चक्रधरु म्हणवी" म्हणजे ब्रह्माची चक्राकारता, जो सर्व विश्वाचा आधार आहे, तो देखील एक अदृश्य रूपात आहे.
"पाहतां अंतरीं न दिसे कांही" म्हणजे या अनुभवात, पाहण्यास अदृश्य असलेल्या अद्वितीयतेचे अस्तित्व आहे.
"पाहातां पाहातां मी परठाया गेले" म्हणजे निरीक्षण करताना संत ज्ञानदेव ब्रह्माच्या अद्वितीय स्वरूपाच्या गूढतेत विलीन झाले.
"तेथें एक देखिलें महदभूत" म्हणजे त्या गूढ अनुभवात एक अद्वितीय, अपार शक्तीचा अनुभव झाला आहे.
"रखुमादेविवरु महदभूता वेगळा" याचा अर्थ असा आहे की विठोबा (रखुमादेव) हा सर्व विश्वापासून वेगळा आणि विशेष आहे.
"त्याहुनि आगळा तो मनीं मानलागे" म्हणजे त्या अनुभवाने संताला ब्रह्माची एक अद्वितीयता जाणवली आहे, जी इतर सर्व गोष्टींपेक्षा वेगळी आहे.
या अभंगात ब्रह्माच्या अद्वितीयतेचा अनुभव आणि त्याच्या गूढतेचे दर्शन आहे.
अभंग ७०३
कवतुक पाहावया निरंजना गेलीये।
तंव निराकार जाले बाईये वो॥१॥
अकरासहित पांच पांची मावळली।
आदि अंती उदयो जालीं तेजाकारें॥२॥
रखुमादेविवरु परतोनि देखे।
तोही पारुषे तिये ठायीगे माये॥३॥
अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानदेव निरंजना म्हणजे निराकार ब्रह्माच्या रूपाचा अनुभव घेत आहेत.
"कवतुक पाहावया निरंजना गेलीये" म्हणजे त्या गूढतेतून निराकार अनुभव घेण्याचा आनंद आहे.
"अकरासहित पांच पांची मावळली" याचा अर्थ आहे की ब्रह्माच्या प्रकाशात अकरा आणि पाच गुण एकत्र झाले आहेत, ज्यानंतर त्या अद्वितीयतेचा अनुभव झाला आहे.
"आदि अंती उदयो जालीं तेजाकारें" म्हणजे या अनुभवाने एक तेजस्विता निर्माण केली आहे, जिचे आधीपासून अस्तित्व आहे.
"रखुमादेविवरु परतोनि देखे" यामध्ये संत ज्ञानदेव विठोबाचे दर्शन घेत आहेत, जो त्या अद्वितीयतेसह समन्वय साधतो.
"तोही पारुषे तिये ठायीगे माये" म्हणजे विठोबा एक अद्वितीय व्यक्तिमत्त्व आहे, जो त्यांच्या गूढतेत सामील आहे.
या अभंगात संत ज्ञानदेव निराकार ब्रह्माच्या तेजस्वी अनुभवाबद्दल बोलत आहेत, ज्यात ब्रह्म आणि विठोबा यांच्यातील एकरूपता दिसून येते.
कूट – अभंग ७०४ ते ७१९
अभंग ७०४
श्रृंगार करुनि हरिनामतांबूल।
गुरुअंजन लेउन डोळा॥१॥
भ्रातारु होता तो नि:शब्दीं खिळिला।
परतोनि माघारि ठेलिये॥२॥
काम निदसुरा कामिनी।
जागे कांही के विपरित गमे॥३॥
भोगत्याच्या ठाई निशब्दीं खिळिला।
आपआपण्यातें रमे॥४॥
पति पद्मिणीविणें गर्भ संभवला।
सवेचि प्रसूति जाली॥५॥
तत्त्वबोध उपजला तेणें।
गुढी उभविली॥६॥
तया पुत्राचेनि सुखें सर्वहि।
विसरलें देहभावा पडला विसरु॥७॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलीं।
तेथें आणिकाचा नव्हे संचारुगे बाईये॥८॥
अर्थ: या अभंगात प्रेम, श्रंगार आणि आध्यात्मिक विचारांचा संगम आहे. हरिनामाचा जप करून, प्रेमाच्या गहिराईत आत्मसमर्पण केले आहे. जीवनाच्या विविध आव्हानांवर मात करीत, तत्त्वज्ञानाने जीवनातील गूढता समजून घेतली आहे. पती-पत्नीच्या बंधनातून जीवनातील सुखांचा अनुभव घेतला आहे, आणि ब्रह्मरसाच्या अनुभूतीत आत्मा आपल्या देहाच्या बंधनात विसरतो.
अभंग ७०५
वडाच्या पानीं एक उभविलें देउळ
आधिं कळसु मग पायाहो.
देव पुजों गेलों तंव देउळ
उडालें पान नाहीं तेथें वडुरे.
चेत जाणा तुम्हि चेत जाणा.
टिपरि वडाच्या साई हो.
पाषाणाचा देवो पाषाणाचा भक्ति
पोहती मृगजळ डोहीं हो.
वांझेचा पुत्र पोहों लागला
तो तारी देवां भक्ता हो.
भवाब्धिसागर नुतरवे ते पडिलें
रोहिणी डोहीं हो.
नसंपडे आत्मा बुडाले संदेहीं
ते गुंतले मायाजळीं हो.
विरुळा जाणें पोहते खुणें
केला मायेसि उपावो हो.
बापरखुमादेविवरुविठ्ठ्ल विसावा
तेणें नेलें पैल थडिये वो.
अर्थ:
या अभंगात जीवनातील गूढता आणि देवाच्या भक्तीचा महत्त्व सांगितला आहे.
वडाच्या पानीं एक उभविलें देउळ- वडाच्या झाडाच्या सावलीत एक मंदिर उभं आहे, पण देवाची पूजा केल्यावरही ती सावली अदृश्य आहे.
चेत जाणा तुम्हि चेत जाणा- भक्तांना सावध राहण्याचा सल्ला दिला जातो, की वडाच्या सावलीत जरा सावध राहा.
पाषाणाचा देवो पाषाणाचा भक्ति- पाषाणाच्या देवाची भक्ती म्हणजे अकारण भक्ति, जिचे परिणाम स्पष्ट दिसत नाहीत.
भवाब्धिसागर नुतरवे ते पडिलें- भव्य संसारात आत्मा बुडतो आणि जळलेल्या मृगजळात फसतो.
विरुळा जाणें पोहते खुणें- भक्ति मार्गाने जीवनाचे गूढ जाणून घेणे आवश्यक आहे.
बापरखुमादेविवरुविठ्ठ्ल विसावा- विठोबाचे स्वरूप अनंत आहे, आणि त्याने भक्तांना शांतता व आधार दिला आहे.
या अभंगातून भक्तिरस, जीवनाची गुंतागुंत, आणि आत्मज्ञान यांचा अनुभव घेण्याची प्रेरणा दिली आहे.
अभंग ७०८
निशियेचे भरीं भानु प्रतिबिबीं बिंबला
बिंबचि गिळुनि ठेला बिंबामाजी.
रात्रि सूर्य वाहे दिनु चंद्र जायें
विपरीतगे माये देखीयेले.
उदय ना अस्तु तेथें कैचेंनि त्रिगुण
आपणचि दर्पण होऊनि ठेला.
ज्ञानदेव म्हणे अनुभवी तोचि जाणे
संत ये खुणें संतोषले.
अर्थ:
या अभंगात आध्यात्मिक गूढता, प्रकाश आणि अंधार यांच्यातील संघर्ष, आणि आत्मज्ञानाची महत्ता यांचा उल्लेख आहे.
निशियेचे भरीं भानु प्रतिबिबीं बिंबला- रात्रीच्या काळात सूर्याचा प्रकाश प्रतिबिंबित होत आहे, जे जीवनातील ज्ञान आणि प्रकाशाचा संकेत आहे.
बिंबचि गिळुनि ठेला बिंबामाजी- प्रतिबिंब घेतल्यामुळे आत्मा किंवा आपल्या अस्तित्वाचे भान जागृत होते.
रात्रि सूर्य वाहे दिनु चंद्र जायें- सूर्य आणि चंद्र यांचा वापर करून दिवस आणि रात्रीतील चक्रांचे उलटफेर दाखवले आहे.
विपरीतगे माये देखीयेले- जीवनातील विविधता आणि विरोधाभास दर्शवले आहेत, जसे रात्री आणि दिवस यांच्यातील विरोधाभास.
उदय ना अस्तु तेथें कैचेंनि त्रिगुण- येथे त्रिगुण म्हणजे सत्त्व, रजस, आणि तमस यांचा विचार आहे, जो अस्तित्वाचा पाया आहे.
आपणचि दर्पण होऊनि ठेला- आपण आपल्या अस्तित्वाचे दर्पण बनवून आपल्यातील गूढता आणि ज्ञान प्रकट करतो.
ज्ञानदेव म्हणे अनुभवी तोचि जाणे- अनुभवी व्यक्तीच जीवनाच्या गूढतेला जाणतो, आणि संतांचा अनुभव संतोष देतो.
या अभंगात ज्ञान, अनुभव, आणि आध्यात्मिकता यांचा गूढ संबंध स्पष्ट केला आहे, ज्यामुळे भक्ताला जीवनातील सत्यता जाणून घेण्यास मदत होते.
अभंग ७०९
पुरुषेविण नारी संचरली शरीरी
आपण्यावरी आळु आला.
काय कोण्यासांगे सिणली अनुरागें
पडियेले पतिसंगें अवस्थाभूत.
बापरखुमादेविवरु विठ्ठ्लु जैसा तैसा
व्यापूनि आकाशा उरला असे.
अर्थ:
या अभंगात नारी आणि पुरुष यांच्यातील संबंध, प्रेम, आणि आध्यात्मिक एकता यावर प्रकाश टाकला आहे.
पुरुषेविण नारी संचरली शरीरी- पुरुषाच्या उपस्थितीशिवाय नारीने शरीरात चालना मिळवली आहे, म्हणजेच नारी आपल्या अस्तित्वात एक नवा अर्थ शोधते.
आपण्यावरी आळु आला- या वाक्यात नारीच्या मनाची स्थिती दर्शविली आहे, जिथे ती आपल्या प्रेमात आणि भावनांमध्ये गडप झाली आहे.
काय कोण्यासांगे सिणली अनुरागें- इथे प्रेमाच्या या सणाला एक प्रश्न विचारला जात आहे; प्रेमाच्या आभासाने कुणी काय केले आहे?
पडियेले पतिसंगें अवस्थाभूत- पतीच्या संगतीत जी स्थिती आहे, ती प्रगट केली आहे, जिथे नारी आपले अस्तित्व पतीच्या प्रेमात शोधते.
बापरखुमादेविवरु विठ्ठ्लु जैसा तैसा- इथे एक गूढता आहे की, देव विठोबच्या स्वरूपात उपस्थित आहे, ज्या प्रकारे सर्वव्यापी आहे.
व्यापूनि आकाशा उरला असे- देवता आकाशात सर्वत्र व्यापलेला आहे, हे दर्शवले आहे, म्हणजेच प्रेम आणि आध्यात्मिकता या सर्व ठिकाणी विद्यमान आहेत.
या अभंगात प्रेम, एकता, आणि आध्यात्मिकता यांचा गहन विचार आहे, जो भक्ताला नारीच्या भावनांचे महत्त्व आणि देवाच्या उपस्थितीची जाणीव करतो.
अभंग ७१०
अचिंत बाळक सावध जालें
निशब्दी बोभाईलें मीचि मीचि ॥१॥
गरोदरेंविण बाळक जालें
माया मारुन गेलें निरंजना ॥२॥
तेथें एक नवल पैं जालें
पेहें सूदलें निरालंब ॥३॥
छत्तीस अकरा घोंट पैं घेतला
उदरेविण भरलें पोट देखा ॥४॥
सहज गुण होतें निर्गुण जालें
भलत्या झोंबलें निराकारे ॥५॥
बापरखुमादेविवरु
शून्याशून्याहूनि वेगळे ॥६॥
त्या बाळका सामाविलें
आपुल्या व्योमीं ॥६॥
अर्थ:
या अभंगात बाळकाच्या अद्वितीय अनुभवाचे आणि आध्यात्मिक जागृतीचे वर्णन आहे.
अचिंत बाळक सावध जालें- बाळक अद्वितीय ज्ञानाने सजग झाला आहे, जेव्हा तो स्वतःला शोधतो, तेव्हा तो त्याच्या अस्तित्वाचा अनुभव घेतो.
गरोदरेंविण बाळक जालें- अज्ञानाचा गर्भ धारण न करता, बाळक निरंजना (परमात्मा) ने त्याला जागृती दिली आहे.
तेथें एक नवल पैं जालें- येथे एक अद्भुत अनुभव येतो; बाळक अद्वितीय स्वरूपात साक्षात्कार करतो.
छत्तीस अकरा घोंट पैं घेतला- याचा अर्थ, त्याने त्याच्या शरीरातील सर्व तत्त्वांना, इंद्रियांना आणि मनाला स्वीकारून सर्वांचा अंत केला आहे, म्हणजे त्याने आपल्या आंतरिक विश्वात प्रवेश केला आहे.
सहज गुण होतें निर्गुण जालें- स्वाभाविकपणे गुणांचे अस्तित्व नसल्यामुळे तो निर्गुण स्वरूपात जातो, म्हणजे सर्व भेदभाव विसरून एकात्मतेत जातो.
बापरखुमादेविवरु शून्याशून्याहूनि वेगळे- श्रीविठ्ठल आणि निरंजन हे सत्तास्फूर्तिशून्य आहेत, आणि ते त्या बाळकाला आपल्या चिदाकाश स्वरूपात सामावून घेतात.
या अभंगातून बाळकाच्या आध्यात्मिक अनुभवाची गहनता आणि आत्मसाक्षात्काराचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. बाळकाने आपल्या अस्तित्वाचे गूढ समजून घेतले आणि परमात्म्यात विलीन झाला, हे दर्शविते.
अभंग ७१०
अचिंत बाळक सावध जालें।
निशब्दी बोभाईलें मीचि मीचि॥१॥
गरोदरेंविण बाळक जालें।
माया मारुन गेलें निरंजना॥२॥
तेथें एक नवल पैं जालें।
पेहें सूडलें निरालंब॥३॥
छत्तीस अकरा घोंट पैं घेतला।
उदरेविण भरलें पोट देखा॥४॥
सहज गुण होतें निर्गुण जालें।
भलत्या झोंबलें निराकारे॥५॥
बापरखुमादेविवरु
शून्याशून्याहूनि वेगळे।
त्या बाळका सामाविलें
आपुल्या व्योमीं॥६॥
अर्थ: या अभंगात जन्म, आध्यात्मिकता, आणि माया यांचा गहन विचार केला आहे. बाळकाच्या रूपाने आत्मज्ञान आणि निर्गुण ब्रह्म यांचे संकेत आहेत. संत ज्ञानदेव यांच्या विचारांमध्ये जीवनाचे गूढ आणि आध्यात्मिक अनुभव व्यक्त झाले आहेत.
अभंग ७११
उजव्या आंगें भ्रतार व्याली।
डाव्या आंगें कळवळा पाळी॥१॥
कवण जाणे कवण हे खूण।
कवण जाणें काय ल्याली भूषण॥२॥
दोहीं आंगीचें लेणें आपण ल्याली।
ज्ञानदेव म्हणे विठो
आमुची माउली॥३॥
अर्थ: या अभंगात आपुलकी, भक्ती आणि आध्यात्मिकतेचा अनुभव आहे. यामध्ये भावनांची गहराई, आध्यात्मिक प्रेम आणि दैवी माऊलीच्या उपस्थितीचा उल्लेख आहे.
अभंग ७१२
देउळा आधीं कळसु वाईला।
पाहोनि गेलो आपुले दृष्टी॥१॥
विपरीतगे माये देखियेलें।
कांसविचें दूध दोहियलें॥२॥
आधीं पुत्रपाठी वांझ व्याली।
लेणें लेऊनि ठेले साडेपंधरें॥३॥
बापरखुमादेविवरु विपरीत
सुपरीत जाणें।
संत तिये खुणें संतोषतील॥४॥
अर्थ: या अभंगात आध्यात्मिक दृष्टीने जगण्याचे महत्त्व, मातृत्वाची गहन भावना, आणि संतांची संतोषी वृत्ती यांचा उल्लेख आहे. या अभंगात देऊळाच्या आधीच्या स्थितीवर विचार केला आहे आणि अंतर्मुखतेचा अनुभव दिला आहे.
अभंग ७१३
मज स्वप्नी लेवविला श्रृंगारु।
माझें उदरीं जन्मला भ्रतारु॥१॥
जागि सुति ना मी निदसुरी।
चोळी सुदली तोडूनि गळसरी॥२॥
लक्षण म्हणे कीं सुलक्षण म्हणे।
येके उदरींच आम्हीं दोघें जणें॥३॥
सोईरिक पडिपाडें समसाटीं।
मी वो बैसलें तयाचे पाठी॥४॥
निकट कैसें आहेवपण।
कैवल्या आधीं तेल कांकण॥५॥
निवृत्ति दास तेथें नाहीं।
लग्नमुहूर्त बहुलाठाई॥६॥
अर्थ: या अभंगात स्वप्नातील प्रेम, आध्यात्मिक संबंध, आणि जीवनातील विवाहाच्या आव्हानांचा विचार केला आहे. या कविता मधून प्रेमाची गहराई, आत्मसंवाद, आणि संतांची कृपा यांचा उल्लेख आहे.
अभंग ७१४
पैलमेरुच्या शिखरीं।
एक योगि निराकारी।
मुद्रा लावुनि खेंचरी।
तो ब्रह्मपदीं बैसला॥१॥
तेणें सांडियेली माया।
त्यजियेली कंथा काया।
मन गेलें विलया।
ब्रह्मानंदा माझारी॥२॥
अनुहत ध्वनि नाद।
तो पावला परमपद।
उन्मनी तुर्याविनोदें।
छंदें छंदें डोलतुसे॥३॥
ज्ञानगोदावरीच्या तीरीं।
स्नान केलें पांचाळेश्वरीं।
ज्ञानदेवाच्या अंतरीं।
दत्तात्रेय योगिया॥४॥
अर्थ: या अभंगात योगीची आध्यात्मिक अनुभूती, माया आणि देहाचा त्याग, आणि ब्रह्मानंदाचा अनुभव यांचा उल्लेख आहे. ज्ञानगोदावरीच्या तीरीं स्नान करणे, आणि दत्तात्रेयाच्या आध्यात्मिकता यावर जोर देण्यात आले आहे.
अभंग ७१५
सेजे सुता भूमी पालखा
निजलता उसांसया।
गगन पासोडा मेरु कानवडा
ते सुख वाड पहुडलया॥१॥
सहज संभोगु भोगु जाणवा।
विजया होई मग भोगि राणिवा॥२॥
कमळणी बाळा गुंफिती माळा
घालिती गळां देव कन्या।
तिचिये शेजारीं सतरावी सुंदरी
चंद्रसूर्य दोन्ही चवरी ढाळिती॥३॥
येकु त्यागी दुसरा भोगी
तिसरा योगी राजाइंद्र।
चौथे द्वारीं अतीत पै
बैसले गुंफे ज्ञानदेवो॥४॥
अर्थ: या अभंगात जीवनातील सुख, प्रेम, आणि आध्यात्मिकतेचा अनुभव यांचा उल्लेख आहे. या कविता मधून भावनांचे आणि आध्यात्मिक साधनेचे मिश्रण दर्शवले गेले आहे. ज्ञानदेवाच्या विचारांचा समावेश करून संतांचा उच्चाटन केला आहे.
अभंग ७१६
पर्वतु गोफ़णिये सोकरी लेकरु।
ज्याचेनि तृष्णे आटले सप्तहि सागरु।
ज्याचेनि स्वेदें बुडाला मेरु।
तया माजी ने तया
मी काय करुं॥१॥
कैसे नवल चोज जालेंगे माये।
खांदी गंगा चोरु पळतु आहे॥२॥
जयाचिया अंगावरी वडाचीं झाडें।
तो हा मुरुकुटावरि बैसला कोडें।
विवळादृष्टी पाहे निवाडें।
घ्या घ्या म्हणोनि ठाकितो पुढें॥३॥
मनगणिचे तंती वोविली धरणी।
ते पिसाळ्यानें घेतली खांदा वाहुनि।
त्यासी वोवाळिति चौघीजणी।
बापरखुमादेविवराचीं करणी॥४॥
अर्थ: या अभंगात जीवनाच्या आव्हानांचा, आध्यात्मिक साधनेचा आणि संतांच्या अनुभूतींचा उल्लेख आहे. तृष्णा आणि मनोव्यथांच्या पार्श्वभूमीवर, आध्यात्मिक आनंदाची गहराई यावर विचार केला आहे. संतांची कृपा आणि त्यांच्या अनुभवांचा संगम दिसून येतो.
अभंग ७१७
ऐसा गे माये कैसा योगी।
जे ठाई जन्मला तो ठाउ भोगी॥१॥
माय कुमारि बाप ब्रह्मचारी।
एकविस पुत्र तयेचे उदरी॥२॥
आचार सांडुनि जालासे भ्रष्ट।
माउसिसी येणें लाविलासे पाट॥३॥
पितियाचा वेष धरुनियां वेगीं।
मातेचें सुख भोगावया लागीं॥४॥
आणि मी सांगो नवल काई।
येणें बहिणी भोगिली एकेचि ठाई॥५॥
ज्ञानदेव म्हणे अनुभवी जाणे।
अनुभवावांचुनि कोण्हीच नेणें॥६॥
अर्थ: या अभंगात योगीच्या जीवनातील अनुभव, भक्ती, आणि आध्यात्मिक सत्यांचा विचार केला आहे. संत ज्ञानदेव यांनी अनुभवाचे महत्त्व आणि जीवनाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे. या अभंगातून आध्यात्मिक साधनेचा मार्ग आणि दैवी कृपेचा अनुभव व्यक्त केला आहे.
अभंग ७१८
सुकलिये गंगे व‍र्‍हाड आलें।
उतार नाहीं म्हणोन मुरडोनी गेलें।
मनगुणीचा तंती ओंविली धरणी।
पिसोळिया ओझें वाईले रया॥१॥
तुं ते कवण मी ते कवण।
कवण बांधावे तोरण।
योगी दिगंबर संन्यासिजे काय।
वरमाये हातीं कांकण रया॥२॥
आप तेज पृथ्वी वायो आकाश।
या भासास उटणें केलें।
वांझेचिया पुत्रा चोखणी मार्दिलें।
ऐसें नवल ज्ञान जालें रया॥३॥
वरबाप वोहबाप जन्मलेचि नाहीं।
तंव नवरा नवरी कवणची काई।
बापरखुमादेवीवर चिंतिता।
तरि तें सुख निवृत्तिपायीं॥४॥
अर्थ: या अभंगात जीवनातील भ्रम, आध्यात्मिक अनुभव, आणि संतांच्या विचारांचा विस्तार आहे. ज्ञान आणि भक्ति यांच्या संगमातून स्वार्थ आणि त्याग यांचे तत्त्वज्ञान व्यक्त केले आहे. संत ज्ञानदेवांनी अनुभव आणि सुखाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे.
अभंग ७१९
माते आधि कन्या जन्म पावली तिच्या
वर्‍हाडा आईति केली।
पाहों गेलों तये चरण ना तुम्ही
नेत्र संपुर्ण लक्षणें वोळखिलीं॥१॥
नवरा गर्भवासि पहिले नामरसी
घटित आहे दोघांसीं।
अर्थ याचा सांगा श्रोते हो
लग्नेविण आणिली घरासिरेरे॥२॥
कवण कवणाचा विचारु करा उपजत
पुत्र म्हातारा युगें गेली तया
जाहलिया जन्म ऐसें एक अवधारा॥३॥
पुत्रें मातेसि पय पाजिलें कीं
पितयासी कडे वाहिलें।
तुम्ही म्हणाल शास्त्रें काय देखिलें
तरी उजुचि आहे बोलिलें॥४॥
शास्त्र गूढ अध्यात्म गूढ वज्र
गूढी पाहे म्हणितलेरेरे॥५॥
साहिशास्त्रें शिणलीं भारी
परि अर्थ नकळे कवण्यापरी।
सुजाण श्रोते कविजन अपार
कवित्त्व करिती लक्षवरी॥६॥
एक एक कवित्त्वीं हें काय
नवल ज्ञानदेवीं पाहिलें निरुतेरेरे॥७॥
अर्थ: या अभंगात जन्म, मातृत्व, आणि आध्यात्मिक गूढतेवर विचार केला आहे. कवीने जीवनाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे आणि श्रोत्यांना ज्ञानाची गहराई समजावण्याचा प्रयत्न केला आहे. संत ज्ञानदेव यांनी अनुभव आणि अध्यात्माचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
संसारताप – अभंग ७२० ते ७२३
अभंग ७२०
पति जन्मला माझे उदरीं।
मी जालें तयाचि नोवरी॥१॥
पतिव्रता धर्म पाहाहो माझा।
सर्वापरि पति भोंगिजे वोजा॥२॥
निर्गुण पति आवडे मज आधीं माय।
पाठीं झालीये भाज॥३॥
मी मायराणी पतिव्रताशिरोमणि।
ज्ञानदेवो निरंजनी क्रीडा करी॥४॥
अर्थ: या अभंगात पतिव्रता धर्म, पति-पत्नीत्वाच्या नात्याचे गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे. संत ज्ञानदेवांनी प्रेम, भक्ति, आणि आध्यात्मिक एकात्मतेचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. निर्गुण ब्रह्माच्या भक्तीने आपल्या जीवनात सामावलेल्या आनंदाचा अनुभव आणि जीवनातील आध्यात्मिक क्रीडा यांचा उल्लेख केला आहे.
अभंग ७२१
तापत्रयीं तापलीं गुरुतें गिवासिती
भगवे देखोनि म्हणती तारा स्वामी।
तंव ते नेणोनि उपदेशाची रीति
आना न उपदेशिती।
ठकलें निश्चिती तैसें जालें॥१॥
संत ते कोण संत ते कोण।
हे जाणवि खुण केशवराजा॥२॥
कोण्हीं एक प्राणी क्षुधेंने पिडिले।
म्हणोनि दोडे तोडूं गेले।
खावों बैसे तों नुसधि रुयी उडे।
ठकले बापुडें तैसे झालें॥३॥
कोण्ही एक प्राणी प्रवासें पीडिला।
स्नेहाळु देखिला बिबवा तो।
तयाचें स्नेह लावितां अंगी।
सुजला सर्वांगी तैसें जालें॥४॥
कोण्ही एक प्राणी पीडिला झडीं।
म्हणोनि गेला पैल तो झाडी।
खा खात अस्वली उठली लवडसवडीं।
नाक कान तोडी तैसें जालें॥५॥
ऐशा सकळ कळा जाणसी।
नंदरायाचा कुमर म्हणविसी।
बापरखुमादेवीवर विठ्ठ्लीं भेटी।
पडलि ते न सुटे जिवेंसी॥६॥
अर्थ: या अभंगात जीवनाच्या विविध संकटांचा आणि संतांची महत्त्वाची भूमिका विचारली आहे. संत ज्ञानदेवांनी तप, भक्ति, आणि आध्यात्मिक शिकवणीचा महत्त्व सांगितला आहे. अज्ञानामुळे होणाऱ्या कष्टांचा आणि ज्ञानाच्या प्रकाशाने येणाऱ्या समाधानाचा विचार केला आहे. आध्यात्मिकता आणि भक्तीच्या मार्गाने जीवनातील कष्टांचे पार होऊ शकते, हे स्पष्ट करण्यात आले आहे.
अभंग ७२२
धर्म अर्थकाम मोक्ष दान मागे श्रीगुरु।
हस्त पाद शरीर व्यथा पंगु
जालों मी पुढारु।
तिमिर आलें पुढें मायामोहो उदारु।
तेणें मी जात होतों।
मग सहज भेटला सदगुरु धर्म
जागो सदगुरु महिमा जेणें तुटें भवव्यथा॥१॥
हाचि धर्म अर्थ काम येर तें
मी नेघे वृथा॥२॥
एकनाम राम कृष्ण याचें दान
देई सदगुरु।
वेदशास्त्र मंथनकेले परि
नव्हेचि पुढारु
शरण आलों निवृत्तिराया तोडी
माया संसारु।
पाहतां इये त्रिभुवनी तुजहुनि
नाहीं उदारु॥३॥
ज्ञानेसहित विज्ञान गिळी मी
माझें पागुळ।
शंख चक्र पद्म गदा तुष्टे
ऐंसा तूं दयाळ।
बापरखमादोविवरें।
दान देउनि केले अढळ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी गुरुंच्या महत्त्वाबद्दल, जीवनाच्या उद्देशांविषयी आणि आध्यात्मिक ज्ञानाच्या प्राप्तीबद्दल विचार केला आहे. धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष यांचा मार्ग, आणि सदगुरुच्या उपदेशाने जीवनातील भौतिक आणि आध्यात्मिक संकटांवर मात कशी करावी हे सांगितले आहे. गुरुंचा आशीर्वाद आणि त्यांचे ज्ञान म्हणजे एक अमूल्य दान, ज्यामुळे जीवनात समाधान आणि शांती मिळवता येते.
अभंग ७२३
देवा तुज चुकलों गा।
तेणें दृष्टि आलें
पडळ विषयग्रंथीं गुंतलोसे।
तेणें होतसे विव्हळ।
अंध मंद दृष्टि झाली।
गिळूं पाहे हा काळ।
अवचितें दैवयोगें।
निवृत्ति भेटला कृपाळ॥१॥
धर्म जागो निवृत्तिचा।
तेणें फेडिलें पडळ।
ज्ञानाचा निजबोधु।
विज्ञानरुप सकळ॥२॥
तिहीं लोकीं विश्वरुप।
दिव्य दृष्टी दिधली।
द्वैत हें हरपलें
अद्वैतपणें माउली।
उपदेशु निजब्रह्म।
ज्ञानांजन साउली।
चिद्रूप दीप पाहे।
तेथें तनुमनु निवाली॥३॥
दान हेंचि आम्हा गोड।
देहीं दृष्टी मुराली।
देह हें हरपलें।
विदेह वृत्ति स्फ़ुरली।
विज्ञान हें प्रगटलें।
ज्ञेय ज्ञाता निमाली।
दृश्य तें तदाकार।
ममता तेथें बुडाली॥४॥
प्रपंचु हा नाहीं जाणा।
एकाकार वृत्ति जाली।
मी माझे हारपलें।
विषयांधया बोली।
उपरती सदगुरु बोधु।
तेथें प्रकृति संचली।
धर्ममार्गे शुध्द पंथ हातीं
काठी दिधली॥५॥
वेद मार्गे मुनी गेले त्याच
मार्गे चालिलों।
न कळेचि विषयअंध म्हणोनी
उघड बोलिलों।
चालतां धनुर्धरा।
तरंगाकारी हरलों।
ज्ञानदेवो निवृत्तिचा।
द्वैत निसरलों॥६॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी जीवनातील भौतिक अंधकार, ज्ञानाचा प्रकाश आणि सदगुरुच्या उपदेशाबद्दल विचार केला आहे. त्यांनी व्यक्त केले आहे की, विषयांची चूक समजून घेऊन ज्ञानाची प्राप्ती कशी होते आणि आत्मज्ञानाच्या प्रकाशाने जीवनातील द्वैत हरवतो. निवृत्तिपंथ आणि आध्यात्मिक ज्ञानाचा अभ्यास करून भक्ति आणि साधना कशा प्रकारे आध्यात्मिक उन्नती साधतात, याचे स्पष्टीकरण दिले आहे. संपूर्ण विश्वाची एकात्मता आणि त्यातील दिव्यता यावरही जोर दिला आहे.
वासुदेव – अभंग ७२४ ते ७२५
अभंग ७२४
बाबा ममतानिशि अहंकार दाट।
रामनामें वासुदेवीं वाट।
गुरु कृपा वोळलें वैकुंठ।
तेणें वासुदेवो दिसे प्रगटगा॥१॥
वासुदेवा हरि वासुदेवा हरि।
रामकृष्ण हरि वासुदेवा॥२॥
आला पुंडलिक भक्तराज।
तेणें केशव वोळला सहज।
दिधलें विठ्ठलमंत्र बीज।
तेणें जालें सर्व काजगा॥३॥
रामकृष्णवासुदेवें।
वासुदेवीं मन सामावेगा॥४॥
शांतिक्षमादयापुरीं।
वासुदेवो घरोघरीं।
आनंदे वोसंडे अंबरी प्रेमे
डुलें त्रिपुरारिगा॥५॥
वासुदेवीं वाहूनि टाळी।
पातकें गेलीं अंतराळीं।
वासुदेवो वनमाळी।
कीर्तन करुं ब्रह्ममेळींगा॥६॥
ज्ञानदेवा वासुदेवीं।
प्रीति पान्हा उजळी दिवी।
टाळ चिपळी धरुनि जिवीं।
ध्यान मुद्रा महादेवींगा॥८॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी वासुदेवाच्या कृपेने आणि रामनामाच्या महत्त्वावर जोर दिला आहे. अहंकार आणि ममता यांना पार करुन भक्तीच्या मार्गावर जाण्याचा संदेश आहे. वासुदेवाचे स्मरण, गुरुंची कृपा, आणि कीर्तनामुळे आत्मज्ञान मिळविण्याचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. अंतर्मुखता आणि ध्यानधारणेद्वारे आध्यात्मिक आनंद आणि शांति साधण्याचा मार्ग स्पष्ट केला आहे.
अभंग ७२५
घुळघुळा वाजती टाळ।
झणझाणां नाद रसाळ।
उदो जाला पाहाली वेळ।
उठा वाचे वदा गोपाळरे॥१॥
कैसा वासुदेव बोलतो बोल।
बाळापोटीं माय रिघेल।
मेलें माणूस जीत उठविल।
वेळ काळांतें ग्रासीरे॥२॥
आतां ऐसेंची अवघे जन।
तें येतें जातें तयापासून।
जगीं जग झालें जनार्दन।
उदो प्रगटला बिंबले भानरे॥३॥
टाळाटाळीं लोपला नाद।
अंगोअंगींची मुराला छंद।
भोग भोगितांचि आटला भोग।
ज्ञान गिळूनि गावा तो गोविंदरे॥४॥
गांवा आंत बाहेरी हिंडे आळी।
देवो देविची केली चिपळी।
चरण नसतां वाजे धुमाळी।
ज्ञानदेवाची कांति सांवळी॥५॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी वासुदेवाच्या महत्त्वाकडे लक्ष वेधले आहे. त्यांनी भक्ति, ज्ञान, आणि प्रगतीच्या मार्गावर चलविलेल्या उपदेशाची गोडी सांगितली आहे. भोगांच्या आड येणाऱ्या काळाच्या प्रभावाचा उल्लेख केला आहे, तसेच ज्ञानदेवाची कांति आणि भक्तीच्या प्रभावीतेची महत्त्वता स्पष्ट केली आहे. यामध्ये वासुदेवाचा संदेश लोकांच्या मनात आणि जीवनात परावर्तित होतो, ज्यामुळे सर्वत्र आनंद आणि शांति येते.
बाळछंद – अभंग ७२६ ते ७२७
अभंग ७२६
बाळछंदो प्रेमडोहीं मन।
जालें मनाचें उन्मन।
उपरती धरिलें ध्यान।
झालें ज्ञानपरब्रह्मीं॥१॥
निमिषा निमिष छंद माझा।
बाळछंदो हा तुझा।
वेगि येई गरुडध्वजा।
पसरुनीया भूजा देई क्षेम॥२॥
तुटली आशेची सांगडी।
ध्यानें नेली पैल तडी।
सुटली संसाराची बेडी।
क्षणु घडी रिती नाहीं॥३॥
नाठवें द्वैताची भावना।
अद्वैती न बैसें ध्याना।
दिननिशींची रचना।
काळगणना छंदे गिळीं॥४॥
जप तप वृत्ति सहित।
निवृत्ति होईन निश्चिति।
समाधी बैसेन एकतत्त्व।
मुखीं मात नामाची॥५॥
ज्ञानदेवीं छंद असा।
बाळछंद झाला पिसा।
दान मागतसे महेशा।
दिशादिशा न घली मन॥६॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी प्रेम, ध्यान, आणि अद्वैताचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. त्यांनी ज्ञानपरब्रह्माची अनुभूती घेतल्याचा उल्लेख केला आहे, तसेच ध्यानाच्या प्रभावामुळे संसाराच्या बेड्या तुटल्या आहेत. बाळछंद म्हणजे प्रेम आणि भक्तीचा प्रवास, जो अंतर्मुख करतो आणि समाधीला नेतो. या सर्व प्रक्रियेत, संत ज्ञानदेवांनी मात नामाचा महिमा उघड केला आहे, जो सर्वांच्या मनात वास करतो.
अभंग ७२७
अलक्षलक्षीं मी लक्षीं।
तेथें दिसती दोहीं पक्षी।
वेदां शास्त्रां हे़ची साक्षी।
चंद्रसूर्या सहित।
मागेन स्वानुभवअंगुले।
पांचा तत्त्वांचे सानुलें।
व्यर्थ इंद्रिये भोगीलें।
नाहीं रंगले संताचरणीं॥१॥
बाळछंदो बाबा बाळ छंदो।
रामकृष्ण नित्य उदो।
ह्रदयकळिके भावभेदो।
वृत्तिसहित शरीर निंदो।
नित्य उदो तुझाची॥२॥
क्षीरसिंधुही दुहिला।
चतुर्दशरत्नीं भरला।
नेघे तेथील साउला।
मज अबोला प्रपंचेंसी।
दानदेगा उदारश्रेष्ठा।
परब्रह्म तूं वैकुंठा।
मुक्ति मार्गीचा चोहटा।
फुकटा नेघे तया॥३॥
पृथ्वीतळ राज्यमद।
मी नेघे नेणें हेंही पद।
रामकृष्ण वाचे गोविंद।
हाची छंद तुझ्या पंथे।
मंत्र तीर्थयज्ञयाग।
या न करि भागा भाग।
तूंचि होऊनि सर्वांग।
सर्वासंग मज देई॥४॥
वृत्ति सहित मज लपवी।
माझें मन चरणीं ठेवी।
निवृत्ति पदोंपदीं गोवीं तुं
गोसावी दीनोध्दारण।
सात पांच तीन मेळा।
या नेघे तत्त्वांचा सोहळा।
रज तमाचा कंटाळा।
ह्रदयीं जिव्हाळा हरि वसो॥५॥
श्वेत पीत नेघे वस्त्र।
ज्ञानविज्ञान नेघे शास्त्र।
स्वर्ग मृत्यु पाताळपात्र।
नित्य वस्त्र हरी देई।
चंद्रसूर्य महेन्द्र पदें।
ध्रुवादिकांची आनंदें।
तें मी नेघे गा आल्हादें।
तुझ्या ब्रिदें करीन घोष॥६॥
करचरणेंसे इंद्रियवृत्ति।
तुझ्या ठायीं तूंचि होती।
मी माझी उरो नेदी कीर्ति।
हें दान श्रीपति मज द्यावें।
शांती दया क्षमा ऋध्दी।
हेहि पाहातां मज उपाधी।
तुझी या नामांची समाधी।
कृपानिधी मज द्यावी॥७॥
बापरखुमादेविवरु तुष्टला।
दान घे घे म्हणोनि वोळला।
अजानवृक्ष पाल्हाईला।
मग बोलिला विठ्ठल हरी।
पुंडलिके केलेरे कोडें।
तें तुवां मागीतलेरे निवाडें।
मीं तुज ह्रदयीं सांपडे।
हे त्त्वां केलें ज्ञानदेवा॥८॥
अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी तत्त्वज्ञान, ध्यान, आणि संताच्या चरणांची महिमा वर्णन केली आहे. त्यांनी स्वानुभवावर आधारित ज्ञानाचा अभ्यास केला आहे, ज्यामुळे इंद्रियभोगांचा व्यर्थपणा प्रकट झाला आहे. बाळछंद म्हणजे प्रेम आणि भक्तीचा प्रवास, जो तत्त्वज्ञानासोबत ताजगी आणि आनंद देतो. ज्ञानदेवांनी परब्रह्म आणि वैकुंठाच्या अनुभवातून मुक्तीच्या मार्गावर चालण्याचे आवाहन केले आहे. या अभंगात भक्तिसंस्कृतीचे महत्त्व आणि संतांचा आशीर्वादही स्पष्ट केला आहे.
कापडी – अभंग ७२८ ते ७२९
अभंग ७२८
आम्हीं कापडीरे आम्ही कापडीरे।
पापें बारा ताटा पळती बापडिरे॥१॥
पंढरपुरीचे कापडिरे।
उत्तरपंथीचे कापडिरे॥२॥
आणि पाहालेरे।
संतसंगति सुख जालेरे॥३॥
समता कावडिरे समता कावडिरे।
माजि नामामृत भरिलें आवडिरे॥४॥
येणें न घडेरे जाणे न घडेरे
निजसुख कोंदलें पाहातां चहूंकडेरे॥५॥
नलगे दंडणेरे नलगे मुंडणेरे।
नाम म्हणोनि कर्माकर्मखंडणेरे॥६॥
दु:ख फिटलेरे।
दु:ख फिटलेरे बापरखुमादेविवर विठ्ठलरे॥७॥
अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी भक्ति, संतसंगती, आणि नामस्मरणाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकला आहे. "कापडीरे" म्हणजे कापड करणारे, ज्याचा उल्लेख त्यांच्या साधना आणि भक्तीच्या प्रतीक म्हणून केला आहे. पापांचा निरसन करून संतांच्या संगतीत आल्याने आनंद आणि शांति मिळते, हे त्यांनी स्पष्ट केले आहे. नामामृत म्हणजे देवाचे नाव जपणे, जे दु:ख मिटवते आणि आत्मिक सुखाचे साधन बनते. संत ज्ञानदेवांनी त्यांच्या अनुभवातून भक्तिसंस्कृतीचा संदेश दिला आहे.
अभंग ७२९
ॐ नमो शिवा आदि।
कावडि घेतली खांदी मिळाली संतमांदी।
त्याचे रज रेणु वंदी॥ध्रु०॥
शिवनाम शीतळ मुखीं।
सेविं पां कापडियारे दडदडदडदड दुडुदुडुदुडुदुडु।
पळ सुटला कळिकाळा बापुडीयारे॥१॥
गुरुलिंग जंगम।
त्यानें दाविला आगम।
अधिव्याधि झाली सम।
तेणें पावलों विश्रामरे॥२॥
जवळीं असतां जगजीवन।
कां धांडोळिसी वन।
एकाग्र करी मन।
तेणें होईल समाधानरे॥३॥
देहभाव जेथं विरे।
ते साधन दिधलें पुरे।
बापरखुमादेविवरे विठठलुरे विठ्ठलुरे विठ्ठलुरे॥४॥
अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानदेवांनी शिवभक्ती आणि संतांचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. "कावडि घेतली" म्हणजे भक्तीची यात्रा. शिवनामाचा जप केल्याने मनाला शांतता मिळते. "गुरुलिंग जंगम" म्हणजे गुरुंच्या कृपेने आध्यात्मिक ज्ञान मिळवणे, जे समग्र आरोग्याचे साधन ठरते. जगाच्या धुंदीत एकाग्रता साधल्यास समाधान मिळते, हे त्यांनी सांगितले आहे. शेवटी, आत्मा आणि देह यांचा भेद मिटवून, दिव्य अनुभव साध्य करण्याचा मार्ग दाखवला आहे.
मदालसा – अभंग ७३० ते ७३६
अभंग ७३०
उपदेश उपरति ज्ञान ध्यानएकनिष्ठ।
विज्ञान तें आटलेंरे दृश्यादृश्य तेथे दृष्ट।
आदिअंत हरपला सर्व ब्रम्ह एक वाट।
नित्य नेम चालतारे होय वैकुंठ॥१॥
जे जो जे जो निजानंदे आत्माराम प्रसिध्द।
उपदेश ऐसें बाळा मदालसा प्रबोध।
उपजोनि संसारीरे एकतत्त्व तेंचि सिध्द॥२॥
द्वैताअद्वैत खोडी नि:शेष आटली आस।
कल्पना हो बुडालीरे सर्वदिसे ह्रषिकेश।
ममता हे समूळ माया हेही न दिसे उध्दस।
हरपली स्वयंज्योति असा होईरे उदास॥३॥
विकृतिभान गाढें तेथें न दिसे बिरडें।
इंद्रिय रसना दृढ याचें निरसलें कोडें।
मिथ्या हे मोहपाश तोडी व्यसन सांकडे।
मानस परिकर हेही शोधी निवाडे॥४॥
प्रपंच झोंबो नेदी यांचे उठवी धरणें।
शरीरजन्म मरण याचें करी कारे पारणें।
निवटूनि सांडी बापा सर्वभरी नारायण॥५॥
मी माझें दुजेपण तेथें वायां घेसी लाहो।
निरशी ममता बापा करि हरिनामें टाहो।
शून्य हें भेदि कारे जन्ममरण निर्वाहो॥६॥
धारणा धीट करी ध्येय पणरे हें सांडी।
अखंडता निजसुख कामधामरे मांडी।
स्मरता नामावळी विषय हे शरीर सांडी।
क्रुररे नव्हे बापा सदां आत्मा ने ब्रम्हांडीं॥७॥
त्रिकाळज्ञान गुज अखंड आत्मारे चेतवी।
नित्यता हरिकथा विष्णु कृष्ण मनरंजवी।
सकळ परिपूर्ण होशी जीव शिवरे भावी।
मन ध्यान एकरुप सर्वदा हरि हा गोसावी॥८॥
शांति निवृत्ति क्षमा दया सर्वभूती भजन।
आचरण एकपक्षें सर्वरुपी जनार्दन।
अलक्षसंकल्प भावी सर्व होई नारायण।
विसरे कामनारे सेवी ब्रम्हसनातन॥९॥
एकट मन करी निवृत्ति धरी निर्वाहो।
चेतवितां इन्द्रियांसी आत्मारामें नित्य टाहो।
सेवा सुख करी बापा प्रसन्न लक्ष्मीचा नाहो॥१०॥
सुति मांडी नाममात्रे सेवी तत्पर रसना।
उपरति तितिक्षारे लय लक्षि ध्यासि ध्याना।
हारपेल मी माझें होशील ब्रह्मांडयेसणा।
जिव्हा हें मन चक्षु करि श्रीगुर निरोपण॥११॥
तुझा तूचि विदेहि पां आत्मनाथ एकतत्त्वीं।
हरपति इंद्रियेरे जिवशिव एकेपंक्ती।
नाहीं नाहीं अन्य रुप स्वयें परात्माज्योती।
सुटेल जन्ममरण उपजेल प्रत्यक्ष दीप्ती॥१२॥
आकाश तुज माजी हरपसि परब्रह्मीं।
न भजतां इंद्रियांसी हरपति यया उर्मी।
बीज तें निरुपिलें सहज राहेंरे तूं समी।
दमशम रिगु निगु याचा दाहारे संगमीं॥१३॥
तटाक देहभूमीरेचक कुंभक आगमी।
चंद्रसूर्य असे जाणा पूर्ण परिपूर्णरे रमी।
लोलुंगता रिध्दिसिध्दि धारणाते मनोरमी।
होसील तूंचि सिध्द गुरुशिष्य सर्वसमी॥१४॥
राहो नेदी विषयसुख वायां उद्वेग विस्तार।
प्रेमामृत हरिनाम हेंचि सेविरे तूं सार।
भजतां नित्यकाळ तुटे विषयाचार॥१५॥
उध्दट सुख साधी जेणें दिसे आत्मनाथ।
बिंबामाजी बिंब पाहे सर्व होतुं सनाथ।
निश्चित निराळारे निगम साधी परमार्थ।
धिटिव ऐशी आहे सर्व पुरति मनोरथ॥१६॥
उष्णाते घोटी बापासम चांदिणें धरी।
तेथील अमृतमय होई झडकरी।
लक्ष हें परब्रम्हीं सदा पूर्णिमा ते सारी।
निवतील अष्टही अंगें वोल्हावति शरीरीं॥१७॥
त्रिकाळज्ञानकळा येणें साधलेंरे निज।
तितिक्षा मनोवेगें नित्य प्रत्यक्ष ब्रह्मबीज।
साकार निजघटीं तो प्रगटे अधोक्षज।
पर्वकाळ असा आहे गुरुमुखेरे चोज॥१८॥
हें ऐकोनिया पुत्र मातें विनविता पैं जाला।
उपदेश ब्रह्म लक्षी सर्वत्र केला वो काला।
सांडिल्ते संप्रधार आत्मा एकत्र वो केला।
कैसे हें उपदेशणें वेदांसि अबोला॥१९॥
ऐके तूं मदलसे मज आत्मरामीं।
ऐकतां वो उपदेश बहुत संताषलो उर्मी।
प्रेमामृतजीवनकळा वोल्हावतु असे धर्मी।
नि:शेष विषये वोते समर्पीलें परब्रह्मीं॥२०॥
विपरीत माते आप आपमाजि थोर।
चैतन्य हें क्षरलेंसे हाचि धरिला वो विचार॥२१॥
माझा मी गुरु केला मातेचा उपदेश।
न दिसे जनवन सर्वरुप महेश।
निराकारि एक वस्तु अवघा दिसे जगदीश।
हारपले चंद्रसूर्यो त्याच्यामाजि रहिवास॥२२॥
अनंत नाम ज्याचें त्याचा बोध प्रगट।
गुरुखुण ऐसी आहे नित्य सेवी वैकुंठ।
नेणें हें शरीर माया रामकृष्ण नीट वाट।
उच्चारु वो एकतत्त्व सेवा सुख वो धीट॥२३॥
हें ऐकोनि मदलसा म्हणे भला भला भला पुत्रराया।
उपजोनि संसारी रे तोडि तोडि विषया।
मुक्त तूं अससी सहज शरण जाय सदगुरु पाया।
आदिनाथ गुरु माझा त्या निवृत्तिसी भेटावया॥२४॥
तेथूनि ब्रह्मज्ञान उपदेश अपार।
समरसें जनींवनीं राज्य टाकी असार।
यामाजि हिंसा तुज द्वेषितारे चराचर।
चैतन्य ब्रह्म साचे एकरुपें श्रीधर॥२५॥
अर्थ:या अभंगात ज्ञानदेवांनी आत्मज्ञान, ध्यान, आणि उपदेश यांचा अभ्यास केला आहे. त्यांनी उपदेशाच्या माध्यमातून आत्मा आणि परब्रह्म यांचा समर्पण दर्शवला आहे. द्वैत आणि अद्वैत यांचा भेद मिटवून एकत्वात आढळलेला आनंद सांगितला आहे. सृष्टीतील सर्व रस आणि मोह यांचा त्याग करून, आत्मज्ञानाच्या प्रकाशात शांति आणि निर्वाण साधण्यासाठी उपदेश दिला आहे. ज्ञानदेवांच्या विचारांमुळे मानवाच्या अंतर्मनात नवा प्रकाश आणि जीवनाचा अर्थ शोधता येतो.
अभंग ७३१
उपदेश अगोचर उपदेशी अगोचर मदलसा पुत्रालागीं रहीवासु।
ध्यानरुप येक करी सर्वाघटीं महेशु।
जातिधर्म लोपि बा न करी तूं आळसू।
उठि जाय योगपंथें जेथें वैकुंठ निवासु॥१॥
जे जो जे जो नित्य हरि जनीं वनीं जो अहे।
त्याचें तूं ध्यान करी नित्य तेथेंची राहें।
परतोनी येवों नको प्रपंच न पाहे।
जठराग्नीं पचों नको वेगीं तूं योगिया होय॥२॥
जपतप वाचे एक अखंड श्रीराम उच्चार।
नित्य धर्म संताचारे हाचि करीरे विचार।
संगदोष बोधिती तुज म्हणोनि होई खेचर।
अतळों नको द्वैतबुध्दि सदा अद्वैत निरंतर॥३॥
एक लक्ष एक पक्ष एक तत्त्व ह्रदयीं।
एक ध्यान एक मन याचे लागे तू सोयी।
एक हरि हाचि खरा एक नेम तूं राही।
अणिक जपों नको देवोदेवीं काहीबाहीं॥४॥
देव तो वैकुंठींचा निरालंबीरे आहे।
निराळा सर्व जीवां म्हणोनी ध्यातु आहे।
जीव हा शिव करी ऐसे करुनियां राहे।
रामनाम मंत्र ध्वनि कळिकाळ वास न पाहे॥५॥
कोहं हे उपजतां टाकिलें तुवां सोहं।
गर्भी होतासि सावध आतां म्हणतासि हूंहूं।
अहंकार जपों नको मन मुंडि संमोहे।
एकट मन करि रामनामीं धरी भाव॥६॥
शांति करी जीवशिवी सर्व क्षरलासे हरि।
क्षमा दया बहिणीं तुझ्या माया सांडी भीतरीं।
बंधु पिता सखि जेंणें टाकि तूं दुरिच्या दुरी।
मत्सर हा घेवों नको मद टाकी तूं दुरिच्या दुरी॥७॥
हरिरुप निखळ आहे योगी जाणती यासि।
अंतर तें दुरांतर हें तूं जप मानसीं।
कर्म हें ब्रह्म जाण असा होई समरसीं।
तत्काळ होशी योगी संदेह नाहीं त्यासी॥८॥
सत्त्व रज तमीं गुंफो नको एकतत्त्वीं आहे भाव।
नानातत्त्वीं धरिसी व्यर्थ मग तुज न पवे देव।
मी माझे वाहों नको व्यर्थ करिशी उपाव।
शिणलासि येतां जातां हा तुज नाहीं आठव॥९॥
शरीर हें नव्हें तुझें तरुण बाळरे वृध्द।
जंववरी सावध आहे तंववरी करी प्रबोध।
एकनामीं विष्णुचेरे जाणती तेचि सिध्द॥१०॥
नि:शंक मार्ग चाली आडकाठी नाहीं तेथें।
विहंगमी चाड धरी पिपीलिका नेघे हीत।
अजप तेथें जपे सदापूर्ण अनंत।
न धरी विकल्प कांही उध्दरसि त्त्वरित॥११॥
कामना चित्तवृत्ति अनुग्रह हे उपदेश।
ग्रहभूतपिशाचरे याचा नव्हे तुज त्रास।
कळिकाळ पडेल तेथे पावसि परमपरेश।
झणें हे पावसी शरीर न करी न करी आळस॥१२॥
अंतीं अंत ऊर्ध्व अध दश दिशां नांदे एक।
हरिविण न दिसे कांही संत जाणती विवेक।
निरलसी त्यांची माया हरि भरला दिसे एक।
नयनीं दृष्टि चोख जैसा अमृता चा मयंक॥१३॥
योगिया तूंचि जाण योगयाग तयें हरि।
न भजे हरिविण उगा नसे क्षणभरी।
रामकृष्ण वाचे सदां नित्य जपे निरंतरी।
हरि ध्यान ऐसें आहे पुत्रा हेंचि तूं स्वीकारी॥१४॥
लोपतील मन संग संग भंग सांगडी।
अवचिती पडेल कव जन्ममरणाची उडी न गिळे आयुष्य तुज।
मनुष्य जन्मअर्ध घडी उठिचि उठोनिया जाय तूं तांतडी॥१५॥
विवेक करि बाळा पुराणप्रसिध्द पाहे।
वेदशास्त्रें बोलिले हरि हें पाहोनि उगा राहे।
योगिये विसावले तेथें दिव्यचक्षू करुनि पाहे।
सत्रावी हे संजीवनी उलट करी लवलाहे॥१६॥
मातृका भेदुनियां षटचक्रे टाकी वेगी।
तेथें तूं गुंफो नको चाल विहंगममार्गी।
अनंत सिध्द गेले ऋषीमुनीच्या संगीं।
नारदादि अवधुत ते प्रपंची नि:संगीं॥१७॥
हनुमंत कपिराज भीष्मादिक उत्तम।
परिक्षित प्रल्हाद ते पैं जाले आत्मराम।
ध्रुव आणि अंबऋषी पावले वैकुंठ धाम।
यांचा तूं संग करी होईकारे नि:काम॥१८॥
मदलसा म्हणे पुत्रा असा आहे उपदेश।
भाव गर्भीचारे तुज विचरे पृथ्वी नि:शेष।
सरता होई संतामाजी चित्तीं ध्याई ह्रषीकेश।
परब्रह्म तूंचि होसी ऐसें बोलियेले व्यास॥१९॥
शुक्रादिक पुत्र ज्याचे तो साक्षात नारायण।
अवतरले मनुष्यवेषें तारियेले अवघे जन।
ऐसाचि होई तूरे विसरे मीतूं पण।
उठी जाये उर्ध्व पंथे करिल कृपा हरि आपण॥२०॥
नाम हें अमृतसिंधु ह्रदयीं जपे सदाकाळ।
नाहीं तुज रोगराई तुज देखोनी पळेल काळ।
हरिसि जो विनटला तयां नाहीं काळ वेळ।
नामधारकाचें तीर्थ वंदी तीर्थकल्लोळ॥२१॥
पुत्र म्हणो अवो माते गुरु तूंची जालीसी।
नसवे क्षणभरी जपतप मानसीं।
हरि हा श्रेष्ठ राणा तूंची तारक जीवासी।
भवार्णवीं तारियेले म्यां दृढ धरिलें मानसीं॥२२॥
खेचर बुध्दि केली खेळिनलों चौर्‍याशीं।
खुंटल्या जन्मयोनी पावलों मोक्षसुखासी।
खेचराखेचर माये मी तुझा वो उपदेशी।
गुरुगम्यउपदेशिलें शिष्य निवाला मानसीं॥२३॥
अर्थ:या अभंगात उपदेश आणि ध्यान यांचे महत्व स्पष्ट केले आहे. ज्ञानदेवांनी ध्यान आणि साधना करून वैकुंठाची साधना करण्याचा मार्ग दाखवला आहे. त्यांनी एकतत्त्व, अद्वैत आणि आत्मज्ञान यावर जोर दिला आहे. उपदेशात सर्व जीवांमध्ये शिवत्व आहे, हे सांगितले आहे, तसेच अहंकार आणि द्वैत बुद्धीला दूर ठेवण्याचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. आत्मा आणि हरि यांचे ध्यान करून भक्तीच्या मार्गावर चालन्याची प्रेरणा दिली आहे. ज्ञानदेवांच्या विचारांमुळे मानवाला सत्य आणि आंतरिक शांति मिळवता येते.
अभंग ७३२
उपदेश ब्रह्मज्ञान पुत्रा ऐकरे बीज।
सांडि सांडि मायामोहो मुक्त विचरेरे सहज।
आशा मनसा गुं्फो नको सोहं धरिकारे नीज।
अखंड गुरुचरणी मोन्य धरिकारे काज॥१॥
उपदेशी मदलसा निजकारे आधीं।
पूर्णबोधें उमजेरे हेंचि साधी समाधी।
लटिका हा मायामोह लक्ष लावा गोविंदीं।
सांडि मांडि कोहंवेगीं लीन होई परमानंदीं।
जे जो जे जो जे जो बाळा॥२॥
चौर्‍यांशीलक्ष जीव जंतु शिणले योनी येतां जातां।
विरळा देखों परतला जो पारुषला संपूर्णता।
मनबुध्दि एकचित्तें दृढधरी अनंता।
उपरति चित्तें करी सावध होई त्त्वरिता॥३॥
जन्म हें दुर्लभ जाणा मनुष्यजन्म अगाध।
ज्ञानध्यान बुझिजे आधीं वरी गुरुचा प्रबोध।
तरीच साधेल तुज नाहीं तरी होसी मूढ अंध।
नेमिलें आयुष्य वेचे कोण कोण तोडी भवबंधकंद॥४॥
नवमास होतासि गर्भी अधोवदनें दु:खित।
तैं होता उमजुतुज कारें येथें निश्वित।
परतोनि पाहे वेगीं मनीं धरी अच्युत।
तुटेल योनिपंथू मग तूं सर्वातीत॥५॥
जंववरी माझें माझें मन न संडी तुझें।
तंववरी मोहोपाश व्यर्थ धरणिये ओझें।
विष्ठामूत्र जंतगर्भी म्यां वाहिलें तुझें ओझें॥६॥
उठीं पुत्रा सावध होई मी माझे सांडि धरी।
कोशकिटके जन्मलासि तैसें तूं बा न करी।
आपण्या आपण होसी तुझा तूंचिरे वैरी।
जंव नाहीं आलें काळचक्र वेगी स्मरे मुरारी॥७॥
इंद्रियें सावध अहाति तव करी धांवा धांवी।
मग विस्मृति पडेल बुध्दि मगन साधे हरि गोसांवी।
सर्वघटी हरि ध्याय मनचक्षु एकभावी नारायणनामपाठ वेदशास्त्र अनुभवी॥८॥
दिननिशीं शरीर तुझें बाळतरुणवृध्द होय।
काया हे नव्हे तुझी सांडी सांडी ममता माया।
निर्गुणरुप हरिहरु त्यासि तूं शरण जाय।
सगुणीं झोंबों नको हरिरुपीं तल्लीन राहे॥९॥
मृगजळ मायपूर व्यर्थ इंद्रियांचि झोंबी।
कामना लपवी आधीं लय लावी हरिच्या बिंबी।
चक्षें पक्षें मन गोवी बिरडें घाली निरालंबी।
शुध्दबुध्द तत्त्व हरि एकतत्त्व नितंबी॥
गुरुगम्य आगमाचे हेंचि तत्त्व उत्तम।
सत्त्व रज तमीं गुंफो नको मा मार्ग धरी उत्तम।
प्राण लपवी प्राणामाजी वासनाकारी नि:ष्काम॥१०॥
हेंची साधन योगियांचें शिवाचें मनोगत।
उठोनियां प्रातकाळीं तनुमनध्यान नित्य।
जागरणिं हरिकीर्तनी उध्दरसी त्त्वरित।
नाशिवंत शरीर जाण मग तुज न घडे हित॥११॥
क्षणां एका शरीर नासे हें तुझें तुज न कळे।
अवचिता येईल काळ झांकतील देखणे डोळे।
मग हें नाठवे तुज करि गुरुमेळीं निर्मळ।
सांडी मांडी करुं नको टाकिं टाकी मनीचे सकळ॥१२॥
व्यर्थरे राहासी येथें पडशील मोहोफ़ांसा।
दशदिशा हरि आहे ऊर्ध्व अध महेशा।
मही हे अंथरुण आकाश करी अवकाश।
या परि विचिरें रे राहवें प्रमाण सरिसा॥१३॥
तत्त्व हें एकरुप हरिविण नाहीं कोठें।
द्वैतभाव न धरी मनीं नीटजाय वैकुंठ।
हा मार्ग योगियांचा संत गेले नीट वाटे॥१४॥
सनकादिकां पंथ हाचि सेविला उपजंता।
नारदें विचार केला मग न राहे तो निवांता।
गोरक्ष बुझला वेगी दृढ कास हनुमंता।
अवधूत याचि परि दत्तामाजी पूर्णता॥१५॥
उन्मनि साधी बाळा रुप न्याहाळी नयनीं।
नासिकीं ठेऊनि दृष्टि खेंचरी मुद्रा निर्वाणी।
शरीर हें असों जावों याची न करी तूं करणी।
रामकृष्ण वाचा पाठ हेंचि धरी निर्वाणी॥१६॥
अष्टदळ ह्रदयी आहे तोचि आत्मा ये करी।
मन बुध्दि वित्त चित्त दिसों नेदी वोहरी।
मातापिता प्राण तुझे तो दाखविल शरीरीं।
स्त्रीपुत्र इंद्रियद्वारा सांडी परति माघारी मन हें कोंडी पिंडीं तंतू तुटो नेदी याचा।
मार्ग हे जिव्हे पारुषरे हरिरामकृष्ण वाचा।
रिकामा क्षणभरी पंथ धरी प्रेमाचा।
आदि मध्य हरि एक तोचि ध्यायीं ह्रदयींचा॥१७॥
श्रवण स्मरण करि काळघाली आंकणा।
भीष्में साधिलें हरि तो पावला नारायणा।
लक्ष्मणें धरिली वृध्दि वोळगिला रामराणा।
निमिष्य एक न भरतां शरीर सांडिले प्राणा॥१८॥
हित तेंचि करी बाळा हरि प्रेमें मन करी।
सावधान चित्त आहें तंव सर्व हे दृष्ट निवारी।
भुली पडेल अंती तुज मग नाहीं कैवारी।
ममतेचें बिरडें फेडी उठे चाले योगरीतीं॥१९॥
म्हणे माते परियेसी कैसे उपदेशिलें ज्ञान।
गुरु हा कोण करुं अवघे दिसें विज्ञान।
मज याचें स्मरण झालें सोहं होतें मज ध्यान।
कोहं हें विसरलों जालें संसारमौन्य॥२०॥
परतले प्रेमभाव उब्दोध आला धांवया।
कळिकाळ न दिसे दृष्टि पापपुण्य राहावया।
सभराभरित हरि दिसेमाझें कैचें उरावया।
तूं तव विदेही माया मदलासा मज राखावया॥२१॥
मदलसा म्हणे पुत्रा जो उपदेश करुणा।
ब्रह्म हे जीवी शिवीं भोगि योनी नारायणा।
शांति क्षमा बाणली तुज कैचें उमटलें गुज॥२२॥
हे स्थिति बाणली ज्यासी तो मी परिपूर्ण योगी।
दया मुक्ति जाली दासी नित्य उन्मनी भोग भोगी।
त्याचिया दर्शनें जीव तरतील वेगीं।
उठि पुत्रा जाय पंथे जेथें जेथें सत्रावी उगी॥२३॥
मुक्तामुक्ता अभयदान मुक्त जाला अनुभवी।
राहिली निरलंबी रातलासे सतरावी।
मुक्ताई मुक्त ज्ञाने मदलसा नांवानांवी।
मुक्तलग उपदेश चांगयास दिधला पाही॥२४॥
अर्थ:या अभंगात ज्ञान, ध्यान आणि गुरुंच्या उपदेशाचे महत्व स्पष्ट केले आहे. आत्मा, ब्रह्म, आणि व्यक्ती यामध्ये एकता दर्शवली आहे. जीवनातील मोह, माया आणि तत्त्वज्ञान यावर विचार केला आहे. ज्ञानाच्या प्रकाशात साधकाने आत्मज्ञान मिळवण्यासाठी ध्यान आणि साधना केली पाहिजे. अनुभवलेले ज्ञान आणि उपदेश हे मुक्तीसाठी आवश्यक आहे. अभंगात शांति, क्षमा, आणि अंतर्ज्ञानाचा संदेश दिला आहे, ज्यामुळे भक्तांना साधना करण्याची प्रेरणा मिळते.
अभंग ७३३
उपदेश मदलसा देहो निर्मिला कैसा आलासी कवण्या
वाटां मातेचिया गर्भवासा।
जो पंथ वोखटारे पचलासि कर्मकोठा।
अविचार बुध्दि तुझी पुत्रराया अदटा॥१॥
पर्ये दे मदलसा सोहं जोजोरे बाळा।
निजध्यानीं निजपारे लक्ष लागों दें डोळा।
निज तें तूं विसरलासि होसि वरपडा काळा॥२॥
नवामास कष्टलासी दहाव्याने प्रसूत जाली।
येतांचि कर्मजाड तुझीं मान अडकली।
आकांतु ते जननी दु:खें धाय मोकली।
स्मरे त्या हरिहराध्यायीं कृष्णमाउली॥३॥
उपजोनि दुर्लभुरे मायबापा जालासी।
वाढविती थोर आशा थोर कष्टी सायासी।
माझें माझें म्हणोनियां झणीवायां भुलसी।
होणार जाणार रे जाण नको गुं्फों भव पाशीं॥४॥
हा देहो नाशिवंत मळमूत्राचा बांधा।
वरि चर्म घातलेरे कर्मकीटकाचा सांदा।
रवरव दुर्गधारे अमंगळ तिचा बांधा।
स्मरे त्या हरिहरा शरण जाई गोविंदा॥५॥
या देहाचा भरंवसा पुत्रा न धरावा असा।
माझें माझें म्हणौनियां बहु दु:खाचा वळसा।
बहुत ठकियेले मृगजळाच्या आशा।
तृष्णा सांडुनियां योगी गेले वनवासा॥६॥
या पोटाकरणेरे काय न करिजे एक।
यालागि सोय धरीरे तिहीं भुलविलें लोक।
ठाईचें नेमियलें त्याचें आयुष्य भविष्य।
लल्लाटीं ब्रह्मरेखा नेणती ते ब्रह्मादिक॥७॥
जळींचीं जळचरेंरे जळींचियारे रमती।
भुललीं तीं बापुडीरे ते कांही नेणती।
जंव नाहीं पुरलीरे त्याचि आयुष्यप्राप्ति।
वरि घालुनि भोंवरजाळ बापा तयातें गिवसिती॥८॥
पक्षणी पक्षीयारे निरंजनीं ये वनीं।
पिलिया कारणेरे गेलिचारया दोन्ही।
अवचिती सांपडली पारधिया लागुनी।
गुंतोनि मोहोपाशीं प्राण त्यजिती दोन्ही॥९॥
मृग हा चारियारे अतिमाने सोकला।
अविचार बुध्दि त्याची परतोनि मागुता आला।
तंव त्या पारधियानें गुणीं बाणु लाविला।
आशारे त्यजूनियां थिता प्राण मुकला॥१०॥
अठराभार वनस्पती फ़ुलीं फ़ळीं वोळती।
बावित्या पोखरणी नदी गंगा वाहती।
ज्या घरीं कुलस्त्रीयाराज्य राणीव संपत्ती।
हें सुख सांडूनिया कासया योग सेविती॥११॥
हें सुख सांडूनिया कोण फ़ळ तयासी।
कपाट लंघूनियां योगी ध्याती कवणासी।
योग तो सांग मज कवण ध्यान मानसीं।
सर्वत्र गोविंदुरे ह्रदयीं ध्याई ह्रषिकेशी॥१२॥
इतुकिया उपरि रे पुत्रा घेई उपदेशु।
नको भुलों येणे भ्रमें जिवित्त्वाचा होईल नाशु।
क्षीरा निरा पारखीरे परमात्मा राजहंसु।
निर्गुण निर्विकार पुत्र सेवी ब्रह्मरसु॥१३॥
इतुकिया उपरीरे मातें विनवितां जाला।
संसार सोहळा हा थोरा कष्टीं जोडला।
पंच भूतें निवती येथें म्हणौनि विश्रामु केला।
वोखटा गर्भवासु कवणा कार्या रचिला॥१४॥
गर्भाची यातनारे पुत्रा ऐके आपल्या कानी।
येतां जातां येणें पंथे सांगाति नाहिरे कोण्ही।
अहंभावो प्रपंचु पुत्र सांडीरे दोन्ही।
चौर्‍यांशी जीवयोनी पर्तले मुनिजन तत्क्षणीं॥१५॥
वाहतां महापुरी रे पुत्रा काढिलें तुज।
रक्षिलासी प्रसिध्द सांपडले ब्रह्मबीज।
मग तुज वोळखी नाहीं कारें नेणसि निज।
आपेआप सदगुरु कृपा करील सहज॥१६॥
उपजत रंगणारे पुत्रा तुवा जावें वना बैसोनि आसनीरे
पाहे निर्वाणीच्या खुणा।
प्राणासी भय नाहीं तापत्रये चारणा।
मग तुज सौरसु पाहारे परब्रह्मींच्या खुणा॥१७॥
बैसोनि आसनीरे पुत्रा दृढ होई मनीं।
चेतवी तूं आपणापे चेतविते कुंडलिनी।
चालतां पश्चिमपंथें जाई चक्रें भेदुनी।
सतरावी जिवनकळा पाहे आत्मा हा चिंतुनी॥१८॥
मग तूं देखसी त्रिभुवन स्वर्ग पाताळ।
नको भुलों येणें सांडीं विषय पाल्हाळ।
आपणापे देखपारे स्वरुप नाहीं वेगळें।
परमात्मा व्यापकुरे पाहा परब्रह्म सांवळें॥१९॥
इतुकिया उपरीरे पुत्रा विनवीतें जननी परियेसि माउलिये संतोषलों ततक्षणीं।
इंद्रायणी महातटीं विलासलों श्रीगुरुचरणीं।
बोलियेले ज्ञानदेवो संतोषलों वो मनीं॥२०॥
अर्थ:या अभंगात जीवनाच्या अस्थिरतेवर आणि आध्यात्मिक ज्ञानावर विचार केला आहे. जन्म, देह, आणि त्याच्या कष्टांची ओळख करून दिली आहे. आत्मा आणि परमात्मा यांचा संबंध स्पष्ट करण्यात आलेला आहे. संसारातील मोह, तृष्णा आणि आत्मज्ञानाचे मार्ग यावर विचार केला आहे. ज्ञान, ध्यान आणि साधना यांचा उपयोग करून जीवनातला दुःख आणि मोह संपविण्याचे संदेश दिले आहे. अंततः आत्मज्ञानाच्या मार्गावर यशस्वी होण्यासाठी सदगुरुची कृपा आवश्यक आहे.
अभंग ७३४
श्रीगुरु देवराया प्रणिजातु जो माझा।
मनादि मूळ तूंचि विश्वव्यापक बीजा।
समाधि घेइ पुत्रा स्वानंदाचिया भोजा।
पालखी पौढलिया नाशिवंतरे माया॥१॥
जागरे पुत्रराया जाई श्रीगुरुशरण।
देह तूं व्यापिलासि चुकवी जन्ममरण।
गर्भवासु वोखटारे तेथें दु:ख दारुण।
सावध होईकारे गुरुपुत्र तूं सुजाण॥२॥
मदलसा म्हणे पुत्रा ऐक बोलणें माझें।
चौर्‍यांशी घरामाजी मन व्याकुळ तुझें।
बहुत सिणतोसी पाहातां या विषयासी।
जाण हें स्वप्नरुप येथें नाहीं बा दुजें॥३॥
सांडिरे सांडि बाळा सांडि संसारछंदु।
माशिया मोहळरे रचियेलारे कंदु।
झाडूनि आणिकी नेला तया फ़ुकटचि वेधु।
तैसी परी होईल तुज उपदेशे आनंदु॥४॥
सत्त्व हें रज तम लाविती चाळा।
काम क्रोध मद मत्सर तुज गोंविती खेळा।
यासवें झणें जासी सुकुमारारे बाळा।
अपभ्रंशी घालतील मुकसिल सर्वस्वाला॥५॥
कोसलियानें घर सुदृढ पैं केलें।
निर्गुण न विचारितां तेणें सुख मानियेलें।
जालेरे तुज तैसें यातायाति भोगविले।
मोक्षद्वारा चुकलासि दृढ कर्म जोडलें॥६॥
सर्पे पै दर्दुर धरियेलारे मुखी।
तेणेंहिरे माशी धरियेली पक्षी।
तैसा नव्हे ज्ञानयोगु आपाआपणातें भक्षी।
इंद्रियां घाली पाणी संसारी होईरे सुखी॥७॥
पक्षिया पक्षिणीरे निरंजनीं ये वनीं।
पिलिया कारणेंरे गेली चारया दोन्ही।
मोहोजाळे गुंतलीरे प्राण दिधले टाकुनी।
संसार दुर्घट हा विचारु पाहे परतुनी॥८॥
जाणत्या उपदेशु नेणता भ्रांती पडिला।
तैसा नव्हें ज्ञानप्रकाशु ज्ञानदेवो अनुवादला।
अनुभवीं गुरुपुत्र तोचि स्वयं बुझाला।
ऐके त्या उध्दरणा गायक सहज उध्दरला॥९॥
अर्थ:या अभंगात गुरुचा उपदेश, ज्ञान आणि आत्मा यांवर विचार करण्यात आले आहे. देहाची अस्थिरता, संसारातील दु:ख, आणि आत्मज्ञान प्राप्तीच्या मार्गावर चालणे याबद्दल जागरूकता व्यक्त केलेली आहे. मनाच्या मोहाच्या जाळ्यातून मुक्त होण्यासाठी ज्ञानाचे महत्त्व आणि गुरुच्या कृपेची आवश्यकता यावर भर दिला आहे. जीवनातील समस्यांचे निराकरण ज्ञान आणि गुरुच्या मार्गदर्शनाद्वारे शक्य आहे, असे सांगितले आहे.
अभंग ७३५
मदलसा म्हणे पुत्रा तूं मुक्त होतासी।
संसारमायामोहें कारे बध्द जालासी।
सिध्द तें विचारी पां जेणें सुखिया होसी॥१॥
चेईतूरे तानुलिया जाई श्रीगुरु शरण।
देहभावीं व्यापिलासी मग तुज शिकविल कवण।
अज्ञानपण सांडूनियां तूं चुकवी जन्ममरण।
गर्भवास वोखटारे गर्भी दु:ख दारुण॥२॥
जागृति आणि निद्रा तुज स्वप्नीं भरु।
सुषुप्ति वेळोवेळां तुज पडिला विसरु।
तें जव नेणसिरे तव तुज नाहीं निर्धारु॥३॥
देह तव नाशिवंत तूं कारे भुललासी।
अखंड तें विचारी पां जेणें सुखिया होसी।
दु:ख तें आठवीरे गर्भी काय भोगिसी।
कोसलियानें घररे सदृढ पैं केलें।
रिगुनिगु न विचारीतां तेणें सुख मानिलें।
जाहालें बाळा तुज तैसें यातायाति भोगविलें।
मोक्षद्वारा चुकलासी सकळही कर्मे संचिलें॥५॥
सर्पे दुर्दर धरियेलारे मुखीं तंव तेणें माशी तोंडीं धरियेली शेखीं।
तैसा हा मायामोहो तुज कारे नुपेक्षी।
इंद्रियें व्यापुनियां संसारी सुखि दु:खी॥६॥
मृगरे जळ जैसें हेलावत पैं दिसे।
तैसें हे भ्रांति माया।
तुज नाथिली आभासें।
उत्पत्ति प्रळय दोन्ही ये तरी तुज सरिसे।
स्थिर होऊनि विचारी पां आणिक नाहीं बा तैसें॥७॥
मृग पक्षी कीटकु पतंग होसी।
आक्षेपी संचरेरे नाना योनी पावसी।
पूर्ण ज्ञानसुख जेणें तें तूं कारे नेणसी।
अविनाश तेंचि तूरें वायां सबळ कां करिसी॥८॥
परब्रह्म बाप तुझा इच्छा माया हे तुझी।
अंशरे तूं तयाचा सबळ कारे बुध्दि तुझी।
अज्ञान तुज व्याली ते नव्हे कारे वांझी बा नव्हेचि कां वांझी।
तेणें तूं भुललासी ऐक शिकवण माझीं॥९॥
परतत्त्वा आणि तुज बाळा नाहीरे भिन्न।
अनादि तूं आहेसिरे परि हें न देखें मन।
अकर्म कर्म केलें तेणें जालें अज्ञान।
निष्कर्म होय जेणे तें तूं करी कांरे ज्ञान॥१०॥
पुत्र म्हणे वो माते मी अनादि कैसा।
मी माझें जाणता वो मी अज्ञान कैसा।
उकलु केवि होय तुज कैसा भरंवसा।
जीवनन्मुक्त होय दृष्टि दाखवी तैसा॥११॥
पापपुण्य दोन्ही मजसवेंचि असती।
करणी माते थोर त्याची ते आहे चालती।
उकलु केंवि होये होय तें सांग मजप्रती।
बुझावि वो माझे माते अशी करी विनंती॥१२॥
केली कर्मे जरि तुवां न संडिवो पाठी।
कवणतें प्रकासील हे विपरीत गोष्टी।
उकलु केवि होय ते सांग मजप्रती।
जेणें मी दृढ होय ते बुध्दि देई वो लाठी॥१३॥
अनंत कर्मे मातें घडलीं वो मज।
तीं तंव न संडिती ऐसें ज्ञान पैं तुज।
तरी म्या काय कीजे केविं पावणें सहज।
दुर्घट वाट आहे कैशानि निफजेल काज॥१४॥
उठी पुत्रा जाई बाळा तीर्थरे हिंड।
साधु आणि संत जेथें असती बा उदंड।
तयामाजी आत्मज्ञानी जो कां न बोले वितंड।
तो तूं गुरु करि तो तुज बुझवील प्रंचड॥१५॥
ज्ञानविज्ञानरे गुरु मुखे बुझसी।
विचारुनि अनुभउ आपेंआप जाणसी।
जेणें जालें अनंत सिध्द तें तूं कारे नेणसी।
हरिहर ब्रह्मादिक तेहि ध्याती तयासी॥१६॥
नव्हतां बाळा नादबिंद तैं तूंरे सहज।
तेंथेचि तूं होतासि ऐसें ज्ञान पैं तुज।
तेथे तूं लीन होई करी आपुलें काज।
संसार साभिमानें घेई तेथीचें व्याज॥१७॥
उपजतां गर्भ अंधु जया नाहीं प्रकाशु।
पूर्वी तो योगभ्रष्ट चुकवि गर्भवासु।
गुरुवचनी भजे पुत्रा परब्रह्मी करि वासु।
अमृत सेवि पारे झणी होसी उदासु॥१८॥
तुज ऐसें रत्नबाळा कवणेरे केलें।
आणिक अनंत जीव चराचर भुतले।
तेणेरे इच्छामात्रें क्षणामाजी रचीलें।
तें तूंरे नेणसीच येवढें कैसे चुकविलें॥१९॥
सांडि बाळा काम क्रोधु हा दुजेन विचारु।
जिहीं तुज अंतरविलें त्याचा करि हा संहारु।
गुरुचरणीं भजे पुत्रा तो तुज देईल विचारु।
अविनाशपद पावशी मग तुज होईल निर्धारु॥२०॥
सहज यम नेम गुरुकृपारे करी।
आसनें प्राणायाम प्रत्यहार उदरी।
धारणा होईल तुज मग ध्यान विचारीं।
समाधी होई पुत्रा तूं जाण निरंतरी॥२१॥
षडचक्रा वेगळेरे तें जाणिजे कैसे।
अनुभवें जाणसीरे तुज सहजे प्रकाशें।
तैसा हा ज्ञानयोगु गुरुकृपारे दिसे।
अज्ञान निरसूनियां ज्ञान पैं समरसें॥२२॥
अव्यक्त तिहीं लोकीचें तुजमाजिरे असे।
त्रैलोक्य जयामाजि तैं तुज पैं दिसे।
अविनाशपद होंसी मग अज्ञान नासे।
तुजमाजि अमूर्तरे आपेंआप प्रकाशे॥२३॥
अव्यक्त अगोचर मज होईल निरंतर।
इंद्रियें स्थिर होती हे तुझे अंकुर।
अविनाशपद होसी मग नहीं येरझार।
अष्टमहासिध्दि जया वोळगती तुझें द्वार॥२४॥
ऋध्दिसिध्दि मायासिध्दि यासि दिधली।
तुर्याचिया उपरिरे ज्ञान उन्मनी देखिली।
आशापाश सबळ माया जीवबुध्दि निमाली।
गर्भवास चुकलारे कैसी बुध्दि स्फुरली॥२५॥
संतोषोनि कृपादृष्टी ज्ञान पैं लाधविला।
आत्मतत्त्व बोधु तुज प्रकाशुरे जाला।
समरसिं सोहंसिध्दि प्रबोधु निमाला।
निवृत्ति प्रसारेरे ज्ञानदेवो बोलिला॥२६॥
अर्थ:या अभंगात ज्ञान, गुरुची महत्ता, आणि आत्मज्ञान मिळवण्यासाठीची प्रक्रिया याबद्दल विचार करण्यात आले आहे. मदलसा आपल्या पुत्राला सांगते की संसाराच्या मोहात अडकणे म्हणजे आपल्या आत्म्याला बंधनात ठेवणे. आत्मज्ञानामुळेच जन्म-मरणाच्या चक्रातून मुक्तता साधता येईल, असे शिकवले आहे. यामध्ये ध्यान, प्राणायाम, आणि साधनेचा महत्त्व यावर प्रकाश टाकला आहे. अंततः, आत्मज्ञानामुळे अविनाशी स्वरूपाची अनुभूती होते, आणि जीवनातील सर्व अज्ञान दूर होते.
अभंग ७३६
ॐ कार अक्षरबीजरे ।
अमित्य भुवनीं प्रकाशुनि गेलेंरे ।
तें मकराचे पोटीं आहेरे ॥१॥
उकाराचा शेंडा पाहीरे ।
एकविसा मंदराचळा भेदुनि गेलेरे ।
मा वेद बीज वेगळें परात्पर पाहेंरे ॥२॥
मागें बोलिलों तें ज्ञानरे ।
चोविसा अक्षरी संध्याकाळी सोंगरे ।
परी त्या अक्षराचें अमित्य आहेरे ॥३॥
चारि म्हणों तरी नव्हेरे ।
साही म्हणों तरी भूललीं बापुडी ।
मा अठरांची दशा ते काईरे ॥४॥
दाहा श्रुती शिऊ बोलरे ।
आठरा श्रुति विष्णुचें वचन परि कल्पांती अक्षर न सरेरे ॥५॥
पूर्णापूर्ण ऐसें ब्रह्म बोलतीरे ।
तेथें पूर्ण अपूर्ण दोन्ही नाहीं ।
मातें कांही बाहीं अक्षररे ।
तया रुप ना रेखा आहेरे ॥६॥
तेथें त्रिकाळ जतिगति नाहींरे ।
नाहीं इंद्र चंद्र नाहीं आकाश भूमीरे ।
नाहीं आप तेज वायो तेथेरे ॥७॥
तरी वेद अक्षर गिवसावें कैसेरे नगणित गुण गेलेरे ॥
सिध्दि ना साधक मंत्र ना तंत्र ।
मा तेथें जटा क्रम पद कैचेरे ॥८॥
स्थूळ न सूक्ष्म नव्हेरे धातु नव्हे मातु नव्हेरे ।
मा कांही नव्हे तें अक्षर होयेरे ॥९॥
पर नव्हें परतर नव्हेरे ।
जाति नव्हें अजाति नव्हे ।
मा कांही नहोनियां एक होयरे ॥१०॥
बुध्दि नव्हे शुध्दि नव्हेरे ।
वाट नव्हे घाट नव्हे मा घटाटीत नव्हें ।
मवाळा मवाळ नव्हे नव्हेरे ॥११॥
साच ना दृश्य नव्हेरे ।
दृश्य नव्हे मा अदृश्य नव्हेरे ।
वेदीं बोलिलें तें होयरे ॥१२॥
सप्तपाताळा तळ नव्हेरे ।
एकवीस स्वर्गाहुनी आगळेंचि आहेरे ।
बाविसांहुनी परतें पाहीरे ॥१३॥
तेथें नादु बिंदु नाहीरे ।
चक्षु पाद नाहीं कर देहरे ।
दिहादिक चतुर नाहीरे ॥१४॥
भ्रमु नाहीं भुली नाहीरे ।
ते सतराव्याचे कळे प्रकाशलेरे ।
परि तेथें मन होये ठायीरे ॥१५॥
आतां सातवें पांचवें बोलें ज्ञानरे ।
तेथें पांचही नाहीं मा सातही नाहीं ।
मा तें अक्षर शतसहस्त्रां वेगळे आहेरे ॥१६॥
मागें चौदा बोलियलीं साचरे ।
ज्ञानासि विज्ञान जाहालें मा शेखीं बुडाला तो वायारे ॥१७॥
मागें अक्षरें बोलिलीं बहुतेरे ।
पिंड ब्रह्मांड जयापासून जाहालें ।
परगुणीं व्यापिलें ज्ञान सुखरे ॥१८॥
सुखादि सुख तें म्हणोरे ।
तरि अमित्य वेदाची वाणी खुंटली ।
मा परीलक्षालक्ष नये परिमाणारे ॥१९॥
त्रिदशा त्रिदश पंचदशा पंचदश नेणतेरे तें
शतसहस्त्रांचे शेवटीं आहे नाहीं ऐसे दिसेरे ॥२०॥
आत्मा परमात्मा दोन्ही सखेरे ।
ऐसें चतुरी बोलतां लोक भुलविलेरे ।
परि अनुमाना नये वेगळा आहेरे ॥२१॥
पासष्टि पुढें अद्वैत नेमूरे ।
द्वैत ना अद्वैत भेद ना अभेद अक्षरझेंपकु तोचि भला रे ॥२२॥
बुझों गेला पाहों गेलारे ।
तेथें दुसनावना तयासि जाहालें ।
त्या ठकाठक मौन्या मौन्य पडिलेरे ॥२३॥
तेथें जाणोनी नेणे पै जाहालेरे ।
मन इद्रियां लयो जाहाला ।
अमित्य तेज ध्वनी उमटलेरे ॥२४॥
गगना परतें अक्षर दिसेरे ।
दिसोन न दिसे तें वेदांचें देखणें ।
तेथें साहांसी शुध्दबुध्द परतेरे ॥२५॥
नव्या नऊव्यासि शून्यरे ।
ऐसें राधा जंत्र भेदावें कवणें ।
तें कृष्णावतारी भेदियेलें पुरुषोत्तमेरे ॥२६॥
आता नव्या नउ भाग करीरे ।
ते अर्जुनामुखीं घालता भागला ।
तें अक्षर निराक्षर ।
आकार उकार मकार माते वळलेरे ॥२७॥
सात बेचाळीस घालीरे ।
पांच विसा तेथें गुणाकारी आटलें निरालंब ना पावलें घटाघटीरे ॥२८॥
तें व्योमाकार रुप नव्हेरे ।
तेज नव्हे त्रिकुट नव्हेरे ।
मा गोल्हाट नव्हे ।
मंडळा मंडळी मंडळा परतेरे ॥२९॥
अमित भुवनें चाकें त्यासिरे ।
निरालंब आंख घालूनिया बैसे ।
ते तुरंगेविण अक्षर कैसें चालेरे ॥३०॥
तें नित्य नव्हें अनित्य नव्हेरे ।
आकारा खूण गुढारु गुढारीलें ।
परि त्या विवरीं न दिसे अक्षररे ॥३१॥
बारावें भेदुनिया जायेरे ।
तेराव्याचें अग्राअग्रीं दिसे ।
तें परेहूनि परतें आहेरे ॥३२॥
आठ कोटी लक्षी पाहेरे ।
तें मुक्त नव्हेरे अमुक्त नव्हे मा अक्षरही नव्हे सिध्द आहेरे ॥३३॥
पिवळे नव्हे पांढरे नव्हे काळे नव्हेरे ।
रंग रंगाकार नव्हे अनंतध्वनि नव्हे ।
अक्षर नि:शब्द निरंजन नव्हेरे ॥३४॥
षष्ठ नव्हे सप्त नव्हेरे ।
मन नव्हे पर नव्हेरे ।
तें बुडालें बुडोनी नव्हेरे ॥३५॥
सत्ताविसें एकतिसें दाटूनि पाहेरे ।
छत्तिसांचा चौभागीं भागों तरी अप्रमिता ।
अप्रमीत जाहालारे ॥३६॥
सहस्त्र शून्य सहस्त्रां ठायीरे ।
बावन अक्षरीं गुण निवडति ।
ते कूटस्थ कुटाकुटीं नाहींरे ॥३७॥
मागें बोलिलासि भु:भुकारुरे ।
स्वर ना भेद सत्य वेद रुप बोलियेले तूं आपणयाते नेणतां ।
नेणोनि म्हणविसी ब्रह्मरे ॥३८॥
विकासलें व्योमाकारे ।
तिन्ही देव तिन्ही वेद जाहाले ।
मा तरी खुण चुकोनियां माघारे मागुति मुरडलेरे ॥३९॥
हा अनुवाद नको बोलोरे ।
नष्टा हातीं निजपद दिधले ।
ब्रह्मअन्वयें सोडून नको बोलोरे ॥४०॥
वाडा परिस वाड आहेरे ।
एकुणासवे अक्षरी मंत्रा साधु गेलासी परि तें काहीं ।
नाहीं ऐसे जालेरे ॥४१॥
रकारीं बोध बोलसीरे ।
तेथे घटीतेविघटीतें के न पडेची ।
त्या मंडळांमंडळीं गुंतलासीरे ॥४२॥
नकारु रुप शून्यरे ।
सहस्त्रचिये वाटे एक फांळले ।
माते अक्षरासि भेदु नाहीरे ॥४३॥
यम नेम काय करिसीरे ।
गुरुमुखें सांगतां वाया भ्रमलें ।
आपणपा नाहीं शुध्दिरे ॥४४॥
भांबाविले मन बुडविलेरे ।
मार्गू ठावा न पडता उगलें ।
मध्येंचि बुडोनि आलेरे ॥४५॥
गति मति वेदु बोलेरे ।
सातवी मातृका सहस्त्रीं वाटियेली ।
तेथें गुणलयो जाहालारे ॥४६॥
दिधलें मन पांचा ठायीरे पांचे पांच भागु विभागु जाहाला ।
तेथें ब्रह्मरसु रसीं मुरालारे ॥४७॥
वासुकीमणी मंथन केलेरे ।
तिहीं देव तेथें संध्यावळी ठायीं बुडाले ।
मातरि सहस्त्रमुखीं लेखा कायसारे ॥४८॥
साहाव्याचि गोठी वळून पाहेरे ।
अगाध ब्रह्माच्या गोष्ठी ।
करिती सत्य ब्रह्म त्याच्या पोटीरे ॥४९॥
ध्याना कल्पितां न पाविजेरे ।
आपुला आत्मा शुध्द चैतन्य देखिल्या तेंचि तें ।
ब्रह्म ब्रह्माकार होयरे ॥५०॥
मधुर मधुर अनुभव रसुरे ।
येथें संवादु ना गोडि तिखट ना पैत्यतें अंबर अंबराकाररे ॥५१॥
हरि म्हणिजे ठकार शून्यरे ।
पांचवे पूढें बिंदुलें दिधलें ।
तें नववें पुसूनि जायरे ॥५२॥
विधि म्हणसि ध्याना अगोचररे ।
जयाचा एक्याण्णउ मातृका भेदिल्या तें त्रिपुटी फुटोनी जायरे ॥५३॥
योगि मंत्र येकु साधूरे ।
आटि जनीं तेथें उभें राहूनियां ।
अकराव्याचें तोंड मारीरे ॥५४॥
येणें जाणें परि नाहीरे ।
सिध्द साकार भाविसी काय ।
मा अयोगायोगु तें नव्हेरे ॥५५॥
नाटटा भाविसि कायरे ।
नकारशब्दें नामात्मक नाहीं ।
तें नहोनि जायरे ॥५६॥
पराहूनि परता आहेरे ।
अमित व्योममंडळें भेदूनि तें मातृकेचें नांव कायरे ॥५७॥
चेउ आलिया निजसुदा नव्हेरे ।
निज चेतविलें जागें निजविलें ।
दगदगी फुटीं घालीरे ॥५८॥
तेथें बावन्न त्रेपन्न सक म्हणतीलरे ।
त्यासि लावावया मा आणिक बंधु नाही रे ॥५९॥
यासीं उपावो नाहीं अपावों नाहीं रे ।
नाहीं नाहीं तेथें कांहीं तें घेऊनि राहीरे ॥६०॥
तत्त्वातत्त्वा भेदु नाहीरे ।
महातत्त्वाचे सामर्थे जाशील तेथे आपण नाहीं कांही रे ॥६१॥
एका शेंडा येका डिरिरे ।
एकतत्त्वें महत्तत्त्व ते तळातळ भेदियेले ।
वोंकारें भेदियेले परात्पररे ॥६२॥
सत्य व्योमा शून्य देई रे ।
चौदावें बुडवूनि घालूनि पाहे ।
मा पुढें वेद बीज सांगेनरे ॥६३॥
जटि ब्रह्मऋषि बोलतिरे ।
पदपदार्थ कर्म खंडी विखंड ।
मा त्यासि नकळे त्या अक्षराचे पारुरे ॥६४॥
कर्मकांडी एक बीज आहेरे ।
संकल्पीं विकल्पीं एको विष्णु बोले ।
परि ब्रह्मार्पण नाहीं ठायी रे ॥६५॥
एकुपदार्थ बोलेरे ।
तें चोविसाक्षरी संध्यावळी बीज मिरवलें ।
एकु ध्रुव ध्रुव म्हणति यजुरिरे ।
यजन याजन अध्ययन अध्यापन ।
दान प्रतिग्रहो नाहीरे ॥६७॥
रुकारु म्हणती मूळरे ।
आब्रह्म म्हणती परतल्या दृष्टि मा साम मागति फळरे ॥६८॥
सत्यलोकीं विरिंचि विदरेरे ।
शंकरें विश्वाचि प्राहुति केली ।
हरि करि ठेवा ठेवीरे ॥६९॥
बोध्य म्हणती निज रुप जाणेरे ।
गण म्हणति सिध्धु पातलियां ।
शक्तु म्हणे शक्ति पोटीरे ॥७०॥
कमळें घेऊनि उभेरे ।
उदयो अस्तु नमस्कारु करिती ।
मातें असक्यासी न पडे अक्षर ठावेरे ॥७१॥
एक शैव म्हणति शिवज्योतिर्लींग पाहोरे ।
भगता भागवता न पडेचि ठायीं ।
माते पावलें निवृत्तिचे पाय प्रसादीरे ॥७२॥
निवृत्ति म्हणे सोपाना भलारे ।
अक्षराचें वर्म अवघे पूर्णपक्ष जाहाले ।
तें अक्षर तुम्हांसि भेदलेरे ॥७३॥
मूळ सांडि शेंडा सांडि रे ।
न घडतां घटण घटाघटीं केली ।
तरी ब्रह्मब्रह्मीं चोखाळलेरे ॥७४॥
अचिंतन चिंतन प्यालीरे ।
ज्ञान सोपानाचा निवृत्ति चोढळी ।
तें अक्षर त्रिपन्नी तिन्ही मोडलीरे ॥७५॥
ब्रह्मसमुद्र घोंटिलारे ।
तृषेक्षुधेवीण पंचप्राण पै खादलेरे ।
तिसाव्यासि मारिलें तुम्हीरे ॥७६॥
धगधगीत ब्रह्मशास्त्र आहेरे ।
अमित ब्रह्माचे तेज प्रकाशित ।
तेज तेजाठायीं विरेरे ॥७७॥
एक रोप कूपीं उगवलारे ।
त्याचे अनंत गुण मा अनंत पार मा ।
तो विष्णु भला भलाभलारे ॥७८॥
ते दोघे कर्मधर्म साधक भलेरे ।
ते अमित्य भुवनें धांडोळितां भागले ।
परी ते निर्गुण अक्षराचि नलगे सोयरे ॥७९॥
आदिदेवी माया जालीरे ।
एक वैष्णवी म्हणती अध्दती ।
म्हणती चौथी तिघांसि खायरे ॥८०॥
निरंजनीं एकी उभीरे ।
सिध्द साधक मा वेदांत बोलिजे ।
ते रंजना संध्यावळी मायारे ॥८१॥
अठरावर्ण अठरा न्यातिरे ।
चहूंची वेदीं सांगितली संमति ।
ते निरालंबी नाहीं स्थितिरे ॥८२॥
सुयीच्या अग्रीं दाभण ठेवावेंरे ।
अमित्य ब्रह्मांडे तयावरी जालीं ।
ऐसी निज ब्रह्माक्षरीची नकळे मायारे ॥८३॥
मायाकोश आड जालेरे ते तेजी तेज फोडुनी गेले ।
साते संस्वरुप अक्षर कवणे ठायीरे ॥८४॥
चौदा चारि चौदा घालीरे चौदा चौके चौदा वांटूनि गेले ।
माते ब्रह्मांडाची वाट कोणरे ॥८५॥
अक्षरा मागें अक्षरसहस्त्र जालेरे ।
लक्षलक्षाची क्रोडी क्रोडीची अनंत वाटाघाटी ।
निघंटीं पाहिल्यारे ॥८६॥
चतुर बुध्दि सांगवलेरे ।
चतुरानन चौमुखीं खांचावला ।
पंचमुख सहस्त्र मुख खुंटावलेरे ॥८७॥
तळवा घोंटी जानु नाभि वक्षस्थळी कंठ शेंडे गेलेरे ।
शेंडिच्या आग्रीं चौदा भुवनें मावळलीं ।
ते विराट लया लक्ष गेलारे ॥८८॥
अटत घाटत घटिलीरे ।
तेथे नादु नाहीं स्पर्श नाहीं ।
कांही नाहीं ते अवघी लया पाहिरे ॥८९॥
ऐसा उत्पत्ति गोळकु ।
पिंड ब्रह्मांड गोळकु सांगितलारे ।
ठाऊकें नव्हे म्हणोनि बुडालें ।
त्या अवताराचा काय ठावोरे ॥९०॥
देवऋषि मुनि शुकादिकारे ।
साही अंगें बोलोनि गेले ।
मा त्या चहूंचा गड संदेह पडालारे ॥९१॥
तेथें सत्तावन्ने सहस्त्र धातूरे ।
एक ज्यापासूनि मोवितां भागले ।
अमिता मुखीं वर्णितां गेलेरे ॥९२॥
शून्य वोढिलें निरशून्य भेदिलें पाहारे ।
देवादेवो दैवतें बोलती ।
तें ब्रह्मज्ञान सोपाना कर्णपुटीं पेरियेलें ब्रह्मरे ॥९३॥
श्रवणेंविण ऐकिलेरे ।
मनेंविण मन बुडालेरे ।
मागे गिवसितां गिवसितां स्वस्वरुपीं आहेरे ॥९४॥
निवृत्ति म्हणे ज्ञानसोपाना दोन्ही भागीं राहें ।
संध्यावळी अजपा मंत्रु साधन ।
त्याणें उपदेशें तें तें ब्रह्म पाहेरे ॥९५॥
म्हणती मनासी नयन आहेरे ।
ते मनचि नाहीं मा अवघे ब्रह्मचि पाहीं ।
मा माझा हस्तातळीं उभें राहारे ॥९६॥
अचिंतन चिंतूं नये ।
संध्या रागु मंत्र पंचकरणें मथिला ।
त्या अक्षरासि नाहीं भेदुरे ॥९७॥
तें ब्रह्माब्रह्म साररे ।
त्रिकुटा वेगळें गोल्हाटा वेगळें ।
न चुकत चुकलें पाहिरे ॥९८॥
रविसोममाथीं माथा बैसले ते आधारेवीण
उदरेवीण सामावले आहेरे ॥९९॥
चिदप्रचिद तेजा तेज नव्हेरे ।
अमित भुवनें जयाचेनि आहारळलीं ।
तेथुनि नि:शब्दापासुनी वेद जाहालारे ॥१००॥
ब्रह्मवृक्षव्योमीं फुललारे ।
त्यासि शाखा ना मूळ ना बीज ना अंकूर ।
तें अक्षर फळलें बीण फळ देखारे ॥१०१॥
सहस्त्र खांदियांचें एक झाडरें ।
जयाचीं विश्वपत्रें विश्वशाखा ।
मा त्याचें अंगकूपीं एक ब्रह्म फळरे ॥१०२॥
यजुरि ऐशा ऐशा शाखा जाहाल्यारे ।
ऋगीं सप्त शाखा जाण बोलियेले ।
ते अथर्वण राहें श्याम फळरे ॥१०३॥
परि त्या अक्षरासि नलगे फूल फळ ज्याचि
ते निष्कामीं निष्कर्मी फळेंविण कैसें फळेंरे ॥१०४॥
आणिक एक सांगेन गूढरे ।
त्यासि सोळा ना बारा ।
नवासि शून्य देतां दहा अकराही शून्य मिळेरे ॥१०५॥
ऐसें छत्तिसा गुणांचे बत्तिसावें वाटारे ।
मिळाले पंचीकरणीं मिळाले संध्यावळी
परि त्या नकळे अक्षराचा भेदुरे ॥१०६॥
एकावन्नें बावन्ने मिळालें सत्तावन्नेरे ।
परि तें अक्षर निरंजन निराकार निर्गुण ।
ऐसे गुणिती पैं ते शाहाणेरे ॥१०७॥
अडतीस पंचविशी पांच मारीरे ।
निरशून्याकारे भृंगा भेदून गेले ।
मा परि नि:शब्दीं परा वाट पाहेरे ॥१०८॥
धगधगित एक सुरि होतीरे ।
ते व्योमाचे पोटीं फोडूनि भेदली ।
ते अक्षरासि वाहे वाटरे ॥१०९॥
एक आप एक पररे ।
पिंडब्रह्मांडाचे अक्षरीं निवडलें ।
सातवें गोल्हाट भेदिलेंरे ॥११०॥
तेथें विजया एक राणीरे ।
काळातें खाउनी महाकाळ गिळिला ।
ब्रह्मवोवरीं तिचें नांवरे ॥१११॥
तेथें एक होता अक्षर सिध्दावळीरे ।
अंत काळ तप्त मुख जाला ।
शब्द ने देखे फिरोनी आलारे ॥११२॥
आतां एक सांगेन अमित व्योमावरि फुललेरे ।
त्या अक्षरा बांधूनि वदेंविण धरिलेरे ।
ज्ञान सोपानासि म्यां दिधलेरे ॥११३॥
ज्ञानज्ञानें भला म्हणवीरे ।
सोपान सिध्दि निधि ब्रह्म पावलारे ।
तेणे ज्ञाना ब्रह्मबोध जालारे ॥११४॥
अद्वैत पंथ कैसारे ।
ऐक्यवादु वेद बोल बोलतीं वचनें ।
ते मिळणी ब्रह्मीचे सांगेन त्रिसंध्याकाळीरे ॥११५॥
ते वर्ण कवणा नेघेपवेरे ।
अनुभविया अटक कुठले ।
मग ते ज्ञानी म्हणती वांयारे ॥११६॥
जेथें मौन्यामौन्य साध्य नव्हेरे ।
पांच माळनि सस्वरुप होतें ।
मा तेचि ते अनुभवची खुणरे ॥११७॥
मनीं शंका धरुं नको कांहीरे ।
चतुर्देहांसहित मन मावळी ।
मा तरि ब्रह्मबीज तूंचि होशीरे ॥११८॥
सा सा सा चौदावरि ठेवीरे ।
हां भेद कोणी जाणितला म्हणती ।
तरी त्यासी मानु मी देईन म्हणति निवृत्तीरे ॥११९॥
आतां एक गुह्य परम गुह्यरे ।
तें अक्षरां शेवटीं दाही दिशे नाहीं ।
तें सहस्त्र लक्षीं गुणी ते आहेरे ॥१२०॥
हें गुणीता शास्त्र जालें ज्योतिषीरे ।
ते वेदाच्या पोटीं धांडोळित अहाती ।
त्या अक्षराचा न कळे अंतीं अंतूरे ॥१२१॥
भडस्त्रिंग भडभिंग भयानक जालेरे ।
परि त्यासि सहस्त्रसिध्दि सहस्त्रमुखीं बुध्दि ।
मा बावन्नअक्षरा वेगळे तें वाटेरे ॥१२२॥
ऐसे अमित्य भुवनाचे साटे मावळलेरे ।
चंडाहुनि प्रचंड थोटावलें ।
तें अक्षराचे नकळे पारुरे ॥१२३॥
जै नि:शब्द अंकुर फुटेरे ।
वायुसी मोवणी आपासि भिजवणी ।
व्योमाचि ठेवणी कवण ठेवीरे ॥१२४॥
मनासि नाहीं मारणीरे ।
तेजासि नाहीं धरणी ।
धरुं गेला तो वांयाविण श्रमलारे ॥१२५॥
परि एक निर्वाण सांगेनरे ।
आम्ही तिघी मा जेथुनी तुषाकारलो ।
ते जीवनीं जीवन जैसें मिळोनि गेलें ।
मा तैसी परि जाली आम्हा तुम्हारे ॥१२६॥
अर्थ: श्लोकात "ॐ कार" या अक्षरात असलेल्या बीज शक्तीचा उल्लेख आहे, जी अनंत विश्वात प्रकाश आणते. या शक्तीत मकराचे पोट आहे, ज्याचा अर्थ विविध जीवनरूपांचे आधारभूत अस्तित्व आहे. पुढे, "उकार" म्हणजे आत्मा किंवा शिखराकडे जाणारी प्रक्रिया दर्शवितो. "एकविसा मंदराचळा" हे अनेक स्तरांमधून मार्गक्रमण करणे दर्शवते, ज्यामुळे आत्मा परात्परतेकडे म्हणजेच उच्चतम सत्याकडे जातो. यामध्ये वेदांच्या बीजाच्या स्वरूपाद्वारे अध्यात्मिक गूढता आणि ब्रह्माच्या विविध रूपांचे अन्वेषण केले जाते.
हरिपाठ – अभंग ७३७ ते ७६३
अभंग ७३७
देवाचिया द्वारीं उभा क्षणभरी ।
तेणें मुक्ति चारी साधियेल्या ॥१॥
हरि मुखें म्हणा हरिमुखें म्हणा ॥२॥
पुण्याची गणना कोण करि ॥३॥
असोनि संसारी जिव्हे वेगु करी ।
वेदशास्त्र उभारी बाह्या सदां ॥४॥
ज्ञानदेव म्हणे व्यासाचिये खुणें ।
द्वारकेचे राणे पांडवां घरीं ॥५॥
अर्थ:या अभंगात आत्मिक मुक्तीची महती सांगितली आहे. "देवाचिया द्वारीं उभा क्षणभरी" म्हणजे देवाच्या समोर उभे राहिल्याने क्षणात मुक्ती मिळवता येते. "हरि मुखें म्हणा" म्हणजे भगवान श्रीकृष्णाचे स्मरण करणे आवश्यक आहे. पुण्याची गणना करणे कठीण आहे, हे दर्शवले आहे. "असोनि संसारी जिव्हे वेगु करी" यामध्ये जिव्हेने योग्य वर्तन कसे करावे हे सांगितले आहे. शेवटी, ज्ञानेश्वरीतील ज्ञानदेव व्यासाची शिकवण देत आहेत, ज्यामध्ये द्वारका येथील राणे आणि पांडवांचे संबंध यांचे विवेचन आहे.
अभंग ७३८
चंहूं वेदीं जाण साहिशास्त्री कारण
अठराहीं पुराणें हरिसी गाती ॥१॥
मंथुनि नवनीता तैसें घे अनंता ।
वायां व्यर्थ कथा सांडी मार्गु ॥२॥
एक हरि आत्मा जीवशिवसमा ।
वायां तूं दुर्गमा न घाली मन ॥३॥
ज्ञानदेवा पाठ हरि हा वैकुंठ ।
भरला घनदाट हरि दिसे ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात भक्तीच्या गूढतेचे वर्णन केले आहे. "चंहूं वेदीं जाण साहिशास्त्री कारण" म्हणजे सर्वत्र विद्या आहे, आणि अठरा पुराणे भगवान श्रीकृष्णाचे स्तोत्र गातात. "मंथुनि नवनीता तैसें घे अनंता" यामध्ये, प्रेमाने साधलेल्या अनुभवाचे महत्त्व सांगितले आहे. "वायां व्यर्थ कथा सांडी मार्गु" याचा अर्थ, निरर्थक गोष्टींपासून दूर राहणे आवश्यक आहे. "एक हरि आत्मा जीवशिवसमा" म्हणजे सर्व जीवांत एकच हरि आहे. "वायां तूं दुर्गमा न घाली मन" हे स्पष्ट करतो की मनाला दुर्गम विचारांनी न गोंधळावे. अखेरीस, ज्ञानदेव म्हणतात की "हरि हा वैकुंठ" म्हणजे हरिचा अनुभव वैकुंठासमान आहे, ज्यामध्ये घनदाट हरि उभा आहे.
अभंग ७३९
त्रिगुण असार निर्गुण हें सार ।
सारासार विचार हरिपाठ ॥१॥
सगुण निर्गुण गुणाचें अगुण ।
हरिवीण मन व्यर्थ जाय ॥२॥
अव्यक्त निराकार नाहीं त्या आकार ।
जेथोनि चराचर हरिसी भजे ॥३॥
ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मनीं ।
अनंत जन्मोनि पुण्य होय ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात तत्त्वज्ञानाचे महत्त्व सांगितले आहे. "त्रिगुण असार निर्गुण हें सार" यामध्ये त्रिगुण आणि निर्गुण या दोन्ही स्वरूपांचे गूढ स्वरूप स्पष्ट केले आहे. "सारासार विचार हरिपाठ" म्हणजे हरिपाठाच्या माध्यमातून खरे सार सांगितले जाते. "सगुण निर्गुण गुणाचें अगुण" याचा अर्थ सगुण आणि निर्गुण यामध्ये गुण आणि अगुण यांचे भेद समजून घेतल्यास हरिवीण मन निरर्थक आहे. "अव्यक्त निराकार नाहीं त्या आकार" हे सांगते की, जिथे हरि आहे तिथेच सर्व काही आहे. "ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मनीं" म्हणजे ज्ञानदेवांच्या विचारानुसार राम आणि कृष्ण यांचे ध्यान अनंत जन्मांमध्ये पुण्य प्राप्त करते.
अभंग ७४०
भावेवीण भक्ति भक्तिवीण मुक्ति ।
बळेंवीण शक्ति बोलूं नये ॥१॥
कैसेनि दैवत प्रसन्न त्त्वरित ।
उगा राहे निवांत शिणसी वाया ॥२॥
सायास करिसी प्रपंच दिननिशीं ।
हरीसी न भजती कोण्या गुणें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे हरि जप करणें ।
तुटेल धरणें प्रपंचाचें ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात भक्तीचा महत्त्व आणि दैवताशी संबंध यावर प्रकाश टाकण्यात आले आहे. "भावेवीण भक्ति भक्तिवीण मुक्ति" यामध्ये भावना, भक्ती आणि मुक्ती यांचा परस्पर संबंध स्पष्ट केला आहे. "बळेंवीण शक्ति बोलूं नये" म्हणजे शक्ती नसल्यास बोलणेही अर्थहीन ठरते. "कैसेनि दैवत प्रसन्न त्त्वरित" याचा अर्थ दैवताची कृपा प्राप्त करण्यासाठी योग्य मार्गाने प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. "सायास करिसी प्रपंच दिननिशीं" म्हणजे रोजच्या कामकाजात हरिसी विसरणे हे योग्य नाही. "ज्ञानदेव म्हणे हरि जप करणें" यामध्ये हरिजपाचे महत्त्व सांगितले आहे, कारण हे प्रपंचातील अडचणींना तुटवू शकते.
अभंग ७४२
साधु बोध झाला तो निरोनिया ठेला ।
ठायींच मुराला अनुभव ॥१॥
कापुराची वाती उजळली ज्योति ।
ठायीच समाप्ती झाली जैशी ॥२॥
मोक्ष रेखें आला भाग्यें विनटला ।
साधूंचा अंकिला हरिभक्त ॥३॥
ज्ञानदेवा गोडी संगती सज्जनीं ।
हरि दिसे जनीं वनीं आत्मतत्त्वीं ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात साधूंच्या ज्ञानाची आणि भक्तीची महत्ता दर्शवली आहे. "साधु बोध झाला तो निरोनिया ठेला" यामध्ये साधकाला ज्ञान प्राप्त झाल्यावरचा अनुभव व्यक्त केला आहे. "कापुराची वाती उजळली ज्योति" म्हणजे ज्ञानामुळे आत्मा उजळतो आणि जीवनाची समाप्ती होते. "मोक्ष रेखें आला भाग्यें विनटला" याचा अर्थ मोक्षाची प्राप्ती भाग्याच्या वरून साधकाच्या हाती येते. "साधूंचा अंकिला हरिभक्त" यामध्ये साधक आणि हरिभक्त यांचा एकत्रित अनुभव व्यक्त केला आहे. "ज्ञानदेवा गोडी संगती सज्जनीं" मध्ये ज्ञानदेव म्हणतो की, सज्जनांच्या संगतीत हरि दर्शन होतात, आणि "आत्मतत्त्वीं" म्हणजे आत्मज्ञानाने युक्त व्यक्तीच हरिचा अनुभव घेऊ शकतो.
अभंग ७४३
पर्वताप्रमाणे पातक करणें ।
वज्रलेप होणें अभक्तांसी ॥१॥
नाहीं ज्यासी भक्ति तो पतित अभक्त ।
हरिसी न भजत दैवहत ॥२॥
अनंत वाचाळ बरळती बरळ ।
त्यां कैसेनि गोपाळ पावे हरि ॥३॥
ज्ञानदेवा प्रमाण आत्मा हा निधान ।
सर्वाघटीं पूर्ण एक नांदे ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात भक्ती आणि अभक्तांच्या स्थितीवर विचार केला आहे. "पर्वताप्रमाणे पातक करणें" म्हणजे पापांनी भरलेले जीवन, जे अभक्तांसाठी कठीण आहे. "नाहीं ज्यासी भक्ति तो पतित अभक्त" याचा अर्थ ज्याला भक्ती नाही तो व्यक्ती पतित आहे. "हरिसी न भजत दैवहत" यामध्ये अभक्त व्यक्ती ईश्वराचे भजन करत नाहीत. "अनंत वाचाळ बरळती बरळ" यामध्ये त्यांची वाचाळता आणि भटकंती दर्शवली आहे. "त्यां कैसेनि गोपाळ पावे हरि" म्हणजे अशा व्यक्तींना हरिचा अनुभव कसा मिळेल? "ज्ञानदेवा प्रमाण आत्मा हा निधान" म्हणजे ज्ञान हा आत्मा म्हणून निधान आहे, आणि "सर्वाघटीं पूर्ण एक नांदे" याचा अर्थ सर्वत्र एकतेचा अनुभव घेणारा आहे.
अभंग ७४४
संताचे संगती मनोमार्गगती ।
आकळावा श्रीपती येणें पंथे ॥१॥
राकृष्ण वाचा भाव हा जिवाचा ।
आत्मा जो शिवाचा रामजप ॥२॥
एकतत्त्वनाम साधिती साधन ।
द्वैताचें बंधन न बाधिजे ॥३॥
नामामृत गोडी वैष्णवां लाधली ।
योगियां साधली जीवनकळा ॥४॥
सत्त्वर उच्चार प्रल्हादीं बिंबला ।
उध्दवा लाधला कृष्णदाता ॥५॥
ज्ञानदेव म्हणे नाम हें सुलभ ।
सर्वत्र दुर्लभ विरळा जाणे ॥६॥
अर्थ:
या अभंगात संतांच्या संगतीचा महत्व दर्शविला आहे. "संताचे संगती मनोमार्गगती" याचा अर्थ संतांच्या सहवासाने मनाची प्रगती होते. "आकळावा श्रीपती येणें पंथे" म्हणजे श्रीकृष्णाची कृपा मिळवण्यासाठी मार्ग दाखवतो. "राकृष्ण वाचा भाव हा जिवाचा" यामध्ये भक्तीचा स्वरूप स्पष्ट केला आहे. "आत्मा जो शिवाचा रामजप" यामध्ये आत्म्याचा संबंध भगवान शिवासोबत दर्शविला आहे. "एकतत्त्वनाम साधिती साधन" याचा अर्थ एकतत्त्वाचे नाव साधण्यासाठी साधन आवश्यक आहे. "द्वैताचें बंधन न बाधिजे" म्हणजे द्वैताचे बंधन साधकावर प्रभाव करत नाही. "नामामृत गोडी वैष्णवां लाधली" म्हणजे वैष्णव भक्तांसाठी नामामृताची गोडी आहे. "योगियां साधली जीवनकळा" म्हणजे योगींनी जीवनाची गूढता साधली आहे. "सत्त्वर उच्चार प्रल्हादीं बिंबला" म्हणजे प्रल्हादाच्या उच्चारात सत्त्व गुण दिसतो. "उध्दवा लाधला कृष्णदाता" यामध्ये कृष्णाची कृपा प्राप्त करण्याची गोष्ट आहे. "ज्ञानदेव म्हणे नाम हें सुलभ" म्हणजे नाम घेणे सुलभ आहे, पण "सर्वत्र दुर्लभ विरळा जाणे" याचा अर्थ त्याचे महत्व समजून घेणे दुर्लभ आहे.
अभंग ७४५
विष्णुवीण जप व्यर्थ त्याचें ज्ञान ।
रामकृष्णीं मन नाहीं ज्याचें ॥१॥
उपजोनी करंटा नेणे अद्वैत वाटा ।
रामकृष्णी पैठा कैसेनि होय ॥२॥
द्वैताची झाडणी गुरुविण ज्ञान ।
तया कैचें कीर्तन घडेल नामीं ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे सगुण हें ध्यान ।
नामपाठ मौन प्रपचाचें ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात ज्ञान आणि भक्तीचा सखोल विचार केला आहे. "विष्णुवीण जप व्यर्थ त्याचें ज्ञान" म्हणजे जे ज्ञान रामकृष्णात नाही, ते ज्ञान व्यर्थ आहे. "उपजोनी करंटा नेणे अद्वैत वाटा" याचा अर्थ अद्वैताच्या मार्गावर जाण्यासाठी योग्य दिशा आवश्यक आहे. "रामकृष्णी पैठा कैसेनि होय" यामध्ये रामकृष्णाच्या कृपेनेच पैठा साधता येतो. "द्वैताची झाडणी गुरुविण ज्ञान" म्हणजे गुरुच्या मार्गदर्शनाशिवाय द्वैताचे ज्ञान प्राप्त करणे कठीण आहे. "तया कैचें कीर्तन घडेल नामीं" याचा अर्थ नामस्मरणातूनच कीर्तन घडते. "ज्ञानदेव म्हणे सगुण हें ध्यान" म्हणजे सगुण ब्रह्माचे ध्यान हे महत्वाचे आहे, आणि "नामपाठ मौन प्रपचाचें" याचा अर्थ नामजपाने जीवनात शांतता साधता येते.
अभंग ७४६
त्रिवेणी संगमी नाना तीर्थे भ्रमी ।
चित्त नाहीं नामीं तरि तें व्यर्थ ॥१॥
नामासि विन्मुख तो नर पापीया ।
हरिविण धावया नपवे कोणी ॥२॥
पुराणप्रसिध्दि बोलिले वाल्मीक ।
नामें तिन्ही लोक उध्दरती ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे नाम जपा हरीचें ।
परंपरा त्याचें कुळ शुध्द ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात नाम जपण्याची महत्ता सांगितली आहे. "त्रिवेणी संगमी नाना तीर्थे भ्रमी" म्हणजे जरी अनेक तीर्थांवर जाऊन स्नान केले तरी, "चित्त नाहीं नामीं तरि तें व्यर्थ" म्हणजे नामस्मरण नसल्यास तीर्थ स्नानाचा उपयोग नाही. "नामासि विन्मुख तो नर पापीया" याचा अर्थ जो नामापासून दूर आहे तो पापी आहे. "हरिविण धावया नपवे कोणी" म्हणजे हरिच्या भक्तीत धावणारा कोणतीही अपयश गाठत नाही. "पुराणप्रसिध्दि बोलिले वाल्मीक" म्हणजे वाल्मीकाने पुराणांमध्ये सांगितले आहे की, "नामें तिन्ही लोक उध्दरती" म्हणजे नामस्मरणाने तिन्ही लोक उध्दरले जातात. "ज्ञानदेव म्हणे नाम जपा हरीचें" यामध्ये ज्ञानदेव यांनी सांगितले आहे की हरिचे नाम जपा, आणि "परंपरा त्याचें कुळ शुध्द" म्हणजे नाम जपल्याने आपल्या वंशाची शुद्धता साधता येते.
अभंग ७४७
हरि उच्चारणीं अनंत पापराशी ।
जातील लयासी क्षणमात्रें ॥१॥
तृण अग्निमेळें समरस झालें ।
तैसे नामें केलें जपतां हरि ॥२॥
हरि उच्चारण मंत्र हा अगाध ।
पळे भूतबाधा भेणें तेथें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे हरि माझा समर्थ ।
न करवे अर्थ उपनिषदां ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात हरि उच्चारणाची महत्ता स्पष्ट करण्यात आलेली आहे. "हरि उच्चारणीं अनंत पापराशी जातील लयासी क्षणमात्रें" याचा अर्थ हरिच्या नामजपामुळे अनंत पापांचा नाश एक क्षणात होऊ शकतो. "तृण अग्निमेळें समरस झालें" म्हणजे जसे तृण अग्नीत समरस होते, तसाच हरिचा नामजप त्याच्या सान्निध्यात सर्व पापांना भस्म करतो. "हरि उच्चारण मंत्र हा अगाध" म्हणजे हरिचे नाम जपणे हा एक गूढ मंत्र आहे. "पळे भूतबाधा भेणें तेथें" म्हणजे नामजपामुळे भूतकाळातील बाधा दूर होतात. "ज्ञानदेव म्हणे हरि माझा समर्थ" यामध्ये ज्ञानदेव म्हणतात की हरि हा अत्यंत समर्थ आहे, "न करवे अर्थ उपनिषदां" म्हणजे उपनिषदांचा अर्थ याच हरि उच्चारणात आहे.
अभंग ७४८
तीर्थ व्रत नेम भावेंविण सिध्दि ।
वायांचि उपाधी करिसी जना ॥१॥
भावबळे आकळे येर्‍हवीं नाकळे ।
करतळीं आंवळे तैसा हरि ॥२॥
पारियाचा रवा घेतां भूमीवरी ।
यत्न परोपरी साधन तैसें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति निर्गुण ।
दिधलें संपूर्ण माझ्यां हातीं ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात भक्ती आणि साधनेची महत्ता अधोरेखित करण्यात आलेली आहे. "तीर्थ व्रत नेम भावेंविण सिध्दि" याचा अर्थ तीर्थ, व्रत आणि नेम यांचा उपासना केल्यास साधना पूर्ण होत नाही, जर भाव नाहीत तर. "वायांचि उपाधी करिसी जना" म्हणजे लोक फक्त बाह्य उपाधीवर अवलंबून राहतात. "भावबळे आकळे येर्‍हवीं नाकळे" याचा अर्थ भावाच्या शक्तीने हरि कसे अनुभवता येतो, जेव्हा मनाच्या अंतःकरणातून तो अनुभव घेतला जातो. "पारियाचा रवा घेतां भूमीवरी" म्हणजे जसे पार्श्वभूमीवर काम करणे आवश्यक आहे, तसेच परोपकाराची साधना करणेही आवश्यक आहे. "ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति निर्गुण" यामध्ये ज्ञानदेव सांगतात की निवृत्ती म्हणजे निर्गुण आहे आणि ती संपूर्णता माझ्या हाती आहे.
अभंग ७४९
समाधी हरीची समसुखेंवीण ।
न साधेल जाण द्वैतबुध्दी ॥१॥
बुध्दिचें वैभव अन्य नाहीं दुजें ।
एक्या केशीराजें सकळ सिध्दि ॥२॥
ऋध्दि सिध्दि निधी अवघीच उपाधी ।
जंव त्या परमानंदी मन नाहीं ॥३॥
ज्ञानदेवीं रम्य रमलें समाधान ।
हरीचें चिंतन सर्वकाळ ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात भक्तिमार्गावरच्या समाधीची महत्ता व्यक्त केली आहे. "समाधी हरीची समसुखेंवीण" म्हणजे हरीच्या समाधीचा अनुभव दुसऱ्या कोणत्याही सुखामुळे साधता येत नाही. "न साधेल जाण द्वैतबुध्दी" म्हणजे द्वैत बुद्धीने आत्मज्ञान प्राप्त होत नाही. "बुध्दिचें वैभव अन्य नाहीं दुजें" याचा अर्थ बुद्धीचे वैभव एकटा केशीराजाच्या अस्तित्वासमोरील सिध्दी आहे. "ऋध्दि सिध्दि निधी अवघीच उपाधी" यामध्ये सर्व संपत्ती आणि सिध्द्या उपाधीवर अवलंबून आहेत, आणि "जंव त्या परमानंदी मन नाहीं" म्हणजे जेव्हा मन परम आनंदात आहे, तेव्हा त्या उपाधींचा अर्थ उडतो. "ज्ञानदेवीं रम्य रमलें समाधान" यामध्ये ज्ञानदेवांचे समाधान हरीच्या चिंतनात आहे, जे प्रत्येक क्षण घडते.
अभंग ७५०
नित्य सत्यमित हरिपाठ ज्यासी ।
कळिकाळ त्यासी न पाहे दृष्टि ॥१॥
रामकृष्ण उच्चार अनंत राशी तप ।
पापाचे कळप पळती पुढें ॥२॥
हरि हरि हरि हा मंत्र शिवाचा ।
म्हणती जे वाचा तयां मोक्ष ॥३॥
ज्ञानदेवा पाठ नारायण नाम ।
पावीजे उत्तम निजस्थान ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात हरिपाठाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकला आहे. "नित्य सत्यमित हरिपाठ ज्यासी" म्हणजे जो व्यक्ती नियमितपणे सत्य आणि भक्तिपूर्ण हरीपाठ करतो, त्याला कळिकाळाचा अनुभव होत नाही. "रामकृष्ण उच्चार अनंत राशी तप" याचा अर्थ रामकृष्णाचे उच्चारण हे अनंत तपाचे प्रतीक आहे, जे पापांचे कळप पळवून नेते. "हरि हरि हरि हा मंत्र शिवाचा" म्हणजे हरीच्या या मंत्राने, जे व्यक्ती उच्चारण करतात, त्यांना मोक्ष प्राप्त होतो. "ज्ञानदेवा पाठ नारायण नाम" यामध्ये ज्ञानदेव नारायणाच्या नामाचा पाठ करणे महत्त्वाचे मानतात, कारण त्यामुळे उत्तम निजस्थान प्राप्त होते.
अभंग ७५१
एक नाम हरी द्वैत नाम दुरी ।
अद्वैत कुसरीं विरळा जाणे ॥१॥
समबुध्दि घेता समान श्रीहरि ।
शम दमा वैरी हरि झाला ॥२॥
सर्वाघटीं राम देहादेहीं एक ।
सूर्य प्रकाशक सहस्त्ररश्मीं ॥३॥
ज्ञानदेवा चित्तीं हरिपाठ नेमा ।
मागिलिया जन्मा मुक्त झालो ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात भक्तीच्या मार्गावर विचार केला आहे. "एक नाम हरी द्वैत नाम दुरी" म्हणजे हरीचं नाम एकच आहे, परंतु द्वैत म्हणजे भेद आहे. "अद्वैत कुसरीं विरळा जाणे" याचा अर्थ अद्वैताचा अनुभव घेतला तरी तो विरळा आहे. "समबुध्दि घेता समान श्रीहरि" म्हणजे समान बुद्धीने श्रीहरि व्यक्तीला समजून घेतात. "शम दमा वैरी हरि झाला" याचा अर्थ भक्तीत शम (शांतता) आणि दमा (संयम) यामुळे वैराण्या हरी बनतो. "सर्वाघटीं राम देहादेहीं एक" म्हणजे सर्व गोष्टींमध्ये राम एकच आहे. "सूर्य प्रकाशक सहस्त्ररश्मीं" यामध्ये सूर्याच्या प्रकाशाच्या प्रमाणाने सर्वत्र हरीचा प्रकाश आहे. "ज्ञानदेवा चित्तीं हरिपाठ नेमा" म्हणजे ज्ञानदेवांच्या हृदयात हरिपाठ करणे आवश्यक आहे, कारण त्यामुळे मागिल्या जन्मातील बंधनातून मुक्तता मिळते.
अभंग ७५२
हरि बुध्दि जपे तो नर दुर्लभ ।
वाचेसि सुलभ रामकृष्ण ॥१॥
रामकृष्ण नामीं उन्मनी साधिली ।
तयासी लाधली सकळ सिध्दि ॥२॥
सिध्दि बुध्दि धर्म हरिपाठीं आले ।
प्रपंची निवाले सांधुसंगें ॥३॥
ज्ञानदेवी नाम रामकृष्ण ठसा ।
येणें दशदिशा आत्माराम ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात हरिच्या ध्यानाची आणि नामजपाची महत्त्वता दर्शविली आहे. "हरि बुध्दि जपे तो नर दुर्लभ" याचा अर्थ हरिचा जप करणारा व्यक्ती दुर्लभ आहे. "वाचेसि सुलभ रामकृष्ण" म्हणजे रामकृष्णाचे नाम उच्चारणे सहज आहे. "रामकृष्ण नामीं उन्मनी साधिली" यामध्ये रामकृष्णाच्या नामामुळे साधकाच्या मनात एकाग्रता येते. "तयासी लाधली सकळ सिध्दि" म्हणजे त्या नामाच्या प्रभावामुळे सर्व सिद्धी प्राप्त होतात. "सिध्दि बुध्दि धर्म हरिपाठीं आले" म्हणजे हरिपाठ करणाऱ्या व्यक्तीच्या बुद्धीला आणि धर्माला सिद्धी प्राप्त होते. "प्रपंची निवाले सांधुसंगें" याचा अर्थ साधकांनी प्रपंचात शांति आणि संतोष अनुभवावा. "ज्ञानदेवी नाम रामकृष्ण ठसा" म्हणजे ज्ञानदेवीच्या कृपेने रामकृष्णाचे नाम सर्वत्र पसरते. "येणें दशदिशा आत्माराम" म्हणजे या नामाच्या प्रभावामुळे आत्मा आनंदीत होतो.
अभंग ७५३
हरिपाठ कीर्ति मुखें जरी गाय ।
पवित्रचि होय देह त्याचा ॥१॥
तपाचे सामर्थ्ये तपिन्नला अमुप ।
चिरंजीव कल्प वैकुंठी नांदे ॥२॥
मातृ पितृ भ्राता सगोत्र अपार ।
चतुर्भुज नर होऊनि ठेले ॥३॥
ज्ञान गूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधलें ।
निवृत्तीनें दिलें माझ्या हातीं ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात हरिपाठाची महिमा आणि त्याच्या फलप्राप्तीवर जोर देण्यात आला आहे. "हरिपाठ कीर्ति मुखें जरी गाय" याचा अर्थ हरिपाठाची कीर्ती उच्चारताना जरी व्यक्तीने गायली तरी त्या व्यक्तीचे देह पवित्र होते. "तपाचे सामर्थ्ये तपिन्नला अमुप" म्हणजे तपाचा प्रभाव आणि सामर्थ्य अमूल्य आहे. "चिरंजीव कल्प वैकुंठी नांदे" याचा अर्थ तपामुळे चिरंजीव जीवन आणि वैकुंठधामात जाण्याची संधी मिळते. "मातृ पितृ भ्राता सगोत्र अपार" या वाक्यात अनेक नातेवाईकांना महत्त्व दिले आहे, जिथे प्रत्येकजण एकत्र येतो. "चतुर्भुज नर होऊनि ठेले" म्हणजे वैकुंठातील चार भुजांचे देवते सर्वांचे रक्षण करतात. "ज्ञान गूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधलें" यामध्ये ज्ञानाच्या गूढतेचा अर्थ आहे, जो ज्ञानदेवाने दिला आहे. "निवृत्तीनें दिलें माझ्या हातीं" म्हणजे निवृत्तीच्या माध्यमातून ज्ञान मिळवले आहे.
अभंग ७५४
हरिवंश पुराण हरिनाम संकीर्तन ।
हरिवीण सौजन्य नेणें कांही ॥१॥
तया नरा लाधलें वैकुंठ जोडलें ।
सकळही घडलें तीर्थाटन ॥२॥
मनोमार्गे गेला तो तेथें मुकला ।
हरिपाठीं स्थिरावला तोचि धन्य ॥३॥
ज्ञानदेवा गोडी हरिनामाची जोडी ।
रामकृष्णीं आवडी सर्व काळ ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात हरिनामाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. "हरिवंश पुराण हरिनाम संकीर्तन" म्हणजे हरिवंश पुराणातील हरिनामाचा संकीर्तन म्हणजे भक्ति व भक्तीचे महत्त्व. "हरिवीण सौजन्य नेणें कांही" याचा अर्थ हरि सान्निध्याने सौम्यतेचा अनुभव मिळतो. "तया नरा लाधलें वैकुंठ जोडलें" म्हणजे जो हरिपाठ करतो, तो वैकुंठ धामात जाण्यासाठी जोडला जातो. "सकळही घडलें तीर्थाटन" यामध्ये हरिपाठामुळे सर्वांचे तीर्थाटन होऊन जाते. "मनोमार्गे गेला तो तेथें मुकला" म्हणजे मनाने जो हरिपाठ करतो, तो स्वतःला शांति आणि मुकुट प्राप्त करतो. "हरिपाठीं स्थिरावला तोचि धन्य" म्हणजे हरिपाठ करणारा धन्य ठरतो. "ज्ञानदेवा गोडी हरिनामाची जोडी" यामध्ये ज्ञानदेवाने हरिनामाची गोडी दर्शवली आहे, आणि "रामकृष्णीं आवडी सर्व काळ" म्हणजे रामकृष्णाच्या प्रेमात सदैव राहण्याची गोष्ट आहे.
अभंग ७५५
वेदशास्त्र प्रमाण श्रुतीचें वचन एक नारायण सार जप ॥१॥
जप तप कर्म हरिविण धर्म ।
वाऊगाचि श्रम व्यर्थ जाय ॥२॥
हरिपाठें गेलें ते निवांतचि ठेले ।
भ्रमर गुंतले सुमन-कळिके ॥३॥
ज्ञानदेवी मंत्र हरिनामाचे शस्त्र ।
यमे कुळ गोत्र वर्जियेलें ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात हरिपाठाचे आणि नारायणच्या जपाचे महत्त्व सांगितले आहे. "वेदशास्त्र प्रमाण श्रुतीचें वचन एक नारायण सार जप" म्हणजे वेद व शास्त्र यांमध्ये असलेले एकक नारायणाचे जप महत्त्वाचे आहे. "जप तप कर्म हरिविण धर्म" यामध्ये हरिविना केलेले जप, तप, आणि कर्म हे सर्व धर्मासाठी महत्वाचे आहेत; अन्यथा केलेला श्रम व्यर्थ ठरतो. "हरिपाठें गेलें ते निवांतचि ठेले" याचा अर्थ हरिपाठ केलेल्यांना शांतता प्राप्त होते. "भ्रमर गुंतले सुमन-कळिके" म्हणजे जसे भ्रमर सुगंधित कळीमध्ये गुंततो, तसेच भक्त हरि मध्ये गुंतला जातो. "ज्ञानदेवी मंत्र हरिनामाचे शस्त्र" यामध्ये हरिनामाचा मंत्र ज्ञानाचे शस्त्र समजला जातो, जो कुळ आणि गोत्राचे बंधन मोडतो.
अभंग ७५६
नाम संकीर्तन वैष्णवांची जोडी ॥
पापें अनंत कोडी गेलीं त्याचीं ॥१॥
अनंत जन्माचें तप एक नाम ॥
सर्व मार्ग सुगम हरिपाठ ॥२॥
योग याग क्रिया धर्माधर्म माया ॥
गेले ते विलया हरिपाठें ॥३॥
ज्ञानदेवीं यज्ञ याग क्रिया धर्म ॥
हरिविण नेम नाहीं दुजा ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात नाम संकीर्तनाचे महत्त्व आणि प्रभाव स्पष्ट केला आहे. "नाम संकीर्तन वैष्णवांची जोडी" म्हणजे भक्तांचा समूह हरिनामाच्या संकीर्तनात एकत्र येतो. "पापें अनंत कोडी गेलीं त्याचीं" यामध्ये हरिनामामुळे अनंत पापांचे नाश होते. "अनंत जन्माचें तप एक नाम" याचा अर्थ हरिनाम जपणे हे अनेक जन्मांचा तप आहे, जो सर्व मार्ग सुगम करतो. "योग याग क्रिया धर्माधर्म माया" म्हणजे योग, याग, आणि कर्म या सर्वांचा विलय हरिपाठामुळे होतो. "ज्ञानदेवीं यज्ञ याग क्रिया धर्म" यामध्ये ज्ञानदेव स्पष्ट करतात की हरिविना यज्ञ, याग, आणि धर्माचे अन्य उपाय उपयोगी नाहीत.
अभंग ७५७
काळ केळ नाम उच्चारितां नाहीं ॥
दोन्ही पक्ष पाही उध्दरती ॥१॥
रामकृष्ण नाम सर्व दोषा हरण ॥
जड जीवां तारण हरि एक ॥२॥
हरि नाम सार जिव्हा या नामची ॥
उपमा त्या दैवाची कोण वानी ॥३॥
ज्ञानदेवा सांग झाला नामपाठ ॥
पूर्वजां वैकुंठ मार्ग सोपा ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात हरिनामाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकला आहे. "काळ केळ नाम उच्चारितां नाहीं" म्हणजे नाम जपल्यास काळही काळजीत येत नाही. "दोन्ही पक्ष पाही उध्दरती" यामध्ये, हरिनामामुळे जीवनातील दोन्ही अडचणींवर मात करता येते. "रामकृष्ण नाम सर्व दोषा हरण" म्हणजे रामकृष्णाचे नाम सर्व दोषांना दूर करते. "जड जीवां तारण हरि एक" यामध्ये, हरि एकटाच जड जीवांचे उद्धार करतो. "हरि नाम सार जिव्हा या नामची" याचा अर्थ हरिनाम हे सर्वांत महत्त्वाचे आहे, आणि "उपमा त्या दैवाची कोण वानी" यामध्ये त्या नामाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. "ज्ञानदेवा सांग झाला नामपाठ" म्हणजे ज्ञानदेव म्हणतात की नामपाठ केल्याने पूर्वजांना वैकुंठाचा मार्ग मिळतो.
अभंग ७५८
नित्य नेम नामीं ते प्राणी दुर्लभ ॥
लक्ष्मीवल्लभ तयां जवळी ॥१॥
नारायणहरि नारायणहरि ॥
भक्ति मुक्ति चारी घरीं त्यांच्या ॥२॥
हरिवीण जन्म नरकचि पै जाणा ॥
यमाचा पाहुणा प्राणी होय ॥३॥
ज्ञानदेव पुसे निवृत्तिसी चाड ॥
गगनाहूनि वाड नाम आहे ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात हरिनामाचे महत्त्व आणि भक्तीचा लाभ दर्शविला आहे. "नित्य नेम नामीं ते प्राणी दुर्लभ" यामध्ये, नाम जपणारे प्राणी अत्यंत दुर्मिळ आहेत, आणि "लक्ष्मीवल्लभ तयां जवळी" याचा अर्थ त्या प्राण्यांबरोबर लक्ष्मीच असते. "नारायणहरि नारायणहरि" हे उच्चार भक्ति आणि मुक्ति साधणारे आहेत. "हरिवीण जन्म नरकचि पै जाणा" यामध्ये, हरिनामाशिवाय जन्म नरकात जातो, म्हणजे हरिपाठ न करणारे यमाचा पाहुणा बनतात. "ज्ञानदेव पुसे निवृत्तिसी चाड" म्हणजे ज्ञानदेव म्हणतात की निवृत्तिसाठी हे नाम अत्यंत महत्वाचे आहे, "गगनाहूनि वाड नाम आहे" याचा अर्थ नामाचे महत्त्व गगनापर्यंत पोहोचले आहे.
अभंग ७५९
सात पांच तीन दशकांचा मेळा ॥
एकतत्त्वीं कळा दावी हरी ॥१॥
तैसें नव्हे नाम सर्वमार्गा वरिष्ठ ॥
तेथें कांहीं कष्ट नलगती ॥२॥
अजपाजपणें उलट प्राणाचा ॥
तेथे ही मनाचा निर्धारु असे ॥३॥
ज्ञानदेवा जिणें नामेंविण व्यर्थ ॥
रामकृष्णी पंथ क्रमीयेला ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात नाम जपण्याचा महत्त्व व्यक्त केले आहे. "सात पांच तीन दशकांचा मेळा" यामध्ये विविध साधनांचे एकत्रित करणे दर्शविले आहे, जे एकतत्त्वाच्या कळेसाठी आहे. "तैसें नव्हे नाम सर्वमार्गा वरिष्ठ" याचा अर्थ हरिनाम सर्व मार्गांमध्ये श्रेष्ठ आहे आणि तिथे कोणतेही कष्ट लागणार नाहीत. "अजपाजपणें उलट प्राणाचा" यामध्ये, नाम जपणे मनाच्या निर्धारासोबत एक करणे आवश्यक आहे. "ज्ञानदेवा जिणें नामेंविण व्यर्थ" म्हणजे ज्ञानदेव म्हणतात की, नामाशिवाय जीवन व्यर्थ आहे, कारण रामकृष्णी पंथाचे अनुसरण करताना नाम अनिवार्य आहे.
अभंग ७६०
जप तप कर्म क्रिया नेम धर्म ॥
सर्वाघटीं राम भावशुध्द ॥१॥
न सोडी रे भावो टाकीरे संदेहो ॥
रामकृष्णीं टाहो नित्य फोडी ॥२॥
जाती वित्त गोत कुळ शीळ मात ॥
भजे कां त्त्वरित भावना युक्त ॥३॥
ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मनीं ॥
तेणें वैकुंठभुवनीं घर केलें ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात भक्तीचा अभ्यास, जप, तप, आणि कर्म यांचे महत्त्व सांगितले आहे. "सर्वाघटीं राम भावशुध्द" म्हणजे सर्व परिस्थितीत रामाची भावना पवित्र असावी. "न सोडी रे भावो टाकीरे संदेहो" याचा अर्थ संदेह टाकून भक्तीला धारण करा, कारण रामकृष्णांच्या नामाचा उच्चार नेहमी केला पाहिजे. "जाती वित्त गोत कुळ शीळ मात" मध्ये, जात, संपत्ती, आणि वंश या गोष्टींचा विचार न करता, त्वरित भावनेने भक्ति करावी, असे सांगितले आहे. "ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मनीं" म्हणजे ज्ञानदेव सांगतात की, रामकृष्णाचे ध्यान करणारे भक्त वैकुंठात स्थान मिळवतात.
अभंग ७६१
जाणीव नेणीव भगवंती नाहीं ॥
हरि उच्चारणीं पाही मोक्ष सदां ॥१॥
नारायणहरी उच्चार नामाचा ॥
तेथें कळिकाळाचा रीघ नाहीं ॥२॥
तेथील प्रमाण नेणवे वेदांसी ॥
तें जीव जंतूंसी केंवि कळे ॥
ज्ञानदेवा फळ नारायण पाठ सर्वत्र वैकुंठ केलें असे ॥३॥
अर्थ:
या अभंगात भक्ती आणि हरि उच्चारणाचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. "जाणीव नेणीव भगवंती नाहीं" याचा अर्थ आहे की, भगवानाच्या ध्यानात एकाग्रता आणि आस्था असावी. "हरि उच्चारणीं पाही मोक्ष सदां" म्हणजे हरि नामाचा उच्चार केल्याने सदैव मोक्षाची प्राप्ती होते. "नारायणहरी उच्चार नामाचा" मध्ये नामाचा महिमा दर्शविला आहे, कारण त्यामध्ये कालगणना नाही. "तेथील प्रमाण नेणवे वेदांसी" याचा अर्थ, नारायणाच्या नामाचा उच्चार करणे हे वेदांच्या प्रमाणानुसार आहे, आणि ते सर्व जीवांपर्यंत पोहचते. ज्ञानदेवांच्या मते, नारायण पाठाचे फळ म्हणजे सर्वत्र वैकुंठ स्थळी पोचणे.
अभंग ७६२
एकतत्त्व नाम दृढ धरी मना ॥
हरिसि करुणा येइल तुझी ॥१॥
तें नाम सोपेरे रामकृष्णगोविंद ॥
वाचेशी सदद जपे आधीं ॥२॥
नामापरतें तत्त्व नाहीरे अन्यथा ॥
वायां आणिका पंथा जाशी झणी ॥३॥
ज्ञानदेवा मौन जपमाळ अंतरी ॥
धरोनी श्रीहरि जपे सदां ॥४॥
अर्थ:
या अभंगात भक्तीचा मार्ग स्पष्ट केला आहे. "एकतत्त्व नाम दृढ धरी मना" याचा अर्थ, मनाने एकतत्त्व असलेल्या नामावर दृढ विश्वास ठेवावा लागतो. "हरिसि करुणा येइल तुझी" याचा अर्थ, हरि तुमच्यावर करुणा करेल. "तें नाम सोपेरे रामकृष्णगोविंद" मध्ये राम, कृष्ण, आणि गोविंद हे नाम अत्यंत सोपे आणि प्रभावी आहेत. "वाचेशी सदद जपे आधीं" म्हणजे या नामांचा उच्चार सतत करावा लागतो. "नामापरतें तत्त्व नाहीरे अन्यथा" याचा अर्थ, नामाच्या बाहेर कोणतेही तत्त्व नाही, अन्यथा ते खोटे ठरते. ज्ञानदेवा मौन जपमाळ वापरून सदैव श्रीहरिचा जप करावा, हे सांगत आहेत.
अभंग ७६३
सर्व सुख गोडी सर्व शास्त्र निवडी ॥
रिकामा अर्धघडी राहूं नको ॥१॥
लटिका व्यवहार सर्व हा संसार ॥
वायां येरझार हरिवीण ॥२॥
नाम मंत्र जप कोटी जाइल पाप ॥
कृष्णनामी संकल्प धरुनि राहे ॥३॥
निजवृत्ति काढी सर्व माया तोडीं ॥
इंद्रिया सवडी लपु नको ॥४॥
तीर्थव्रतीं भाव धरी ते करुणा ॥
दया शांति दया पाहुणा हरि करी ॥५॥
ज्ञानदेवा प्रमाण निवृत्तिदेवी ज्ञान ॥
समधि संजीवन हरिपाठ ॥६॥
अर्थ:
या अभंगात जीवनातील गोडी आणि अध्यात्माची गूढता व्यक्त केली आहे. "सर्व सुख गोडी सर्व शास्त्र निवडी" याचा अर्थ, सर्व सुख व ज्ञान मिळवण्यासाठी साधना करावी लागते. "रिकामा अर्धघडी राहूं नको" म्हणजे हवे तसे निरर्थक न राहता, नेहमी भक्ति आणि साधना करणं आवश्यक आहे. "लटिका व्यवहार सर्व हा संसार" म्हणजे संसार हा एक लटिका आहे, जो भ्रमात ठेवतो. "वायां येरझार हरिवीण" यामध्ये हरिच्या अभावात संसार हा व्यर्थ आहे, असे सूचित केले आहे.
"नाम मंत्र जप कोटी जाइल पाप" याचा अर्थ, नाम जपामुळे अनेक पापांचे निष्कासन होते. "कृष्णनामी संकल्प धरुनि राहे" म्हणजे कृष्णाच्या नामावर संकल्प बांधला पाहिजे. "निजवृत्ति काढी सर्व माया तोडीं" याचा अर्थ, व्यक्तीने आपली स्वाभाविक वृत्ती साधून माया दूर करावी. "इंद्रिया सवडी लपु नको" म्हणजे इंद्रियांवर नियंत्रण ठेवा.
"तीर्थव्रतीं भाव धरी ते करुणा" यामध्ये तीर्थ व्रती व्यक्तीने दया व करुणा ठेवावी लागते. "ज्ञानदेवा प्रमाण निवृत्तिदेवी ज्ञान" म्हणजे ज्ञानदेवांनी निवृत्तीच्या देवीचे प्रमाण दिले आहे. "समधि संजीवन हरिपाठ" म्हणजे हरिपाठामुळे संजीवन मिळते, हे सांगितले आहे.
अभंग ७६४:
तीर्थ घरत नेम भावोविण सिद्धि। वा्यांचि उपाधी करिसी जना ॥१॥भावबळें आकळे येऱ्हवीं नाकळे । करतळीं आंवळे तैसा हरी ॥२॥पारियाचा रवा घेतां भूमीवरी । यत्न परोपरी साधन तेस ३॥ज्ञानदेव ह्मणे निवृत्ति निर्गुण । दिघळें संपूण माझ्या हाती ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की भावाशिवाय केलेली धार्मिक कृत्यं निरर्थक आहेत. खरा भक्तीभाव नसताना केलेल्या धार्मिक क्रियांचा परिणाम तितकासा होत नाही. जसे साखर पाण्यात विरघळून जाण्याप्रमाणे भक्तीभावानं हरी अनुभवल्या जातात, हे बाह्य कृत्यांमधून समजत नाही. जसं समुद्रकिनारीचा वाळू गोळा करण्यासाठी प्रचंड प्रयत्न आवश्यक असतो, तसंच आध्यात्मिक प्रगतीसाठी प्रामाणिक प्रयत्न करावे लागतात. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, निर्गुण तत्वांचं ज्ञान आणि निवृत्ती ह्या मार्गानेच हृदयातून अनुभवलं जाऊ शकतं.
अभंग ७६५:
समाधी हरीची समसुखेंवीण । न साधेल जाण द्वेतबुद्धी ॥१॥बुद्धीचे वैभव अन्य नाहीं दुर्जे। एक्या केशीराजें सकळ सिद्धी २॥कदधि सिद्धि निधी अवघीच उपाधी । जंव त्या परमानंदी मन नाहीं ॥३॥ज्ञानदेवी रम्य रमलें समाधान । हरीचे चिंतन सवकाळ ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की हरीच्या समसुखाशिवाय समाधी साध्य होऊ शकत नाही. द्वैत बुद्धीमुळे ही साधना शक्य नाही. बुद्धीचं वैभव हे अतुलनीय आहे, आणि हरीकृपेने सर्व सिद्धी प्राप्त होतात. परमानंदाशिवाय सर्व आध्यात्मिक शक्ती निरर्थक आहेत. ज्ञानदेवी (भगवंताच्या ध्यानात रमणे) हेच खरे समाधान आहे, आणि हरीच्या सतत चिंतनानेच खरे समाधान मिळते.
अभंग ४६६:
नित्य सत्यामित हरिपाठ ज्यासी । कळिकाळ लासी 'न पाहे दृष्टी ॥१॥रामकृष्ण उच्चार अनंत राशी तप। पापाचे कळप पळती पुढें ॥२॥हरि हरि हरि हा मंत्र शिवाचा । म्हणती जे वाचा तया मोक्ष ॥३॥ज्ञानदेवा पाठ नारायण नाम । पाविजे उत्तम निजस्थान ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की जो दररोज हरिपाठ करतो, त्याला कळिकाळाची दृष्ट दोष नाहीसा होतो. रामकृष्णाचा उच्चार अनंत तपाचा परिणाम आहे, ज्यामुळे पापांचे समूह दूर होतात. हरि, हरि, हरि हा मंत्र जो म्हणतो, त्याला मोक्ष मिळतो. ज्ञानदेव म्हणतात की नारायणाचे नामस्मरण करणार्याला उत्तम निजस्थान प्राप्त होते.
अभंग ५६७:
एक नाम हरी द्वेत नाम दुरी । अद्वेत कुसरी विरळा जाणे ॥१॥समबुद्धि घेतां समान श्रीहरी । शाम दमा घेरी हरि झाला ॥२॥सरवोधर्टा राम देहादेहां एक । सूर्य प्रकाशक सह-खरशमी ॥३॥ज्ञानदेवा चित्ती हरिपाठ नेमा । मार्गिलिया जन्मा मुक्त झालों ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की हरिचे एक नाम आहे, द्वैतनाम दुसरे आहे. अद्वैत नामाचे साक्षात्कार विरळा जाणतो. समान बुध्दी घेतल्यास श्रीहरी समान होतात. सरवोधर्टा राम देहातून एक होतो, जसा सूर्य प्रकाशक असतो. ज्ञानदेव म्हणतात की हरिपाठ नेमाने केल्यास जन्मापासून मुक्त होतो.
अभंग ६६८:
हरि बुद्धी जपे तो नर दुळेभ । वाचेसि सुलभ रामकृष्ण ॥१॥रामकृष्ण नामीं उन्मनी साधिली । तयासी लाधली सकळ सिद्धी ॥२॥सिद्धि बुद्धि घम हरिपाठी आळे । प्रपंची निवाळे साधुसंगें ॥३॥ज्ञानदेवी नाम रामकृष्ण टसा । येणें टे दशदिशा आत्माराम ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की जो मनुष्य हरीची बुद्धीने जप करतो तो दूर्लभ आहे. वाचेत रामकृष्णाचं नाम उच्चार करणं सुलभ आहे. रामकृष्ण नामाच्या उच्चाराने उन्मनी साधली जाते, त्यामुळे सर्व सिद्ध्या मिळतात. सिद्धि बुद्धि हरिपाठामध्ये सापडतात आणि प्रपंची साधुसंगतीत निवडतो. ज्ञानदेव म्हणतात की रामकृष्ण नामाने दशदिशा आत्माराम होतात.
अभंग ६६९:
हरिपाठ कीर्ति मुख जरी गाय । परवित्राचे होय देह त्याचा ॥१॥तपाचे सामथ्यें तैपिन्नजा अमुप । चिरंजीव कल्प वैकुंठी नांदे ॥२॥मातृ वितृ भ्राता सगोत्र अपार । चतुझुज नर होऊन ठेळे ॥३॥ज्ञान गूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधलें । निदृत्तीने दिलें माझ्या हातीं शा. ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की जो माणूस हरिपाठाची कीर्ति मुखाने गातो, त्याचे शरीर पवित्र होते. तपाच्या सामर्थ्याने तो अमर होतो आणि वैकुंठात रहातो. माता, पिता, भाऊ हे सगळे गोत्र एकत्र होतात. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की त्यांनी गूढ ज्ञान लाधले आणि त्यांच्या हातात ते दिले.
अभंग ६७०:
हरिवंश पुराण हरिनाम संकीर्तन । हरिवीण सोजन्य नेणें कांही ॥१॥तया नरा लाधले वेकुंठ जोडलें । सकळही घडलें तीर्थोटन ॥२॥मनोमार्गे गेला तो येथे मुकला । हरिपार्ठी स्थिरावला तोचि गोडी हरिनामाची जोडी । राम-कृष्णीं आवडी सर्वकाळ ॥३॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की हरिनामाचे संकीर्तन करणं हेच पुराण आहे. हरिवाच सोजण्याची नेण आहे. तो माणूस वोकुंठाला प्राप्त होतो, सकळ तीर्थोटन घडतो. मनोमार्गे जाणारा येथे स्थिरावतो आणि हरिनामाची जोडी त्याला सर्वकाळ गोड वाटते. रामकृष्णाची आवड प्रत्येक वेळी वाढते.
अभंग ३७१:
वेदशास्त्र प्रमाण थतीचे वचन । एक नारायणसार जपा ॥१॥जप तप कमे हरिविण धर्म । वाउगाचि श्रम व्यर्थ जाय र ॥२॥हरिपाठेगेले ते निवांतचि ठेले । भ्रमर गुंतले सुमनकळिके ॥३॥ज्ञानदेवी मंत्र हरिनामाचें शत्र । यमकुळ गोत्र वर्जियळे ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की वेदशास्त्र प्रमाण म्हणून थतीचे वचन म्हणजे एक नारायणाचं सार जपा. जप, तप, कर्म हे हरिविण व्यर्थ आहेत, कारण त्यामध्ये वास्तविक धर्म नाही. जो हरिपाठ करतो, तो निवांत राहतो, जसे भ्रमर फुलांच्या कळीमध्ये गुंततो. ज्ञानदेव म्हणतात की हरिनाम हा मंत्र आहे, आणि यमाचा गोत्र त्याला स्पर्श करत नाही.
अभंग ४७२:
नाम संकीतेन वैष्णवांची जोडी । पापें अनंत कोडी गला त्याचा ॥१॥अनंत जन्माचे तप एक नाम । सवे मार्ग सुगम ठी म हरिपाठ ॥२॥योग याग क्रिया धमोधमे माया । गेले ते विल्या हरिपाठ ॥३॥ज्ञानदेवी यज्ञ याग क्रिया धमे । हरिविण नेम १ दुजा ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की नामस्मरण आणि संकीर्तनाने वैष्णवांची जोडी असते आणि त्यांच्या पापांचे अनंत गळाले जातात. अनंत जन्मांतील तप केवळ एक नामस्मरणाने, सर्व मार्ग सुगम होतात हरिपाठामुळे. योग, यज्ञ, क्रिया आणि धर्माने मिळणारी माया हरिपाठामुळे दूर होते. ज्ञानदेव म्हणतात की हरिविना दुसरा कोई धर्म नाही, यज्ञ, याग आणि क्रिया ह्या सर्वांत हरिनामाचा सर्वोच्च नेम आहे
अभंग ४७३:
काळ वेळ नाम उच्चारेतां नाहीं । दोन्ही पक्ष पाही 'उद्धरता ॥१॥रामकृष्ण नाम सवे दोषां हरण । जड जीवां तारण - हस एक ॥२॥नाम ह्री सार जिव्हा या नामाची उपमा ला दै। वाचा कोण वानी ॥३॥ज्ञानदेवा सांग झाला नांमपाठ । पूर्वजां वेकुंठ मार्ग सोपा ॥४॥
अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की काळ आणि वेळ नामस्मरणासाठी आड येत नाहीत. नामस्मरण दोन्ही पक्षांना उद्धारते. रामकृष्ण नाम सर्व दोषांचा हरण करते आणि जड जीवांचे तारण करते. नामाचे सार हृदयातून जपले जाते आणि जिव्हेने उच्चारले जाते. नामाची उपमा देण्यास वाणीही थिटे पडते. ज्ञानदेव सांगतात की नांमपाठाच्या माध्यमातून पूर्वजांनी वेकुंठाचा मार्ग सोपा केला आहे.
अभंग ७७४:
नित्य नेस नासीं ते प्राणी दुलभ। लक्ष्मीवळ्भ तया जवळी ॥१॥नारायण हरी नारायण हरी । भक्ति माक्ते चारी घरीं त्यांच्या ॥२॥हरिवीण जन्म तो नरकाचे पें जाणा । यमाचा पाहुणा आणी होय ॥३॥ज्ञानदेव पुसे निक्त्तीसी चाड । गगनाहूनि वाड - नाम आहे पडा॥४॥
अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की नित्य नेसणारे प्राणी दुर्लभ आहेत, कारण लक्ष्मीवाळ ती जवळ येते. नारायण हरीचं नामस्मरण करणारी भक्ती त्यांच्या चारी घरीं रमते. हरिविण जन्म घेणारा नरकाचे पें चालतो, तो यमाचा पाहुणा होतो. संत ज्ञानेश्वर निक्त्तीला विचारतात की गगनाहूनही वाड असलेलं नाम आहे.
अभंग ७७५:
सात पांच तान ददाकांचा मेळा । एकतत्त्वी कळा दावी हरी॥१॥तसें नव्हे नाम सवे मार्गा वरिष्ट । येथें कांहीं कष्ट नलगती॥२॥अजपा जपणें। उलट प्राणाचा । तेथें ही मनाचा निघौरु असे॥३॥ज्ञानदेवा जिणें नामेंविण व्यर्थ । रामकृष्णी पंथ क्रमीयेला॥४॥
अर्थ:या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की, सात आणि पांच तान म्हणजे पंचतत्त्वांचा आणि सप्तस्वरांचा मेळा आहे, जो एकतत्वी म्हणजेच भगवंताच्या कळा दाखवतो. नामस्मरणाच्या मार्गाचा वरिष्ट (उच्च) मार्ग आहे, ज्यामध्ये कोणत्याही प्रकारचे कष्ट लागत नाहीत. अजपा जपणे म्हणजेच मनाच्या उलट प्राणायामाचे उच्चार, ज्यामुळे मनाच्या प्रवृत्तीचे निग्रह होते. ज्ञानदेव सांगतात की, नामस्मरणाशिवाय जीवन व्यर्थ आहे, आणि रामकृष्णांचा पंथ त्यासाठीच अनुसरावा.
अभंग ७७६:
जप तप कमे क्रिया नेम घमे । सर्वोघटीं राम भावशद्ध ॥१॥न साडा र भावा टा्कारे सतो । रामदृष्णीं टाहो नित्य फोडीपराफा॥२॥जाति वित्त गोत कुळ शीळ मात । भजें कां त्वरित भावनायुक्ता रहा॥३॥ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मर्नी' । तेणें वैकुंठभुवनी घर केळेंयाशा॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की जप, तप, कर्म, क्रिया आणि नेम हे सर्व रामाच्या भक्तीनेच सफल होतात. खऱ्या भक्तीशिवाय कर्मांचा फायदा नाही. रामकृष्णाच्या नामस्मरणाने सर्व पापं नष्ट होतात आणि भक्तांचे उद्धार होतात. जात, वित्त, गोत्र, कुळ, शील किंवा माता ह्या सर्वांचा विचार सोडून भक्तीभावानं हरीचा भजन केलं पाहिजे. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की रामकृष्णाच्या ध्यानाने वैकुंठभुवन प्राप्त होतं.
अभंग ७७९:
जाणीव नेणीव भगवंतीं नाहीं । उच्चारणीं पाहीं मोक्ष सदा ॥१॥नारायण हरी उच्चार नामाचा । तेथे कळिकाळाचा रीघ नाहीं ॥२॥तेथील प्रसाण नेणवे वेदांसी । तें जीव जंतूसी केंवि कळे ॥३॥ज्ञानदेवा फळ नारायण पाठ । सर्वत्र वैकुंठ केळे असे ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की जाणीव आणि नेणीव या भगवंताच्या स्वरूपात नाहीत, आणि जो भगवंताचं नामस्मरण करतो, त्याला मोक्ष सदा मिळतो. नारायण हरीचं नामस्मरण केल्याने कळिकाळाचा प्रभाव तिथे नाहीसा होतो. तिथल्या प्रसन्नतेचं वेदांनाही ज्ञान नाही, तर जीव-जंतुंना ते कसं समजणार? ज्ञानदेव म्हणतात की नारायणाच्या पाठाचा फल वैकुंठ प्राप्तीमध्ये आहे, आणि ते सर्वत्र वैकुंठ बनवतं.
अभंग ७७८:
एकतत्व नाम इढ धरी मना । हरिसे करुणा येईल तुझी ॥१॥तें नाम सोपारे रामकृष्ण गोविंद । वाचेखां सदोदित जपे आधी॥२॥नामापरतें तत्त्व नाहीरे अन्यथा । वायां आणिका पंथा जाशी झणी ॥३॥ज्ञानदेवा मौन जपमाळ अंतरीं । धरोनी श्रीहरी जपे सदा॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की एकतत्वाचे नाम मनात धारण केले तर हरीची कृपा आपल्यावर होईल. हे नाम म्हणजे राम, कृष्ण, गोविंद, ज्याचे उच्चारण वाणीने सतत केले पाहिजे. नामाशिवाय अन्य कोणतेही तत्त्व नाही, आणि अन्य कोणत्याही पंथात वाया जाऊ नका. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की मौन जपमाळ अंतःकरणात धारण करून श्रीहरीचे नामस्मरण सतत करावे.
अभंग 779:
सवे सुख गोडी सर्व शास निवडी । रिकामा अधेघडी राहूं नको ॥१॥लटिका व्यवहार सवे हा संसार । वायां येरझार हरिवीण ॥२॥नाम मंत्र जप कोटी जाइल पाप। कृष्णनामीं संकल्प धराने राहें ॥३॥निजवृत्ति काढी सर्व माया तोडी । इटरियां सवडी लपों नको ॥४॥तौर्थव्रतीं भाव घरां रे करुणा। शांति दया पाहुणा ह्री करी ॥५॥ज्ञानदेवा प्रमाण निवृत्तिदेवी ज्ञान । समावि संजीवन हरिपाठ ॥६॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की सर्व सुखांच्या गोडी आणि शास्त्रांच्या निवडीत रिकामा वेळ व्यर्थ जाऊ नये. जीवनातील व्यवहार आणि संसार हे हरिविना व्यर्थ आहेत. नाममंत्र जपाने कोटी पापं नष्ट होतात आणि कृष्णनामी संकल्प धरल्यास मार्ग सुगम होतो. निजवृत्ति काढून सर्व माया तोडावी आणि इतरांचा वेळ वाया घालवू नये. तत्वज्ञानी आणि भावपूर्ण व्रतींनी घरात करुणा, शांति आणि दया पाहुणा करून हरीचे कार्य करावे. संत ज्ञानेश्वर सांगतात की निवृत्तिदेवीच्या प्रमाणाने ज्ञान आणि संजीवनाच्या हरिपाठाने संपूर्ण जीवन समृद्ध होते.
अभंग ७८०:
निर्गुणाचे रंगी रंगळे हं मन । सांवळें सगुण ब्रह्म तेंची ॥१॥मतामिमानी ऐसा विश्वास न धरिती । वचनी निर्गुण सगुण दोन्ही भिन्न असती ॥२॥असिपदीं जैसें तत्पद तें नाहीं । सांवळें ब्रह्म पाहीं तेसे असे ॥३॥निदृत्तिदास हाणे चांगया ब्रह्म तेंचि खरें। 'सांवळें निधार॑ जाण रया ॥४॥
अर्थ: या अभंगात संत ज्ञानेश्वर सांगतात की निर्गुणाचे (गुणरहित) ब्रह्माचे रंगात मन रंगलेले आहे आणि सगुण (गुणयुक्त) ब्रह्म म्हणजे सांवळे आहे. काही लोक असा विश्वास धरत नाहीत की निर्गुण आणि सगुण ब्रह्म एकच आहेत; त्यांना वचनी दोन्ही भिन्न वाटतात. असिपदीं (तलवारीने) जसे तत्पद (पद) नाही, तसेच सांवळे ब्रह्मही तसा भासतो. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की निर्गुण आणि सगुण ब्रह्म हे चांगले ब्रह्म तेंचि खरें आहे, आणि सांवळे ब्रह्म हेच जाणावे.
अभंग ७८१:
संसार वो ग्रामीं गेला सांडुनी। माझे अंत:करणीं माहियेर॥१॥ संत ज्ञानेश्वर सांगतात की संसारातील सर्व मोह सोडून अंतःकरणात ईश्वराचे ध्यान लावले पाहिजे.
सासुरवासिनी मी वो परदेशिनी। कां नये अझुनी मूळ मज॥२॥ ते म्हणतात की, संसारातील या परकीय भूमीत असताना, माझे खरे स्वाभाविक स्थान कसे शोधायचे हे माहित नाही.
आणिक एक अवधारा। मज दिधलें हीनवरा। माझें कांहीं सर्वेश्वरा न विचारिशी॥३॥ अधिक एका अवताराच्या रूपाने, मला कमकुवत पती दिला, आणि माझ्या सर्वेश्वराने माझ्या स्थितीचा विचार केला नाही.
व्याली वेदना जाणे वांझ कांही नेणें। बालक काय जाणे तहान भूक॥४॥ संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, जशी वेदना वांझ स्त्रीला कळत नाहीत, तसे बालक तहान-भूक कसे जाणणार?
तैसी ते नव्हे लेकुराची माये। कृष्ण माझी धाये मोकलिते॥५॥ तसे, लेकुराची माया नाही, पण कृष्णाच्या प्रेमाने मला मुक्त केले आहे.
आशा मनशा तृष्णा कल्पना चौघी नणंदा। पापीण रे चिंता सासू माझी॥६॥ आशा, मनशा, तृष्णा आणि कल्पना या माझ्या चार नणंदा आहेत आणि पापी चिंता माझी सासू आहे.
सासुरा हा स्वार्थ कांही न विचारी परमार्थ। आतां करीन घात तयावरी॥७॥ सासुरवास (संसार) हा स्वार्थाने भरलेला आहे आणि तो परमार्थाचा विचार करत नाही. आता मी त्याच्यावर घात करीन.
दुरळ हा प्रपंच दुष्ट भावे आणि दीर। इहीं मज थोर कष्टविले॥८॥ या प्रपंचात दुष्ट भावी आणि दीरांनी मला खूप त्रास दिला आहे.
काम क्रोध थोर बोलती बडिवार। मज म्हणती पोर निर्देवाचे॥९॥ काम आणि क्रोध मोठ्या आवाजात बोलतात आणि मला निर्देवाचे पोर म्हणतात.
नैश्वर गहिवरु दाटतसे गळा। आसुवें ढळढळा गळताती॥१०॥ नैश्वर गहिवरु (काळजाचा गोळा) गळ्यात दाटतो आणि अश्रूंनी ढळढळ गळत असते.
सासुरयाचे घरीं करित होते काम। अवचित विंदान मांडियेलें॥११॥ सासरच्या घरी काम करत असताना अवचित विंदाने मांडण केले.
घरा सोळा सांधी बहात्तर कोठे। नवही दारवंटे झाडीत होते॥१२॥ घरी सोळा सांधी (खिडक्या), बहात्तर कोठे (साठवणाचे ठिकाण) आणि नवही दारवंटे (नवीन दरवाजे) होते.
चोळी व साउले हिरोनि घेतलें। उघडे पाठविलें माहेराशी॥१३॥ माझ्या चोळी आणि साउले हिरावून घेतले आणि मला उघडे पाठविले माहेराशी.
समर्थाची लेकी परि मी संताची पोसणी। विमानीं बैसोनि जाते देखा॥१४॥ मी समर्थाची लेक आहे, पण संतांची पोसणी आहे. विमानीं बसून जाते आहे पाहा.
बाप चक्रधरा रुक्मादेवीवरा। उबगला संसारा येऊं नेदी॥१५॥ माझे बाप चक्रधरा आणि रुक्मादेवीवरा आहेत आणि त्यांनी या संसाराला उबगला देऊन टाकले आहे.
अभंग ७८२:
पृथ:कारे कर्म आचरितां । विधि जिज्ञाशीं काय सत्ता ॥अर्थ: विभक्त कार्य (कर्म) करताना विधि (धर्म) जिज्ञासूंना काय सत्ता (प्रभुत्व) आहे.
अष्टादश पुराणें नानामतें आचरतां । परि तयासी विधि विवेक न कळे तत्त्वता ॥अर्थ: अठरा पुराणे वाचून नाना मताने आचरण केल्यानेही, त्या व्यक्तीला विधि (धर्म) आणि विवेकाचे तत्त्व कळत नाही.
कर्म कळा जयाची वाचा उच्चारिता । ऐशी नाना द्वंद्वें उपाधिकें जल्पती परि एकही नेणे तेथींची वार्ता रया ॥१॥अर्थ: कर्मांच्या कला ज्याची वाचा (बोली) उच्चारते, ती व्यक्ती अनेक द्वंद्व आणि उपाधिकांची चर्चा करते, परंतु एकही त्याचे वार्तालाप (ज्ञान) कळत नाही.
ऐशी भ्रांती साम्य बोलती सकळे । परि नकळे नकळे पूर्ण सत्ता रया ॥२॥अर्थ: सर्वजण भ्रांत (गोंधळात) समान बोलतात, परंतु त्यांना पूर्ण सत्ता (ज्ञान) कळत नाही.
निजब्रह्म बुध्दि नेणसी । गव्हारा वाउगा का शिणशी ॥अर्थ: स्वतःचे ब्रह्म (आत्मज्ञान) बुध्दि जाणत नाही, मग गव्हारा (परमेश्वर) वाया का शिणशी (थकवावा)?
या साठीं भ्रमुनिया बरळशी । पहिलें नव्हे तुजसंकल्पें करिशी । नाना गोष्ठी रया ॥३॥अर्थ: या भ्रमामुळे तू बरळतोस (भ्रमात आहेस), पहिल्यांदा तुझ्या संकल्पांवर कार्य कर. अनेक गोष्टी आहेत.
आतां अथातो धर्मजिज्ञासा ब्रह्म जिज्ञासिक वचन । हें तंव वेदीचें प्रमाण ॥अर्थ: आता धर्मजिज्ञासा (धर्माचा शोध) आणि ब्रह्म जिज्ञासिक वचन (ब्रह्माचा शोध) हे वेदांचे प्रमाण आहे.
तरी वेदे जें वदवितें नकळे वेद कळा लय लक्ष धारण ॥अर्थ: तरीही वेद जे सांगतात, ते कळत नाही, वेदांच्या कलांचे लक्ष धारण करावे.
पूजा समाधीचेनि यज्ञ यागादिके कर्मे । जपतप अनुष्ठान नाना उपासना मंत्रयंत्रादि साधनें ॥अर्थ: पूजा, समाधी, यज्ञ, याग आणि इतर कर्मे, जप, तप, अनुष्ठान, नाना उपासना, मंत्रयंत्र यादी साधने आहेत.
धांडोळितां परि ते एकही न घडे ब्रह्म जिज्ञासिक वचन ॥अर्थ: तपासल्यावरही एकही ब्रह्म जिज्ञासिक वचन (खरे ज्ञान) मिळत नाही.
येणें सुखासाठीं बापा होशी पै हिंपुष्टी स्वानंद जीवन सुख आहे अन रया ॥४॥अर्थ: या सुखासाठी, बापांनो, तुम्ही स्वतःच्या आनंदाने जीवन सुखी करा.
नाना अर्थवाद उपाधि शब्दज्ञानें तेणें । केविं शुध्द होती याचीं मनें ॥अर्थ: नाना अर्थवाद, उपाधि, शब्दज्ञानाने मन शुध्द कसे होईल?
नाना मुद्रा संकल्पाचिया वाढविंता तेणें । केंवि पाविजे ब्रह्मस्त्रानें ॥अर्थ: नाना मुद्रा (विचार), संकल्प वाढवताना ब्रह्मस्त्र (ज्ञान) कसे प्राप्त होईल?
मी ब्रह्म ऐसें शब्दें वाखाणु जाशी तरी तेणे । ब्रह्म ऐसें केंवि होणें ॥अर्थ: "मी ब्रह्म आहे" असे शब्दांनी वाखाणले तरी ते ब्रह्म कसे होईल?
ब्रह्माहमस्मि बोध वाचे उच्चारितां हेहीं अहंकाराचें लेणें ॥अर्थ: "ब्रह्माहमस्मि" (मी ब्रह्म आहे) हे वाक्य उच्चारणाही अहंकाराचे लेणें (चिन्ह) आहे.
आतां परतें सकळही वाव जाणोनिया कांही आपलें स्वहित करणे ॥अर्थ: आता पुन्हा, सर्वही वाव (भ्रम) जाणून, काही आपले स्वहित करावे.
बापरखुमादेवीवर विठ्ठल चिंतिता निजसुखाशीं येऊं नेदी उणें ॥५॥अर्थ: बापरखुमादेवीवर (रुक्मिणी व भगवान विठ्ठल) चिंतताना, निजसुख (खरा आनंद) कमी होत नाही.
अभंग ७८३:
आठवितों तूंचि जवळिके । नाठवशी तरी निजसुखें । आठऊं ना विसरु पाहे । तंव सगुणचि ह्रदयी एक रया ॥१॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर सांगतात की ते भगवंताची जवळीक नेहमी आठवतात. जरी भगवंत त्यांना आठवत नसले तरी ते स्वतःच्या आनंदात राहतात. हे विसरणे आणि आठवणे म्हणजे सगुण रूपांमध्ये हृदयाशी एकरूप होणे आहे.
तुझ्या नामाचा आठऊ रुपाचा आठऊ । ध्यानांचा आठऊ । असे मना रया ॥२॥ अर्थ: ते भगवंताच्या नामाचा, रूपाचा आणि ध्यानाचा आठवण करतात. मनामध्ये हे सर्व कायम रहावे अशी त्यांची इच्छा आहे.
विसर पडावा संसाराचा । आठऊ हो तुझिया रुपाचा । येथें नाम रुप ठसा ह्रदयीं राहो । जिवाचिया जिवलगा । माझिया श्रीरंगा । गोडी घेऊनियां । द्वैत नाहीं पाहो रया ॥३॥ अर्थ: ते संसाराचा विसर पडावा आणि फक्त भगवंताच्या रूपाचा आठवावा असे म्हणतात. भगवंताच्या नामाचा आणि रूपाचा ठसा हृदयात कायम राहावा. ते श्रीरंग (भगवंत) यांच्या जवळ असावेत आणि गोडीने द्वैत न पाहता एकरूप रहावे असे सांगतात.
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला । सगुणी सुमन गुंफिली प्रीति । आवडे तो कोंदाटले सुमन हें विरालें । जाली नामरुपीं ऐक्य भेटी । नाम रुप सार जाणोनि जीवन । संसारा जालिसे तुटी रया ॥४॥ अर्थ: बापरखुमादेवी (रुक्मिणी) आणि विठ्ठल यांच्या सगुण रूपात प्रीती गुंफली आहे. ही प्रीती कोंदाटलेल्या (फुललेल्या) सुमनांप्रमाणे आहे जी नाम आणि रूपांच्या एकत्वात विलीन होते. नाम आणि रूप हे जीवनाचे सार आहे आणि संसारातून तुटून जातात.
अभंग ७८४:
परमानंद आजि मानसिरे । भेंटि जाली संतासिरे ॥१॥ अर्थ: आज माझ्या मनाला परमानंद प्राप्त झाला आहे, कारण मला संतांच्या संगतीची प्राप्ती झाली आहे.
पूर्वजन्मीं सुकृते केलीं । तीं मज आजि फळासी आलीरे ॥२॥ अर्थ: पूर्वजन्मी केलेल्या सुकृतांचा आज मला फल मिळाला आहे.
मायबाप सकळ सोयरे यातें । भेटावया मन न धरेरे ॥३॥ अर्थ: माझ्या मनात आता मायबाप आणि इतर सोयरें भेटण्याची इच्छा नाही.
एक तीर्थहूनि आगळे । त्यामाजि परब्रह्म सांवळेरे ॥४॥ अर्थ: एक तीर्थाहूनही अधिक श्रेष्ठ स्थान आहे, जिथे परब्रह्म सांवळे आहेत.
निर्धनासी धनलाभ जालारे । जैसा अचेतनीं प्रगटलारे ॥५॥ अर्थ: जसा निर्धनाला धनलाभ होतो, तसा अचेतनीं प्रकट होते.
वत्स विघडलिया धेनु भेटलीरे । जैसी कुरंगिणी पाडसा मिनलीरे ॥६॥ अर्थ: जसा वत्स विघडल्यावर धेनु (गाई) त्याला भेटते, आणि जशी कुरंगिणी (हरिणी) आपल्या पाडसाला (छोट्या हरिणाला) भेटते.
पियूशापरतें गोड वाटतेरे । पंढरीरायाचे भक्त भेटतारे ॥७॥ अर्थ: पियूषाहूनही (अमृताहूनही) गोड वाटते, जेव्हा पंढरीरायाच्या भक्तांची भेट होते.
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलेरे । संत भेटता भवदु:ख तुटलेरे ॥८॥ अर्थ: बापरखुमादेवी (रुक्मिणी) आणि विठ्ठल यांच्या संगतीने संतांची भेट होते आणि भवसागराचे दु:ख नष्ट होते.
अभंग ७८५:
आतां आपणया आपण विचरी। सेखी प्रकृती ना पुरुष निर्धारी रया ॥१॥अर्थ: आता प्रत्येकाने स्वतःच्या स्वभावाला आणि आत्मज्ञानाला स्वतःच्या विवेकातून जाणावे.
आता प्रेतांचे अलंकार सोहोळले। कीं शब्दज्ञानें जे डौरले। दीप न देखतीं कांही केले। ऐसें जाणोनियां सिण न मानिती प्रतिष्ठा भोगिती भले रया ॥२॥अर्थ: जे प्रेतांच्या अलंकारांमध्ये गुंतले आहेत, ज्यानां शब्दज्ञान आहे पण दीप (प्रकाश) नाही, त्यांच्या नजरेत प्रतिष्ठा आणि भोग हेच महत्त्वाचे आहेत.
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला देखतांचि जे बोधले। तेणें सुखें होउनि सर्वात्मक जे असतांचि देहीं विस्तारलें। येणें निवृत्तीरायें खुणा दाउनि सकळ बोलतां सिण झणें होईल रया ॥३॥अर्थ: जेव्हा बापरखुमादेवीवरा (रुक्मिणी आणि विठ्ठल) यांच्या दर्शनाने आत्मज्ञान होते, तेव्हा त्या सुखाने सर्वात्मभावाने जीवन विस्तारले जाते. निवृत्तीरायांच्या खुणांनी सर्व लोक आनंदाने बोलतात आणि कष्ट दूर होतात.
अभंग ७८६:
अकराव्या खणावरी मंदीर धुपविलें। तेथें एक देखिले रुपेंविण॥१॥ अर्थ: अकराव्या खणावरी (खंडावर) मंदीर धुपविले होते, जिथे त्यांनी एक रुपाविण दर्शन घेतले.
न बोले यासि बोलावया गेलें। मीहि न बोलती झालें गे माये॥२॥ अर्थ: त्या रुपाविण (निर्गुण ब्रह्म) दर्शनासाठी बोलावण्याचा प्रयत्न केला, पण मीही बोलती झालो नाही.
बापरखुमादेविवरेंसि ठक पडिलें। मी चित्त ठसावलें ब्रह्माकारें॥३॥ अर्थ: बापरखुमादेवीवर (रुक्मिणी आणि विठ्ठल) यांच्यावर ठक (आश्चर्यचकित) झालो, आणि मी चित्तात ब्रह्माकार (ब्रह्मस्वरूप) ठसवले.
अभंग ७८७:
पदत्रयादि विलक्षण नातळे वर्णावर्ण । पंचभूतिकपण नातळे ज्यासि ॥१॥ अर्थ: ब्रह्माला पदत्रय (तीन पदे) किंवा वर्ण (रंग) नाहीत. ब्रह्माला पंचभूतांचा (पाच तत्त्वांचा) आधार नाही.
ते स्वयंभ प्रमाणें घनावलेन पणें । द्वैताद्वैत नेणें तैसें आहे ॥२॥ अर्थ: ब्रह्म स्वयंभू (स्वतः निर्माण झालेले) आहे आणि घनाच्या (द्रव्य) रूपात आहे. ब्रह्माला द्वैत आणि अद्वैत यांचा भेद कळत नाही, ते दोन्हींचे परे आहे.
नामरुपाचा भेद तुटलासें संबंध । स्वयें निजानंद भोगी बापा ॥३॥ अर्थ: नाम (नाम) आणि रूप (स्वरूप) यांचा भेद तुटला आहे, आणि ब्रह्म स्वतःचा आनंद भोगत आहे.
सारुनि लक्ष लक्षणा शास्त्राचा उगाणा । तेथ वेदांदि षडदर्शना नुमगे पाही ॥४॥ अर्थ: शास्त्रांतील लक्ष (ध्यान) आणि लक्षणे (गुण) सारून, वेद आणि षडदर्शनांचे (षड्दर्शनांचे) नियम पाळून.
तयामाजि तें असतसे निरुतें । न चोजवें पंथें नवल ज्याचें ॥५॥ अर्थ: ब्रह्म तिथे असत असून देखील निरुत्तर आहे. त्याचे पंथ (मार्ग) आणि नवलाई कळत नाहीत.
म्हणौनिया परिसा चौंचीचि उजरीं । तेंचि निर्विकारी प्रकाशले ॥६॥ अर्थ: म्हणून, चोचणीच्या (परस्पर) उजेडात, ब्रह्म निर्विकारी (निर्विकार) आहे आणि प्रकाशलेले आहे.
निवृत्तिदास म्हणे हा निजभाव । बोलो नये ठाव तैसे जाले ॥७॥ अर्थ: निवृत्तिदास (संत निवृत्ती) म्हणतात की हा आत्मभाव आहे, ज्याचा ठाव (तळ) कळत नाही, तो शब्दांत व्यक्त करणे अवघड आहे.
अभंग ७८८:
साखरेचा ऊंस जरी होय पुढती । मथितां घृतीं काय क्षीर निवडे ॥१॥ अर्थ: जरी साखरेचा ऊस पुढे जातो, पण त्यातून दुधाची घृती (मलाई) मिळते का?
माघारे जीवन जरी वाहे सरिता । तरिच जन्मां येती हरिचे दास ॥२॥ अर्थ: जरी नदीचं पाणी मागे वाहतं, तरी हरिचे दास त्याचं जीवन प्रवाहात घेऊन पुढे येतात.
विविधा मति भक्ति जे करिती । ते अंती नव्हती संसार बापा ॥३॥ अर्थ: ज्यांची मती विविध प्रकारे भक्ति करते, ते अखेरीस संसारात अडकत नाहीत.
कापुराचे मसि जरी लिहिजे लिखित । जरि छाये पडे हात प्रकृतीचे ॥४॥ अर्थ: जरी कापूर (कॅम्पर) च्या लेखणीने लिहिलं जातं, तरी हाताच्या छायेने प्रकृतीचा स्पर्श होत नाही.
पवना पाठीं पांगुळें लागती । तैं जन्मा येति हरिचे दास ॥५॥ अर्थ: वाऱ्याच्या पाठीशी असलेल्या पांगुळ्यांना (पक्षांना) जन्म मिळतो, तसंच हरिचे दासही जन्म घेतात.
संत वैष्णव हरिदासा जे नर निंदिती । आणि नमनिती ते वरपडे होती प्रेम किंकर ॥६॥ अर्थ: जे नर संत वैष्णव हरिदासांची निंदा करतात आणि त्यांना नमन करत नाहीत, ते वरपडतात, आणि प्रेमाचं सेवक होतात.
निवृत्तिदास म्हणे विव्हळी जे भजती । ते जन्मा न येती भाक माझी ॥७॥ अर्थ: निवृत्तिदास (संत निवृत्ती) म्हणतात की विव्हळी (विभक्त) जे भक्ती करतात, ते माझ्या विश्वासानुसार जन्माला येत नाहीत.
अभंग ७८९:
अमृताची कुंडी निद्रिस्तां मरण। झणे त्या दुषण बोलसी रया ॥१॥ अर्थ: जरी अमृताची कुंडी (घडा) असली तरी निद्रिस्त अवस्थेत (निद्रेत) मरण येऊ शकते, तसेच दुष्ट गोष्टी बोलणे अवश्य ठरते.
वासना संग धीट प्रकृति कनिष्ठ। भोगुनि वैकुंठ जन्म घेती ॥२॥ अर्थ: वासनांसह (इच्छांसह) धीट (निर्भय) आणि कनिष्ठ (नीच) प्रकृतीचे लोक वैकुंठाचा भोग घेताना संसारात जन्म घेतात.
तैसें नव्हे सारासार तत्त्व निवृत्ती। बुडउनि प्रवृत्ति आपण नांदे ॥३॥ अर्थ: तसे नव्हे, सारासार तत्त्व (योग्य/तत्त्वनिष्ठ) निवृत्ती आहे, आणि प्रवृत्तीत (संसारात) बुडून, आपण नांदतो.
ज्ञानदेव बोले अमृत सरिता सर्वाघटीं पुरता हरि नांदे ॥४॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की अमृताची सरिता (प्रवाह) सर्वांच्या हृदयात पुरती आहे, हरि (भगवंत) सर्वांच्या हृदयात निवास करतात.
अभंग ७९०:
सत्य ज्ञानानंद गगनाचें प्रावर्ण । नाहीं रुप वर्ण गुण जेथे ॥१॥ अर्थ: सत्य, ज्ञान आणि आनंद यांचं गगन म्हणजे आकाश असतं. तिथे ना रुप आहे, ना वर्ण, ना गुण आहेत.
तो हारे श्रीहरी पाहिला डोळेभरी । पाहते पाहणें दुरी सारोनिया ॥२॥ अर्थ: त्या श्रीहरीला माझ्या डोळ्यांनी पाहिलं, आणि त्या दृश्याने माझ्या इतर सर्व दृष्टींची आवड संपली आहे.
ज्ञानदेव म्हणे ज्योतिची निजज्योती । ते हे उभी मूर्ती विटेवरी ॥३॥ अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ज्योतिची ज्योती म्हणजेच प्रकाशाने प्रकाशित केलेली, ती मूर्ती विटेवर उभी आहे.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी सत्य, ज्ञान आणि आनंद यांचे स्वरूप वर्णन केले आहे. त्यांनी सांगितले की हे स्वरूप रूप, वर्ण आणि गुणांच्या पार आहे. भगवान श्रीहरीचे दर्शन घेतल्यावर इतर सर्व आकर्षणे निरर्थक होतात, आणि त्यांनी विटेवर उभी असलेली ज्योत स्वरूप मूर्ती पाहिली आहे. 🌸
अभंग ७९१:
निर्गुणाचे रंगीं रंगले हें मन । सांवळे सगुण ब्रह्म तेंची ॥१॥ अर्थ: निर्गुण ब्रह्माच्या रंगात रंगलेले हे मन सगुण ब्रह्माच्या सांवळेपणात आहे.
मताभिमानी ऐसा विश्वास न धरिती । वचनीं निर्गुण सगुण दोन्ही भिन्न असती ॥२॥ अर्थ: मताभिमानी (स्वतःच्या मताचा अभिमान असणारे) असे विश्वास ठेवत नाहीत की निर्गुण आणि सगुण ब्रह्म हे एकच आहेत. त्यांच्या वाचेत (शब्दांत) निर्गुण आणि सगुण हे भिन्न असतात.
असिपदीं जैसें तत्पद तें नाहीं । सांवळे ब्रह्म तेंचि खरें । अर्थ: जसे असिपद (तलवारीचे पाऊल) आणि तत्पद (त्याचे खरे पाऊल) एकच नसते, तसेच सांवळे ब्रह्म हेच खरे आहे.
सांवळें निर्धारे जाण रया ॥४॥ अर्थ: सांवळे ब्रह्म हेच खरे जाणावे आणि निर्धाराने तेच जाणावे.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी निर्गुण आणि सगुण ब्रह्माच्या एकत्वाची गहनता उलगडली आहे. त्यांनी सांवळे ब्रह्म म्हणजेच सगुण ब्रह्माला खरे मानले आहे आणि मताभिमानी लोकांच्या भ्रामक मतांचा निषेध केला आहे. 🌸
अभंग ७९२:
डोळांची पाहा डोळां शून्याची शेवट । निळबिंदु नीट लखलखीत ॥१॥ अर्थ: डोळ्यांनी पाहा की शून्याचे शेवट कुठे आहे, जिथे निळा बिंदू स्पष्टपणे लखलखीत आहे.
विसावों आलें पातलें चैतन्य तेथें । पाहे पा निरुतें अनुभवे ॥२॥ अर्थ: पातळ (सहज) चैतन्याचा विश्राम तिथे आला आहे, जेथून शून्यातील अनुभव अनुभवला जातो.
पार्वतिलागीं आदीनाथें दाविलें । ज्ञानदेवा फावलें निवृत्तिकृपा ॥३॥ अर्थ: पार्वतीसाठी आदीनाथ (शिव) यांनी हे दर्शन दिले, आणि संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की निवृत्तिनाथांची कृपा त्यांच्या अनुभवात आली आहे.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ध्यान आणि आध्यात्मिक अनुभूतींच्या गहनतेचे वर्णन केले आहे. त्यांनी शून्याच्या शेवटच्या निळ्या बिंदूची आणि आदीनाथांच्या कृपेने मिळालेल्या ज्ञानाची अनुभूती सांगितली आहे. 🌸
अभंग ७९३:
शून्याचा शेवट डोळा पाहा निराळा । निळबिंदु सावळा प्रकाशला ॥१॥ अर्थ: शून्याच्या शेवटाला डोळ्यांनी निराळा (विशेष) असा निळा बिंदू चमकत आहे.
ब्रह्म ज्योतिरुप विसावले जेथ । अनुभव साद्यंत पहा तुम्ही ॥२॥ अर्थ: जिथे ब्रह्म ज्योतिरूप (प्रकाशमय) विसावले आहे, त्या ठिकाणी अनुभव पूर्णपणे जाणून घ्या.
ऐसे कैलासनाथें सांगितलें पार्वती । ज्ञानदेवा निवृत्ति तेंचि सांगे ॥३॥ अर्थ: कैलासनाथ (शिव) यांनी पार्वतीला हे सांगितले, आणि संत ज्ञानेश्वर सांगतात की निवृत्तिनाथांनी देखील हेच शिकवले.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी शून्याच्या शेवटच्या निळ्या बिंदूच्या विशेषतेचे वर्णन केले आहे. त्यांनी ब्रह्म ज्योतिरूपाचे महत्व आणि कैलासनाथांनी पार्वतीला दिलेल्या ज्ञानाचे वर्णन केले आहे. 🌸
अभंग ७९४:
चहूं शून्याचा भेद कैसा पहावा देहीं । ब्रह्मरंध्री निसंदेहीं निजवस्तु ॥१॥ अर्थ: चारही बाजूंनी शून्याचा भेद (भिन्नता) कसा पाहावा, ते ब्रह्मरंध्रीत (मस्तकाच्या शेंडीच्या ठिकाणी) निसंदेह (संपूर्ण विश्वासाने) असलेली निजवस्तु (स्वस्वरूप) आहे.
साकळें सकुमार बिंदूचे अंतरीं । अर्धमात्रेवरी विस्तारलें ॥२॥ अर्थ: हे साकळ (संपूर्ण) बिंदूचे आहे जे अंतरीं (आत) आहे आणि अर्धमात्रेत (एक तिसरा भाग) विस्तारलेले आहे.
त्रिकूट श्रीहाट गोल्हाट तिसरें । औठपिठादी सारे ब्रह्मांडासी ॥३॥ अर्थ: त्रिकूट (तिन्ही लोक), श्रीहाट (सौंदर्य) आणि गोल्हाट (गोल आकृती) हे तिसरे आणि औठपिठादी (प्रत्यक्ष जगातील ठिकाणे) हे सारे ब्रह्मांड आहेत.
स्थूळ सूक्ष्म कारणी माया । महाकारणाच्या ठायां रिघ करा ॥४॥ अर्थ: स्थूल (गाढ) आणि सूक्ष्म (लहान) कारणांनी माया आहे, महाकारण (सर्वोच्च कारण) यांच्या ठायी (ठिकाणी) राहते.
निवृत्ति ज्ञानदेव उभयतांचे बोल । आकाश बुबुळीं पाहा असे ॥५॥ अर्थ: निवृत्तिनाथ आणि ज्ञानदेव उभयतांचे (दोघांचे) बोल आहेत की आकाश बुबुळांत पाहा, असे आहे.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी शून्य आणि ब्रह्मांडाच्या गहन तत्त्वज्ञानाचे वर्णन केले आहे. त्यांनी शून्याच्या भेदाची आणि ब्रह्मरंध्रीत असलेल्या स्वस्वरूपाची अनुभूती सांगितली आहे. 🌸
अभंग ७९५:
आकाश जें दिसे दृष्टिचिया पोटीं शून्यत्त्वासी घोटी चैतन्यांत ॥१॥ अर्थ: जे आकाश दृष्टिच्या (दृष्टीच्या) पोटात दिसते, ते शून्यत्व आणि चैतन्यात (चेतनेत) घटलेले आहे.
अर्थ पाहतां सांकडें ऐकतां। कैसें करुं आतां निवृत्ति सांगे ॥२॥ अर्थ: अर्थ पाहताना आणि ऐकताना सांकडे (संकोच) वाटते. आता कसे करावे, निवृत्ति सांगते.
सांगतांची गुज देखिलें नयनीं। हिंडताती मौनी याची लागी ॥३॥ अर्थ: बोलणार्यांचे गूज (रहस्य) नयनीं (डोळ्यांनी) पाहते. त्यासाठी मौनी (मौन राहणारे) हिंडतात.
ज्ञानदेवाचा अर्थ कूटस्थ परिपूर्ण। पूर्णही अपूर्ण होय जेथें ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेवाचा अर्थ कूटस्थ (स्थिर) आणि परिपूर्ण आहे. पूर्णही जेथे अपूर्ण होतो.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आकाश, शून्यत्व, आणि चैतन्य यांचा गूढ विचार केला आहे. त्यांनी सांगितले आहे की दृष्टीने आकाशाचे आणि शून्यत्वाचे अनुभव घेणे ही एक गूढ प्रक्रिया आहे आणि निवृत्तिनाथांनी या प्रक्रियेची गूढता उलगडून दिली आहे. 🌸
अभंग ७९६:
सहस्त्रदळ ब्रह्मरंध्र ज्याचें घर । सत्रावी निरंतर वसे जेथें ॥१॥ अर्थ: सहस्त्रदळ (हजार पंखुड्यांचे) ब्रह्मरंध्र (मस्तकाच्या शेंडीचा भाग) हे घर आहे, जिथे आत्मा निरंतर वास करतो.
रक्त शुभ्रवर्ण निळा पीत दिसे । दृष्टी शुध्द असे त्यामध्यें ॥२॥ अर्थ: तिथे रक्त, शुभ्रवर्ण (पांढरा रंग), निळा आणि पीत (पिवळा) हे दिसतात. दृष्टी शुद्ध असल्यास हे रंग अनुभवता येतात.
फार किती सांगों सज्ञान तुम्ही जन । अर्थ हा समजोन मौन्य धरा ॥३॥ अर्थ: तुम्ही सज्ञान (विद्वान) लोकांना किती सांगू? या अर्थाला समजून मौन धारण करा.
गुह्याचें ही गुह्य निवृत्तिनें दाविलें । मीच याचाहो बोलें बोलतसे ॥४॥ अर्थ: या गुह्य (रहस्य) गुह्याला निवृत्तिनाथांनी उघड केले आहे. मीच त्याचे बोल (शब्द) बोलतो.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मरंध्राच्या (मस्तकाच्या शेंडीच्या) गुह्यतेचे वर्णन केले आहे. त्यांनी सांगितले आहे की सहस्त्रदळ ब्रह्मरंध्र हे आत्म्याचे घर आहे आणि शुद्ध दृष्टीने हे रंग अनुभवले जाऊ शकतात. ज्ञानदेवांनी या रहस्याचे वर्णन केले आहे आणि सज्ञान लोकांना या अर्थाला समजून मौन धारण करण्याची विनंती केली आहे. 🌸
अभंग ७९७:
आकाशाचा शेंडा कमळ निराळें । त्यासी चार दळें शोभताती ॥१॥ अर्थ: आकाशाच्या शेंड्याशी निराळं कमळ आहे, ज्याला चार पंखड्या शोभून दिसतात.
औट हात एक अंगुष्ठ दुसरें । पर्वार्ध मसुरे प्रमाण हें ॥२॥ अर्थ: एका हाताचं औट (लांबी) एक अंगुष्ठ (अंगठा) आणि दुसरं पर्वार्ध (मध्यम) मसुरे (मसुरी धान्य) इतकं प्रमाण आहे.
रक्त श्वेत शाम निळवर्ण आहे । पीत केशर हे माजी तेथें ॥३॥ अर्थ: रक्त, श्वेत (पांढरा), शाम (काळा), निळवर्ण (नीळा) आणि पीत (पिवळा) केशर (सतल) हे तिथे आहेत.
तयाचा मकरंद स्वरुप तें शुध्द । ब्रह्मादिका बोध हाची जाहला ॥४॥ अर्थ: त्याचा मकरंद (रस) स्वरूप शुद्ध आहे, जो ब्रह्माच्या (परमेश्वराच्या) बोधाने प्राप्त होतो.
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीप्रसादें । निजरुप गोविंदें जनीं पाहतां ॥५॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की निवृत्तीच्या (निवृत्तिनाथांच्या) प्रसादाने, निजरुप (स्वरूप) गोविंद (भगवान) जनांच्या मनांत पाहताना दिसतो.
अभंग ७९८:
ब्रह्मांडाचे भुवनीं कमळ तें सुंदर । पाकोळ्या साचार चार तेथें ॥१॥ अर्थ: ब्रह्मांडाच्या भुवनी (जगात) सुंदर कमळ आहे, ज्याला चार पांकोळ्या (पंखड्या) शोभून दिसतात.
औट हात स्थूळ अंगुष्ठ । सूक्ष्म पर्वार्ध कारण जाण रया ॥२॥ अर्थ: एका हाताची औट (लांबी) स्थूल (मोठी) अंगुष्ठ (अंगठा) आणि सूक्ष्म (लहान) पर्वार्ध (मध्य) कारण जाणून घेते.
महाकारण मसुरामात्र सदोदित । ब्रह्मरंध्र साद्यंत वसतसे ॥३॥ अर्थ: महाकारण (सर्वोच्च कारण) मसुरामात्र (मसुरी धान्याएवढा) सदोदित (सदैव) ब्रह्मरंध्रात (मस्तकाच्या शेंडीच्या भागात) वसत (वसलेला) आहे.
चहूं शून्यवर्ण देह चार पहा । कृष्ण निळ शोभा विकासली ॥४॥ अर्थ: चार शून्यवर्ण (रंग) देह (शरीर) चारी बाजूंनी पहा, कृष्ण (काळा) आणि निळा रंग शोभून दिसतो.
ज्ञानदेव म्हणे आतां फार म्हणो काय । सहस्त्रदळीं निश्चय आत्मा असे ॥५॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात, आता याबद्दल जास्त काय बोलावे? सहस्त्रदळ (हजार पंखुड्यांचे कमळ) निश्चय (निश्चित) आत्मा आहे.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मांडाच्या सुंदर कमळाचे वर्णन केले आहे, ज्याचे चार पंखड्या आहेत. त्यांनी स्थूल आणि सूक्ष्म अंगुष्ठांच्या माध्यमातून महाकारणाचे वर्णन केले आहे आणि चार बाजूंनी शून्यवर्णाचे शरीर वर्णित केले आहे. त्यामध्ये कृष्ण आणि निळ्या रंगाची शोभा आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी सहस्त्रदळ कमळाच्या आत्म्याचे निश्चित स्वरूप वर्णन केले आहे. 🌸
अभंग ७९९:
त्रिगुणाचें मूळ सत्रावीचें सार । उन्मनीचें बीज जाण रया ॥१॥ अर्थ: त्रिगुण (सत्त्व, रजस, तमस) यांचे मूळ सत्रावीचे (सहस्त्रार) सार आहे. उन्मनी (समाधी) याचे बीज आहे.
शून्य ब्रह्म पूर्ण चक्षूचे अंतरीं । निर्विकार निरंजन तोची तें गा ॥२॥ अर्थ: शून्य ब्रह्म पूर्णपणे चक्षू (दृष्टी) च्या अंतरी (अंतरात्मा) आहे. निर्विकार (विकाररहित) आणि निरंजन (निर्दोष) तोच आहे.
सूर्य चंद्र दोनी प्रकाशले साजिरे । त्रिकूट संचरे आत्मठसा ॥३॥ अर्थ: सूर्य आणि चंद्र दोन्ही साजिरा (सुंदर) प्रकाशलेले आहेत. त्रिकूट (त्रिमूर्ती) यामध्ये आत्मठसा (आत्म्याचा ठसा) आहे.
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तिप्रसादें । राहा रे निजबोधें निरंतर ॥४॥ अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की निवृत्तिनाथांच्या कृपेने, आत्मबोध (स्वज्ञान) मध्ये निरंतर राहा.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी त्रिगुण, शून्य ब्रह्म, आणि आत्म्याचे वर्णन केले आहे. त्यांनी आत्मबोधाच्या गहनतेचे वर्णन केले आहे आणि निवृत्तिनाथांच्या कृपेने आत्मज्ञान प्राप्त करण्याचे महत्व सांगितले आहे. 🌸
अभंग ८००:
मन मुरुऊनी करी राज रया । प्रणवासी सखया साक्ष होई ॥१॥अर्थ: मनाला शांत करून आपण राजा होतो. प्रणव (ओंकार) च्या साक्षीने सख्य (मैत्री) होते.
देहीं स्थानमान विवरण करीं आधीं । पिंडींची ही शुध्दि प्रथम करी ॥२॥अर्थ: शरीरातील स्थानांचे (चक्रांचे) स्थानमान (माप) विवरण आधी करा. पिंडींची (शरीराची) शुद्धी प्रथम करा.
औट हात हा देह ब्रह्मांड सगळें यांत । तयाचा निश्चित शोध करा ॥३॥अर्थ: औट (लांबी) एक हात असलेला हा देह संपूर्ण ब्रह्मांड आहे. त्याचा निश्चित शोध करा.
ज्ञानदेव म्हणे विवरण करी वेगे । निवृत्तिच्या संगे साधिलें हेचि ॥४॥अर्थ: ज्ञानदेव म्हणतात की हे वर्णन वेगाने करा. निवृत्तिनाथांच्या संगतीनेच हे साध्य होते.
या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी मनाच्या शांततेचे, शरीराच्या शुद्धीकरणाचे, आणि आत्मज्ञानाचे महत्व सांगितले आहे. त्यांनी शरीराच्या चक्रांचे स्थान जाणून घ्यावे आणि आत्मज्ञान प्राप्त करण्यासाठी निवृत्तिनाथांच्या मार्गदर्शनाने पुढे जावे असे सांगितले आहे. 🌸